InfoHub Logo

Eki keshtiń arasynda
Iteń keldi yrsyldap, —

dep bastalatyn Ospanhan Áýbákirovtyń áıgili bir syqaǵy bolýshy edi, sol aıtqandaı, alty alashqa aty málim demesek te, kózi ashyq qazaqqa belgili aqyndarymyzdyń biri (atyn aıtpaımyn) aıaq asty keshtete qaryz suraı kelgeni. Qyzy boıjetken eken, endi qutty ornyna qonsam deıtin kórinedi. Búgin-erteń qazaqemniń yrym-syrymyn alǵa tosyp qudalary kelmekshi. Soǵan dastarqan jaıaıyn dese qaptyń túbi qaǵylǵan, qalta túbi tesilgen. Óıtkeni túsip jatqan tıyn-teben joq, jalaqy kórmegeli de kóp aıdyń júzi bolypty. Qatty uıalyp, qysyla-qymtyryla turyp, taýsyla sóılep, amalsyzdan májbúr bolǵan pushaıman halin aıtty. Namysy bar da, tabysy joq. Soǵan qysylady. Búgingi kózi tiri júrgen qazaq aqyndarynyń turaqty tiziminde alǵashqy ondyqtan demeı-aq qoıaıyq, jıyrmasynyń ishine sózsiz enetin daryny daýsyz qalamger. Aqyndyq alymy, dúnıe tanymy, qalamynyń qarymy bul baǵamyzǵa eshbir daý týǵyzbasyna baspen jaýap bere alamyz. Atyn aıtsam: "Ras-aý?" — dep bárińizdiń de bas shulǵýyńyz kámil.

Byltyr ǵana qalyń eli kitaby jaryq kórgen. Onysy so qalpy at kópir bolyp úıilip aýyz úıinde jatyr. Kók tıyn qalamaqy almaǵany ózgege bolmaǵanymen, ózine aıan. Basqalarǵa uqsap óz kitabyn ózi ótkize qoıarlyq ıkemi taǵy joq, alabóten pysyqtyǵy da shamaly. Endigisi... mine... áıeli erge, eri jerge qarap, basar taý, barar jeri qalmaı daǵdarǵan, qaryz surar halge dýshar bolǵan usqyny mynaý. Kóptengi tanysym edi, syılasym, syrlasym edi, "bir berse — osy berip qalar" degen syńaımen "qysyla-qymtyryla qyz bolǵan" túri kórinedi. Menen bir demeý bolar járdem kúte jaýtańdap kózime qaraı beredi.

Jarylqap tastamasam da, juraǵat-jekjattan qoldan keler kómegimdi aıap kórmegen basym, bul joly amalsyz men de kózimmen jer shuqýǵa májbúr boldym. Joq, oıbaı, bir bul emes, umytyp barady ekem, osynyń az-aq aldynda qazaqtyń mańdaıyna bite salǵan taǵy bir talantty jazýshysy (onyń da atyn aıtpaımyn), buryn hatshy da, basshy bolǵan áıgili azamat ta meni ádeıilep izdep kelip, az kúnge bes-alty myń teńge bere turýymdy suraǵan edi. Men qolma-qol taýyp bere almaı qysyla kúmiljigende: "Baspanyń kasasynan alyp bere tursańshy, birer kúnde qaıtaryp ornyna salam ǵoı!" — degen ol.

Ol da osydan on-on bes jyl burynǵy daǵdy boıynsha áli kúnge baspalardyń kasasynda udaıy úzilmeı aqsha jatady dep oılaıtyn bolsa kerek. Qazirgi baspalardyń bıtin syǵyp, qanyn jalap otyrǵanyn, sodan da ondaǵy aǵaıyndardyń aýzy men qý shóppen súrte beretinin qaıdan bilsin.

Osynaý bir-eki oqıǵa meni ashyndyra túsip, ájeptáýir oı saldy.

Apyr-aý, biz kim bolyp, qaıda bara jatyrmyz ózi? Elimiz bar dep emirene, jerimiz bar dep tebirene júrip shyǵarma jazǵan bolamyz. Halyq qamyn jegen bolyp keńirdek jyrtysyp ta jatamyz. Sóıte júrip qazaq zıalylarynyń az jyl ishinde baýyryn kótere almas kóterem halge dýshar bolǵan úlken bir shoǵyry baryn kermegen, bilmegen syńaı tanytamyz. "Solaı bolyp baramyz-aý!" — dep aıtýǵa ózgeden ǵana emes, ózimizden ózimiz, birimizden birimiz uıalatyn tárizdimiz. Bul da aýrýyn jasyrýdyń zıandy bir túri.

