InfoHub Logo

Sóz basynda birden aıtarym, Juban Moldaǵalıev sıaqty órisi baıtaq, qulashy men qarymy óte keń, úni men daýysy asa zor, boıaýy aıqyn, ajary aıbarly, aıbyny asyp turatyn aqyn álemin bir maqala, nemese bir baıandama qamtı almaıdy. Óıtkeni ol álem – aqynnyń óz ómirindegi qatpar-qatpar jartasty-jarqabaqtardan, alaǵaı da bulaǵaı zamannyń alasapyrandy kezeńderinen, aptap pen aıazdy sapyrylystarynan, adamdardyń ózderi týǵyzyp ap, ózderi sharpysyp, qaqtyǵysyp jatatyn alaquıyn minezderden turatyn asa kúrdeli álem. Sondyqtan men Juban aqyn shyǵarmalaryn taǵy bir qaıtalap oqyp shyqqandaǵy áserimdi ǵana Sizdermen bóliskim kelip tur.

Juban aqynnyń «Týǵan jer» atty poemasynda mynadaı joldar bar:

Oqýshym, sen de qabylda,
Sóılesem «Men» dep, sókpe de.
Keýdeme kirip damylda
Syrymdy búksem ókpele.
Ózińsiń meniń «Menim» de,
Ózińsiz tulmyn, jetimmin.
Demim bar seniń demińde,
Bir kesek júrek etińmin...

Aqynnyń týǵan jer men «meni» menimen, demi demimen birge bolyp tutasyp, qabysyp, ajyramastaı bolyp birigip ketken osy bir qarapaıym joldar aqynnyń ómiriniń de, óleńiniń de jerdiń tereń qabattarynan nár men qýat tartatyn kúre tamyrmen jalǵasyp jatqan tastaı qatty, temirdeı berik ózegi. Bul joldar tek aqynnyń kindik qany tamǵan Jylandy týraly ǵana joldar emes. Onyń aýqymy áldeqaıda keń, aýmaǵy áldeqaıda masshtabty, bir ǵana geografıalyq ataýdan áldeqaıda zor. Bul joldar búkil qazaq jerin, búkil qazaq elin qamtyp tur deýge bolady. Óıtkeni Juban aqynnyń ózi áý basta Jylandyda týyp, sońynan búkil qazaq eliniń, búkil qvzvq jurtynyń asyl perzentine aınalǵan jan. Iaǵnı ol, geografıalyq keńistiktegi bir núktede dúnıege kelip, ádebı-qoǵamdyq, áleýmettik-saıası oqıǵalar men qubylystarda shyndalyp-sýǵarylǵan, taptalyp-qaıralǵan qazaq halqynyń ómirindegi shoqtyǵy bıik, orny bólek, turpaty erekshe tarıhı tulǵalardyń birine aınalǵan, úlken árippen jazylatyn Perzent. Biregeı, birtýar Perzent.

Áligi men mysalǵa keltirgen eki shýmaq óleńniń sońǵy joly «Bir kesek júrek etińmin» dep aıaqtalady. Al júrekten qýatty, júrekten batyl, júrekten adal, júrekten ádil ne bar? Elińniń basyna bult úıirilip, jerińdi týlaqtaı silkip jiberetin qıyn-qystaý, qaterli kezeń kelgende qandaı bir ǵulama aqyl da abdyrap, qandaı bir zerdeli sana da sarsylyp, qandaı bir paıymdy parasat ta abyrjyp qalatynyn tas kereń bop qalǵyr qulaǵymyz esitti, kór soqyr bop qalǵyr kózimiz kórdi. Ondaı kezde tek Júrek qana sóıleı alady eken. Ol júrek sóıledi de! Ol júrek – Juban Moldaǵalıev bolyp sóıledi. Ony da dúnıeniń ár sybdyryna túrik bolǵyr qulaǵymyz esitti, dúnıeniń ár qımylyna qaraqty bolǵyr kózimiz kórdi!

