Maǵjan Jumabaev «Súıemin» óleńi
Sabaqtyń taqyryby: M. Jumabaev «Súıemin» óleńi.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa M. Jumabaevtyń ómir men shyǵarmashylyǵy týraly ádebı bilim berý, «Súıemin» óleńiniń mazmunyn, ıdeıasyn meńgertý.
Tárbıelik: oqýshylardy adamgershilikke, izgilikke baýlý, Otandy súıýge – eljandylyqqa tárbıeleý.
Damytýshylyq: oqýshylardyń ádebı dúnıetanymdaryn keńeıtý, mánerlep oqý daǵdylaryn damytý.
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis - tásili: suraq - jaýap, áńgimeleý, túsindirý, mánerlep oqý
Sabaqtyń kórnekiligi: M. Jumabaevtyń portreti, shyǵarmalary, elektrondy oqýlyq
Pánaralyq baılanys: qazaq tili, Qazaqstan tarıhy.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. İ. Jansúgirovtiń «Bóbek bóleý», «Aǵyndy meniń Aqsýym» óleńderin suraý.
2.«Seniń estigen besik jyryń» taqyrybynda besik jyr aıtý nemese «Týǵan ólkemniń tabıǵaty» atty shaǵyn, shyǵarma - sýretteme jazý.
İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý.
Maǵjan Jumabaevtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly ádebı bilim berý.
«Óleńniń tilge jeńil, qulaqqa jyly tıýin Abaı da izdegen. Abaı da sózdiń ishin mánerlep, tonyn sulý qylýǵa tyrysqan, biraq dybyspen sýret jasaýda, sózdiń syrtqy túrin ádemileýde Maǵjanǵa jetken qazaq aqyny joq... Olaı bolsa, aqyndyq júzinde Abaıdan sońǵy ádebıetke jańa túr kirgizip, sońyna shákirt ertken, mektep ashqan kúshti aqyn Maǵjan ekeninde daý joq», - dep jazady Júsipbek Aımaýytov óziniń 1923 jylǵy «Maǵjannyń aqyndyǵy týraly» degen maqalasynda.
Maǵjan Jumabaev (1893 - 1938) – HH ǵasyrdyń basynda qazaq ádebıetiniń kóginde jarqyraı janǵan jaryq juldyzdarynyń biri. Týǵan jeri - burynǵy Aqmola gýbernıasynyń Aqmola ýezindegi Polýdenovskıı bolysy (qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysy Býlaev aýdany). Ákesi Beken (Bekmaǵanbet) orta dáýletti, óziniń ádildigimen, adamgershilikti parasatymen el arasynda bedeli joǵary adam bolǵan. Soǵan oraı ony bir saılaýda bolys etip saılaǵan kórinedi.
Aýyl muǵaliminen hat tanyp, saýat ashqan Maǵjan 1905 jyly Qyzyljardaǵy medresege oqýǵa túsip, ony jaqsy úlgerimmen aıaqtaıdy. Biraq bul oqý bilsem, kórsem dep ilgeri umtylǵan jas talapty onsha qanaǵattandyrmaıdy.
Ol oqý izdep Ýfaǵa attanady. Sonda óziniń bilim berý dárejesinen Joǵary dinı oqý ornymen para par Medrese Ǵalıaǵa oqýǵa túsedi. Medresede oqyp júrgende, osynda oqytýshy bolyp isteıtin, tatardyń belgili jazýshysy Ǵalymjan Ibragımovtyń nazaryna iligedi. Bolashaq aqynnyń zor darynyn tanyǵan Ǵalymjan Maǵjandy qamqorlyǵyna alyp, oǵan kóp járdem kórsetedi. Sonyń kómegimen Qazan qalasynda Maǵjannyń «Sholpan» atty tuńǵysh jınaǵy jaryq kóredi, sonyń aqyl - keńesimen Ombydaǵy muǵalimder semınarıasyna túsedi.
Jastaıynan oryssha oqyp, orys ádebıetiniń mádenıetine erkin jetken Maǵjan qazaq poezıasyna ózindik ereksheligimen, daryndy bolmysymen keledi. Áýelde lapyldap turǵan sezimin, yntyǵa úzilip turǵan mahabbatyn jastyq jalynymen, jandyryp jibererdeı leppen jetkizýge umtylǵan ol endi birte - birte oı eseıgendigin tanytyp, azamattyq lırıkaǵa qaraı oıysady. Munda da ol zarly da ókinishti oı sezimderin erekshe qudiretpen, shyńǵyrǵan jan daýsynyń qýatymen jetkizip, ishki muńy men ashý kegin tabıǵı baılanystyryp jiberedi.
