InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-43 top stýdenti Dosmýhanbet Ásem Bolatbekqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Galogendermen qosylystar

Lıtıı gologendermen tikeleı qosylady, hlromen áreketteskende ylǵal izderiniń áserinen tutaný baıqaladyú Lıtıı hlorıdi – aq krıstaldy zat, óte ylǵaltartqysh, balqý temperatýrasy 614⁰S. Lıtıı hlorıdi býynyń serpimdiligi temperatýradan kelesidegideı táýeldi (1 sýret). 

1 sýret - Lıtıı hlorıdi býynyń temperatýraǵa baılanysy

V. I. Spısyn qyzmetkerlemen túrli gaz tárizdi ortanyń lıtıı hlorıdine áserin zerttedi.

Tájirıbıeni 800⁰S – da, ıaǵnı lıtıı hlorıdá aýada aıdalmaıtyn jaǵdaıda  ótkize otyryp, lıtııdiń (rýdıdı men sezıs sıaqty) balqýynyń molárly jyldamdaǵynyń sý býynyń aǵymynda 84,6% ósetinin dáleldedi. Sýly bý aǵymyna qaraǵanda, amıakty ortada býlaný jyldamjǵy tómen, aýadaǵydan joǵary. Tájirıbıe jaǵdaıyndaǵy býlaný jyldamdyǵy gaz aǵymynyń jyldamdyǵynan táýeldi. Lıtıı hlorıdiniń sýly eritindilerin qyzdyrǵanda onyń sý býymen sýlaný bolmaıdy.

Lıtıı hlorıdi elementterdi qosý kezinde túzedi, biraq ony praktıkada lıtıı karbonatyn tuz qyshqylynda eritý arqyly alady.

Lıtıı hlorıdi sýda óte ońaı erıdi: 0⁰S – da onyń erigishtigi 69,2g/100sh., al 100⁰S 128,4g/100g sýda. Sýly eritindimen  LiCl bir, eki úsh molekýla sýmen krıstaldanady turaqtyraǵy monogıdart LiCl H₂O. Lıtıı hlorıdi natrıı jáne kalıı holrıdinen ereksheligi onyǵ etıl spırtindeıjáne basqada eritkishterde erýi. LiCl  óndiristik mańyzy bar, lıtııdi metal túrinde alý úshin balqytylǵan lıtıı hlorıdin elektrolızdeıdi. Sonymen qatar LiOH alý úshinde qoldanylady. Sonymen birge, lıtıı hlorıdin joǵaryǵa ylǵaltartqysh ony aaýny kondısıonırleıtin qondyrǵylarǵa qajet etedi.: ylǵaldylyqqa jáne temperatýraǵa táýeldidigine baılanysta LiCl ylǵal jutady nemese bóledi. Qanyqqan LiCl eritindisindegi sý býy qysymy qatty faza – monogıdrat (LiCl H₂O) temperatýrdan kelesidegideı táýeldi.

 

Temperatýra,0S	23,90	29,90	34,90	39,90	44,90	54,84
Qysym,mm synap baǵ	2,63	2,93	5,32	7,26	9,82	18,70

Lıtıı bromıdi jáne ıodıdi 549 jáne 453⁰S-da balqıdy jáne sýdaǵy erigishtigi joǵary hlorıdke qaraǵanda: LiVg -erigishtigi 143, al ıodıd - 151 g/ 100g sýda 0⁰S. Sýly eritindiden bromıd jáne ıodıd krıstalogıdrat kúıinds krıstaldanady.LiVg, LiI spırtte, asetonda jáne organıkalyq eritkishterde erıdi. Sýsyz Liİ alý úshin 800-850°S jáne 0,01 mm.synap baǵ. spırtte, asetonda aıdaý ádisi usynylady.

Qarastyrylǵan úsh lıtıı galogenıdteri amıakpen qosylǵanda ońaı ónim beredi: lıtıı galogenıdteriniń bir molekýlasyna 1-den 5-ke deıingi molekýlasy bar amıakattyń ár túrli quramy belgili.

Lıtıı basqa galogensýtekterinen onyń ftorıdi erekshelenedi LiǴ. Ol aq krıstaldy zat, ylǵaltartqysh emes jáne sýda az erıdi: 0,27g/100g sýda 18°S, balqý temperatýrasy 870°S, qaınaý temperatýrasy 168G⁰S, sonymen qatar lıtıı ftorıdi qıyn balqıtyn jáne qıyn qaınaıtyn barlyq lıtıı galogenıdteri ishinde LiǴ, bý qysymy 1000°S temperatýraǵa deıin azdap ózgeredi, biraq 1100-1200°S ftorıd býlana bastaıdy. Eger LǴ balqytqysh qyshqylmen óńdese, onda qyshqyldy ftorıd LiHF₂ nemese  LiFHF túziledi, ol sýda eritkende nemese aýada NǴ bóledi. LiǴ krıstaldary optıkada qoldanyla bastaǵan, sebebi últrafıoletti sáýlelerdi óte jaqsy ótkizedi.

Sýtekpen, azotpen, kómirtekpen jáne kúkirtpen qosylystary

Lıtıı qyzdyrǵanda sýtekpen LiN gıdrıd túze otyryp árekepesedi. Ásirese reaksıa 710-720⁰ S temperatýrada jyldam ótedi, odan joǵary temperatýrada gıdrıd dıssosıasıalanady. Lıtıı gıdrıdi aq krıstaldy zat,  680⁰ S-da balqıdy Balqyǵan lıtıı gadrıdi elektr toǵyn ótkizedi, anodta sýtek bólinedi. Sý qatysynda lıtıı gıdrıdi myna  reaksıa boıynsha ydyraıdy:

LiAlH₄ + BF₃ →LiBH₄ + AlF₄

Lıtıı gıdrıdin tehnıkalyq alý ońaılyǵy nemess onyń bólme temperatýrasyndaǵy joǵary turaqtylyǵy lıtıı gıdrıdin sýtekte "konteıner" retinde qoldanýǵa múmkindik beredi: sýtek gıdrıd túrinde saqtalady jáne kereginshe gıdrıd ydyratyp alynady.

