InfoHub Logo

Kim-kimge bolsyn alpys aıtýly, ataýly jas. Ol jasty árkim ártúrli túsinip toılaıdy. Bireýler ony «bále-jalaǵa urynbaı, áıteýir aman-esen jettim-aý» dep, taza pendeshilik turǵydan ǵana ólshep toılasa, ekinshi bireýler kóp nárseni bitirip, kóp nárseni qoparyp tastadym», dep ózgeden buryn óz baǵasyn ózi shyǵaryp, aýzyn aıǵa bilegen astamshyl-dyqpen atap ótip jatady, al úshinshi bireýleri /olar ilýde bireý/ ózin kúdik pen kúmánǵa baılap berip, «ne bitirip, ne ákeldim» degen janyn shabaqtaǵan bizdeı istik suraq astyna alyp ótkizedi. Al bylaıǵy jurttyń – oqyrman qaýymynyń múshelmen jumysy joq. onyń múshel toı ıesine áldeqashan berip qoıǵan óz baǵasy bar. Ras, onyń kózqarasyn keıde ádeıi uıymdastyrǵan maqtan men marapatqa, qolpash pen qoshemetke toly jádigóı, jaıdaq nasıhattyń adastyryp ketetin kezderi de bolady. Biraq olar ǵumyrly emes. Sondyqtan oqyrman jurtshylyq, negizinen, belgili bir aqyn men jazýshynyń áıteýir alpysqa kelgenin emes, alpysqa qalaı kelgenin atap ótpek. Sondyqtan múshel toı ústinde óz túsinigińmen emes, zerdeli oqyrman qaýymmen sanasyp sóılegen abzal.

Eger biz dál osy prınsıpti ustanyp sóıler bolsaq, onda búgin alpysqa kelip otyrǵan Toqash Berdıarovty oqyrman qaýym óziniń tvorchestvolyq alqabynda ónimdi jumys istep kele jatqan jumysker, beınetqor aqynymyz, taǵdyry bar talantymyz dep biledi.

Ómirdegi Toqash Berdıarov qamyrdan sýyrylǵan qyldaı bop syzylyp júretin, jurttyń báriniń kóńilinen shyǵa qoıatyn qolaıly, jaıly adam emes. Onyń kerekti-kereksiz jerlerde de istiń baıybyna baryp, barmaı da shatyrlap shart synyp, tasyrlap tars ketip jatatyn kezderi jıi bolyp turady. Eger biz múshel toı kúngi sózdi kedir-budyrsyz jylmıyp, jutynyp turǵan sóz dep uqpaı, shyndyq aıtylar sóz dep uǵar bolsaq, onda Toqash minezindegi sol qolaısyzdyq, sol jaısyzdyq uzaq jyldar boıy aqyn tvorchestvosy týraly aıtylar ádil sózdiń aıaǵyna tusaý bolyp kelgenin jasyra almaımyz. Osy maqalany jazar kezde arǵy-bergi merzimdik baspasózdi oısha sholyp qarasaq, soǵan taǵy da kózińiz jete túsedi. Aıtylar tusta aıtylmaı, jazylar tusta jazylmaı qalǵan sátteri jeterlik-aq eken. Tipti, ol «Qazaq sovet poezıasynyń antologıasynda» óziniń tıesili ornynan kóp syrǵytylyp, keri ysyrylyp tastalypty. Degenmen, ádil qazy Ýaqyt kúni-sáti kelgende aqynnyń ádebıettegi alar ornyn aıqyndap, shyqqan bıigin belgilep bereri sózsiz. Óıtkeni kim-kim de túptiń túbi áldekimderdiń qoltyqtap demep kótermeleýimen emes, halyqqa kórsetken qyzymetimen, tókken ter, etken eńbegimen baǵalanady emes pe?! Al Toqash Berdıarovtyń óz halqynyń rýhanı tirshiliginiń tynysyn keńeıtip, onyń qazyna baılyǵyn molaıtýǵa qosqan úlesi eleýli. Ol búgingi qazaq ádebıetinde óz joly, óz boıaýy, óz daýsy bar sýretker! Ádebıetti ardyń isi deıtin bolsaq, onda Toqash Berdıarov sıaqty talanttar týraly aıtylar sózińdi kezegi kelip turǵanda kókeıinde búgip qalýǵa da, olar týraly men emes, basqalar aıta tursynshy dep buǵyp qalýǵa da bolmaıdy...