Bul kez onyń qazaqtyń ardaq azamattary Ahmet Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatulynan dáris alyp, shyǵarmashylyqtyń jańa bir belesine qulash urǵan shaǵy edi. Ustazdarynyń ónegesi aqyn janynyń tebirenis tolqynyndaǵy aıshyqty órnegimen kórinis beredi:
Azamat! Anaý qazaq hanym deseń,
Jumaqtyń sýyn apar, janym deseń.
Bolmasa, İbilis bol da ý alyp bar,
Toqtatam tunshyqtyryp qanyn deseń
Ekiniń biri, basqa jol joq!
Tasqyny qatty, tegeýrini berik ulttyq sezim seli shıratyla shıryǵyp baryp, ekpinin baspaǵan kúıi túrikshildik arnasyna quıylady. Halyq óleńderiniń mazmunymen birge onyń yrǵaq úılesimin, ishki rýhyn, áýezdilik ásemdigin janymen qabyldaǵan aqyn keıde án kúı ǵana túsindire alatyn sezimderdi sózben jetkizedi. Maǵjannyń aqyndyq ereksheligi de, bálkim, osy bolar.
Qalaı degende de, Maǵjan ózine deıinge de, keıingige de uqsamaıtyn, ózindik qoltańbasy bar aqyn. Ol ómirdi birtutas qubylys, kórinis retinde, al adamdy sol uly tabıǵattyń, jaratylystyń bir týyndysy, bólshegi retinde qabyldaıdy. Qubylystyń mánin keń kólemde, jalpyǵa birdeı qalypta tanı bilý úshin ol, aldymen, ne nárseniń bolsa da mán - mazmunyn baǵdarlap, árdaıym jalpy adamzatqa tán áýenge boı urady, tabıǵattyń óz zańyna ǵana baǵynatyn qubylystyń ishki astaryna úńiledi. Dúnıeni fılosofıalyq turǵydan tanıdy.
Maǵjan «Sholpan», «Sana» jýrnaldary, «Aq jol» gazeti redaksıalarynda qyzmet istep júrgende de, Moskvanyń Joǵary ádebıet jáne kórkemóner ınstıtýtynda oqyp júrgende de, únemi izdenis ústinde, shyǵarmashylyq órleý jolynda bolady.
Bilimi tolysyp, tájirıbesi molaıyp, kemeldi shaǵyna bet alǵan tarpań darynnyń taǵdyryna tutqıyldan kelip aralasqan Qyzyl ımperıanyń qyzylkóz jendetteri onyń jolyn kesip, túrmege qamaıdy. Sóıtip 1929 jyldan bastap aqyn qýǵyn súrginge ushyraıdy. Áýeli jalǵan jabylǵan jalamen on jylǵa sottalady. Odan M. Gorkıı men onyń áıeli E. Peshkovanyń aralasýymen, 1936 jyly bosatylady da, bir jyldan keıin «Halyq jaýy» dep qaıta sottalyp, kelesi jyly naýryz aıynda atý jazasyna kesiledi.
Bir kezderi bes arystyń biri - Júsipbek Aımaýytov M. Jumabaev týraly bylaı dep oı tolǵaǵan eken: «Maǵjan sózindeı «tilge jumsaq, júrekke jyly tıetin» úlbiregen názik áýen qazaqtyń burynǵy aqyndarynda bolǵan emes. Ol júrektiń qobyzyn sherte biledi, onyń júreginen jas pen qan aralas shyqqan tátti sózderi ózgeniń júregine tátti ý sebedi. Maǵjan ne jazsa da, syrly, kórkem, sándi jazady. Oqýshynyń júregine áser ete almaıtyn qurǵaq óleńdi, jabaıy jyrdy Maǵjannan taba almaısyz. Sýretti, kesteli, kórkem sóz Maǵjannan tabylady, Maǵjan aqyndy aqyndyq jaǵynan sózsiz sýretshi dep aıtýǵa bolady. Maǵjandy Pýshkınge teńeýge aýyz barady.... aqyndyq júzinde Abaıdan sońǵy ádebıetke jańa túr kirgizip, sońyna shákirt ertken, mektep ashqan kúshti aqyn Maǵjan ekeninde daý joq. Abaıdan soń óleń ólsheýlerin túrlendirgen taǵy da Maǵjan».
Maǵjan – syrshyl aqyn. Ol úshin baq pen qýanysh - súıe bilý. Qushtarlyq pen onyń ottaı janǵan sezim burqanysy mol jan sózin júrek poezıasyna tuńǵysh ákelgen. Onyń «Tilegim», «Meni de, ólim, áldıle», «Súıemin», «Sársembaıdyń jyry», «Jazǵy túnde» tárizdi óleńderi - qazaq poezıasynyń qazynasy. Maǵjan Jumabaevtyń ádebı muralary ýaqyt synynan súrinbeı ótti. Ózge klasıkterdiń shyǵarmalarymen qatar qazaq mádenıetiniń tarıhynan sybaǵaly oryn aldy.