Osydan biraz buryn, qasymyzda aqyn Temirhan Medetbek bar, bir áńgime ústinde áıgili Ákim (laýazymy emes, esimi) Tarazı taıaýdaǵy birer kúnde "Qazaq ádebıeti" gazetinde óziniń jerdi satý-satpaý jónindegi maqalasy jaryq kóretinin aıtqan edi. Sonda men onymen ázildese beretin ádetime baǵyp: "Ýaı, svejıı kúıeý, jazǵan soń "Jazýshylyqtan qaıyrshylyqqa deıin" degen maqala jazbaısyń ba, jer máselesi týrasynda ala shapqyn bolyp júrgender az emes kórinedi, solar ony bizsiz de bir jaǵyna shyǵaryp qalar" — dep edim. Ákim turyp: "Men qaıyrshymyn degenge báribir eshkim sene qoımaıdy", — degen syńaıda ýáj aıtqan bolatyn.

Bul jerde áńgime Ákim ekeýmizdiń óz basymyz jaıly ǵana bolsa, onyń jarasy jeńil edi ǵoı, tegi áńgime tórkini múlde basqada bolyp tur-aý. Keshegi kelmeske ketken keńes zamanyn qanshama jer-jebirine jete jamandaǵanymyzben de jazýshy atalatyn tutas qana bir qaýyp jurttyń jaǵdaıy anaý aıtqandaı aıanyshty emes edi-aý dep te oılaı beremin eriksiz.

Pyshaq júzindeı birer ǵana kitap shyǵaryp, Jazýshylar odaǵyna múshelikke ótip úlgergen jazýshylarymyz jaz boıyna, keıde eki-úsh aıǵa (memleket qyzmetine jegilmegenderin aıtamyn, ol kezde ondaı da múmkindik bar edi) Qap taýynyń Qara teńizge qaraǵan jaǵy deısiń be, Qyrymnyń ońtústik jaǵalaýy ma, tipti Balqan asyp, Baltyq basyp ózderine tól shyǵarmashylyq úılerge at basyn tirep, aıaqty kósilip tastap jazýǵa otyratyn edi. Tipti bir ózi ǵana emes, sońynan shubyrta ertip bala-shaǵasyn da ala júretin. Teńizge de túsetin, tebirenip óleń, tereńdep roman da jazatyn. Máskeý túbindegi Peredelkıno, Malsevka, Fın shyǵanaǵy jaqtaǵy Komarovadaǵy jazýshylardyń Shyǵarmashylyq ǵımarattary óz úıimiz, óleń tósegimizge aınalyp, aılap jatyp, asyqpaı boı jazyp, oı qazyp qaıtpaýshy ma edik. Jáne onyń ári-bergi joly bar, jambas aqy, aýqaty bar — bárin qosqanda da otbasynyń búdjetine búgingideı asa kóp zıan shektire de qoımaıtyn.

Onyń bárinen qaǵylǵaly qanshama zaman ótti. Olar túgili osydan jıyrma jyldaı buryn áýpirimmen júrip mańdaıymyzǵa buıyrǵan ózimizdiń Almaty túbindegi ál-Farabı atyndaǵy Shyǵarmashylyq úıimizge de bas suǵa almaı, alystan jaýtańdaı qarap qalǵanymyzdyń ózine de attaı jelip on shaqty jyp ete shyqqan joq pa.

Ózimizdiki qoldy bolyp áldekimniń úlesinde ketti, tapqany tamaǵyna jetpeıtin jazýshylar endi qıyr shettegi Shyǵarmashylyq úıler jaıly bas qatyryp oılamaıtyn da bolǵan.

Álgi qaıyrshylyq, jazýshy qaıyrshylyǵy, jaıly aıtqanda men eń aldymen osylardy meńzegem. Áıtpese, ázirge qalam ustar qaýym ishinde taza ashtan ólip, keshten qalyp jatqany shamaly ǵana bolýy kerek, onyń betin qudaıym tipti ári qylsyn!

Soǵan da shúkir deı tura, jazýshylarymyzdyń shetinen shekesi qyzyp júr dep jóne aıta almaımyn. Onda bul maqala jazylmaǵan da bolar edi.

