InfoHub Logo

Maqsut meniń eń jaqsy dosym bolatyn. Aty — jónin tolyq atamaı otyrǵan sebebim — ol qazir úlken laýazym ıesi. Amerıkanyń bir tarıhshy ǵalymynyń: "Drýg, dostıgshıı vlastı, poteránnyı drýg", — degen sóz bar edi, sol aıtqandaı, kim biledi, ol meni buryn zorsynsa, qazir qomsynatyn da bolar, meniń "dosym" dep otyrǵanymnan arlanýy da múmkin. Biraq "Qalamdastarym men zamandastarym" degen soń, kóp aralas bolǵan, ol ábden ósip bolǵansha otbasy, oshaǵymyz túgel aralasyp ketken, eki kúnniń birinde jolyǵyp, úsh kúnniń birinde qonaqqa shaqyrysyp turǵan azamat jaıly kókeıdegimdi aıtpaı qalýdy yńǵaısyz sanadym.

Budan shırek ǵasyr buryn meniń Taldyqorǵan oblystyq partıa komıtetinde qyzmet istegenim bar. Oblysta odan áýletti, odan ókiletti úlken mekeme joq, sondyqtan da tanys-beıtanystardyń bári de saǵan qurmetpen qaraıdy, erekshe peıil tanytyp, syılap-aq turǵany. Birte-birte soǵan seniń etiń de úırenip, kórshi-qolańnyń ózinen saǵan jalpaqtap, qoshamet kórsetip turýyn qalaı bastaıdy ekensiń.

Sondaı kúnderdiń birinde biz turatyn úıdiń tómengi qabatyna Maqsut degen jigit kóship kirdi. Qala prokýratýrasynda kishigirim qyzmet isteıdi eken. Burynnan da azdy-kópti tanystyǵymyz bar bolatyn. qala túbindegi Erkin deıtin aýyldyń turǵyny edi. Buryn aýdandyq mádenıet bólimin basqardy, jýrnalısıkaǵa da belsene aralasyp, oblystyq radıokomıtetinde az-kem qyzmet istedi — aý deımin. Qazaq ýnıversıtetiniń zań fakúltetine syrttaı oqýǵa túsken eken, endi mine, sol ózi tańdaǵan mamandyǵy boıynsha jańa jumysqa aýysyp, prokýratýrada istep jatqan jaıy bar kórinedi.

Biz úshinshi qabatta turatyn edik.

Keshki sháıden keıin kerilip-sozylyp balkonǵa shyqsam — aq boldy:

— Sáke, tómenge túspeısiz be, biraz boı jazyp qaıtaıyq, — dep Maqsut turady maǵan qarap.

Men dereý kıim aýystyryp, tómenge túsemin.

Ekeýmiz jup jazbaǵan qalpymyzda qala syrtyn biraz sharlap, birshama jaıaý seıildep qaıtýdy kún saıynǵy daǵdyǵa aınaldyryp alyp edik.

Maqsut menen eki jas kishi.

Otyzdan jańa asqan, ottaı janǵan kezimiz. Jas aıyrmashylyǵy bilinbeıdi, áńgime taýsylmaıdy. "Áýáýláıim bitse, qalaýláıim bar" degendeı, birdi — birge jalǵastyryp, uzaq — uzaq syrlasamyz. Kóbine, árıne, men ǵoı sóıleıtin baıaǵy. Maqsut az sóılep, kóp tyńdaıdy. Al sóıleı qalsa, qaı taqyryptaǵy áńgime bol syn, jelisin úzbeı jetelep ákep júıesin tabady da, qasyndaǵy tyńdaýshy adamdy da soǵan uıyta ıkemdep, odan arǵysyn bir ózi jalǵyz ıgerip alyp kete beredi. Men de janynda syr, janarynda aıryqsha bir nur oınap turmasa, atty — tońdy, shendi — shekpendi eken dep, eshkimmen ámpeı-jámpeı bola qoıatyn adam emespin. Maqsuttyń kóńili baı ekenin birden — aq baıqaǵam. "Búgip, buǵynýy, aıarlyq, aldaýy joq mártsiń — aý", — dep oılaǵam. Al álgindeı áńgimeler aramyzdy barynsha dánekerleı kele, kóp uzamaı biz úı-ishimiz, otbasymyzben qosyla úzbeı aralasyp turatyn, qazaqsha aıtqanda, aramyzdan qyl ótpes naǵyz tatý kórshi, syılas dos, syrlas joldastarǵa aınalyp júre bergen bolatynbyz.

