InfoHub Logo

Kisi orys tilin tolyq ıgerý úshin jáne bul tildi sezinýdi joǵaltyp almaý úshin, qarapaıym orys adamdarymen udaıy aralas-quralas bolýmen birge, sol sıaqty egin ańyzdaryn da, orman-toǵaılardy da, jer-sýdy da, kári taldardy da, qustardyń alma-kezek saıraýyn jáne orman jańǵaq butasy astynan basyn ızep turatyn árbir gúldi de kórip, bilip, tyńdap júrý kerektigine óz basym kámil senemin.

Teginde ár adamnyń óziniń bir jańalyqty ashatyn kıeli kúnderi bolatyn shyǵar. Kindik Reseıdiń ormandy da shalǵyndy óńirinde mende de sondaı bir jańalyq ashatyn, kúrkiregen kúnder men kempirqosaqtarǵa toly kıeli jaz bolǵan edi.

Shirkin, sol bir jaz qaraǵaıly ormandar gúline, tyraýlaǵan tyrnalar únine, ıt tumsyǵy etpeıtin tobylǵy toǵaıynyń burqyǵan hosh ıisine, qorazdardyń qoqılana shaqyrýy men batqan kúnniń shapaǵy qyz janaryn nurlandyrar shaqta, áýelgi tuman ıirimdi shúńeıit ústine taramdalyp túse bastaǵan shaqta, keshki kókoraı shalǵynda shyrqaı salǵan qyzdar ánine tamyljyp-tunyp turǵan kúıinde ótti de ketti-aý.

Sol jazda men ózime, buryn belgili bolsa da, bir túrli alystaý, jat baýyrlaý kórinetin kóptegen sózderdi jańadan sıpap ustaǵandaı, dámin tatyp, ıisin túısinip-sezingendeı boldym. Olar buryn maǵan úırenshikti júdeý-jadaý kúıinde kórinetin. Al endi oılap tursam, árbir sózdiń jandy beınesi túpsiz tuńǵıyqtan kóp bolady eken.

Ol qandaı sózder? Olardyń kóptigi sondaı, gápti qandaı sózderden bastarymdy da bilmeı otyrmyn. Ásilinde, "jańbyrly" sózinen bastaǵanym ońaı shyǵar.

Álbette, men sirkireme jańbyr, soqyr jaýyn, uzaq birneshe kúnge sozylatyn aq jańbyr, sańyraýqulaq ósiretin jaýyn, jedel jańbyr, bir alqapty qýalaı jaýatyn - alqapty jańbyr, shelektep quıatyn qýatty jańbyr, eń sońynda nóser jaýyn bolatynyn biletinmin.

Biraq ony aqylmen bilý - bir gáp taǵy, sol jańbyrdyń astyńda qalyp, ony óz basyńnan ótkerý, sol ár jańbyrdyń ózi óleń-jyr ekenin, onyń ekinshi bir jańbyrdan ózgeshe, aıryqsha bir belgileri bar ekenin bilý - múlde basqa másele.

Jańbyrdyń ne ekenin anyqtaıtyn osynaý sózderdiń bári sonda ǵana jandanyp, áldenip, bederli-beıneli kúshke ıe bolady. Tek sonda ǵana árbir sózdi úırenshikti ádetpen beıjaı aıta salmaı, onyń árqaısysynyń tasasynan ne aıtyp turǵanyńdy kórip, sezingendeı bolasyń.

Iini kelgende aıta keteıin, jazýshy sóziniń oqyrmanǵa áser etetin ózgeshe bir zańy bolady.

Eger jazýshy jumys ústinde, óziniń ne týraly jazyp otyrǵanyn anyq kórmeıtin bolsa, onda oqýshy da sózderdiń tasasynda ne turǵanyn kórmeıdi.

Al, biraq jazýshy ne týraly jazyp otyrǵanyn aıqyn kóretin bolsa, onda eń qarapaıym, tipti qara dúrsin sózderdiń ózi jańasha qulpyryp shyǵa keledi de, oqyrmandarǵa oıdaǵydaı áser etedi, sóıtip jazýshynyń oǵan aıtyp bergisi kelgen oılary men sezimderin, jaı-kúılerin oqyrman da birden tanyp, bile qoıady.

Biraq biz jańbyrǵa qaıta oralaıyq.