Maǵjan - kórnekti jazýshy, aqyn, pýblısıs, qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshylardyń biri. Halyq aldyndaǵy jaýapkershilik sezimi, osydan kelip shyǵatyn tarıh tórkini men onyń qubylmaly kezeńindegi úndeýler Maǵjan shyǵarmalaryna ǵana tán. Sol kezeńderde Maǵjan Shekspır, Pýshkın, Solovevtardan bastap sımvolızm, tehnokratızm jáne Shpenglerge deıingi jalpy adamzattyq kórkem ári ǵylymı muralarǵa bet burdy. Bizdiń dáýirimizge deıin jetken ekzıstensıalızm saryny aqyn shyǵarmalarynda da aıqyn kórinis tapqan. Alaıda aradaǵy uzaq jyldar boıǵy úzilisten keıin Maǵjan Jumabaevpen qaıta qaýyshýdyń sáti tústi. Sondyqtan aqyn týyndylaryn qaıta bastyryp shyǵarý týraly da oılar jıi aıtylýda
1893 jyly dúnıege kelgen. Aldymen Qyzyljar medresesinde Hasen moldadan dáris alǵan Maǵjan keıin Ýfa qalasyndaǵy Ǵalıa medresesinde tatar halqynyń belgili jazýshysy Ǵalymjan Ibragımovtan oqıdy.
1912 jyly Qazanda alǵashqy «Sholpan» óleńder jınaǵy shyqqan Maǵjannyń shyǵarmalary 1929 jyly jalamen kúıip, abaqtyǵa túskenge deıin úzdiksiz jarıalanyp turdy.
Negizinen aqyn óleńderi eki - aq ret jınaqtalyp, toptalyp oqyrman qolyna tıdi. Birinshi ret 1922 jyly Bernıaz Kúleev Qazanda bastyryp, ekinshi ret osy kitap tolyqtyrylyp Sultanbek Qojanovtyń alǵan sózimen 1923 jyly Tashkentte shyqty. «Pedagogıka», «Saýatty bol» (arab, latyn áripterimen birneshe ret basylǵan), kitaptary, aýdarmalary basyldy. Qysqasy, M. Jumabaevtyń qalamgerlik sapary bas - aıaǵy jıyrma jylǵa jetpeı, tym erte úzildi, on jyldaı ómiri abaqtyda, lagerde, qýǵyn - súrginde, azap - qorlyqta ótip, aqyry 1938 jyly ajal oǵy qulatty.
Maǵjan Bekenuly Jumabaev 1893 jyldyń 25 maýsymynda burynǵy Aqmola gýbernıasy Aqmola ýezindegi Polýden bolysynda (qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysy Býlaev aýdany Maǵjan atyndaǵy aýylda belgili, tekti, aýqatty otbasynda dúnıege kelgen. Tórt jasynda aýyl muǵaliminen saýat ashyp, hat tanıdy, al 1905 jyly Qyzyljardaǵy medresege oqýǵa túsedi. Bul medresede arab, parsy, túrik tilderin erkin ıgerip, medreseni 1910 jyly jaqsy úlgerimmen bitiredi.
Budan keıin Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesinde, Ombydaǵy muǵalimder semınarıasynda oqıdy.
Maǵjan 1916 jyly Ombynyń semınarıasyn oıdaǵydaı bitirip, týǵan ólkesine oralady. Qazaq dalasynda «Alash» partıasyn qurýǵa qatysady, Aqmoladaǵy «Bostandyq týy» gazetinde redaktor bolyp qyzmet atqarady. 1922 jyly Tashkentke kelip, shyǵarmashylyq jumyspen aınalysady. Onda «Sholpan», «Sana» jýrnaldarynda, «Aqjol» gazetinde qyzmet atqara júrip, birneshe shyǵar - malaryn jaryqqa shyǵarady.
1923 - 27 jyldary Maǵjan Máskeýdegi joǵary ádebıet – kórkemóner ınstıtýtynda oqıdy. Osy jyldary ol orys, batys Eýropa ádebıetin tereń zert - tep oqıdy.
1929 jyly «Alqa» degen jasyryn uıym qurdy degen aıyptaýmen 10 jylǵa sottaldy.
1936 jyly orys jazýshysy M. Gorkıı jáne E. Peshkovanyń aralasýymen az ǵana ýaqytqa bostandyq alady, biraq 1937 jyly qaıta qamaýǵa alynyp, 1938 jyly aqyn ǵumyry máńgilikke úziledi.
