InfoHub Logo

Mádenıettaný - gýmanıtarlyq pán, eshkim de oǵan shúbá keltire qoımaıdy. Kópshilik jaǵdaıda mádenıettaný gýmanıtarlyq ǵylymdardyń negizi retinde qarastyrylyp júr. Degenmen birtutas, birińǵaı mádenıettaný teorıasy ázirge tolyq qalyptasqan joq, sol sebepten osy ýaqytqa deıin mádenıet týraly teorıa jeke konsepsıalar túrinde, ne sol mádenıettaný mamandarynyń belgili bir júıege yńǵaılanǵan qurylymdary turǵysynda kórinýde. Munyń ózi mádenıettaný ǵylymynyń eleýli ereksheligin kórsetedi, mádenıettanýdy tek ǵana bilimder júıesi turǵysynda qarastyrýǵa bolmaıdy. Mádenıettanýda rasıonaldy bilimder júıesimen qatar, rasıonaldyqtan tysqary túsiný júıesi bar, munyń ekeýi de ishteı úılesimdi jáne ekeýi birdeı mádenıetti ǵylymı-gýmanıtarlyq turǵyda túsinýde mańyzdy rol atqarady. Túsinýdiń tolyqtyǵyna súıene otyryp tolyǵynan túsiný, mádenıettanýdyń eń joǵarǵy jetistigi bolyp tabylady.

Munyń ózi, ózge mádenıettiń ómir súrý álemine enýge, olarmen suhbattasý arqyly óz mádenıetin tereńirek uǵynýǵa múmkindik beredi. Onyń eń bir amal-tásili mádenıettanýdaǵy túsindirý men túsinýdin birligi. Rasıonaldy uǵyný joly arqyly túsine alatyn, óziniń ishki logıkasy, ózindik máni bar árbir mádenıet júıeli maǵynalar turǵysynan qaralady. Al mádenıet ár ýaqytta adamzat sýbektisine baǵyttalǵan jáne al tikeleı naqty baılanyssyz ómir súre almaıdy. Mádenıettanýdyń da negizgi maqsaty – mádenıetterdiń suhbattaryn júzege asyrý.

Belgili bir qubylystarda mándi maǵyna, ne adamdardyń shyǵarmashylyq rýhyn júzege asyrý oryn alǵan jaǵdaıda mádenıettaný kez kelgen pendi, obektini zertteı alady. Bul turǵyda mádenıettaný komplekstik (quramdy) gýmanıtarlyq ǵylym.

Jalpy shyǵa bastaǵan mádenıettaný oqýlyqtarynda mádenıettaný týraly kóptegen túsinikter bar. Sonyń ishinen myna baǵyttardy atap kórsetken jón.

Biriniıiden. Mádenıettaný erekshe biregeı fenomenge aınalǵan mádenıet týraly bilimderdiń jıyntyǵy. Olaı bolsa mádenıettaný ár dóýirde týyndaǵan kıelilikter men rámizderdi tizý jıyntyǵy emes. Bulaı bolǵan jaǵdaıda ol, álemdik mádenıettiń tarıhymen ǵana shektelgen bolar edi.

Ekinshiden, mádenıettaný - mádenıet jáne onyń máni týraly teorıa. Soǵan óziniń erekshelikteri arqyly ári ámbebap fenomen retinde ǵylymı túrde qol jetkizýdiń obektisi. Shyntýaıtqa kelsek, dúnıe júzinde óziniń mádenıetiniń baǵytyn jasamaǵan halyq jok. Olaı bolsa kóptegen kishi-girim mádenıetterden turatyn jalpy bir baǵyttaǵy jaǵdaıdan mádenı-tarıhı tıpterdiń boı kórsetetinin ańǵarýǵa bolady. Al, mádenıettaný sol jergilikti kóptegen mádenıetterdiń arǵy jaǵyndaǵy bárine ortaq jalpy damý jaǵdaıyn kórsetýge baǵyttalgan.
Úshinshiden. Mádenıettaný – pánaralyq metateorıa. Bylaısha aıtqanda adamdar men halyqtardyń psıhologıasyna tereń boılaýdy qamtamasyz etý arqyly mádenıet tarıh qımylynyń mehanızmin, adam bolmysynyń asyl qupıasyn, shyǵarmashylyq jıyntyǵynyń shymyldyǵyn asha bastaǵandyǵyn kórsetedi. Bul jaǵdaıda ıdeologıa da, saıasat ta nemese ekonomıka da emes, dál alǵanda mádenıet ǵana dúnıeniń syryn ashýda, evrıstıkalyq qural bolyp tabylady.

Sonymen, mádenıettaný pánin talqylaý barysynda mádenıet týraly ǵylymnyń ár tekti aıyrmashylyǵynyń mańyzdylyǵyn eskergen jón. Mádenıettanýǵa esh ýaqytqa degen antropologıa, tarıh, sosıologıa, psıhologıa, pedagogıka, til bilimi, semıotıka sıaqty pánder ár túrli jaqtarynan óz úlesterin qosyp keledi.