Jaýyn-shashynnyń belgi-nyshandary kóp-aq. Kún surǵylt bulttan shyqpaı qoıady, tútin jer baýyrlap taraıdy, qarlyǵashtar tómendep samǵaıdy, aýla-aýladaǵy áteshter beımezgil shaqyra bastaıdy, ala bulttar aspan-kókte tumandana shubatylyp sozylady -osynyń bári jaýynnyń belgileri. Al, jańbyr jaýardan sál ǵana burynyraq qara bult áli tutasyp ketpese de, aýadan ylǵaldyń jumsaq tynysy seziledi. Ony, teginde, jańbyr quıyp ótken jaqtan jel jetkizetin bolsa kerek.

Mine, endi birinshi tamshylar tysyrlap túse bastaıdy. Halyqtyń "tysyrlaý" sózi jaýynnyń alǵashqy sırek tamshylary shańly joldar men úı shatyrlarynda qara daqtar qaldyryp, jańbyrdyń jaýa bastaǵanyn dálme-dál beredi.

Sosyn jańbyr kúsheıe túsedi. Dáp so kezderi jańbyrmen shylanǵan jerdiń ǵajaıyp ıisi ańqyp qoıa beredi. Ol uzaqqa sozylmaıdy. Ony dymqyl shóptiń, ásirese qalaqaıdyń ıisi basyp ketedi.

Jańbyrdyń qandaı bolatynyna qaramastan, ol jaýa bastaǵannan-aq, halyq ony ámanda erkeletip: jańbyr qudaıdyń rızyǵy, nári dep qýanyp jatady. "Jańbyrsha jaýǵaly tur", "jańbyr sirkiredi", "jańbyr shópti jýyp jatyr" - deıdi meıirlenip.

Kisiniń tikeleı alǵan áserimen baılanysty bolsa, sózdiń qalaı jandanyp sala beretinin, sonda bunyń sózdi qatesiz qoldanýyna qalaı kómektesetinin túsiný úshin jańbyrdyń birneshe túrin qarastyryp kórelikshi.

Máselen, jedel jańbyr ("sporyı") sańyraýqulaq ósiretin jańbyrdan nendeı qasıetimen erekshelenedi?

"Sporyı" sózi - jedel, jyldam degen uǵymdy bildiredi. Jedel jańbyr tip-tik bolyp, sabalap jaýady. Jáne ol árqashanda satyrlap júgire jaýyp, jaqyndaı beredi.

Jedel jańbyr ásirese ózen ústinde ádemi kórinedi. Árbir tamshy sý betin oıyp túsip, ózine dóńgelek shuqanaq, tıtimdeı sý-oımaq jasap, odan sekirip shyǵyp, qaıta qulaıdy, ol so sátte, joǵalmaı turǵanda, álgi sý-oımaq túbinen móldirep bir kórinedi. Sol tamshy jáýdirep injýden aınymaı qalady.

Sol kezde ózen ústin qýalaı áınek áýez ándetip turady. Sol áýezdiń bıikteýine ne túsýine qarap, jaýynnyń kúsheıe túskenin ne tolastaı bastaǵanyn ańǵarýǵa bolady.

Al sańyraýqulaq ósiretin ýaq jańbyr uıqysyrap, tómendep, pás túsken bulttardan sebelep turady. Bul jaýynnyń shalshyqtary jyly bolady. Ol áýezdetpeıdi, ol birdeńe dep sybyrlap, kisini uıqyǵa shaqyrady, buta arasynda sybdyrlap, jumsaq alaqanymen onyń ár japyraǵyn alma-kezek sıpap júrgendeı bolyp elesteıdi.

Ormannyń qarashirigi men múk ony asyqpaı boıyna sińirip, aıyzy qanady. Osydan sol sebepti de ile-shala alýan túrli sańyraýqulaqtar - jabysqaq záıtúnder, sary túlkishekter, oq jańǵyryqtar, qyzǵylt jırensheler, nár túbirler men qyrýar ýly sańyraýqulaqtar qaptap ketedi.

Sańyraýqulaq jańbyry kezinde aýadan tútin ıisi shyǵady, jáne óte saq, qýaqaı balyq torǵa qarmaqty qapqysh bolyp ketedi.

Kún jarqyrap turǵanda jaýatyn soqyr jańbyr jóninde el-jurt: "Hanshaıym jylap jatyr" desedi. Osynaý jańbyrdyń kún shýaqta jáýdirep kórinetin tamshysy, domalanǵan kóz jasyna uqsaıdy. Rasynda da qaıǵy men qýanyshtyń móldiregen shuǵylaly kóz jasyn tógip, ertektegi has sulý hanshaıym jylamaǵanda kim jylaıdy!