Maǵjan ólgenmen, onyń jazǵan eńbekteri bizge óshpes mura bop qaldy. Ol – kóptegen óleńder, poemalar, áńgimeler men aýdarmalar jazǵan biregeı tulǵa.
Biz onyń «Men jastarǵa senemin», «Men kim?», «Anama», «Qazaq tili», «Túrkistan», t. b. óleńderi men «Qorqyt», «Ertegi», «Toqsannyń toby», «Batyr Baıan», «Qoılybaıdyń qobyzy» t. b. poemalaryn bilemiz.
İÚ. Jańa sabaqty pysyqtaý.
1. «Súıemin» óleńine sholý. Elektrondy oqýlyqtan Maǵjannyń «Súıemin» óleńin tyndatý
Súıemin.
Kúldeı kúńgirt shashy bar,
Toqsan beste jasy bar,
Kóz degeniń – sup - sur kór.
Tasbıyq sanap búgilip,
Jerge qarap úńilip,
Kórme aýyr kúrsiner
Meniń bir qart anam bar.
Nege ekenin bilmeımin -
Sol anamdy súıemin!
Kózinde kók nury joq,
Aýzynda jumaq jyry joq,
Jalynsyz, ýsyz qushaǵy.
Iirilmeıdi jylandaı,
Sózi de joq qurandaı.
Bilgeni – qazan - oshaǵy
Jabaıy ǵana jarym bar.
Nege ekenin bilmeımin –
Sol jarymdy súıemin.
"Súıemin" atty óleńin aqyn qartaıǵan anasyna, kúndelikti turmystyń jeteginde júrgen qarapaıym jaryna degen sezimin sýretteýden bastaıdy. Óleńde ómirdiń júrekke jyly, kózge tanys sýreti bar. Ana da, jar da árkimge qymbat ekenin esińe qaıta salǵandaı. Odan keıin aqyn:
Júrgen eski zańymen,
Aldyndaǵy malymen
Birge jýsap, birge órgen,
Alash degen elim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol elimdi súıemin.
Saǵym saıran kurady,
Borany ulyp turady,
Qys — aq kebin, jaz — sary.
Ormany joq, shýy joq,
Taýy da joq, sýy joq,
Máńgi ólik saharasy,
Saryarqa degen jerim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol Arqamdy súıemin! —
dep, óziniń týǵan eli men jerine degen perzenttik súıispenshiligin jaıyp salady.
Maǵjan neni aıtsa da, beınelep aıtady. Ol úshin dalanyń taýy da, sýy da, jeli de ǵajaıyp. Aqyn óleńderinde adam men tabıǵat astasyp jatady. Qaı shyǵarmasynda da Maǵjan osy eki uǵymdy birlikte alyp jyrlaıdy. Bir óleńinde anasyna, jaryna, jalpy adamǵa degen mahabbatyn týǵan jerge katysty sezimimen ushtastyryp jatsa, endi bir jyrlarynda sol tabıǵattyń asyl jemisi — adamdy bárinen joǵary qoıady.
V. Jańa sabaqty bekitý.
1. Óleńdi mánerlep oqý
2. «Men Maǵjan týraly ne bilemin?» atty taqyrypqa áńgime ótkizý.
4. Ádebıet teorıasynyń uǵymdaryn jazyp alý.
Epıtetter Teńeýler Metaforalar
Kúldeı kúńgirt shash
Jalynsyz, ýsyz qushaǵy Iirilmeıdi jylandaı sózi de joq qurandaı Kóz degeniń – sup - sur kór
Saǵymy saıran qurady.
5. Venn dıagramsy boıynsha jumys.
Otan - aıaýly súıikti
Úİ. Sabaqty qorytyndylaý. Suraqtarǵa jaýap berý.
1) Aqyn kimderdi, nelerdi súıedi?
2) Aqynnyń anasyna degen súıispenshiligin kórsetetin óleń joldaryn taýyp oqyńdar.
3) Aqyn jary qaı joldarda sýretteledi?
4) Alashy jaıly aqyn ne aıtady?
5) Aqyn anasy, jary, elinen basqa taǵy neni súıedi?
6) Óleńde aqynnyń qandaı qasıeti, sezimi, tulǵasy tanylady?
7) Endeshe, Maǵjan aqyn qandaı dep oılaısyńdar?
Vİİ. Úı tapsyrmasyn berý:
1. M. Jumabaevtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly kitaptan tys oqyp jańa maǵlumat aıtý.
2.»Súıemin» óleńin jattaý.
3. «Anadaı asyl bar ma eken!» (esse jazý)
Vİİİ. Oqýshylardy baǵalaý.
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa M. Jumabaevtyń ómir men shyǵarmashylyǵy týraly ádebı bilim berý, «Súıemin» óleńiniń mazmunyn, ıdeıasyn meńgertý.