Óıtkeni, men es bilip, etek japqaly demeı-aq qoıaıyn, at jalyn tartyp mingen dáýirden beri jazýshylardyń negizgi deni gazetter men jýrnaldar redaksıalarynda, radıo men teledıdar tóńireginde, kórkem ádebıet baspalarynda qyzmet isteıtin. Olardyń báriniń de bireýden ilgeri, bireýden kem kesikti jalaqylary bolatyn. Onyń ústine jarıalana qalǵan, oqylǵan, kórsetilgen árbir úlken-kishi dúnıeleri úshin taban aqy, mańdaı teriniń adal aqysy — qalamaqysyn alatyn edi. Ol sonshalyq mardymsyz da emes, aı saıyn eki ret jyrǵap-aq qalyp jatpaýshy ma edik.

Al birer jyl qyzmetten shettep, kitaby shyqpaı, tıyn-tebennen taryǵyp bara jatqandary bolsa, baspalar beretin jospardaǵy qoljazbaǵa ishki (jabyq) pikir jazyp ta mal taýyp turýǵa múmkindik bar edi. Qalyń bir qoljazbaǵa sapaly etip tolyqqandy pikir jazyp bergeniń úshin de qaltań ájeptáýir qampaıyp shyǵa kelýshi edi. Sol aqshanyń ózine de kelesi bir kitabyń shyqqansha ildaldalap ózek jalǵaı turýǵa bolýshy edi.

Qazir sonyń biri joq. Gazetter men jýrnaldar, radıo men teledıdar óler-ólmestiń aldynda shalajansar kúı keship, "shyqpa, janym, shyqpalap" ázer otyr. Jarıalanǵan, tasqa basylyp shyqqan eńbekterińniń eshbirine qalamaqy tólenbeıtin bolǵan. Qaltyldap, qaltyrap otyrǵan áljýaz basylymdardan aqy dámetýdiń ózi ábestik sıaqtanady bul kúnde. Baspalar jaıly joǵaryda aıttym.

Jazýshynyń jalǵyz eńbegi bar, ol — jazý. Ermegi emes, eńbegi. Kúnkórisiniń kózi de sol eńbegi bolýy kerek qoı endeshe. Este joq eski zamanda jasaǵan shyǵys shaıyry Ábilqasym Fırdoýsı de, kúnbatys elinen shyqqan Vılám Shekspır de jazǵandary úshin aqy dámetip, kólemine qaraı tólemin talap etip otyrǵan. Alysqa barmaı-aq ózimiz kúni keshe qoltyǵynda júrgen, úlgi tutyp ónege etip ustaıtyn orystyń uly jazýshylarynyń negizgi deni óz shyǵarmalaryn aqsha úshin de jazǵan. Danyshpan aqyn Aleksandr Pýshkınniń ózi: "Ózim úshin jazamyn da, aqsha úshin bastyryp shyǵaramyn" — degen sózdi jıi qaıtalaǵan.

Tipti myńdy aıdaǵan baı derlikteı dárejedegi graf Lev Tolstoıdyń ózi qalamaqysyn daýlap Nekrasovtarmen arazdasýǵa deıin barǵan. Fedor Dostoevskıı, Anton Chehov, Maksım Gorkıılerdiń jónine kelsek, óz aldyna bólek úlken áńgime. Olar jazylǵany ǵana emes, bolashaq jazylatyn shyǵarmalary úshin de myń-myńdap qalamaqysyn aldyn-ala alyp qoıyp, bas almaı otyryp jumys isteýge de májbúr bolǵan. Munyń ózi keıde uly shyǵarmalardyń týýyna da sebepker bolǵany aqıqat.

Ras, bizdiń betke ustar áýlıemiz Abaı ǵana: "Syı dámetpe, berse alma esh adamnan, neń ketedi jaqsy óleń, sóz aıtqannan", — dep ósıet tastaǵan. Biraq bizde Abaıǵa deıin damyǵan jazba ádebıet te bolmaǵan, ádebıetti oı eńbegi dep áli tanyp ta kórmegen edik qoı. Onyń ústine eldiń bári Abaı emes te, bári jaıylymda jylqysy jýsap jatqan aǵa sultannyń balasy emes qoı. "Eńbek etseń — emersiń" — degen sosıalızmniń ǵana prınsıpi emes, adamzat ataýlyǵa ortaq nusqa.

