InfoHub Logo

Vıtamınder degenimiz — bıologıalyq joǵary pármendi organıqalyq zattar. Vıtamınder energıa kózi emes jáne plasıkalyq materıaldar qataryna da jatpaıdy, degenmen aǵzanyń qalypty tirshiligi úshin mańyzy zor, hımıalyq quramy ár túrli zat toby. Qan aınalý jolyna túsken vıtamınder aǵzada júretin barlyq bıohımıalyq prosesterge qatysady, olar qorektik zat almasý prosesine qatysyp, aǵzanyń jaqsy ósip-jetilýine áser etedi. Aǵzada vıtamınder óte az bolǵanda, mal avıtamınoz aýrýyna shaldyǵady, al vıtamınder jetispegen jaǵdaıda paıda bolatyn qorektik zattardyń almasý prosesiniń buzylýyn gıpovıtamınoz dep ataıdy. Vıtamınderdiń aǵzada jetispeýi saldarynan jas maldyń ósýi tejeledi, azyqty ónimmen óteýi nasharlaıdy jáne bul ózgeristerdiń kópshiligi qalpyna kelmeıdi. Kóptegen vıtamınderdiń hımıalyń quramy qazirgi tańda belgili. Medısına jóne mıkrobıologıalyq ónerkósipter maldy azyqtandyrýǵa qajet vıtamın toptaryn shyǵarady. Vıtamınder erigishtik qasıetterine qaraı maıda jáne sýda erıtin vıtamınder bolyp eki úlken topqa bólinedi: Maıda erıtin vıtamınder tobyna A, D, E, K, al sýda erıtin vıtamınder qataryna V kompleksindegi vıtamınder jáne S vıtamıni jatady.

A vıtamıni (retınol)

A vıtamıni maılarda jáne maı eritkishter — benzın, efır, asetonda jaqsy erıdi. Ol últrakúlgin sáýlelerinen tez buzylady jáne aýa otteginde totyǵady. Joǵary temperatýrada buzylý prosesi jyldam júredi. Ottegi joq ortada olar 100° S temperatýrada saqtalady. Búgingi kúnge deıin A vıtamıniniń jetkiliksizdiginen paıda bolatyn 50-den astam fýnksıonaldyq aýytqýlar belgili: olardyń bastysy mal tábetiniń tómendeýimen, jas tólderdiń ósýiniń toqtalýymen, jynys bezderi jumysynyń buzylýymen sıpattalady. Osyǵan baılanysty A vıtamınin ósý vıtamıni dep ataıdy. A vıtamıniniń jetkiliksizdigin dólirek sıpattaıtyn basty belgi-keshkilik, ala kóleńkede kórý múmkindiginiń kúrt tómendeýi, ony «aqsham soqyr» dep ataıdy. A avıtamınozdyń odan ári damýy kózdiń múıiz qabyqshasynyń jumsarýyna ákelip soǵady. A vıtamıniniń bolmaýy, ne jetispeýi tynys joldarynyń, ishek joly qabyqshalarynyń qurǵaqtanyp, múıizdenýine ákelip soqtyrady. A gıpovıtamınozdy anyqtaıtyn qosymsha belgiler qataryna maldardyń qysyr qalýy, ish tastaýy, álsiz, ne soqyr tól týýy, jynys uryqtary sapasynyń tómendeýi, qannyń, súttiń, ýyzdyń quramynda A vıtamıni mólsheriniń tómendeýi jatady.

Mal sharýashylyǵynda qoldanatyn azyqtardyń kópshiliginiń quramynda A vıtamıni kezdespeıdi, al ósimdik tektes azyqtarda A vıtamıni karotın túrinde kezdesedi. Karotın ashshy ishek qabyrǵalarynda A vıtamınine aınalady da, lımfa túıirshikteri arqyly qanǵa ótedi. A vıtamıniniń qaınar kózi — nálim (treska) balyǵynyń baýyrynan alynatyn balyq maıy men jumyrtqanyń sary ýyzy. Aǵzaǵa karotın shamadan tys kóp túskende A vıtamıni baýyrda jınalady, onyń qory aǵzaǵa azyqpen karotın az túskende qoldanylady. Aýanyń óserinen karotın tez buzylady. Sondyqtan ashyq aýadaǵy jóne kún sáýlesiniń áserine kóp ýaqyt boıy ushyraǵan azyqta karotın az bolady. Sol sebepten karotınge baı azyqtardy býlaýǵa, uzaq ýaqyt qaınatýǵa bolmaıdy. Karotın jas kók ósimdikterde, ásirese jońyshqa japyraǵynda, qyzyl sábizde, sary taryda kóp bolady.

D vıtamıni (kalsıferol)