Tárbıelik: oqýshylardy adamgershilikke, izgilikke baýlý, Otandy súıýge – eljandylyqqa tárbıeleý.
Damytýshylyq: oqýshylardyń ádebı dúnıetanymdaryn keńeıtý, mánerlep oqý daǵdylaryn damytý.
Sabaqtyń tıpi: aralas
Sabaqtyń túri: dástúrli
Sabaqtyń ádis - tásili: suraq - jaýap, áńgimeleý, túsindirý, mánerlep oqý
Sabaqtyń kórnekiligi: M. Jumabaevtyń portreti, shyǵarmalary, elektrondy oqýlyq
Pánaralyq baılanys: qazaq tili, Qazaqstan tarıhy.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi:
1. Oqýshylarmen sálemdesý.
2. Oqýshylardyń sabaqqa qatysyn tekserý.
3. Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdarý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. İ. Jansúgirovtiń «Bóbek bóleý», «Aǵyndy meniń Aqsýym» óleńderin suraý.
2.«Seniń estigen besik jyryń» taqyrybynda besik jyr aıtý nemese «Týǵan ólkemniń tabıǵaty» atty shaǵyn, shyǵarma - sýretteme jazý.
İİİ. Jańa taqyrypty túsindirý.
Maǵjan Jumabaevtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly ádebı bilim berý.
«Óleńniń tilge jeńil, qulaqqa jyly tıýin Abaı da izdegen. Abaı da sózdiń ishin mánerlep, tonyn sulý qylýǵa tyrysqan, biraq dybyspen sýret jasaýda, sózdiń syrtqy túrin ádemileýde Maǵjanǵa jetken qazaq aqyny joq... Olaı bolsa, aqyndyq júzinde Abaıdan sońǵy ádebıetke jańa túr kirgizip, sońyna shákirt ertken, mektep ashqan kúshti aqyn Maǵjan ekeninde daý joq», - dep jazady Júsipbek Aımaýytov óziniń 1923 jylǵy «Maǵjannyń aqyndyǵy týraly» degen maqalasynda.
Maǵjan Jumabaev (1893 - 1938) – HH ǵasyrdyń basynda qazaq ádebıetiniń kóginde jarqyraı janǵan jaryq juldyzdarynyń biri. Týǵan jeri - burynǵy Aqmola gýbernıasynyń Aqmola ýezindegi Polýdenovskıı bolysy (qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysy Býlaev aýdany). Ákesi Beken (Bekmaǵanbet) orta dáýletti, óziniń ádildigimen, adamgershilikti parasatymen el arasynda bedeli joǵary adam bolǵan. Soǵan oraı ony bir saılaýda bolys etip saılaǵan kórinedi.
Aýyl muǵaliminen hat tanyp, saýat ashqan Maǵjan 1905 jyly Qyzyljardaǵy medresege oqýǵa túsip, ony jaqsy úlgerimmen aıaqtaıdy. Biraq bul oqý bilsem, kórsem dep ilgeri umtylǵan jas talapty onsha qanaǵattandyrmaıdy.
Ol oqý izdep Ýfaǵa attanady. Sonda óziniń bilim berý dárejesinen Joǵary dinı oqý ornymen para par Medrese Ǵalıaǵa oqýǵa túsedi. Medresede oqyp júrgende, osynda oqytýshy bolyp isteıtin, tatardyń belgili jazýshysy Ǵalymjan Ibragımovtyń nazaryna iligedi. Bolashaq aqynnyń zor darynyn tanyǵan Ǵalymjan Maǵjandy qamqorlyǵyna alyp, oǵan kóp járdem kórsetedi. Sonyń kómegimen Qazan qalasynda Maǵjannyń «Sholpan» atty tuńǵysh jınaǵy jaryq kóredi, sonyń aqyl - keńesimen Ombydaǵy muǵalimder semınarıasyna túsedi.
Jastaıynan oryssha oqyp, orys ádebıetiniń mádenıetine erkin jetken Maǵjan qazaq poezıasyna ózindik ereksheligimen, daryndy bolmysymen keledi. Áýelde lapyldap turǵan sezimin, yntyǵa úzilip turǵan mahabbatyn jastyq jalynymen, jandyryp jibererdeı leppen jetkizýge umtylǵan ol endi birte - birte oı eseıgendigin tanytyp, azamattyq lırıkaǵa qaraı oıysady. Munda da ol zarly da ókinishti oı sezimderin erekshe qudiretpen, shyńǵyrǵan jan daýsynyń qýatymen jetkizip, ishki muńy men ashý kegin tabıǵı baılanystyryp jiberedi.