Ol dala perzenti edi. Sondyqtan da ol óziniń bir kitabyna jazǵan alǵy sózinde: «... Jalǵanda daladan, onyń kókjıekpen kómkerilgen ulan baıtaq pen jazyǵynan, kók maısa shabyndyqtary men altyn dán teńizderinen jaqsy kóretinim joq. Daladaǵy túngi daýystardy aıtsańyzshy, qandaı qudiretti, qandaı asqaq keledi!» degen edi. Juban Moldaǵalıevtiń ádebıettegi, qoǵamdaǵy daýysy da, sol daladaǵy túngi daýystardaı, sonshalyqty qudiretti, sonshalyqty asqaq boldy!

Jalpy, men Juban-aǵa shyǵarmalaryn qarap otyryp, onyń eń kıeli, eń qasterli, eń abyroıly taqyryby – týǵan jer, týǵan el týraly ekenine kózim jetti. Tipti, ózi bir sózinde, meni aqyn etken maıdanda ótken jaýyngerlik kezeńderim dese de, rasynda da ol kezeńderde jazylǵan aqynnyń birqatar qýatty jyrlarynyń bar ekenin moıyndaı tura, bári bir men onyń eń negizgi órisi de, altyn qazyǵy da týǵan eli men jeri der edim.

Ol týǵan el men týǵan jer degende bárin de umytady, bárin de mansuq etip, bárin de adyra qaldyrady. Onyń týǵan el men týǵan jerge degen mahabbaty sheksiz, uly mahabbat.

Bul taǵdyr babyn alsyn, baǵyn alsyn,
Tilese tipti til men jaǵyn alsyn.
Tek qana týǵan jerden aıyrmasyn,
Tul qalǵan tirshilikti jalyn alsyn, –

dep jalbarynady ol. Osy joldarda Juban aqynnyń búkil arman-múddesi, azamattyq bolmysy, aqyndyq minezi jatqan joq pa? Onyń kredosy da osy, fılosofıasy da osy.

Aqyn óziniń mamyrajaı mamyq túnde maýjyrap jatqan uly dalasymen kezdeskende

Samalyńdy – saýmalyńdy
Simireıin gramdamaı, –

dep múlde masaırap, múlde masaıyp ketetin de sodan bolsa kerek. Ol óziniń osy bir ystyq yqylas, yntyzar kóńilin, lúpildep lyqsyp tolyp turǵan sezimin

Jeli anamdaı mańdaıyńnan sıpasyn,
Demi ámanda ǵashyq jardaı órtesin, –

dep burynǵydan da kúsheıtip jiberedi. Aqynnyń týǵan el, týǵan jer týraly taǵy bir óleń joldarynan mysal keltirmeýge amalym bolmaı tur. Ózderińiz bilesizder, shet elge, jat jurtqa sapar shegip bara jatqanda da, odan qaıtyp kelgende de pasportyńyzǵa mór soǵylady ǵoı. Jaı ǵana resmı tártip. Memleket aralyq deńgeıde qalyptasqan resmı prosedýra: Osy bir jaı ǵana ómirdegi qarapaıym detal, aqyn qalamyna ilingende úlken fılosofıalyq poetıkalyq qýatqa ıe bop ketedi.

Teńiz kez, ne sharyqta ór aspanda,
Ózińniń bosaǵańnan tór asqan ba?
Úıińniń syrtqy esigi sart etkendeı
Pasportqa «jol bolsyn» dep mór basqanda.

Baıqap otyrsyzdar ma, aqyn alys qıyrdaǵy el men jer kórýge, onyń sáni men saltanatyn qyzyqtaýǵa bara jatyr. Ony, sóz joq, qurmet pen qoshemet kútip tur. Onyń aldynan, endi sál ýaqyttan keıin, tosyn ómir, buryn beımálim tirshilik ashylmaq. Mine, eń bolmasa, bir sátke artyndaǵy qym-qýyt ári berekeli, ári berekesiz tirshilikti oıdan óshirip, esten shyǵarar bolmas pa? Aqyn olaı ete almaıdy. Qaıta, «úıiniń syrtqy esigi sart etkendeı», tula boıyn úreı bılep, almaǵaıyp alaquıyn sezim qushaǵynda qalady.