Jasyratyn túgi joq, aramyzdyń bulaısha berigirek bekı túsýine menen góri Maqsuttyń yqpaly kóbirek boldy. Ol ózi kisige juǵymdy, jaqsynyń bárin baýyryna tartqysy kelip turatyn ıkemdi jigit bolyp shyqty. Mundaıǵa múldem joqtaý men úshin naǵyz kereginiń ózi de osy edi. Ózim degen adamǵa ózegin jaryp berýge bar, kóńili qulaǵan adamdy birden úıirip, ıirip alarlyq aıryqsha bir juǵymdy qasıetine de tánti bola bastadym. Óziniń de jora-joldasy kóp-aq, onyń ústine, eki jaqsynyń basyn qosyp, arasyna jelim bolýǵa jaralǵanda — aq, birimizdi birimizge tanystyryp, jaqyndastyryp, áıteýir óz mańaıyna toptaı túsip júretin.

Men Almatyǵa kóship ketkennen keıin de Maqsut meni jıi izdep taýyp, jastyq shaqtyń neler bir seri de serke kúńderi men túnderin, seıili men sergeldeńin oınap-kúlip birge ótkizip júretinbiz. Ol Aqsý aýdanynda advokat bolyp júrip te Almatydaǵy maǵan úzbeı kelip turdy. Sebebin men suramadym, ózi aıtpady, alǵashqy zaıybymen dám-tuzy jaraspaı ajyrasyp ketti de, meniń tikeleı tanystyrýymmen Hasıa degen qyzǵa úılendi. Bul jerde de ol áldekimdershe "qalaı bolyp júrer eken" dep qaýip qylp, áliptiń artyn baǵyp teńselip júrip alǵan joq, ózine tán márttikpen kózdi jumyp jiberip bir-aq sheshti de, Aqsýǵa qaraı aldy da jóneldi ol qyzdy.

Alǵashqy balalary dúnıege kelip, Kırovsk atalatyn poselkaǵa kóship baryp, biraz turaqtady. Sol kezde, sodan keıin Úshtóbe qalasynda sýdıa, sot tóraǵasy bolyp turǵanda aramyz biraz jyldarǵa ajyrap, qatynasymyz sıreksip ketti de, 1987 jyly Maqsut meni qaıtadan izdep tapty. Bul kezde menen sıtata almaı sóılemeıtin bolypty. Ár eki sóziniń birinde: "Meniń Sáken dosymnyń myna bir óleńinde aıtylǵandaı..." dep, eki-úsh shýmaǵyn jatqa oqı jóneledi.

Ol Almatyǵa aýysyp, Ádilet mınıstrligińde, bas prokýratýrada ártúrli qatardaǵy qyzmetter atqaryp júrdi. Kún saıyn derlik jolyǵyp turatynbyz. Qazan-oshaǵymyz qatty aralasyp ketip edik. Materıaldyq jaǵynan aýdandaǵydaı bolmaı, biraz taryǵyp, taryǵý sońy toryǵýǵa da ulasyp júrgen kezderin biletin edim. "Jazýshy" baspasyndaǵy qyzmetimdi paıdalanyp, birer ret aýdarma jasatyp, azdy — kem qarajat tabýyna qol ushyn bergen boldym.

"Kúnde de birge, túnde de birge" degendeı, jup jazbaı birge júrdik. Tipti, monshaǵa da birge barýshy edik. Maqsut "atyń barda jer tany jelip júrip, asyń barda er tany berip júrip" degen qaǵıdany berik ustanatyn jigit. Úıinen qonaq úzilmeıdi. Kóp adamdarmen men sonyń úıinde tanystym. Tórinde kóbine men otyratyn edim.

Birde mynadaı bir qyzyq jáıtti aıtty Maqsut.

Bas prokýratýrada bólim bastyǵy bolyp bizdiń aýyldyń bir jas jigiti isteıtin bolyp shyqty. Maqsut sonyń qaraýynda jaı qatardaǵy prokýror eken. Qazir úlken oblystardyń birinde prokýror bolyp júrgen general dárejeli jigitti ol kezde jas ta bolsa bastyǵym dep syılaǵan Maqsut úıine qonaqqa shaqyrdy ǵoı baıaǵy. "Kimder bolady?" degen suraqqa, shaqyrǵan meımandardyń aty-jónderin aıta kelip: "Olardan basqa aqyn dosym Sáken Imanasov bolady", — dese kerek. "Qoıyńyzshy, — depti sonda álgi bólim bastyǵy, — sizdiń úıge, Maqa, shynymen-aq Sáken Imanasov aǵamyzdyń ózi kele me?"

