InfoHub Logo

Jambyl oblysy Shý aýdany Moıynqum aýyly Moıynqum shaǵyn
ortalyqty orta mektebiniń qazaq tili men ádebıeti pániniń oqytýshysy
Týrgınbaeva  Aıjan Mýhanovna

I Avtory: Mirjaqyp Dýlatov 1885 jyly 25 qarashada burynǵy Torǵaı oblysynyń Jangeldın aýdanyndaǵy Qyzbel atyrabynda dúnıege  kelgen. Qazaqtyń tuńǵysh romanynyń avtory.

II Shyǵarmanyń taqyryby: Shyǵarmaǵa arqaý bolǵan oqıǵalar HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq ólkesinde jıi kezdesetin jas qyzdardyń qalyń malǵa satylyp, súımegen adamdaryna uzatylýy, olardyń teńdik úshin kúres máseleleri sýretteledi. 1910 jyly «Baqytsyz Jamal» romany Qazanda basylyp shyqty

III Ádebı janr túri: Epos - ómir shyndyǵyn meılinshe mol qamtyp, keń sýretteıtin, adam minezderin múmkindiginshe tereń ashyp, jan-jaqty tanytatyn kúrdeli janr. Proza.

IV Epıkalyq janr túri: Keń kólemdi poema. Óıtkeni ómirde bolǵan qubylysty, alýan-alýan adam  taǵdyry men zaman shyndyǵyn kólemdi sýrettep bergen. Qazaqtyń tuńǵysh romany. Bul roman týraly alǵashqy pikir aıtqan Ahmet Baıtursynov: «Qazaqty buryn roman joq edi. Bizdiń aramyzdy qazaqsha birinshi roman jazǵan Mirjaqyp Dýlatov boldy» - dep jazady.

V Shyǵarmanyń ıdeıasy: Sol kezdegi shyndyq ómirdi kórsetý, sol shyndyq arqyly oqyrmanyna oı salý. Qazaq qyzdarynyń taǵdyryn kórsetý.

VI  Shyǵarmanyń kompozısıalyq qurylysy.

VI.1.  Shyǵarmanyń  bastalýy: Kóktal qystaǵan Qurman atanyń aýyly jaılaýǵa qonyp, kópten kórispegen el máre-sáre bolyp jatqanda aýylǵa eki adam kelip túsedi. Ertesine aýylǵa kresánskıı nachalnık keledi. Bári sonyń kelýin tamashalap otyrǵanda top ishinde Sársenbaıdan bireý Sholpan jeńeshem «taqıa tigip beretin» tapty dep súıinshi suraıdy.

VI.2. Shyǵarmanyń damýy: Ary qaraı oqıǵany jalǵastyrmas buryn Sársenbaıdyń kim ekenine toqtalyp ótedi. Ol esh oqymaǵan, momyn adam. Báıbishesi Qalampyr bala kótermeı bir kúni qý bas degen sóz estip, úılenýge bel býyp, aǵaıyndaryn jınap, Jaras moldanyń Sholpan atty qyzyn alady. Sársenbaı 45-ke, Sholpan 17-ge kelgende manaǵy top ishinde súıinshilegen Jamal dúnıege keledi. Birinshi kórgen balasy bolǵan soń Sársenbaı úlken toı jasaıdy.

VI.3. Shyǵarmanyń baılanysy: Jamal saǵynyp kórgen balanyń aldy bolǵan soń betinen qaqpaı, ul balasha tárbıe beredi. Birde Sársenbaıdyń úıine molda keledi. Jamaljan dep ákesi jumsap jiberedi. Sonda molda myrzańyzǵa qyzdyń esimin qoıǵansyz ba? – dep tańdanady. Sonda ul baladan kem ekendigin aıtqanynda, molda qyz balaǵa tulym qoıyp, oqytý kerektigin eskertip ketedi. Sodan keıin Sársenbaı Ǵazız degen tatar oqytýshysyn ustap, Jamaldy oqytady, qyzsha kıindiredi. Qalampyr: «Jamal áli kishkentaı, óssin, sosyn tulym qoıyp, oqytamyz» - deıdi. Syrtqa jany ashyp turǵandaı bolǵanymen ishinen toqaldyń qyzyn jaqtyrmaıdy. Ǵazız Jamaldyń zerektigin baıqap, sabaq sońynan alyp qalyp, árip tanyta bastaıdy. Jamal qazaqtyń qıssa-jyrlaryn jatqa biletin bolady.

