InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan Obylysy
Shardara aýdany №16 kolejdiń
T-25 top Stýdenti Abdyhalyq Aıda Halıtqyzy
Jetekshisi: Joraeva Quttyǵyz 

 

1 MAQSATY

Stýdentterge latyn álipbıi týraly túsinik berý, keleshekke keltirer paıdasyn uǵyný.

2 KÓRNEKİLİGİ

Tarqatpalar

3 SABAQTYŃ TÚRİ

Pikiralmasý

4 SABAQTYŃ BARYSY

4.1 Kirispe sóz

Latyn álipbıi – kóne jáne halyqaralyq álipbı. Ony aǵylshyndar, ıtalándyqtar, fransýzdar, nemister qoldanady. Latyndar - rımdik kóne taıpalar. Olardyń álipbıleri bizdiń dáýirimizden buryn VIII-VII ǵasyrlarda paıda bolǵan. Keńes Odaǵy kezinde túrki tilinde sóıleıtin halyqtardyń arasynan shyqqan kórneki ǵylym qaıratkeri N.N Narımanov arab álipbıinen jalpy túrkige ortaq jańa álipbıge kóshý qajettigi jaıynda usynys jasady. Bul másele jóninde Qazaqstan ǵalymdary ózara pikir alysty. Sonymen latyn álipbıi 1928-1929 jyldary Qazaqstanda, Ázirbaıjanda, Ózbekstanda keńinen qoldanyla bastady. Sóıtip, 1929-1939 jyldary Qazaqstanda jańa álipbıge kóshý jazba mádenıetimizde belgili bir tarıhı kezeń boldy. Búgingi tańda qazaq oqyrmandarynyń nazaryn aýdaryp otyrǵan ózekti pikirtalastyń biri – qazaq jazýyn latyn álipbıine kóshirý ıdeıasyna qatysty. Ultymyzdyń rýhanı álemi úshin mańyzdy bolyp tabylatyn osynaý ózekti máselege baılanysty buqaralyq aqparat quraldarynda túrli usynystar, oı-pikirler tasqyny úzdiksiz oryn alýda.

Kún tártibinde turǵan osynaý ózekti taqyrypty odan ári damytyp, latyn álipbıine kóshýdiń tıimdi jaqtary men zıandy tustaryn taldap kórsetip jazylǵan maqalalar qatary kún saıyn tolyǵa túsýde. Álipbıimizdiń ózgerýi, ıaǵnı qalyptasqan dástúrdi buzyp , kırıllısadan latyn árpine kóshýdi qarapaıym halyq qoldaı ma, álde qarsy ma, munymen sanasyp jatqan eshkim joq.Qazaqstan halqy óz táýelsizdigin jarıalaǵannan beri, búgingi qoldanysta júrgen kırıllısadan latyn alfavıtine kóshý máselesi jóninde pikirler jıi, jıi aıtylyp keledi. Qazirgi qoldanystaǵy kırıllısa – qazaq tarıhyndaǵy tórtinshi alfavıt ekeni bárimizge málim. Sonaý saq dáýiri, túrki dáýiri kezeńindegi ata-babalalarymyz ózderi oılap taýyp, engizgen, qurastyrǵan alfavıtten basqalary bodandyqtyń kebimen kúshtep engizildi.