Sony aıtyp Maqsut máz bolyp kúledi kep.

— Onyń oıynsha, Sáke, siz janyńyzǵa kisi jolaı almastaı, qoljetpes bıikte júrgen "myqtynyń" ózi bolyp kórinedi ekensiz, — deıdi maǵan.

— E, solaıy solaı ǵoı, — dep qoıam men de.

Meniń bar sharýama Maqsut belsene aralasady. Qandaı buıymtaıymdy bolsa da qolynan kelgenshe, sózbuıdaǵa salmaı, tyndyrymdy etip oryndaýǵa tyrysady. Obaly ne, osy qasıetin artyǵyraq paıdalanyp, kóp sharýamdy onyń moınyna artyp qoıyp júrgen de kezderim az bolmady.

1988 jyly elý jasqa toldym. Ol kezde azyq-túlik tapshylaý, izdegeniń tabyla bermeıdi. Maqsutpen aqyldasam ǵoı baıaǵy: "Qandaı qaıran jasaıyq!" — dep. "Kettik, Úshtóbege! — dedi ol. — Jigitter bar, kómektesedi".

Maqsuttyń biraz júrilgen "Jıgýlı" avtomashınasy bar. Sonymen keshtete Úshtóbe qalasyna qaraı tarttyq ta kettik. Tún ishinde bir úıdiń qasyna toqtap, meni mashınanyń ishine qaldyrdy da, ózi kirip ketti. Birazdan keıin, bolkonnan aıǵaılap, meni shaqyrdy. Jatyp qalǵan úı-ishi biraz ábigerge túsip, dastarqan jasaı bastady. Sondaǵy et kombınatynyń dırektory Yqylas degen jigittiń úıi eken.

— Qansha adamǵa dastarqan jaımaqsyz? — dep surady Yqylas tanysyp bolǵannan keıin. Maqsut mán-jaıdy aıtyp úlgergenge uqsaıdy.

— Sol bir seksen, toqsan adam ǵoı, — dedim.

— Júz adamǵa deıik te, — dedi Yqylas. Aldyń — ǵuldyń minezdi, kesip-piship bir-aq aıtatyn jigitke uqsaıdy. — Jaqsy erteń túske taman keńsege soǵyńyzdar, bári de daıar boldy.

Aıtylǵan ýaqytynda et kombınatynyń dırektorynyń kabınetinen tabyldyq. Bir jylqynyń jyly — jumsaǵyn bar babymen buzyp, tuzdap degendeı, muzdatqyshǵa qatyryp qoıǵan eken. Sony mashınaǵa tıetti. Qýyrdaq, taǵy basqaǵa kerek bolyp qalady dep, semiz sıyrdyń bir sanyn saldyrdy.

— Ýyldyryq kerek pe? — dep surady Yqylas.

"Et kombınatynda ýyldyryq qaıdan júr" degendeı men Maqsutqa qaraımyn.

— O, kerek bolǵandaı qandaı, qarasyn da, qyzylyn da saldyryńyz, — deıdi ol Yqylasqa.

— Araq-sharap, úndi sháıi she? — deıdi Yqylas.

— Salsyn, — deıdi Maqsut.

— Sháı dámi, konfet degender she?

— Keregi joq, — dep qaldym men. — Almatydan — aq taýyp alarmyz.

— Taýyp ala almaısyz, Sáke, — deıdi Maqsut. — Taýyp alsaq, úsh júz shaqyrym jol júrip, munda kelip nemiz bar? Saldyra ber, Yqylas, — deıdi Maqsut. — Berip turǵanda bárin alyp qalaıyq, — dep qoıady maǵan qarap.

Men óz qaltamdy da ishpeı mólsherlep: "Apyr-aý, ala shyqqan tıyn-tebenim jetpeı, masqara bolyp júrer me ekenmin!" — dep te oılap qoıamyn. Maqsut "sala ber!" degen saıyn qybyjyqtaýym sodan edi.

