InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Abdýlla Ásel Maratbekqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Ottekti qyshqyldardyń tuzdary

Galı, ındıı jáne tallıı oksıdterin qyshqyldarda eritkende úsh valentti katıonnyń (Ga³⁺, In³⁺, T1³⁺) sáıkes tuzdary túziledi, nemese Tİ⁺. Bir valentti tallııdiń tuzdary metaldyq tallııdi qyshqyldarda eritkende (galı men ın­dıı mundaı jaǵdaılarda úsh valentti ıon túzedi) túziledi.

Úsh valentti galı, ındıı jáne tallııdiń azotqyshqyldy tuzdary sýda jaqsy erıdi, al galı men ındııdiń tuzdary aýada árekettesip jaıylyp ketedi. Kúkirtqyshqyldy tuzdary (azot qyshqyly sıaqty tússiz) sýda jaqsy erıdi.

Olardyń krıstaldanýy sýdyń kóp mólsherimen júredi jáne silti metaldardyń súlfattarymen qos tuzdar túzedi. Galı tıptik ashýdastar beredi, quramy — MeGa(SO₄)₂ 12N₂O.

D.I.Mendeleev 1971 jyly áli ashylmaǵan "eka-alúmınııdiń" qasıetterin boljaı kele "eka-alúmınıı" ashýdastar túzedi dep kórsetken. Indıı de ashýdastar beredi, biraq barlyq silti metaldarmen emes. Natrıımen jáne kalıımen ın­dıı 4 sý molekýlasy bar qos tuzdar túzedi. Amonımen 36°S temperatýrada sýly eritindilerde krıstaldaǵanda uqsas qos tuzdar, al tómen temperatýralarda — ashýdastar túzedi.

Úsh valenti tallıı ashýdastar túzbeıdi: ony silti metaldarmen qos tuzdary 8 molekýla sýmen krıstaldanady. Bir valentti tallıı silti metaldarǵa uqsas bolǵandyqtan TİAI(SO₄)₂12H₂O ashýdasyn beredi, olar alúmokalıı ashýdastarymen salystyrǵanda (47,9 jáne 26 g/l 0°S temperatýrada) eki ese ońaı erıdi. Úsh valentti gal­lıı, ındıı jáne tallıı tuzdarynyń sýly eritindileri alúmını tuzdarynyń eritindileri tárizdi gıdrolız arqasynda álsiz qyshqyl  orta beredi. Tİ⁺ tuzdarynyń eritindileri qyshqyl orta bermeıdi.  Tİ⁺ tuzdarynyń erigishtigi Tݳ⁺ pen salystyrǵanda edáýir tómen, temperatýra ósken saıyn erigishtik eleýli ósedi, mysaly nıtratynyń erigishtigi temperatýraǵa baılanysty qalaı ózgeretini sýrette kórsetilgen.

Temperatýraǵy baılanysty tallıı tuzdarynyń erigishtigi

Osy sýrette salystyrý úshin TİON jáne tallıı hlorıdiniń erigishtikteri keltirilgen. Tİ⁺ tuzdarynyń tómen erigishtigi jáne onyń temperatýradan táýeldiligi quramynda tallıı bar shıkizattardy óńdegende ony basqa metaldardan ońaı bólip alýǵa múmkindik beredi.

3 kestede tallııdiń keıbir tuzdarynyń 0°S-ta jáne 20°S temperatýralarda erigishtigi keltirilgen.

3 keste

Bir valentti tallııdiń keıbir tuzdarynyń sýdaǵy erigishtigi

Tuz	Temperatýra, 0S
	20	0
Nıtrat	94	40
Súlfat	48	26
Karbonat	69	44
Hlorat	-	28

Tİ⁺ silti metaldar tárizdi erıtin karbonat túzedi. Basqa jaǵynan Tİ⁺ kúmis pen qorǵasyn sıaqty az erıtin sary tústi hromat túzedi, Tİ⁺ az erıtin tuzdaryna sonymen qatar, galogenıdter — hlorıd, bromıd jáne ıodıd jatady.

Galogendermen qosylystary

Atalǵan úsh element te galogendermen árekettesedi. Úsh valentti galıdiń hlorıdi tússiz zat, 77°S-ta balqıtyn, al 200°S temperatýrada qaınaıtyn aq krıstaldy zat. Ylǵal aýada gıdrolız nátıjesinde galı hlorıdi "byqsyp" tútindenedi:

GaCl₃ + 3H₂O → Ga(OH)₃ + 3HCl

GaCl₃ sýda jaqsy erıdi, ońaı gıdrolızdenedi. GaCb efırde jaqsy erigeniniń arqasynda ındıı men tallıı hlorıdinen efırmen ekstraksıalaý arqyly bólýge bolady. GaCİ₃ metaldyq galımen árekettestirip eki valentti galıdiń hlorıdin alýǵa bolady:

2GaCl₃ + Ga ↔3 Gaİ₂

Ol 170,5°S-ta balqıtyn jáne 535°S-ta qaınaıtyn tússiz krıstaldar.

1000°S-ta amonı ftorıdin metaldyq galımen árekettestirgende túziletin gazdardyń spektrlerinde bir valentti galı ftorıdiniń GaF bar ekeni anyqtaldy. Úsh valentti galı ftorıdi GaF₃ amonı ftorıdine óte uqsas jáne sýda az erıdi. GaF₃ ár túrli ádistermen — metaldyq galıdi, galı oksıdin, sýlfıdin ftormen árekettestirip, nemese galı gıdroksıdin ftorsýtek qyshqylynda eritý arqyly alýǵa bolady. Sońǵy jaǵdaıda ftorıd sýdyń 3 molekýlasymen krıstalogı­drat túzedi.

Temperatýraǵa baılanysty ındıı hlorıdiniń bý serpimdiligi

Ga³⁺ basqa da galo­genıdteri belgili, mysaly bromıdi men ıodıdi, olardyń qasıetteri hlorıdke óte uqsas.

Indıı galogenıdteri qazir tolyq zerttelgen. Tallııdiń ftorıdi, hlorıdi, bromıdi jáne ıodıdi onyń barlyq totyǵý deńgeıleri úshin alynǵan. Kesteden ındıı galogenıdteriniń qaınaý temperatýrasy (sýsyz ftorıdten basqalary) tómen ekeni ańǵaryldy. Sýrette ındııdiń úsh túrli hlorıdteri úshin bý serpimdiliginiń temperatýradan táýeldiligi keltirilgen.

Tallıı galogenıdteriniń bý serpimdiliginiń temperatýradan táýeldiligi

Temperatýra, °S			Qysym mm. synap baǵanasymen
TİSİ	TİVr	Tİ
-	-	440	1
550	559	567	20
589	598	607	40
645	657	663	100
694	703	712	200
748	759	763	400
807	819	823	760

Bir valentti tallıı 15°S temperatýrada 1 lıtr sýda 800 g erıtin, qasıetteri boıynsha kúmis ftorıdine óte uqsaıtyn tallıı ftorıdin TİF túzedi. Al TİǴ₃ sý áserinen ydyraýymen galı jáne ındıı ftorıdinen erekshelenedi.

 

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---