Jańbyr jaýǵan kezderi jaryqtyń qubylmaly oıynyna uzaq ýaqyt qarap baqylaýǵa, alýan túrli áýen-áýezderdiń - taqtaı shatyrlardy bir qalyppen tyrs-tyrs qaǵatyn úninen, sý aǵatyn qubyrdyń álsiz syryly men jańbyr shelektep quıyp ketti deıtin kezdegi gýiline deıingi talaı-talaı túrlerin tyńdaýǵa bolady.

Munyń bári jańbyr týraly aıtýǵa bolatyn sózderdiń záredeı bir bólshegi ǵana. Alaıda maǵan bir jazýshynyń bet-aýzyn tyrjıtyp turyp aıtqan mynadaı sózderine ashýlanbaǵanda qaıtersiń:

- Sizdiń kisi sharshatatyn óli tabıǵatyńyzdan góri, men jandy kósheler men úılerdi táýir kóremin. So jańbyr degenińiz el-jurtqa qolaısyzdyq pen jaısyzdyqtan basqa ne ákelýshi edi. Siz osy qıalı adamsyz!

Orys tilinde aspan-kók qubylystary dep atalatyn nársege arnalǵan qanshama ǵajaıyp sózder bar!

Jazǵy kún jer ústinen kúrkirep ótip, kókjıektiń ar jaǵyna "aýnap túsedi". Halyq arasynda qara bult jóńkip ótti demeı, jantaıyp jata ketti degendi unatady.

Najaǵaı birde qara jerdi qulashtap turyp, tikeleı bir soǵatyn bolsa, endi birde túnergen bult arasynda túbirimen qopara julyp alynǵan butaqty altyn aǵash (lopar) sıaqty lapyldap jatady.

Kempirqosaq - shuǵyla býaldyr, dymqyl shalǵaı ústinde jarqyldap turady. Kúrkiregen kún aýnaqshyp, zirkildep, kúńkildep, gúrildep, jerdi silkip-silkip alady.

Jýyrda aýylda bir shyntaqtaı bala maǵan kelip, shadyman shattyqtan baqyraıyp ketken kózi alańdap:

- Júrińiz, kúnniń kúrkiregenderin kórelik! - dedi taǵatsyzdanyp.

Ol osy sózdi kópshe jalǵaýymen durys aıtty: óıtkeni aspan júzi jabyq aqjaýyn edi, kún bir mezgilde tús-tustan kúrkirep turǵan.

Bala "kúnniń kúrkiregenderin kórelik" degende, men Danteniń "Qudiretti komedıasyndaǵy" "kún shuǵylasy únsiz qaldy" degen sózderin esime túsirdim. Munda da, onda da túsinik aýysyp ketken edi. Biraq bul sóz qudiretin kúsheıte túsken edi.

Men samala týraly aıtqan edim.

Samala kóbinese shilde de, egin piser kezde de bolady. Sol sebepti de halyq arasynda samala "eginge jaryǵyn shashady" - túnemelikte ony jaryǵyna shomyldyrady, sodan egin dáni tolysyp, tez pisedi degen uǵym bar. Kalýga oblysynda samalany "egin jaryq" dep ataıdy.

Orys tiliniń tańǵajaıyp sózderiniń biri - "zará" - "tań shapaǵy" samalamen poetıkalyq qatarda ıindesip turady.

Bul sózdi eshqashan da daýystap aıtpaıdy. Ony aıqaılap aıtýǵa bolady degendi tipti kóz aldyńa da elestetýge bolmaıdy. Óıtkeni ol derevná baýynyń qalyń toǵaıy ústindegi aspan tap-taza bolyp, kógis tarta bastaǵan kezge deıin tamyljyp tynyp turatyn tún tynyshtyǵymen týys sóz. Táýliktiń tap sol kezin halyq "ala kóbeń" dep ataıdy.

So bir tań shapaǵy kezinde jer betine, tómenge jaqyndap kelip, tań sholpany janyp týrady. Aýa bulaq sýyndaı tap-taza bolady.