Qazir ne kóp — baspa kóp, soǵan oraı jazǵysh (jazýshy emes) kóp. Kitap jazbaıtyn kisini búgin Qazaqstannan sham alyp izdeseń de tappaısyń. Kúni keshe eki sózdiń basyn qurap jaza almaıtyn "shala saýatty" hatshylaryń da, hatshynyń atshylary da, delegattar da, depýtattar da altynmen aptap, kúmispen kúptep kitap shyǵarǵysh bolyp alǵan. "Aqysyn berseń — boqysyn shyǵaramyz" — dep jutynyp otyrǵan, pulyn berse, qalǵany qul bolsa da jumysy joq baspalarǵa báribir. Óz "shyǵarmalaryn" ótkizýge kelgende álgi "jazǵyshtar" jáne aldyna jan salmaıdy-aq. Ákimder arqyly, bıligi barlar arqyly satqyzyp, joq aqshany jerden shuqysa da tapqyzyp alyp jatqan da solar. Solardan keıin Shekspır men Tolstoı bolyp ketseń de seniń kitabyńdy eshkim ótkizbeıdi, kerek te etpeıdi. Qylaryńdy qylyp al!

Sol "jazǵyshtar" baldyr-batpaq dúmbilez dúnıeleriniń basyn qurap (toı-dýmandaǵy tostar, shaqyrý qaǵazdar, quttyqtaýlar, t.b.) aqysyn berip júrip tasqa bastyryp alady da, ataǵy bar, aýzy dýaly deıtin áıgili aqyn, júldeli jazýshynyń bir-ekeýine "syıǵa" tartatyny bar. Olar da: "Áı, aıaz álińdi bil!.." — dep betin qaıtaryp tastaýdyń ornyna: "Oı, kóke, budan buryn qaıda júrgensiz? Mynaýyńyz keremet qoı, biz tipti sizdiń qasyńyzda jip esýge de jaramaıdy ekenbiz ǵoı!" — dep óp-ótirik kólgirsip, kópshik qoıa kótermeleıtinin qaıtersiń! Álgi "jazǵyshtyń" tanaýy tipten shelekteı bolyp, budan ári bylaıǵyny mensinbeı, "buryn memleket isinde júrip qol tımedi ǵoı, áıtpegende!.." dep alaqanyna túkirip alyp taǵy da "jazýǵa" otyratynyn qaıtersiń!

Men ózim "Jazýshy" atalatyn kórkem ádebıet baspasynda jıyrma jyldan astam qyzmet istedim, Baspa dırektorynan bastap kishi redaktoryna sheıingi eki júzge jýyq qyzmetkerdiń jartysynan astamy jazýshylar bolýshy edi. Keıin "Jazýshydan" bólinip "Jalyn", "Balaýsa", "Óner", "Ana tili" baspalary shyqty. Olardyń qyzmetinde de úlken-kishi jazýshylar júrdi. Búgin solardan ne qaldy? Sany bar da, sapa joq. Baspa degen aty bolmasa — qazirgilerdiń eki-úsheýin qosqanda sonaý jyldarǵy "Jazýshy" baspasynyń bir redaksıasynyń quramyna jete almaıdy.

Ol kezdegi ór kitaptyń kórkemdik sapasy qandaı edi! Óıtkeni árbir qoljazba redaktor, aǵa redaktor, redaksıa meńgerýshisi, bas redaktordyń orynbasary, bas redaktor, olardan qalsa Baspakomnyń bas redaksıasy arqyly tolyp jatqan súzgiden ótetin. Árıne, kúrish arasynda kúrmek te sý ishedi degendeı, haltýrshıkter men grafomandar ol kezde de bar edi. Biz sıaqty paqyryńyz da baspada otyryp sol haltýrshıktermen kúresemin deýmen talaı shashty aǵartqan!

Al búgin qalaı? Qazir kúrish joq ta, kúrmek kóp. Kúrmektiń búgin tipti de kúrishke sý ishkizer túri jáne kórinbeıdi.

Bılikten ketse de osy kúngi ıgilikten alastala qoımaǵan burynǵy ákim, qazirgi bılik basyndaǵy "myqtylardyń" biriniń naǵashysy, biriniń qaıyn atasy, aǵasy, jıeni deısiń be, áıteýir, birinen biri qalyspaı kitap shyǵaryp-aq jatyr. Olarǵa qolynda ájeptáýir bıligi bar, qaltasynda puly bar sart-saýdager suǵanaq, burynǵy sotyń men qazirgi prokýroryń qosylady da, shynaıy jazýshyǵa, shylqyldaǵan kórkem shyǵarmaǵa tosqaýyldy qoıyp-aq baǵady.