Endi, mine, aqyn alys sapardan qaıtyp oraldy.
Teńiz kez, ne sharyqta ór aspanda,
Ózińniń bosaǵańnan tór asqan ba?
Elińniń barsha esigi ashylǵandaı
Pasportqa «qosh keldiń» dep mór basqanda!

Jańa ǵana tunjyrap, túnerip ketken tirshilik, qaıtadan jarq etip, jadyrap sala berdi. Aqyn týǵan eline oraldy. Oǵan shet elden kórgen kól-kósir qurmet pen qoshemet te, sán-saltanat ta, tańdaı tamsandyrar tamasha da, kózdi arbap, bas aınaldyrar qyzyq ta, marqaıǵan kóńil, ystyǵy ketpeı aptalyp-qaptalǵan áser de, týǵan jer aldynda túk emes! Mundaı óleń joldary óz eli men jerin barynsha qulaı súıe biletin qalamnan ǵana týa alsa kerek.

Men bul jerde Juban aǵanyń týǵan el, týǵan jerge degen ulan-ǵaıyr uly mahabbatyn pash etetin joldardy shyn nıetpen, yntyzar yqylaspen mysalǵa keltirgende, men ony múlde fanatık etip kórsetýden tipti de aýlaqpyn. Óıtkeni fanatızmniń qandaı bir túri de ishke túsken qurt. Ol jegi qurt, túptiń túbinde fanatızm dertine shaldyqqan adamdy da, qoǵamdy da ishten úńgip jep, qurtyp bitedi. Óıtkeni ol óz kemshiligin kórmeıdi, osaldyǵyn bilmeıdi, ospadarlyǵyn erlikke, beıbastyǵyn batyrlyqqa balaıdy, kórgensizdigin kósemdik, dańǵaza-daraqylyǵyn sheshendik dep uǵady. Ondaı jan, qashan kórseń, kókiregin kerip, keýdesin qaǵyp, butyna tolyp, isip-kebýmen bolady. Aınalanyń bárine aspandap qarap, asqaqtap sóılep, ozbyr sóz aıtyp, esersoq áreket jasaıdy. Sóıtip ol ózin de, elin de jan-jaqtaǵy jurtqa jıirkenishti etip kórsetedi. Iaǵnı, óz eline qıanat jasaıdy.

Juban Moldaǵalıevtiń týǵan el men jerge degen mahabbaty esti, óreli mahabbat. Súıer shapaǵaty mol, tıer sharapaty kóp nurly da sáýleli mahabbat. Ári adal, ári batyl mahabbat. Qaıtalap aıtam, ári adal, ári batyl mahabbat.

Al ári adal, ári batyl mahabbat kileń aspandap qarap, únemi asqaqtap sóıleı bermeıdi. Halqynyń ótken-ketken ómirindegi ókinishterge ózegi órtenedi, omyrylyp opynady. Qaıǵysynan qan jutady, qasiretinen qaqyrap sógiledi.

Qazaq óleńindegi qaıtalanbas sırek qubylystardyń biri Qadyr Myrzalıevtiń aýzynan tastamaıtyn Juban aǵanyń

