InfoHub Logo

(Seksen jyldyǵyndaǵy sóz)

Qazaq sovet poezıasynyń dúldúl júırikteriniń biri, týǵan ádebıetimizdiń ystyq-sýyǵyn birdeı kórip, onyń azabyna tózip, bazaryna balasha qýanyp, jeńilinen jerinip, aýyryna jaýyrynyn tósep kele jatqan aqpeıil azamat aqynymyz Ábý Sársenbaev seksenniń seńgirine shyǵyp otyr. Osynaý tar jol, taıǵaq keshýli, shyń men shańyraýly úlken ǵumyrdy basynan ótkizgen darqan daryn Ábý Sársenbaevtyń óz halyqyna rýhanı qyzmet etip kele jatqanyna tabany kúrekteı jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótipti. Rıasyz rýhanı beınet etip kele jatqan osy talantty ǵumyrdyń dúnıege ákelgen shynaıy shyǵarmalary halqymyzdyń rýhanı asyl qazynalaryna aınalyp ketkeli qashan. Bul shaǵyn toımaqalada Ábý Sárenbaev qalamynan týǵan dúnıelerdiń bárin qamtyp sóılemek túgil, tek syrttaı sholyp aıtýdyń ózi múmkin emes. Óıtkeni búkil ómirin qasterli qaǵaz ben qasıetti qalamǵa arnap kele jatqan qalamgerdiń bitirgen tvorchestvolyq sharýasy ulanǵaıyr. Osy ulanǵaıyr tvorchestvolyq sharýanyń tek bir pushpaǵyna ǵana kóz jiberip, tek sony sóz etýdiń ózi úlken jaýapkershilikti talap etse kerek. Óıtkeni Ábý Sárenbaev shyǵarmalary halqymyzdyń bir emes birneshe urpaǵyna rýhanı qyzmet etip tastady. Iaǵnı ol shyǵarmalar halyqtyq mánnen halyqtyq sıpatqa ıe boldy. Al halyqtyq mánnen halyqtyq sıpatqa ıe bolǵan dúnıeler jaıly sóz sóılegende, kim-kimnen bolsyn asa úlken jaýapkershilikti sezine otyryp, Ábekeńniń aqyndyq jolyna, onyń ishinde jaýyngerlik jyrlaryna az-kem toqtala ketkendi jón kórdik.

Biz, árıne, Ábekeńniń aqyndyq jolynyń soǵys jyldaryndaǵy jyrlaryn tekten tek tańdap alǵan joqpyz. Oǵan Ábý Sársenbaev tvorchestvosyna arnalǵan maqalalar men syn eńbekterdegi keıbir pikirler sebep boldy. Ol maqalalar men syn eńbekterdegi pikirler, negizinen Ábekeń áýen men áýezdi, tútilgen túbitteı bıazy aqyn deýge beıim turady. Ábý Sárenbaev shyǵarmalaryn muqıat qadaǵalap, onyń óleńderimen suhbattasa syrlasyp júretin adam, sóz joq, ol pikirlermen eshýaqta da kelispes edi. Óıtkeni onyń oqyrman qaýymǵa belgili alǵashqy jyrlarynyń ózinen úlken azamattyq júrektiń dúrsili men azamattyq daýystyń úni estilip tur. Ol óleńderden bıik rýh pen órshil pafos, qaıtpas jiger men qaıtpas qaısarlyq sóz alady.

Soq, daýyl, tumandy qý, tolqyndy
Taqytty talqan eter nóser qaıda?
Kel, meniń azattyqty arman etken
Qanjardaı lıramnyń júzin qaıra!

Bul joldar aqynnyń 1939 jyly jazylǵan «Pýshkın Qara teńiz jıeginde» degen óleńinen alynyp otyr. Lırasynyń júzin qaıramaq aqynnyń tvorchestvolyq minezin, qane, kim túbitteı bıazy deı alar eken?! Taǵy da, lırasynyń júzin basqaǵa emes, daýylǵa qaıratpaq bolǵan aqyn órshildigi qandaı deseńizshi! Naızaǵaı jarqyly sińip ketkendeı, oqylǵan kezde shatyrlap oınap shyǵa keletin onyń sol jyldary jazylǵan «Eskertkish» óleńi de bul sózimizdiń tolyq dáleli bola adady.

Ábý Sárenbaev tvorchestvodan tys, qarapaıym ómirde burqaq minezsiz, bıazy, tipti, bir qaraǵanda, betsizdiń betine de jel bolyp tımeıtindeı sypaıy jan. Biraq ol buıyǵy bıazylyq emes, kerek kezinde, qynabynan qylyshyn sýyryp, belinen soıylyn sheship jatpaı-aq, kim-kimdi bolsyn maqtamen baýyzdap tastaı alatyn prınsıpti, tabandy bıazylyq. Al ondaı minez ishki sabyry men qaıraty mol jandarda ǵana kezdesedi. Ábý Sársenbaev dál osyndaı jan. Sondyqtan da onyń óleńderindegi lepti ekpin, dınamıkalyq qozǵalys sol ishki qajyr men ishki qaırattan týyp jatatyn bolsa kerek. Teńiz tolqynyndaı tereńnen lyqsyp kóterilip, aqjaldanyp burqyrap jatatyn joldar Ábý Sárenbaevtyń soǵys jyldarynda jazylǵan jyrlarynda tipti molynan kezdesedi.