Baspalar da bul kúnde aıaýly da sanaýly ǵana ádebıet sańlaqtarynyń kitabynan góri álgindeı "jazǵyshtardyń" baldyr-batpaǵyn shyǵarýǵa kóbirek beıimdelip alǵan. Óıtkeni olardyń "shyǵarmalary" jergilikti ákimder men solardyń soǵatyndar arqyly tez ótedi de, baspaǵa tıyn-teben bolyp jatatynyn álginde aıttyq. Jýyrda sondaı shedevrlerdiń" birin mektep muǵalimderine ár danasyn 30 dollardan zorlap "ótkizip" jatqanyn estip, biz de jaǵamyzdy ustaǵamyz. "Almaımyn" degen muǵalim bolsa — qolma-qol jumystan qýylady eken, estimegen elde kóp degen osy, amal ne!

Endeshe jazýshy bolyp izdenip, óńdep, árlep, jetildirem dep terlep qajeti qansha? Kúlli-badam dúnıeńdi jaz da, balań ba, nemereń be, biriniń qoly bılikke jetkenshe kúte tur. Bir kúnde "klasık" bolyp shyǵa kelmeseń — eki qolyńdy beri ákel! Qoshemet-qurmet, qolpash pen madaq óz aldyna áńgime.

Al kitap shyǵaryp, qany tolyq qalamaqy alsa — bul tek qana áıgili saıatkerler alatyn shyǵar. Biz, qazaq jazýshylary, búgin tek solardyń syrttaı kúndeýshilerine ǵana aınalyp bara jatqan sıaqtanamyz.

Óıtkeni, ótirik-rasyn qaıdan bileıin, Ákejan Qajygeldınge taǵylyp jatqan kóp-kóp aıyptyń biri retinde gazeti er onyń naryq kezindegi Qazaqstannyń hal-ahýaly jaıyndaǵy kitabyna dep alǵan qalamaqysynan tıisti tabys salyǵyn tólemeı qoıǵanyn jazyp-aq jatyr. Ol salyqtyń mólsheri 3 mıllıon teńge eken. Qaıtalap aıtamyn, bul tek qana tabysyna shaqqandaǵy salyqtyń somasy. Soǵan qarap onyń alǵan qalamaqysy qandaı bolǵanyn ishteı shamalaı berińiz! Bizdiń túrinen aqyl, tilinen naqyl tógilip turǵan ataqty aqyn, jeztańdaı jazýshylarymyzdyń ózderi de mundaı mólsherdegi qalamaqyny túsinde de kórmeıtin bolǵaly qashan.

"Qazaq ádebıeti" gazetinen Meıirhan Aqdáýletulynyń "Sheneýnikter kóterilisi" dep atalatyn maqalasyn oqydym. Qaıdan alǵan derek ekenin, anyq-qanyǵyn ózi biledi, sonda Meıirhan bizdiń elde tek qana jeke bas kúzetine aıyna 1 mıllıon teńge memleket qarjysyn jumsap otyrǵan 123 sheneýnik baryp aıtypty. Al kerek bolsa! Budan ótken soraqylyq bola ma. Ol shirkinderdiń ómiri sonshalyq qymbat bolsa halyq qazirgideı múshkil halge jete qoıýy ekitalaı edi ǵoı!..

Sol aıyna shyǵatyn 123 mıllıon teńgege (jylyna shaqsaq ol mıllıardtan da asyp ketedi) Qazaqstannyń barsha baspalary men gazet-jýrnaldaryn qarjydan taryqtyrmaı ustap otyrýǵa ábden bolar edi. Bolǵanda, tipti, qalam ustar jurttyń qudaıy jarylqap, jyrǵap qalar edi!

Joǵarydaǵy bir sózimde qalamaqy degenniń ózi de uly shyǵarmalardyń týýyna yqpal etip, sebepker bolady dep qalyp edim. Soǵan oraı taǵy bir oqıǵa eriksiz eske túsedi.