Asan bop týyp qazekeń
Óletin Asan qaıǵy bop, –

deıtin eki jol óleńi bar. Osy eki-aq jolda búkil qazaqtyń tragedıasy men taǵdyry jatyr. Shynynda da, qazaqtyń qaı kezde mańdaıy yshylyp, ol qaı kezde qannen-qapersiz mamyrajaı ómir kórip edi? Qaı kezde juldyzy ońynan, aıy solynan týyp edi? Bolsa da qysqa, kelte boldy. Búkil ǵumyry attyń jaly, atannyń qomynda ótti. Mal baǵyp júrip, jan baqty. Jer izdep júrip, el kúzetti. Sondyqtan da onyń eńbek quraldarynan góri, qarý-jaraq quraldary kóp boldy. Ata-babamyz otyryqshyl bolmaǵan dep, basqany bylaı qoıǵanda, ózimiz kinálap jatamyz. Eger olar otyryqshyl bolsa, osynshalyqty ulan-ǵaıyr dalany qorǵap qalar ma ed?! Osynshalyqty alyp jerdiń, qashan da eli kóp bolmaǵan. Sol jaýjúrek azǵantaı el ony jelip, shaýyp, jóńkip kóship, qonystan qonys ózgertip, qystaýdan qystaý aýystyryp, jaılaýdan jaılaý aýdaryp júrip saqtap qalǵan. Olaı etpese, bizdiń jerimiz áldeqashan tarylyp, áldeqashan qýsyrylyp qalǵan bolar edi.

Tipti, bizdiń rýhymyzdyń kıeli uly ıeleri Qorqyt pen Asanqaıǵylar da bir jerde baıyz taýyp, barahat taýyp kórmegen ǵoı. Bireýi ólimnen qashyp, ekinshisi ómir izdep jeldirtip, jóńkilip ótken. Qaıǵyryp, qapa shekse de búk túsip otyryp qalmaǵan. Qaıǵyryp júrip áreket etken, qaıǵyryp júrip arpalysyp ótken. Bizdiń rýhanı tirekterimizdiń taǵdyry men talaıy solaı bolǵan. Iaǵnı, bizdiń keshegi taǵdyrymyz ben talaıymyzdyń solaı bolýy da zańdy qubylys. Jubańnyń ár bir qazaq Asan bop týyp, Asan qaıǵy bop óletin edi degen sózderiniń astynda osyndaı qatpar-qatpar oılar jtyr.

Olaı bolsa, Juban Moldaǵalıev ta Asan bop týyp, Asan qaıǵy bop ketken qazaqtyń biri. Biri ǵana emes, naq ózi. Ol óz ómirinde, keshegi keńes ókimeti kezeńin jerinip qanshama ret jábirlengenine, ózi de qorlanyp, ózi de jábirlenbedi dep oılaısyz ba?! Qorlanǵanda qandaı, jábirlengende qandaı! Eliniń taǵdyryn aıaq asty etip, tarıhyn tor sholaqtyń qu-ry¬ǵyndaı sholtıtyp jatsa, ol qorlanbaı, ol jábirlenbeı, kim qorlanyp, kim jábirlenbek?! Sondyqtan ol:

Tarıhy bar el ǵana
tarıh jasaı alady, –

dep túıdi. Iaǵnı, tarıhsyz el – tul ekenin, onyń ótkeni bolmasa, erteńi joq ekenin bildi. Eger biz tarıhymyzdyń tamyryn áriden, tym áriden taýyp, ony tereńdetpesek, shań men topyraqtyń astynda qalyp qoıǵan batyr men bahadúrlarymyzdy, handar men bılerimizdi, kósemder men sheshenderimizdi arshyp ap, olardyń árýaqtaryn aıbyndatpasaq, sóıtip dińgegimizdi aýmaqtandyryp bekitpesek, bir qatty jel soqqanda qańbaqqa aınalyp domalap ala jóneletin, jerdiń bergi ǵana qyrtysyn tyrbyq tamyrlarymen, ustap turǵan ebelek-halyq bop shyǵar ek. Iaǵnı, tarıhymyzdy taýyp almaı, tarıhı el bola almaımyz. Búgin bizdiń, mine, asyǵyp-úsigip bolsa da tarıhymyzǵa úńilip, uly da alyp tulǵalarymyzdy tarıhtyń tereń qoınaýynan, ǵasyrlardyń alys túkpiri men qatparlarynan kóterip shyǵaryp, eskertkishter ornatyp jatqandarymyz da, eske alyp astar berip jatqandarymyz da sodan. Biz qazir tarıhymyzben tabysyp jatyrmyz. Eger bizdiń osy tabysý, osy qabysýlarymyz urpaqtarymyzdyń rýhanı ózegin bekemdep jatsa, onda biz tarıhty jasaı alatyn elge aınalamyz. Juban Moldaǵalıev sony armandaǵan, sony oılap kókiregi qars aırylǵan. Olaı bolmasa, ult retinde joıylyp,halyq retinde qurıtynymyzdy sezgen. Ustaranyń júzinde turǵan almaǵaıyp zamanda, ózi de almaǵaıyp kún keshken. Sodan bolsa kerek:

Endi birde jylap turam
Tabytymnyń basynda ózim –

deıdi ol. Óziniń tabytynda ózi jylap turǵan aqyndy kóz aldyńyzǵa elestetińizshi. Mine, Juban Moldaǵalıevtiń taǵdyry. Iaǵnı, ol birde ólip, birde tirilip ótken. Ǵumyry ómir men ólimniń arasynda júrgen. Pendeshilik ǵumyrynda emes, árıne! Rýhanı ǵumyrynda! Sondyqtan da onyń, ózin qazaqpyn dep sezinetin búkil qazaqtyń aýzynda júrgen:

Men – qazaqpyn myń ólip, myń tirilgen.
Jórgegimde tanystym muń tilimen.
Jylaǵanda júregim, kún tutylyp,
Qýanǵanda kúlkimnen tún tirilgen, –

degen sózderine ılhamdaı uıyp, ımandaı ılanasyń.

Men bul sózimde, ózderińiz baıqap otyrsyzdar, Juban Moldaǵalıevtiń úlken uly maǵynasyndaǵy týǵan jer men týǵan elge degen shyn súıyspenshilik, shyn mahabbatynan týǵan shyǵarmalaryna óz túsinigimmen, óz qabyldaýymmen shaǵyndap-shektep toqtaldym. Bul taqyryp aqyn shyǵarmashylyǵyndaǵy úlken, aýqymdy taqyryp. Ony men túgel ıgerip, tutas qamtyp shyqtym dep aıta almaımyn. Ol taqyryp týraly áli talaı-talaı tańdaılar tamsanyp, talaı-talaı qyzyl tilder sýyrylyp sóıleıdi. Ol taqyrypqa áli talaı-talaı aýyzdar tolyp, talaı-talaı kómeıler búlkildeıdi.

Árıne, Jubaǵań shyǵarmashylyǵynda tolyp jatqan taqyryptar – tabıǵat, sulýlyq, áıel, ana, urpaq, ǵashyqtyq taǵy da basqa taqyryptar jeterlik. Onyń bárine toqtalyp jatý múmkin emes. Olaı etetin bolsam, bir poemasynyń ózine bir saǵattyq baıandama jasaýǵa tura keledi. Onda da sısa!

Bul jerde, meniń ózimniń aldyma qoıǵan mindetim – bireý-aq boldy. Sonaý keshegi, óńmenińnen ótetin jeltoqsannyń yzǵarly ótinde, yzbarly qabaǵynyń astynda qasqaıyp turyp qaqyratyp shyndyqty aıtqan Juban Moldaǵalıevtiń shyǵarmashylyq bolmysy onyń azamattyq bolmysymen úndesip jata aldy ma, ol úshin aqyn qandaı shyǵarmashylyq joldardan ótti, qandaı shyǵarmashylyq prosesterde qaınap, pisti. Men óz sózimde sony zerdelemek boldym.

Juban Moldaǵalıevtiń halyq taǵdyrymen taǵdyrlas aqyn ekenin óz paıym-baıyptaýymmen aıttym.

---