InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan obylysy
Shardara aýdany
№ 16 kolej
Oryndaǵan: Tu-53 top stýdenti Bıtenova Dınara Bákirqyzy
Jetekshisi: Aıtenova Nurgýl Ydyrysqyzy

Aq, sary, kúlgin, kógildir, ashyq-sary jáne jasyldaý túrleri belgili, biraq baǵaly túrlerine taza jasyl ızýmrýd jáne qoıýlaý tústi smaragd, kógildir nemese kók-jasyl akva­marın jatady. Baǵaly túrlerin basqa da mıneral — aleksandrıt (hrızoberıll) VeO A1₂O₃ beredi, ol shaǵylysý táýeldiligine baılanysty túsin ózgertý qasıetine ıe. Hrızoberılldiń quramynda 19,N% VeO bar (nemese 7% Be), biraq óte az mólsherde taraǵandyqtan óndiriste asa mańyzdy emes.

Berılıdiń odan joǵary mólsheri fenakıtte 2BeOSiO₂ 45,5%-ke deıin VeO bolady. Fenakıttiń tory romboedrıalyq. Onyń túsi — tússizden, ashyq-sarydan — saryǵa deıin. Fenakıt óndiriste az dárejede mańyzdy, eger kóp mólsherde kezdesetin bolsa, berılı óndirýdegi eń qajetti shıkizat bolar edi.

Berılıdiń basqa óndiristik mańyzy joq mıneraldarynan bertrandıtti ataýǵa bolady 4VeO 2SiO₂ N₂O quramynda 42,1% VeO bolady, bromelıt — VeO — berılıdiń taza oksıdi, óte qatty (mıneralogıalyq shkalada 9) geksagonaldy júıe mıneraly, aq tústi, gambergıt 4VeOVs₂O₃N₂O 53,10%. VeO bolady, túsi jartylaı tússiz ashyq sur tústi kvadraty prızma jáne soǵan túri uqsas bolyp keletin berılonıt BeNaPO₄ quramynda 19,70% VeO kezdesedi.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde AQSH-tyń Nú-Mekenko shtatynda gelvınniń óte kóp mólsheri tabyldy, gelvın berılıge uqsas bolǵandyqtan berılıdi alýdyń negizgi shıkizaty bolyp paıdalanýǵa bolatyn edi. Osy jerde tabylǵan kompleksti magnetıtti kenderde berılı oksıdiniń orta eseppen 0,4%-ti bar, onda gelvın mıneralynyń quramynda 12-15% VeO bolady. Onyń hımıalyq quramy kelesimen qabyldanady, %:

SiO₂ ... 25.48-33.33                FeO ... 2.03-18.02

BeO ...10.97-14.92                 ZnO … 4.89-7.76

MnO … 26.51-5164                S …4.90-6.01

Gelvınniń formýlasy R₄Be₃Si₃O₁₂S (múnda R — marganes nemese temir, myryshpen aýystyrylady, birinshisinde gelvınge ızomorfty danalıt, ekinshisinde — gelvın túziledi). Syrtqy túrinen gelvın granatqa óte uqsas. Túsi — sarydan qoıý-qyzylǵa deıin. Qattylyǵy 6-ǵa deıin. Menshikti salmaǵy 3,21-den 3,65-ke deıin. Gelvınniń berılı aldyndaǵy keıbir tehnıkalyq erekshelikteri: gelvındi ken ońaı baıytylady, baıytýǵa gravıtasıa jáne elektroseparasıa ádisteri qoldanylady, berılııdi konsentratqa qaraǵanda (NS1-da erıdi) konsentrat ońaı ydyraıdy, shashyrańqy kúıli berıl­lıı basqa da mıneraldarda kezdesedi, slúdalarda jáne nefelınderde jıi kezdesedi.

Biraq, qazirgi ýaqytta tek berıl ǵana óndiristik mıne­ral bolyp tabylady. Berıldiń kezdesetin jeri sırek emes, biraq óndiristik kenderi jıi kezdespeıdi. Ádettegi qalypty jınalýy birneshe ondaǵan tonnaǵa deıin. Berıldiń álemdik kezdesetin jerleri kelesi: Brazılıa, Kolýmbıa, Avstrıa, Ońtústik Afrıka, Madagaskar, Argentına.

Batys Eýropada berıl Portýgalıada, Skandınavıada alynady. Kóbinese berıl molıbdenıtpen jáne vólfram atpen kvarsty jaryqtarda jáne tantalıtpen assosırlenedi jáne kóp jaǵdaılarda berılıdiń kezdesetin jerlerinde kompleksti óńdeý júredi.

Tehnologıasy

Tómengi 1 kestede berılıdiń kezdesetin birneshe jerleriniń tıptik taldaýy berilgen.

Osy kesteden berıl kenderin óńdeýdegi qıyndyqtar túsinikti bolady:

1) Berılı oksıdiniń taza mıneraldaǵy quramy 12,4-13,76% (bul teorıalyq quramy), sondyqtan ol kenderde odan da az bolýy kerek.

2) Sılıkatty mıneraldyń sıpattamasyna jáne onyń menshikti salmaǵyna baılanysty kenderdi baıytý qıyndap ketedi.

3) Kenderdiń ydyraýy kezinde kremnezem jáne alú­mınıı oksıdiniń kóp mólsherimen kezdesýge týra keledi, alú­mınıı men berılı qasıetteriniń keıbireýi uqsas bolǵandyqtan alúmını oksıdin berılıden bólý qıyn.