Demalys kúni shash aldyrtýǵa baryp edim. Shashtaraz — egdeleý tartyp qalǵan orys áıeli eken. Moınyma oraýyshyn orap, átir-sýyn yńǵaılap, o jaq, bu jaǵyma shyǵa júrip túgel teksere qarap aldy da: "Intellıgent adamǵa uqsaıdy ekensiz, qandaı kásippen shuǵyldanasyz? Jazýshy emessiz be?" — dep surap qalǵany. "Joq, á" — deı salýǵa da bolar edi, sózsheń áıeldi sóılete túskim kelip: "Iá", — degenim. Eshqashan ózimdi ózim bireýge jazýshymyn dep tanystyrmaýshy edim, myna kárteń áıel dál ústinen túskesin, ári reń-basy taza súıkimdi urǵashyǵa ótirik aıta almaı, quptaı bas ızep edim.

— Ony qaıdan bildińiz? — dep suradym tek qana.

— Bildim, — dedi áıel. — Meniń de mamandyǵym fılolog Edáýir jyl mektepte til men ádebıetten sabaq berdim. Keıin kósip ózgertýge týra keldi. Kún kórýdiń qamy ǵoı bári de.

Shashymdy qıa júrip sabyrmen aqyryn sóılegen áıel birshama áńgime aıtyp tastady. Sol kóp áńgimeniń bir jerinde:

— Kóńilińizge kelmesin, endi bir otyz jyldan soń Qazaqstanda aqyn da, jazýshy da, ǵalym da, sýretshi, sazger de bolmaıdy. Shyǵarmashylyqpen aınalysý bylaı tursyn, qalam ustap, kitap oqıtyn da adam tabyla qoıýy ekitalaı, — dep bitirgen edi áńgimesin.

İshim múzdap júre bergen. Ot basyp alǵandaı ornymnan oqys qozǵalyp, "deniń durys pa ózińniń?" — degendeı álgi áıeldiń betine bajyraıa qaraǵam. Joq, shimirikpeı sóılep, shyndyqty aıtyp tur eken. Júzinde kekesin joq, kúlmeı, qaıta qınala sóılep tur.

— Úreıińiz ushyp ketti ǵoı, tipti. Mine, shashyńyzdy da alyp boldym. Qalǵanyn úıińizge baryp, ońashada ózińiz oılana jatarsyz, — dedi ol meniń ústi-basymdy qaǵyp-silkip tazartyp jatyp.

Keıin, ábden sabama túsip baryp oılanyp kórsem, sol áıeldiń sóziniń astarynda kóp mán jatqanǵa uqsady. Buryn aqyndar men jazýshylar, jalpy óner adamyn aq ter, kók ter bola eńbek etýge yntalandyryp, qulshyndyryp týratyn eki nárse bar edi. Biri — dańq ta, ekinshisi — aqsha. Iaǵnı, eki jep bıge shyqqandaı bolýshy edi. Janǵa toıat, kóńilge medeý, ómirge demeý bolar sol eki nárse edi. Qazir sonyń biri de joq. Nege deseń osy kúni qalamynan bal sorǵalaǵan eń myqty degen jazýshylaryńnyń jaryqqa shyqqan kitabynyń ózi bir myń danadan aspaıdy. Ol ári ketse óz aýyly ne aýdanyna ǵana taraıdy. Iaǵnı, eshkim seni oqymaıdy degen sóz. Eshkim oqymaǵan soń ataǵyń da alysqa taramaıdy. Gazet pen jýrnaldy da jazdyryp oqyp jatqan jurttyń ózi de saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana.

"Sóz bostandyǵy joq eldiń óz bostandyǵy joq" degendi bir kezde Feıhtvanger de aıtqan. Jazýshysyn kóringenge telmirtip, kóringenniń qolyna qaratyp qoıǵan eldiń erteńinen úmit kútýdiń ózi ersilik sıaqtanady maǵan. Baılyǵymyzǵa qyzyqpaǵanymen de, talant, darynymyzdy eskerip, qalamymyzdan qaımyqsa da qurmettegen bolyp júretin syılas, syrlastardyń ezi búgin bizden syrt aınala bastaǵan.