Bul kez onyń qazaqtyń ardaq azamattary Ahmet Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatulynan dáris alyp, shyǵarmashylyqtyń jańa bir belesine qulash urǵan shaǵy edi. Ustazdarynyń ónegesi aqyn janynyń tebirenis tolqynyndaǵy aıshyqty órnegimen kórinis beredi:
Azamat! Anaý qazaq hanym deseń,
Jumaqtyń sýyn apar, janym deseń.
Bolmasa, İbilis bol da ý alyp bar,
Toqtatam tunshyqtyryp qanyn deseń
Ekiniń biri, basqa jol joq!
Tasqyny qatty, tegeýrini berik ulttyq sezim seli shıratyla shıryǵyp baryp, ekpinin baspaǵan kúıi túrikshildik arnasyna quıylady. Halyq óleńderiniń mazmunymen birge onyń yrǵaq úılesimin, ishki rýhyn, áýezdilik ásemdigin janymen qabyldaǵan aqyn keıde án kúı ǵana túsindire alatyn sezimderdi sózben jetkizedi. Maǵjannyń aqyndyq ereksheligi de, bálkim, osy bolar.
Qalaı degende de, Maǵjan ózine deıinge de, keıingige de uqsamaıtyn, ózindik qoltańbasy bar aqyn. Ol ómirdi birtutas qubylys, kórinis retinde, al adamdy sol uly tabıǵattyń, jaratylystyń bir týyndysy, bólshegi retinde qabyldaıdy. Qubylystyń mánin keń kólemde, jalpyǵa birdeı qalypta tanı bilý úshin ol, aldymen, ne nárseniń bolsa da mán - mazmunyn baǵdarlap, árdaıym jalpy adamzatqa tán áýenge boı urady, tabıǵattyń óz zańyna ǵana baǵynatyn qubylystyń ishki astaryna úńiledi. Dúnıeni fılosofıalyq turǵydan tanıdy.
Maǵjan «Sholpan», «Sana» jýrnaldary, «Aq jol» gazeti redaksıalarynda qyzmet istep júrgende de, Moskvanyń Joǵary ádebıet jáne kórkemóner ınstıtýtynda oqyp júrgende de, únemi izdenis ústinde, shyǵarmashylyq órleý jolynda bolady.
Bilimi tolysyp, tájirıbesi molaıyp, kemeldi shaǵyna bet alǵan tarpań darynnyń taǵdyryna tutqıyldan kelip aralasqan Qyzyl ımperıanyń qyzylkóz jendetteri onyń jolyn kesip, túrmege qamaıdy. Sóıtip 1929 jyldan bastap aqyn qýǵyn súrginge ushyraıdy. Áýeli jalǵan jabylǵan jalamen on jylǵa sottalady. Odan M. Gorkıı men onyń áıeli E. Peshkovanyń aralasýymen, 1936 jyly bosatylady da, bir jyldan keıin «Halyq jaýy» dep qaıta sottalyp, kelesi jyly naýryz aıynda atý jazasyna kesiledi.
Bir kezderi bes arystyń biri - Júsipbek Aımaýytov M. Jumabaev týraly bylaı dep oı tolǵaǵan eken: «Maǵjan sózindeı «tilge jumsaq, júrekke jyly tıetin» úlbiregen názik áýen qazaqtyń burynǵy aqyndarynda bolǵan emes. Ol júrektiń qobyzyn sherte biledi, onyń júreginen jas pen qan aralas shyqqan tátti sózderi ózgeniń júregine tátti ý sebedi. Maǵjan ne jazsa da, syrly, kórkem, sándi jazady. Oqýshynyń júregine áser ete almaıtyn qurǵaq óleńdi, jabaıy jyrdy Maǵjannan taba almaısyz. Sýretti, kesteli, kórkem sóz Maǵjannan tabylady, Maǵjan aqyndy aqyndyq jaǵynan sózsiz sýretshi dep aıtýǵa bolady. Maǵjandy Pýshkınge teńeýge aýyz barady.... aqyndyq júzinde Abaıdan sońǵy ádebıetke jańa túr kirgizip, sońyna shákirt ertken, mektep ashqan kúshti aqyn Maǵjan ekeninde daý joq. Abaıdan soń óleń ólsheýlerin túrlendirgen taǵy da Maǵjan».
Maǵjan – syrshyl aqyn. Ol úshin baq pen qýanysh - súıe bilý. Qushtarlyq pen onyń ottaı janǵan sezim burqanysy mol jan sózin júrek poezıasyna tuńǵysh ákelgen. Onyń «Tilegim», «Meni de, ólim, áldıle», «Súıemin», «Sársembaıdyń jyry», «Jazǵy túnde» tárizdi óleńderi - qazaq poezıasynyń qazynasy. Maǵjan Jumabaevtyń ádebı muralary ýaqyt synynan súrinbeı ótti. Ózge klasıkterdiń shyǵarmalarymen qatar qazaq mádenıetiniń tarıhynan sybaǵaly oryn aldy.