Tileýińdi bergir, Yqylas degen de jigittiń bir mártti bolyp shyqty. Meniń shamamdy aıtqyzbaı bilip otyrǵandaı, álgi dúnıelerdiń bárin qaltamdaǵy baryma saı etip eseptettirip qoıypty. Maqsut eptep habardar edi, sol sybyrlaǵanyn, álde ózi bilip jasaǵan jaqsylyǵy ekenin bilmeımin, áıteýir, biz Úshtóbeden keregimizdiń bárin taýyp, osylaısha artynyp-tartynyp qaıtyp edik.

...1992 jyldan bastap Maqsuttyń dárejesi kúrt kóterile bastady. Bir laýazymnan ekinshisine joǵarylap, men bir qyzmet telefonyn jattap úlgergenshe, ekinshi jerge aýysyp otyratyndy shyǵardy. Iyǵyna altyn oqa taqqan jandaral da bolyp shyǵa keldi. Ǵylym kandıdattyǵynan ile-shala doktorlyq dısertasıa qorǵady. Basynda: "Maqa, qaıda bara jatyrsyń?" — dep kúletin em, birte-birte ózimniń de etim úırenip, jón suramaıtyn bola bastadym. Endi oǵan meniń isim túsetin boldy. Túskende de, jıi-jıi túsetin boldy. Ol buıymtaılarymnyń árqaısysynyń ózi de bir kisige júk bolǵandaı aýyr-aýyr bolatyn edi. Birde túske deıin bir sharýamdy aıtyp, ony oryndata bergende, ekinshisi kelip jetti de, bettiń aryn belbeýge túıip, Maqsutqa taǵy telefon soǵýǵa týra keldi.

— Maqa, yńǵaısyz bolyp turǵany, taǵy bir úlken buıymtaı, — deı berip em, telefonnan:

— Sáke, sen býynsyz jerge pyshaq urmaıtyn adamsyń. Sondyqtan, yńǵaısyz bola ma degen sózdi qoı da, aıta ber. Seniń sharýańdy oryndaı almasaq, nesine otyrmyz munda, — degeni ǵoı sózimdi birden tyıyp.

Buǵan qalaı rıza bolmassyń!

Biraq sıregirek ushyrasa bastap edik...

Maqsut úıindegi sońǵy otyrystardyń birinde bir top joldastarynyń kózinshe:

— Maqsut, buryn sen: "Sáken degen dosym bar" dep maqtanýshy ediń. Endi seniń atyndy aıtyp, men maqtanatyn boldym. "Kezekti dúnıe, kezbe baq" dep qazaq osyndaıdy aıtsa kerek, — dedim.

— Sáken, — degen Maqsut, — bizdiki qyzmetpen kelgen bedel, qyzmetten ketsek, birge ketedi. Sizdiki turaqty abyroı ǵoı. Osylaısha abyroıly, aq júzdi bola berińiz, — dep tileý aıtqan.

Men turyp, onyń betinen súıip em. Otyrǵandardyń bári de bul sózge asa súısinip qalǵandyqtaryn baıqatqan.

...Sol dosymnan qazir ajyrap qaldym.

Qazaqta "Qyran búrkit qansha bıik ushqanmen Kókseńgirge bir qonady" degen sóz bar.

Men de ózimdi sol sózben jubata beremin. Óıtkeni ol ataq-abyroıdan artyq qýanysh joq, mansaptan bıik murat joq dep qana oılaıtyndar sapynan emes edi. Onysyn ózi de úzbeı aıtyp júretin...

* * *

Áıgili Sábeń (Sábıt Muqanov) Baýkeńniń (Baýyrjan Momyshuly) 60 jyldyq toıynda óleń oqyp turǵan eken. Sonda o kisimen ázildese beretin zamandastarymnyń biri:

— Sábe-aý, osy óleńdi Siz Báýkeńniń 50 jyldyǵynda da oqyp edińiz, jańa arnaýyńyz joq pa, nemene? — dep surapty.

Eshqashan sózden tosylyp kórmegen Sábeń sonda:

— Er jigit eki sóılemes bolar, men ózim Baýyrjan týraly pikirimnen aınyp kórgen emespin. Baıaǵy sózim sóz, — degen eken.

Sol aıtqandaı, men de Maqsuttyń 50 jyldyq mereıtoıynda (ol toıdy ózim basqarǵam) oqyǵan óleńimdi bir sózin ózgertpeı qaıta jarıalaýdy jón kórdim.

---