Sońǵy ýaqytta lıtıı-alúmınıı qos gıdrıdke LiAİN₄ kóp kóńil bólinýde, ol alúmogıdrıd dep atalady. Bul qosylys lıtıı gıdrıdin alúmını hlorıd eritindisin efırde árekettestirý arqyly alady.

Lıtıı alúmogıdrıdi tússiz, krıstaldyq zat, 125° S-tan joǵary emes temperatýrada turaqty. Sý áserinen ol ydyraıdy sýtek bólinedi. Lıtıı alúmogıdrıdi kúshti totyqsyzdandarǵysh jáne organıkalyq hımıada keń qoldanylady.

Alúmogıdrıd alý úshin usaq dıspersti lıtıı gıdrıdine 0-4⁰ S-da efırdegi alúmını hlorıd eritindisin aqyryndap qoıý usynylady; joǵaryraq temperatýrada alúmınıdiń totyqsyzdanatyny baıqalady, al 28-30°S-da barlyq qospa qaraıady.

Mańyzdy qosylystary lıtıı borgıdrat LiVN₄,lıtıı alúmogıdrıdi jáne bor ftorıdiniń arasyndaǵy reaksıa arqyly alynýy múmkin:

LiAlH₄ + BF₃ →LiBH₄ + AlF₃

Bul aq, krıstaldy zat, ushqysh emes, biraq sýda jáne spırtte ońaı ydyraıdy. Borogıdrıd tuz qyshqylmen árekettesetin sýtek bólinedi jáne dıboran V₂N₆ túziledi. Borogıdrattardy sýtek ornyna deıterıı nemese trıtıı, atomdarymen alynady - borodeıterıd jáne borotrıtııdi, sýtek-tiń borogıdrattaǵy quramy 19%-pen jaı borogıdrıdte 4%-ke borotrıgııdke deıin ósedi.

Lıtıı nıtrıdiniń Li₃N túzilýi bólme temperatýrasynda ótedi jáne   temperatýrany    250°S-ǵa    deıin joǵarlatsaq kúsheıedi. Lıtıı nıdrıdi - qoıý qara jasyl tústi krıstaldy, ónim, metaldyq jyltyry bar. Jaryq túskende rýbındi qyzyl krıstalǵa aınalady.

Lıtıı nıtrıdi 845°S-da balqıdy. Sýmen ydyraý reaksıasy:

Li₃N + 3HO₂ →3LiH +NH₃

Lıtıı nıtrıdi qyzdyrǵanda Ǵe, Su, Ni, Rt-ny jáne kvars pen farfordy buzady. Qyzdyrǵanda sýtekti ortada nıtrıd gıdrıdke aýysady:

Li₃N + 3H₂ →3LiH + NH₃

Reaksıa qaıtymdy, onyń baǵyty temperatýraǵa baılanysty. Aralyq qosylystar retinde azıd LiH₂ jáne ımıd LiNH túziledi. LiN lıtıı azıdi belgili, onyń natrıı azıdinen aıyrmashylyǵy, qyzdyrsa metaldyq lıtıı jáne azot túze ydyraıdy. Azıd sýda erıdi jáne sýly eritindiden monogıdrat túrinde krıstaldanady.

Lıtıı kómirtekpen reaksıaǵa túsýge qabiletti (vakýmde) lıtıı karbıdin Li₂C₂ túzedi. Lıtıı karbıdi tússiz nemese sur krıstaldy zat, sýmen ekpindi árekettesedi. Sonda lıtıı oksıdke deıin kúıedi, al kómirtek bos kúıde bólinedi. Reaksıa atylýy múmkin. Eger lıtıı karbıdin sý býyna aqyryndap árekettestirse, onda karbıd ydyrap asetılen jáne lıtıı oksıdiniń gıdratyn túzý arqyly júredi.

Perıodtyq júıeniń 1-toby elementi retinde lıtıı kúkirtpen sýda erıtin sýlfıd túzedi.

Sýlfıd kúkirt býyn metaldyq lıtıımen árekettestirý arqyly alynýy múmkin. Lıtıı sýlfıdiniń qasıeti natrıı sýlfıdine uqsas, lıtıı sýlfıdi qazir is júzinde qoldanbaıdy.

Synappen qosylystary jáne lıtıı balqymalary

Lıtııdiń synapta erigishtigi týraly dál mánder joq. Ádebıetterde 0,03-ten 0,07% mas. erigishtigi keltirilgen. Temperatýrany joǵarylatsaq erigishtigi  joǵarylaıdy.  Lıtııdiń synappen ıntermetaldy qosylys túzý mańyzdy.LiHg - berik qosylys, 600°S-da balqıdy. Lıtıı-synap kúıiniń dıagramsy jaqsy zeritelgen.

Lıtıı túrli metaddarmen balqymany ońaı túzedi, qos jáne odan kúrdeli. Olardyń keıbireýi praktıkada mańyzdy.

Balqymalardy alý týraly jáne olardyń qasıetin kórsetetin dıagramlardy F.I.Shamraı monografıasynan alýǵa bolady.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---