Maǵjan - kórnekti jazýshy, aqyn, pýblısıs, qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshylardyń biri. Halyq aldyndaǵy jaýapkershilik sezimi, osydan kelip shyǵatyn tarıh tórkini men onyń qubylmaly kezeńindegi úndeýler Maǵjan shyǵarmalaryna ǵana tán. Sol kezeńderde Maǵjan Shekspır, Pýshkın, Solovevtardan bastap sımvolızm, tehnokratızm jáne Shpenglerge deıingi jalpy adamzattyq kórkem ári ǵylymı muralarǵa bet burdy. Bizdiń dáýirimizge deıin jetken ekzıstensıalızm saryny aqyn shyǵarmalarynda da aıqyn kórinis tapqan. Alaıda aradaǵy uzaq jyldar boıǵy úzilisten keıin Maǵjan Jumabaevpen qaıta qaýyshýdyń sáti tústi. Sondyqtan aqyn týyndylaryn qaıta bastyryp shyǵarý týraly da oılar jıi aıtylýda
1893 jyly dúnıege kelgen. Aldymen Qyzyljar medresesinde Hasen moldadan dáris alǵan Maǵjan keıin Ýfa qalasyndaǵy Ǵalıa medresesinde tatar halqynyń belgili jazýshysy Ǵalymjan Ibragımovtan oqıdy.
1912 jyly Qazanda alǵashqy «Sholpan» óleńder jınaǵy shyqqan Maǵjannyń shyǵarmalary 1929 jyly jalamen kúıip, abaqtyǵa túskenge deıin úzdiksiz jarıalanyp turdy.
Negizinen aqyn óleńderi eki - aq ret jınaqtalyp, toptalyp oqyrman qolyna tıdi. Birinshi ret 1922 jyly Bernıaz Kúleev Qazanda bastyryp, ekinshi ret osy kitap tolyqtyrylyp Sultanbek Qojanovtyń alǵan sózimen 1923 jyly Tashkentte shyqty. «Pedagogıka», «Saýatty bol» (arab, latyn áripterimen birneshe ret basylǵan), kitaptary, aýdarmalary basyldy. Qysqasy, M. Jumabaevtyń qalamgerlik sapary bas - aıaǵy jıyrma jylǵa jetpeı, tym erte úzildi, on jyldaı ómiri abaqtyda, lagerde, qýǵyn - súrginde, azap - qorlyqta ótip, aqyry 1938 jyly ajal oǵy qulatty.
Maǵjan Bekenuly Jumabaev 1893 jyldyń 25 maýsymynda burynǵy Aqmola gýbernıasy Aqmola ýezindegi Polýden bolysynda (qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysy Býlaev aýdany Maǵjan atyndaǵy aýylda belgili, tekti, aýqatty otbasynda dúnıege kelgen. Tórt jasynda aýyl muǵaliminen saýat ashyp, hat tanıdy, al 1905 jyly Qyzyljardaǵy medresege oqýǵa túsedi. Bul medresede arab, parsy, túrik tilderin erkin ıgerip, medreseni 1910 jyly jaqsy úlgerimmen bitiredi.
Budan keıin Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesinde, Ombydaǵy muǵalimder semınarıasynda oqıdy.
Maǵjan 1916 jyly Ombynyń semınarıasyn oıdaǵydaı bitirip, týǵan ólkesine oralady. Qazaq dalasynda «Alash» partıasyn qurýǵa qatysady, Aqmoladaǵy «Bostandyq týy» gazetinde redaktor bolyp qyzmet atqarady. 1922 jyly Tashkentke kelip, shyǵarmashylyq jumyspen aınalysady. Onda «Sholpan», «Sana» jýrnaldarynda, «Aqjol» gazetinde qyzmet atqara júrip, birneshe shyǵar - malaryn jaryqqa shyǵarady.
1923 - 27 jyldary Maǵjan Máskeýdegi joǵary ádebıet – kórkemóner ınstıtýtynda oqıdy. Osy jyldary ol orys, batys Eýropa ádebıetin tereń zert - tep oqıdy.
1929 jyly «Alqa» degen jasyryn uıym qurdy degen aıyptaýmen 10 jylǵa sottaldy.
1936 jyly orys jazýshysy M. Gorkıı jáne E. Peshkovanyń aralasýymen az ǵana ýaqytqa bostandyq alady, biraq 1937 jyly qaıta qamaýǵa alynyp, 1938 jyly aqyn ǵumyry máńgilikke úziledi.