Semıotıka (grek tilinde - belgi, nyshan). Med. Aýrýdyń belgileri týraly ǵylym. Tabıǵı jáne jasandy tilderdi tańbalar júıesi retinde qaraıtyn, sondaı-aq jalpy tańbalar júıesin zertteıtin ǵylym.

Árıne, olar mádenıet jáne mádenı qubylystardy ár turǵydan tanıdy. Al, mádenıettaný adamzat qoǵamynyń ár kezeńindegi mádenıetin zertteıtin birtutas ár túrli ǵylymdar kompleksiniń belgileý jıyntyǵy. Naqty aıtsaq teorıalyq, túsindirme-sıpattaý jáne kórkemsózdi mazmunǵa negizdelgen bólimderden quralatyn mádenıettaný, gýmanıtarlyq ǵylymdardyń jınaqtalǵan erekshe túri. Mysaly, mádenıettaný mindetti túrde «mádenıet arheologaıasyna» nazar aýdarady, onyń shyǵý tegin, damý kodyn, mádenıet muragerliginiń tásilin, turaqtylyǵyn ashady. Iaǵnı, mádenıettiń saqtalý, jańarý, onyń múldem ózgerýi arqyly óner, fılosofıa, saıasat, ekonomıka salalaryndaǵy jasalý túrlerin qamtıdy. Sonymen qatar mádenıettiń jetistikterin saralshi ǵana qoımaı, olardyń qurylymyn, is-áreketinin. túrin, mádenıetgiń birtutastyǵyn jáne sondaı birtutastyqty jasaý joldaryndaǵy konseptýaldyk taýqymetterin qoıý jáne sheshý jatady.

Mádenıettaný adamdardyń erekshe ómir súrý tásili turǵysynda ózin tarıhı, mádenı-muragerlik jaǵdaıat retinde ashady. Onyń pánine – mádenıettiń shyǵý tegi (genezısi), mindetti isi, damýy jatady, al negizgi maqsatyna – mádenıet «genetıkasyn» jasaý, tarıhı-mádenı barysyn túsindirip ǵana qoımaı, sonymen qatar olardy boljaý, al bolashaqta olardy basqarý jatady.

Jalpy, mádenıettanýdyń ǵylymı pán retindegi qalyptasýyn, onyń erekshe bilimder júıesi retindegi túsinikter turǵysynan qaraǵan jón. Árıne mádenıettanýdyń pánin, maqsatyn, baǵdarlamasyn osylaısha túsiný onyń ǵylymı aýqymyna áleýmettik shyǵarmashylyqtyń basqa da óristerinen ár túrli aqparattardy qamtýdy qajet etedi, biraq bul sınkretıkalyq bilimder oblysynyń negizgi zertteıtin alańy, tarıh «sýbektisiniń» qatardaǵy is-árekettiń obrazy, ómir salty, oı keskini bolý kerek. Bul aıtylǵandar, bilimder júıesi retinde mádenıet óristeriniń óz-ara baılanysyn sıpattaýǵa múmkindik beredi. Oǵan aıǵaq retinde burynnan jáne qazirgi ýaqytta qalyptasyp kele jatqan áleýmettik mádenıettaný, ekologıalyq mádenıet, mádenıet fılosofıasy jáne antropologıalyq mádenıet bilimderin keltirýge bolady. Sonymen, mádenıettaný - ózine tán erekshe bilimder júıesi arqyly sana-sezimmen mádenıetti túsiný, uǵyný degen sóz. Mádenıettaný - adam tulǵasyna arnaıy baǵyttalǵan mádenıet týraly ǵylym.

Mádenıet óziniń ishki shynaıy bolmysymen adam tulǵasyna baǵyttalǵandyqtan, ony ózin-ózi tanyp bilý nemese adamnyń rýhanı ómirbaıany dep esepteıdi. Mádenıettiń ómir súrý sharty, ol bir urpaqtan ekinshi urpaqqa sabaqtastylyqpen berilip otyrylady. Sondyqtan mádenıet ózin-ózi taratý máselesin aldyńǵy orynǵa qoıady. Iaǵnı, mádenıettaný qabyldaýdyń, prınsıpterdiń túsinikterdiń júıesi bolyp ssanalady da solar arqyly mádenıettiń translásıalaý barysy is júzine asady. Bul júıe adam tulǵasynyń ólshemi týraly mádenıette qordalanǵan tıisti bilimdi, sheberlikti, tájirıbeni jarıa etýdi qamtamasyz etedi.

Mádenıettaný mamandyǵynyń 3 kýrs stýdenti: Toqan A.N

Óndiristik tájirıbe jetekshisi: Esbolova M.A

---