VI.4. Shyǵarmanyń shıelenisi: Sársenbaı bolystyqqa saılaýǵa túsedi de jeńilip qalady. Ketken shyǵynyn oılasa namysyna tıetin bolady. Sóıtip júrgende bolyspen quda Baıjan taz Juman balasyna qyz izdep, Sársenbaımen quda bolady. Jamal óse kele atastyrylǵan jarynyń jaman, taz, aqylsyz ekenin biledi. Óz kóńilin kóterý úshin únemi jıyn-toılarǵa baryp júredi. Sondaı toılardyń birinde Ǵalımen tanysady.

VI.5. Shyǵarmanyń sharyqtaý shegi: Ǵalı men Jamal arasynda mahabbat oty ornap, únemi hat jazysyp júrip, bir kúni ekeýi qashyp ketedi. Qaladaǵy saýdadas dosy Fatıholla baıdyń  úıin panalaıdy.  Bulardy izdep maza bermegendikten Ǵalıdyń naǵashylary jaqqa ketedi. Onda Ǵalı bara sala 13 kún aýyryp, beısenbi kúni tús kezinde kóz jumady. Jamaldy sheshesi kelip alyp ketedi. Ǵalıdiń ólimi Jamaldyń Baıjan bosaǵasyna barýyna sebep bolady.

VI.6. Shyǵarmanyń sheshimi: Baıjannyń úıinde Jamal esh baqyt taba almaıdy. Borandy túnde qalaǵa baryp, Fatıhollanyń úıinde samaýyr qaınatsamda, Baıjannyń taıaǵynan qutylaıyn dep borandy túnde adasyp óledi.

VII  Keıipkerler kelbeti.

VII. 1. Basty keıipker Jamal - óz taǵdyry úshin kúresýge daıyn, saýatty, sanaly qyz. Baqyt jolynda qandaı qıyshylyq bolsa da kúresýge daıyn.

VII.2. Ǵalı – medrese bitirgen,  muǵalim bolyp qyzmet atqarǵan. Saýdamen aınalysady. Yntaly jigit. Súıgeni úshin janyn qurban etýge daıyn.

VII. 3. Sársenbaı – júzdegen jylqysy, úsh júzdeı qoıy bar baı, momyn adam. Baılyqtyń býy basyn aınaldyryp, bolystyqqa talasady. Baılyǵyn bosqa shashyp, saılanbaı qalady. Ózine jaqtas izdep, bolystyń inisi Baıjanmen quda bolýdy oılaıdy.

VII. 4. Baıjan – qubylmaly, qatań adam.

VIII  Ádebı teorıalyq uǵymdar.

1. Taqıa tigip beretin – qyz bala

2. Myrzańyzdyń esimi kim? – ul balany aıtady.

3. Sýretteý, jumbaqtaý bar.

4. Maqal-mátelder kóptep qoldanylǵan. Mysaly, «Úmitsiz - shaıtan», «Mal bitpes jigit bolmas,  quraryna qara, ul tappas qatyn bolmas, turaryna qara»,

IX Túsindirme  sózdik.

1. Poshtabaı

2. Laý baılatyp

3. Hám – jáne;   Hesh- eshbir

4. Muqtaj – qajet edi.

5. Ǵıbrat – úlgi-ónege

6. Ýaǵda – ýede, senim

X Qorytyndy (shyǵarmanyń negizgi túıini, tárbıelik máni, óz oıym): Shyǵarmanyń túıini óz súıgenderi úshin qurban bolatyn jas qyzdardyń taǵdyry sýrettelse, qazirgi tańda Beıbit Sarybaıdyń «Baqytty Jamal» atty shaǵyn hıkaıaty bar. Atalǵan hıkaıat Respýblıkalyq «Altyn tobylǵy» baıqaýynan 135 shyǵarma ishinen birinshi oryndy alǵan.

---