1 keste

Berılıdiń tıptik taldaýy, %

Kezdesetin jerleri	SiO2	Al2O3	BeO	Fe2O3	CaO	MgO	NaO	K2O	H2O
Madagaskar araly	64,74	18,14	13,76	-	-	-	0,92	-	2,24
Kanada	65,83	19,01	12,74	0,49	0,84	0,08	0,43	izderi	0,08
Kolýmbıa	67,85	19,40	12,40	-	-	0,40	0,70	-	-

Baǵaly berılı konsentrattary 11-den 13%-ke deıin VeO kúıinde bolady. SiO₂ jáne Al₂O₃ quramdary 60-65 jáne 18-20%-ten tómen bolmaý kerek. Osymen konsentrattyń odan ári qaıta óńdelýi anyqtalady, negizgi maqsat kremnezemnen, glıkozemnen az mólsherdegi berılıdi bólý.

Bul maqsatty kelesi ádistermen sheshýge bolady:

1. Siltimen balqytý, munda erigen kúıge mıneraldyń úsh komponenti de aýysady.

2.Hlorlaý ádisimen, munda berılı hlorıd kúıinde aıdalýy múmkin.

3. Natrıı kremneftorıdimen pisirý, munda alúmını ftorıdiniń múlde erimeıtindiginen jáne berılı ftorıdiniń erigishtigin paıdalana otyryp alúmınıdi berılıden bólip alý múmkindigi bar.

4. Sodamen pisirip jáne qanyqqan kómirqyshqyl gazymen qatysynda siltilendirý soda karbonattarymen gıdroksıd tunbasyn beretin alúmını eritindige ótpeıdi, eritindide tek berılı jáne kremnezemniń bóligi qalady.

Azǵana ýaqytqa deıin natrıı kremneftorıdimen pisirý óte keń taralǵan, nátıjesinde sýmen siltilendirgen soń Na₂BeF₄ eritindisin alady. Berılıdi krıstalızasıa arqyly VeSO₄ túrinde bóledi. Súlfat oksıdin alý úshin kúıdiredi.

Berılı gıdroksıdin óńdeýdiń basqa da ádisteri bar, Mysaly, berılıdiń ftorıdti qosylystaryn alý úshin balqytqysh qyshqylda eritý.

Sońǵy jyldary shet elderde berıl konsentrattaryn ftorıdty ádispen óńdeýden bas tartty. AQSH-ta, 60-sýrette kórsetilgen syzbanusqa qabyldanǵan. Keıde kúıdirýge taza kendi emes, onyń ákpen qospasyn 1:0,5 qatynasta qoldandy.

Kúıdirýdi aınymaly peshte 1400-150°S-da ótkizedi. Ystyq pisirý qabyldaǵyshqa qalypty sýyq sýmen, sosyn osy ádispen túıirshikteıdi.

Alúmınıdi ashýdastar túrinde bólýdiń ornyna basqa ádis qoldanady. Eritindiden, ıaǵnı súlfat eritindisinen sodamen, berılıdi alúmını jáne temirdi tunbaǵa túsiredi; tunbany natrıı bıkarbonatymen óńdeıdi, berılı karbonatyn onyń artyq mólsherinde eritip, eritindige tek qana be­rıllıı ǵana ótedi. Alúmını jáne temir erimeıtin tunbada qalady. Eritindiden berılıı gıdroksıdi túrinde sýmen qaınatyp suıytylǵanda bólinedi. Osy ádistiń tolyq sıpattamasy A.I.Belávta berilgen.

Hlorlaý prosesi, joǵaryda aıtylǵan, mańyzdy bolý sebebi, ol ádis ydyratý siltilendirý, súzgileý jáne t.b. operasıalardy paıdalanbastan konsentrattan berılıdi hlorıd túrinde bólýge múmkindik beredi. Konsentratty aǵash kómirimen aralastyryp brıketırleıdi, brıketti 800°S-ge jýyq temperatýrada hlormen árekettestiredi.

Jýyqta osy ádis berılıdi marganıttan — sılıkattan quramynda 1,5% VeO bar bólýde qoldanylady. Sonymen birge berılıdi shlaktan, kómir qatysynda gaz tárizdi hlormen 1000-1100°S-da hlorlaý arqyly bólý usynylǵan. Metaldyq berılıdi oksıdten alý úshin hlorlaý ádisiniń mańyzy zor.

Ádebıetter tizimi:

1. Fersman A.E. Redkıe metaly. 1932, № 4-5.
2. Sajın N.P., Meerson G.A. Redkıe elementy v novoı tehnıke // Hım. naýka ı prom., 1956. T.İ, № 5.
3. Meerson G.A. ı Zelıkman A.N. Metalýrgıa redkıh metalov. Metıallýrgızdat, 1954.
4. Zelıkman A.N., Samsonov G.V., Kreın O.E. Metalýrgıa redkıh metalov. Metalýrgızdat, 1954.
5. Tronov V.G. Kklad rýsskıh ýchenyh v hımıý redkıh elementov. Izd. Znanıe, 1952.
6. Vınogradov A.P. Geohımıa redkıh ı rasseıannyh hımıcheskıh elementov v pochvah. Izd. AN SSSR, 1950.

---