Maǵjan ólgenmen, onyń jazǵan eńbekteri bizge óshpes mura bop qaldy. Ol – kóptegen óleńder, poemalar, áńgimeler men aýdarmalar jazǵan biregeı tulǵa.
Biz onyń «Men jastarǵa senemin», «Men kim?», «Anama», «Qazaq tili», «Túrkistan», t. b. óleńderi men «Qorqyt», «Ertegi», «Toqsannyń toby», «Batyr Baıan», «Qoılybaıdyń qobyzy» t. b. poemalaryn bilemiz.
İÚ. Jańa sabaqty pysyqtaý.
1. «Súıemin» óleńine sholý. Elektrondy oqýlyqtan Maǵjannyń «Súıemin» óleńin tyndatý
Súıemin.
Kúldeı kúńgirt shashy bar,
Toqsan beste jasy bar,
Kóz degeniń – sup - sur kór.
Tasbıyq sanap búgilip,
Jerge qarap úńilip,
Kórme aýyr kúrsiner
Meniń bir qart anam bar.
Nege ekenin bilmeımin -
Sol anamdy súıemin!
Kózinde kók nury joq,
Aýzynda jumaq jyry joq,
Jalynsyz, ýsyz qushaǵy.
Iirilmeıdi jylandaı,
Sózi de joq qurandaı.
Bilgeni – qazan - oshaǵy
Jabaıy ǵana jarym bar.
Nege ekenin bilmeımin –
Sol jarymdy súıemin.
"Súıemin" atty óleńin aqyn qartaıǵan anasyna, kúndelikti turmystyń jeteginde júrgen qarapaıym jaryna degen sezimin sýretteýden bastaıdy. Óleńde ómirdiń júrekke jyly, kózge tanys sýreti bar. Ana da, jar da árkimge qymbat ekenin esińe qaıta salǵandaı. Odan keıin aqyn:
Júrgen eski zańymen,
Aldyndaǵy malymen
Birge jýsap, birge órgen,
Alash degen elim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol elimdi súıemin.
Saǵym saıran kurady,
Borany ulyp turady,
Qys — aq kebin, jaz — sary.
Ormany joq, shýy joq,
Taýy da joq, sýy joq,
Máńgi ólik saharasy,
Saryarqa degen jerim bar.
Nege ekenin bilmeımin,
Sol Arqamdy súıemin! —
dep, óziniń týǵan eli men jerine degen perzenttik súıispenshiligin jaıyp salady.
Maǵjan neni aıtsa da, beınelep aıtady. Ol úshin dalanyń taýy da, sýy da, jeli de ǵajaıyp. Aqyn óleńderinde adam men tabıǵat astasyp jatady. Qaı shyǵarmasynda da Maǵjan osy eki uǵymdy birlikte alyp jyrlaıdy. Bir óleńinde anasyna, jaryna, jalpy adamǵa degen mahabbatyn týǵan jerge katysty sezimimen ushtastyryp jatsa, endi bir jyrlarynda sol tabıǵattyń asyl jemisi — adamdy bárinen joǵary qoıady.
V. Jańa sabaqty bekitý.
1. Óleńdi mánerlep oqý
2. «Men Maǵjan týraly ne bilemin?» atty taqyrypqa áńgime ótkizý.
4. Ádebıet teorıasynyń uǵymdaryn jazyp alý.
Epıtetter Teńeýler Metaforalar
Kúldeı kúńgirt shash
Jalynsyz, ýsyz qushaǵy Iirilmeıdi jylandaı sózi de joq qurandaı Kóz degeniń – sup - sur kór
Saǵymy saıran qurady.
5. Venn dıagramsy boıynsha jumys.
Otan - aıaýly súıikti
Úİ. Sabaqty qorytyndylaý. Suraqtarǵa jaýap berý.
1) Aqyn kimderdi, nelerdi súıedi?
2) Aqynnyń anasyna degen súıispenshiligin kórsetetin óleń joldaryn taýyp oqyńdar.
3) Aqyn jary qaı joldarda sýretteledi?
4) Alashy jaıly aqyn ne aıtady?
5) Aqyn anasy, jary, elinen basqa taǵy neni súıedi?
6) Óleńde aqynnyń qandaı qasıeti, sezimi, tulǵasy tanylady?
7) Endeshe, Maǵjan aqyn qandaı dep oılaısyńdar?
Vİİ. Úı tapsyrmasyn berý:
1. M. Jumabaevtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly kitaptan tys oqyp jańa maǵlumat aıtý.
2.»Súıemin» óleńin jattaý.
3. «Anadaı asyl bar ma eken!» (esse jazý)
Vİİİ. Oqýshylardy baǵalaý.
You Might Also Like
-
«Qasıetti ana tilim» taqyrybyndaǵy «Til merekesi»onkúndiginiń qorytyndy keshi.