Týla, Baltyq, týla, Baltyq!
Týla, tolqyn, jardy qarpyp.
Jaý keledi, jaý keledi,
Tún qoınynan ólim artyp.
Joıyp jiber jyn oınaǵyn,
Tolqynyńmen tebe tartyp.
Shyńyraýyńa batyr ony.
Týla, Baltyq, týla, Baltyq!
Krondshtat, Krondshtat!
Ómir berdi Otan-shtab.
Kókiregińmen qaq dushpandy,
Uly orystyń ózine uqsap.
Baqytymyzǵa qamal bol sen,
Ór keýdeńdi joǵary ustap.
Ot ber aýyr zeńbirekterge,
Krondshtat, Krondshtat!

Bul joldar, sóz joq, qazirdiń ózinde júrek únindeı, júrek uranyndaı estilip turǵan joq pa?! Jalyny sónip, jany qalǵyp ketken jan bolmasa, bul joldardan kim-kim de kún kúrkirindeı qýatty rýh sezineri sózsiz! Shirkin, óleńniń óleńdigi rýhynda ǵoı! Rýh lebi sharpyp jiberse, kózge túse bermeıtin eń bir eleýsiz qarapaıym sózderdiń ózi qolamtadaǵy qyp-qyzyl shoqtaı kózin jarq etkizip ashyp alatyny bar-aý. Shynynda da, álgi joldarǵa taǵy bir nazar aýdaryńyzshy. Jaı kózben qaraǵanda bári de qarapaıym joldar. Al oqyp kórińizshi. Ár sózdiń astarynan quıyn úıirilip, daýyl kóterilip bara jatqandaı. Bir qaraǵanda qoı minezdi qońyr sózderdiń aqyn aýzyna túsken boıda arystan aıbat pen jolbarys qaıratqa ıe bolyp keteteni-aı!

Baltyq pen Krondshtadqa osylaısha dem bergen aqyn óziniń aqjal Atyraýyna da alabóten minez ben qaırat tileıdi.

Qosh, erkin kári Atyraý tolqyndary,
Aqynnyń qıalyndaı tolqymaly.
Qalqan qyp júregimdi tostym alǵa,
Dabylyn soq maıdannyń, tolqy, qane!

Atyraýǵa arnalǵan óleń osylaı aıaqtalady. Baıyppen qaraǵan adam bul óleńdegi aqyn oıynan ózgeshe tosyndyq kórer edi. Ádette maıdanǵa attanyp bara jatqan aqyn tabıǵat qubylystarynan dem men kúsh, qajyr men qaırat surap tilemeýshi me edi. Al bul óleńde kerisinshe, aqyn maıdanǵa attanyp bara jatyp Atyraýǵa dem men kúsh berip tur. Bul – Atyraý arqyly eli men jerin jigerlendirý. Al eli men jeri jigerli aqynnyń ár ýaqta da mańdaıy ashyq, mereıi ústem.

Árıne, aqyn azamattyǵy tek eli men jerine jiger berý ǵana emes. Eger aqyn azamattyǵyn osy turǵyda, osy arnadan ǵana izdeıtin bolsaq, onda onyń aıasyn tym taryltyp alar edik. Aqyn azamattyǵy, eń aldymen, aqıqatty aıtýynda, al aqıqatty aıtý naǵyz patrıottyń ǵana qolynan kelmek. Áıtpese, tek uran tastap, úndeı berý túptiń túbi jaýyr jadaǵaılyqqa, kebir kólgirlikke alyp kelýi kádik. Al ol kúressiz kúpsý men jalynsyz byqsýǵa alyp barary sózsiz. Mine, osyny der kezinde uǵa bilgen Ábý Sársenbaev soǵys taqyrybyn barynsha, tereń, barynsha dendep ıgerýge kiristi. Ol soǵystyń dramasy men tragedıasyn búkil bolmys-bitim, jan dúnıesimen sezine bildi. Sondyqtan da onyń qalamynan myna tómendegideı óleń joldary dúnıege keldi:

Mazasyz Ýkraına túni!
Tún túnerip,
Taǵy da tóbemnen úńildi.
Aı men juldyzy artqa jasyryp,
Tún qara túnegin kıindi.
Qaterli elim kóleńkesi
Meniń júregime kelip úńildi.
Mazasyz Ýkraına túni!..
Men okopta otyrmyn,
Batystan almaı kóz qyryn.
Tynysymdy ishke tartyp, tyńdaýdamyn
Árbir japyraqtyń sybdyryn.
Timiskilegen sum ajal!
Sum ajal tóńiregim.
Men okopta otyrmyn.