Tań shapaǵynda, tańnyń atýynda bolǵan qyzǵa tán beıkúná bir bıazylyq bar. Tańsáride shópti shyq jýady, al derevnálardan jańa saýylǵan jyly sút ıisi ańqyp shyǵyp jatady. Aýyl-aýyl shetterindegi uıyǵan tuman arasynan qoıshy sybyzǵysynyń ándetken úni bir úzilmeıdi.

Dúnıe áýdemde jap-jaryq bolyp ketedi. Jyly úı ishin tynyshtyq pen tań qarańǵylyǵy basqan. Biraq mine, úıdiń aǵash qabyrǵalaryna tórt buryshty sary jıren jaryq túsedi de, so sátte bóreneler qatpardy ıantar sekildenip, jana bastaıdy. Jarqyrap kún shyǵady.

Kúzdiń tań sárisi ózgeshe - asyqpaı tunjyrap shyǵady. Kún jaryqtyqtyń oıanǵysy kelmeıdi: báribir tońlap qalǵan jerdi jylyta almaısyń jáne álsirep bara jatqan kún sáýlesin qaıtaryp ala almaısyń.

Dúnıe qaljyrap qalady, tek adam ǵana berilmeıdi buǵan. Tań atysymen úı ataýlynyń peshterinde gýildep ot janady, olardyń tútinderi selo-selonyń ústin kezip baryp, jer baýyrlap jaıyla bastaıdy. Al, sosyn qarap tursań, erte jaýǵan jańbyr tershigen terezeler áınekterin tyrsyldatyp sherte jóneledi.

Shapaq tek erteńgilik emes, keshte de bolady. Biz kóbine-kóp eki túsinikti - kúnniń batýy men keshki shapaqty shatastyryp kelemiz.

Keshki shapaq kún jer shetine baryp, uıasyna qonǵannan keıin bastalady. So mezette ol dereý sónip bara jatqan aspandy ıgerip alyp, oǵan qyrýar boıaýdy - sary altyn túsinen bastap, kógildir aqyq tasqa deıingi túr-tústerdi tógip jiberedi de - baıaý mamyrlap baryp ymyrtpen, tún túnegimen ulasady.

Butalar arasynda sháýkildek qyshqyryp, bódeneler bytpyldyǵyna basady, oqpaq gýildeı jóneledi, alǵashqy juldyzdar jymyń qaǵady, al shalǵaı qıyrlar men tuman ústinde laýlap turǵan qyzyl shapaq kópke deıin sónbeı, álsirep baryp óshedi.

Soltústiktiń aq túnderi, Lenıngradtyń jazǵy túnderi - úzilmeıtin keshki shapaq nemese, ásilinde, eki shapaqtyń, tań shapaǵy men keshki shapaqtyń birlesýi bolsa kerek.

Bul týraly, qaıran qalarlyq dáldikpen, Pýshkınnen artyq eshkim de aıtpaǵan shyǵar:

Súıem shári, Petr ornatqan,

Súıem syndy sáýletińdi,

Neva ózenin shalqyp aqqan,

Jaǵaǵa órgen granıttiń;

Súıem shoıyn órnegińdi,

Súıem oıly túnderińdi

Ásem jaryq ińirińdi

Aısyz jarqyn ireńińdi!

Jaqpasa da bólmege sham

Oqımyn da jazamyn men,

Kósheler bos damyldaǵan

Záýlim úılerdi aıqyn kórem.

Jaryq tarta, beıne ınedeı,

Tur shanshylyp Admıralteı.

Jarqyraǵan keshki shapaq

Janastyrmaı túndi kókke,

Araǵa sap jarty saǵat

Tańǵa ulasar kókjıekte.

Bul joldar - poezıanyń shyńy ǵana emes. Bularda dáldik ǵana, jan ásemdigi men tynyshtyq qana emes. Bularda orys sóziniń barsha sıqyrlyǵy da bar.

Eger orys poezıasy, tipti orys tiliniń ózi ǵaıyp bolyp, sodan tek osynaý birneshe joldar ǵana qalǵanyn kóz aldymyzǵa elestete alatyn bolsaq, sonyń ózinde de bizdiń tilimizdiń baılyǵy men ánshilik kúshi árbir kisige aıqyn kóriner edi. Óıtkeni Pýshkınniń osynaý óleńinde dýaly krıstaldaı bolyp bizdiń sózimizdiń tótenshe sapa-qasıeti jınaqtalǵan bolatyn.

Aýdarǵan Ábilmijin Jumabaev

---