Eki kúnniń birinde demeı-aq qoıaıyn, onym ótirik te bolar, eki aıdyń ishinde bir ret maǵan soǵyp, aılyq alar kúnge deıin dep qysylyp qaryz alatyn jáne bir dosym bar edi. Ózi eptep jazyp-syzyp júretin. "Shirkin-aı, sen sıaqty jaza alatyn kún bolar ma eken bizge?" — deýshi edi bir kezde kúnderdiń kúninde ol ózi úlken laýazym ıesi bolyp shyǵa keldi de meniń eki jylda tabatyn jalaqymdy bir aıda alatyn dárejege ıe boldy. Ol ol ma, bir ózi ǵana emes, bala-shaǵa, qudaǵı, jekjaty túgeldeı Almatynyń ortasynan aq saraıdaı úı satyp alyp, eń jańa markaly mashına minip júr. Bul onyń baǵy ma, sory ma, bilmeımin, qaısysy bolǵanda da ol endi burynǵydaı "jazýshy bolsam" demeıtin boldy. Meniń ózime de qarasa endi tek shekesinen qaraıtyn bolyp alǵan. Qyzǵanyp ta otyrǵan joqpyn, áleýmettik ádiletsizdik degeniń, apyr-aı, osy tóńirekte eken ǵoı júdep týǵan oı ǵana, edi bul.

Sóz reti kelip qalǵan soń eske alyp jatqanym, endigisin, oqyrman, óziń oılan.

Djon Apdaıktiń jazýy boıynsha Amerıkada bir ózi bir fabrıkanyń tabysyn beretin jazýshylar bar eken. Keńes kezinde bizde de solaı bolǵan. Ár kitap ondaǵan, júzdegen myń danamen taraıtyn edi onda. Ózimizdiń eń alǵashqy qylań eli kitabymyz on myń myń danamen shyqqanyn bilemin.

Búgingi 600 jazýshynyń eń quryǵanda eki júziniń jiligi tatıtyn shyǵar dep oılaımyn. Tym bolmasa solarǵa qol ushyn berip, alańsyz ádebıetpen aınalysýyna jaǵdaı týǵyzýǵa memlekettiń múmkindigi bolmaı otyrǵan joq. Tek...

Biz ómir súrip otyrǵan tús "ótpeli kezeń" atalady. Prezıdentimiz de, basqalar da solaı atap, solaı jazyp júr. Toǵyz jyl boıyna ótip bolmaıtyn bul netken "ótpeli kezeń" dep oılaı beremin men. Búgingi basymyzǵa tóngen aýyrlyq jaıly aıta bastasaq aýzy dýaly deıtin azamattarymyzdyń ózi de álgi "ótpeli kezeń" degendi kóldeneń tartyp, "dúnıejúzindegi elderdiń bári de mundaıdy bastan ótkergen kórinedi " degen ýáj aıta bastaıdy. Bul baıaǵy Abaıdyń "kóp aıtsa kóndi, jurt aıtsa boldysynyń" keri. Áıtpese, bas kótere otyryp, aldy-artymyzdy qymtaı jınap kelip, ólmes jerimizdi oılasaq bolar edi ǵoı. Tipti bul kúnde toz-toz bolyp ketken ergejeıli baspalardyń basyn biriktirip, tym qurysa jylyna 100 danaly kitap shyǵara alar qaýqary bar qýatty bir ortalyq etip qaıta qurýǵa bolmas pa edi. Kitap shyǵaratyn baspa, baspahana, kitap saýdasy da ázirshe bir ǵana qolda ǵoı, sonyń jumysyn da jazýshylar kásibine qaraı ıkemdep, bútindeı qaıta qurý oılastyrylsa bolmas pa?

Kúni keshe dala toly aqtyly qoı, úıir-úıir jylqymyz bar edi. Jaıqalyp egin turatyn. "Jekemenshiktenemiz" degen jeleýmen bardyń bárinen bir-aq kúnde aıyrylyp, baılyqty qylǵyp jutyp, qurtyp tynyp edik. Endi búgin baıbalam salyp, barmaq tistengenimizben, ótkenniń ornyn ókinish toltyra alar emes. Sol shalqyǵan baılyq ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketti.

Kúni erteń qaryn toıar kún qaıta týa qalsa (láıim solaı bolǵaı): "Aý, bul qaıda ketken? " — dep, endi rýhanı qazynamyzdyń da ornyn syılap qalaıyq dep turmyz. Sýdyń da suraýy bar, tarıh — ótkenińdi túgendep keler urpaq enshisin talap eter kún týǵanda baryp, taǵy da dal uryp, qandaı keshirilmes kúná jasap alǵanymyzdy eseńgireı otyryp ańǵararmyz. Biraq... kesh bolar!..

1999 jyl

---