Bul joldarda «Týla, Baltyq» pen «Atyraýǵa» tán burqaq lepti yrǵaq joq. Tútilgen túbitteı bıazylyq ta atymen sezilmeıdi. Osy óleńdi oqı bastaǵannan tunjyr tylsym túnekke enip bara jatqandaı bolatynyń sózsiz. Soǵystyń sup-sýyq syzdy demi betińdi sharpyp jibergendeı. Taǵy da bul, óleńnen qalypty ómirdiń qalypty yrǵaǵy, áýeni men áýezin taba almaısyz. Ol yrǵaq pen áýen-áýezdi soǵys túnegi jalmap, jutyp qoıǵandaı, óleń de óziniń úzdigip turǵan garmonıalyq úılesiminen aıaq astynan aırylyp, tonalyp qalǵan. Óleń joldaryndaǵy ún birde rabaısyz sozylyp, endi birde short kesilip, omyrylyp estiledi. Osy óleń soǵys zulmat alyp kelgen ajaldyń sup-sýyq lebimen sóz alǵan. Árıne, onda qorqynysh ta, úreı de joq. Biraq onda tula boıyńdy dir etkizetin soǵystyń aýyr, naqty kartınasy bar.

Osy óleńnen keıin kóp uzamaı-aq dúnıege dańqty «Aqsha bult» óleńi keldi. Qazir «Aqsha bult» desek, Ábý Sársenbaev, Ábý Sársenbaev desek, «Aqsha bult» kóz aldymyzǵa keleri sózsiz. «Aqsha bulttyń» Ábý Sársenbaev tvorchestvosynyń sımvolyna aınalyp ketkenin qashan. Ózegińdi órtep, kókiregińdi qars aıyryp jiberetin bul óleńdegi saǵynysh ǵumyry, sirá, máńgilik bolsa kerek.

Jalpy aıtqanda, jaýynger Ábý Sársenbaevtyń soǵys jyldaryndaǵy jyrlary synshylar men zertteýshiler úshin úlken tıanaqty zertteýdi tilep turǵan rýhanı tyń alqaptarymyzdyń biri. Ol tyńdy muqıat zertteý jumysy kóp uzamaı bastalaryna da senimimiz mol. Sonda ǵana biz aqynnyń «Ólim oıpaty», «Jatyrqama, jas sábı», «Soldat», «Soldat shıneli», «Sen qurmette ony», «General keýde», «Jeńis joly», «Jalǵyz emen», «Tún», taǵy da basqa tolyp jatqan tamasha óleńderi jańa bir qyrynan jarqyrap kóriner edi deı alamyz. Máselen, aqynnyń «Jatyrqama, jas sábı» óleńin taǵy bir qaıtalap oqyp kórińizshi. Bizdiń qazaq sovet poezıasynda soǵys tragedıasyn dál osy óleńdeı kórsetip bere alatyn óleń qatary óte sırek.

Óleńdegi kartına keskilesken urystan keıin seloǵa kirgen soldat kózimen berilgen. Soldat jas sábıge kezdesti. Ol nemister butaqqa asyp ketken anasynyń aıaǵynan qushaqtap: «mama, mama, jerge tússhi», – dep zar qaǵyp eńirep tur. Biraq anasy «eki kózin alartyp, til qatpastan terbeledi». Bul sumdyq úreıli kartınany túsindirip taldap jatýdyń qajeti bar ma? Árıne, joq!

Asyly, aqynnyń aqyndyǵy kórýinde emes, kórsetýinde ǵoı. Sonda ǵana tvorchestvo baıandy bolmaq. Sonda ǵana ol halyqtyń rýhanı qajettiligin ótemek. Eger biz óleńge osy talap turǵysynan keler bolsaq, onda áligi óleń óziniń eń basty mısıasyn oryndap turǵany sózsiz!
Árıne, Ábý Sársenbaevtyń soǵys taqyrybyna jazylǵan shyǵarmalary tek soǵys jyldarynda jazylǵan jyrlarymen aıaqtalyp qalmaıdy. Soǵys taqyryby – aqyn úshin máńgilik taqyryp. Beıbit ómirdiń san salaly tirshiligine, belesine aralasa otyryp, onyń san salaly taqyryptaryn jyrlaryna úzdiksiz arqaý etip kele jatsa da, ol bir sát te óziniń jaýyngerlik mindetin esten shyǵaryp kórgen emes. Aqyn bul rette de tamasha-tamasha dastandar men óleńderdi dúnıege keltirdi. Ol dastandar men óleńder qazir barshamyzdyń rýhanı ıgiligimizge aınalǵan. Olardyń ishinde ásirese «Aqyrǵy granatalar» men «Soǵys juldyzy» poemalaryn erekshe ataǵan jón. Bul poemalar, sóz joq, tek aqyn tabysy ǵana emes, búkil ádebıetimizdiń de úlken tabystary.

Joǵaryda aıtyp ketkenimizdeı, aqyn tvorchestvosyn bir maqalada túgel sóıletý múmkin emes. Biz tek san arna, san alqapty tvorchestvosynyń bir salasyn – soǵys taqyrybyna jazylǵan jyrlaryn ǵana az-kem sóz ettik. Al aqyn týraly sóz eshýaqta da taýsylyp, tamamdalmaq emes. Onyń jalǵasy keler urpaqtardyń enshisinde de jatqany sózsiz.

---