4.2 Oı bólis

Túrki zamanynan mura bolyp qalǵan osynaý qundylyq «rýno» jazýy edi. Latyn jáne kırıllısany Keńes úkimeti engizdi. Maqsat – alfavıtke kóshý arqyly qazaq halqymyzdy rýhanı eseńgiretip, halyqtyq bolmys, ustanymdarynan aıyryp, máńgúrt etip aldaryna salyp aıdap, óz degenderin júzege asyrý edi. «Reseı tilin, dinin, jazý-syzýyn orysqa aýdarsa, úkimetke onan artyq is bolmas» degen Ahmet Baıtursynulynyń 1914 jyly jaryq kórgen «Qazaq» gazetindegi janaıqaıy beker emes-ti. Prezıdentimiz álipbıimizdiń tolyqtaı latyn tiline kóshýin 2025 jylǵa qaraı júzege asyrýdy kózdep otyr. Biraq bul máselege keıbir azamattarymyz narazylyǵyn tanytýda. Muhtar Shahanov aǵamyzdyń ózi: «Latyn álipbıine kóshý – qazaq halqyn ekige bóledi» dep, halqymyzdyń bolashaǵy úshin shybyn jany qınalyp, shyryldap júr. Aıtqan sóziniń de jany bar, astarynda aqıqat jatqany ras. Bul másele elde qarama-qaıshy pikirli eki taptyń paıda bolýyna ákep soqtyrady. Tipti jaqyn kórshilerimiz Ózbekstan men Ázirbaıjan halyqtarynyń álipbıi ózgerýi sebepti burynǵy jazylǵan tarıhtaryna kóz júgirte almaı otyrýy da sońǵy kezderde málim bolýda , sebebi – latyn alfavıtine kóshý arqyly kırıllısany umytqan. Osy sózderimizge myna bir problema aıqyn dálel. Latyn árpine aýysý – ońaı sharýa emes. Bul elimiz úshin óte erte qadam. Sebebi tarıhymyzdy endi-endi aıqyndap jatqanda, bul – teris qadam basýshylyq. Áripterimizdi azaıtamyz dep, bolashaǵymyzdy bulyńǵyrlandyryp, tarıhymyzdy óshirip almasaq ıgi edi. Qazaqstannyń latyn álipbıine kóshýi – zaman talaby ma, álde úlken saıasat múddesi me? Latyn álipbıine kóshý «bizdiń qoǵam úshin tıimdi» deıdi mádenıet mınıstri Qul-Muhammed. Al sheteldik ǵalymdar álipbı aýystyrý «Nazarbaevtyń saıası oıyny» ekenin aıtady.Aqyn Baqytjan Tobaıaqovtyń pikiri boıynsha, aldymen tilimizdi túzep alýymyz kerek . Memlekettik tildi jıyrma jyldyń ishinde tolyq meńgermeı jatyp latyn álipbıine kóshirý esh qısynǵa kelmeıdi. 2020 jyly memlekettik tildi meńgergender 95 paıyzdy quraıdy deımiz. Qazirdiń ózinde elimizdegi adamdardyń elý paıyzdan astamy qazaq tilin tolyq meńgermegen. Eger basqa álipbıge kóshý mańyzdy bolsa, onda kóne túrki jazýyna aýysqanymyz durys shyǵar. Ári álipbı aýystyrý qyrýar qarjyny kerek etedi. Al bul turǵydan kelgende bizdiń ádebı-mádenı muralar qaıda qalmaq? Onsyz da latynsha áripti meńgerip, keıin aýysa berermiz. Biraq túbegeıli aýysýdyń qajeti joq. Memlekettik tildi tolyq meńgerý uzaq ýaqytqa sozylǵanymen, sońy nátıjesiz aıaqtalyp keledi. Onyń qasynda resmı til joǵary tur. Al latynǵa kóshý arqyly biz orystan qutyla almaımyz. Bolmasa táýelsizdik jyldarynda birjola latyndy tańdaýymyz kerek edi. Prezıdenttiń joldaýynda latyn qarpine kóshý máselesi aıtylǵaly qoǵamdyq pikir ekige jarylǵandaı. Qoldaıtyndar jáne qoldamaıtyndar bolyp. Bireý bilip aıtady, bireý erip aıtady. Jaqynda Abaı.kz saıtynda elge belgili biraz azamattardyń «Latyn álipbıine kóshýge qarsymyz!» degen taqyryppen ashyq haty jarıalandy. «Eger qazaq jurty latynǵa kóshse ult mádenıeti men ádebıetinen keler urpaq ajyrap qalmaı ma nemese memlekettik tildi tolyq meńgermeı jatyp latynǵa oıysý qutqara ma?» deıdi alqaly top. Muzafar Álimbaev, Muhtar Shahanov, Mekemtas Myrzahmetov, Amangeldi Aıtaly bastaǵan qazaq zıalylarynyń álipbı aýystyrýǵa úrke qaraýynda bir sebep bar sıaqty.

5  QORYTYNDY

Qazirgi tańda Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń latyn álipbıine kóshý saıasatyn qoldaımyn. Sebebi, birinshiden, latyn álipbıine kóshýdegi negizgi utymdylyq - til aýyspaı, tańbanyń aýysýy.Ekinshiden, qarapaıym tilmen jetkizsem, sózdi nemese dybysty qalaı estisek, jazylýyn da solaı jazamyz. Kóptegen ǵalymdardyń pikirin eskeretin bolsam, latyn álipbıine kóshý sonshalyqty qıyndyq týdyrmaıdy. Qazirgi kezeńde bilim salasyndaǵy jańa reformanyń júzege asyrylýy da, ıaǵnı jańartylǵan bilim mazmuny osy latyn álipbıine kóshýde óz úlesin qosady degen oıdamyn. Oǵan dálel, bastaýysh býynnan bastap tildiń úsh tuǵyrlyǵynyń basymdyǵynyń bastaý alýy. «Jumyla kótergen júk jeńil», «Kóz— qorqaq, qol—batyr», - dep dana halqymyz aıtqandaı, eki qoldy sybanyp naqty nyq qadammen alǵa basaıyq!

6 PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

- Synyptan tys jumystar. Kezekti basylymdar

- Internettegi materıaldar         

- Gazet jýrnaldar

---