D vıtamıni tabıǵatta kóp jaǵdaıda onyń provıtamıni ergosterın túrinde kezdesedi. Ergosterın kún sáýlesiniń (últrakúlgin) áserinen D vıtamınine aýysady. Mundaı qasıetter ergokalsıferolda, holekalsıferolda bar. D2 (ergokalsıferol) men D3 (holekalsııferol) hımıalyq quramy jaǵynan ár túrli, degenmen olardyń aǵzadaǵy fızıkalyq-hımıalyq áseri óte uqsas. D2 jáne D3 vıtamınderi tússiz krıstal, maılarda, efırde, spırtte, basqa da organıkalyq eritkishterde jaqsy erıdi. Olar mıneraldyń qyshqyldar áserinen buzylýy múmkin. D vıtamıni aǵzada mıneraldyq zattar almasýynda erekshe oryn alady. Azyq quramyndaǵy kálsı, fosfordyń, D vıtamıniniń jetispeýi mal tólinde meshel aýrýynyń paıda bolýyna ákelip soǵady. Eresek malda D vıtamıni men mıneraldyń zattardyń jetpegendiginen tirsek jáne tize býyndary isinedi, bul aýrý osteomalásıa dep atalady. Aǵzada D vıtamıniniń jetispeýiniń saldarynan mal júndi jalap, topyraq jeıdi, az qozǵalady, eresek maldyń ónimi azaıyp, jata beredi, kóp jaǵdaıda qysyr qalady, tisteri qozǵalyp, tuıaqtary syna bastaıdy. D vıtamıni aǵzadaǵy kóptegen mańyzdy zat almasý prosesterine, ósirese kálsı men fosfordyń almasýyna qatysady.
E vıtamıni (tokoferol). Aǵzada E vıtamıniniń jetispeýi maldyń jynys bezderiniń, júıke júıesi jumysynyń buzylýyna ókelip soǵady. E vıtamıni azyq quramynda kóp kezdesedi. E vıtamıniniń qaınar kózi — kók ósimdikterdiń japyraǵy, sapaly pishen jóne astyq tuqymdastardyń dánderi. Rasıonda maı jáne proteın mólsherden tym artyq bolsa, onda maldyq E vıtamınine qajettiligi arta túsedi. Maldy azyqtandyrý tájirıbesinde E vıtamıniniń jetispeýi óte sırek kezdesedi, sebebi sońǵy ýaqytta ónerkásip maıda erıtin vıtamınderdi óndirip shyǵarady.

K vıtamıni (fıllohınon)

Qazirgi kúni K vıtamıniniń jeti túri belgili, biraq úsh túri K1, K2, K3 jıi paıdalanylady. K1 vıtamıni (álfa-fıllohınon) — 1939 jyly júgeriden alynǵan. Taza kúıinde ol sarǵylt, maıly suıyq, maı eritkishterde erıdi. Neıtraldyq ortada qyzdyrýǵa tózimdi, últrakúlgin sáýle óserinen buzylady. K2 vıtamıni mıkroorganızmderde kezdesedi, alǵash ret shirigen balyq unynan tabylǵan. Hımıalyq quramy jaǵynan K1 vıtamıninen erekshe. Ol sary krıstaldy untaq, sýda erimeıdi, maı eritkish ertindilerde erıdi. Jaryq pen qyzdyrýǵa tózimsiz. K vıtamıni jasyl ósimdikterdiń japyraqtarynda, súrlemde kóp bolady, al astyq tuqymdas daqyldardyń dónderinde, tamyr-túınek jemistilerde óte az. Maldyń as qorytý joldaryndaǵy bakterıalar K vıtamınin túzedi. K vıtamıniniń jetispeýi maldardyń qan uıýyna óser etedi, búırekte protrombınniq qurylýy tómendeıdi. Kúıis maly K vıtamınine qajettilikterin tabıǵı azyqtardan tolyqtyrady, tek aýylsharýashylyq qusty jóne shoshqany azyqtandyrǵanda K vıtamıniniń mólsherin qadaǵalaıdy. Qazirgi ýaqytta ónerkásip K vıtamıniniń týyndysy K3 vıkasol shyǵarady.

S vıtamıni (askorbın qyshqyly)

S vıtamıni (askorbın qyshqyly) barlyq tiri ósimdik jasýshalarynda bolady. Askorbın qyshqyly jas kók ósimdikter, sonymen birge tamyr-túınek jemistilerde óte kóp. Askorbın qyshqyly janýar ulpalarynda óte az, S vıtamıni baýyr men endokrındik múshelerde kóp. Saqtaý barysynda, jaryq, temperaýra áserinen ósimdikterdiń quramyndaǵy askorbın qyshqyl mólsheri tómendeýi jáne buzylýy múmkin. Qaınatqanda, býlaǵanda 50% -qa deıin joǵalady. S vıtamıni qan jańartý, jynys bezderi jumysyna óser etedi, onyń mal aǵzasynda jetispeıtindigin maldyń sharshaǵyshtyǵynan, tamyr soǵysynyń jıilep, aýrýshań bola bastaǵanynan bilýge bolady. Mal aǵzasyn S vıtamınimen tolyq qamtamasyz etý úshin rasıonǵa kókónis, sapaly pishen, kartop, tamyr-túınekti jemisterdi qosý kerek. Mal aǵzasynda askorbın qyshqyly jetkilikti mólsherde túziledi, ol úshin aǵzany A vıtamınimen tolyq qamtamasyz etý qajet.

V tobyndagy vıtamınder

Qarynda as qorytylýy tolyq qalyptasqan eresek kúıis maldary bul vıtamınniń azyqpen kelýin is júzinde qajet etpeıdi. Sýda erıtin vıtamınder tobyna V^ (tıamın), V2 (rıboflabın), V3 (pantoten qyshqyly), V4 (holın), V5 (RRH nıkotın qyshqyly), V6 (pırıdoksın), V7 (Nh bıotın), V8 (ınozıt), Vo (folın qyshqyly) V12 (sıankobalamın) jatady. Bul toptaǵy vıtamınder aǵzadaǵy zat almasý prosesinde erekshe mańyzy bar fermentterdiń quramyna kiredi. Olar jaqsy tirshilik jasaý úshin qajet bıohımıalyq orta jasaıdy. Osy vıtamınderdiń bireýi ǵana jetispegende zat almasý prosesi buzylady, maldardyń ónimi tómendeıdi jóne sapasy nasharlaıdy. Keıbir azyqtardaǵy V tobyndaǵy vıtamınder mólsheri tómende kórsetilgen, kg/mg.

---