Ádebıette óz joly, óz úni bar shyn mánindegi árbir aqynnyń tek ózi ǵana ustap, ózi ǵana tutyna alar quraldarymen jabdyqtalǵan tvorchestvolyq sheberhanalary bar. Ol sheberhanalardan shyǵar saz ben dybys ta san qyrly, ár qıly. Birinen perne-perneni qýalap, yndyny quryp egilgen saz, ekinshisinen kúrkiregen kún men shatyrlaǵan naızaǵaı daýysy, al úshinshisinen sybdyr qaqqan japyraq pen syldyrap aqqan bulaq úni estiledi. Osynaý san qyrly, ár qıly saz ben daýysqa kómilip ketpeı, solardyń dál ortasyna ornalasqan, ón boıynan qadap urǵan qashaý men balǵa shyńyly estilip jatqan qarapaıym ǵana bir tvorchestvolyq sheberhana jumys istep tur. Ol – Toqash Berdıarovtyń sheberhanasy. Shynynda da, Toqash óleńderindegi nyǵyzdap, shegelep sóılener naqtylyq, qulaqqa qasań emes, biraq qatań eustiletin shymyr ún, sóz joq, qashaý men balǵa shyńylyn eske túsiredi. Ómirdiń barynsha qarapaıym, barynsha «úırenshikti» kórinisterine arnalǵan onyń óleńderi qarapaıym, úırenshikti eńbek quraldarynyń úıin ıemdenýi de zańdy bolsa kerek. Sondyqtan onyń óleńderi qara jerge jeti ret aýnap alǵandaı qajyrly, qaıratty. Sondyqtan da onyń óleńderi ústinen ter men topyraq ıisi ańqyp turǵan tabıǵı. Sondyqtan ol bıik sózder men romantıkalyq pafosty tilep turǵan materıaldy áýeletip ushyryp sóılegennen góri, jerge qondyryp, jerge túsirip sóılegendi jaqsy kóredi. Onyń óleńderinde romantıka bola qalǵannyń ózinde, ol tirshiliktiń qarapaıym «qasıetterin» boıyna sińirgen realdy jumysker romantıka!

Kúnniń sáýlesi qymyz ǵoı,
Ishemin sýsynym qanǵansha.
Kúnniń sáýlesi – sıyrdyń emshegi,
Saýamyn saýsaǵym talǵansha.
Kúnniń sáýlesi – aq mata,
Qanarǵa qaptaımyn.
Kúnniń sáýlesi – altyn dán,
Kúnniń sáýlesin satpaımyn.

Ádemi sózdermen ásirelep, aspandatyp alyp ketýdi ońtaı kóretin materıaldy, ıaǵnı qymyzdy sáýle ǵyp iship, sıyrdyń emshegi etip saýyp, aq mata etip qanarǵa qaptap jatqan aqyn qudireti qandaı! Siz bul joldarda romantıka joq deı almaısyz. Bar. Biraq ol romantıka – kózben ǵana kóre alatyn qubylysty qolmen ustaıtyndaı etip zattandyrǵan romantıka!

Aqynnyń aqyndyǵy materıaldy tabýynda emes, materıaldy ıgerýinde ǵoı. Materıal degenińiz tek shıkizat qana. Ol tvorchestvolyq shyńdaýdan, tvorchestvolyq baıytýdan ótpeı, halyqtyń rýhanı tutynýy men suranysyna qyzmet ete almaıdy. Shıkizat qalpynda qalady. Dalada tot basyp jatqan temir kimge kerek! Ony sen qaıtadan kórikke sap qyzdyryp, tóske sap ılep, jurt tutynar qural etip shyǵarýyń qajet. Shyǵardyń ba, mine, sol Tvorchestvo. Al Toqash Berdıarov óz kórigin ózinshe qyzdyryp, óz temirin ózinshe ıleı biletin talant. Taǵy da ol shyńdap shyǵarǵan óleń – tutynýǵa bolmaıtyn, tek kórikti jerge qoıylyp, kózdiń jaýyn alatyn sývenır-óleńder emes, jurtshylyqtyń kúndelikti rýhanı tirshiligine qyzmet etetin qashaý men balǵa-óleńder. Sondyqtan onyń óleńderinen ádemi kıinip, syzylyp turǵan, «tektilik» kórsetip tepsinip, keýdesine nan pisip «pálsinip» turǵan birde-bir óleńdi kezdestire almaısyz, bári de qarapaıym jumys kıimin kıip alǵan, qajetińe jarasa, qulshyna qyzmet etýge daıyn turǵan elgezek, beınetker óleńder.

Munyń bári aqynnyń tabıǵılyǵynan, tabıǵatqa etene jaqyndyǵynan bolsa kerek. Ol tipti aıǵa ushqannyń ózinde, «tabıǵat lırıkasyn» jazý úshin ushady. Tyń uıqasty aıdan alǵanmen, ekinshi uıqasyn jerden tabady. Onyń «óz aerodromyna tumandy túnde qona almaǵan samoletteı» bolyp turatyn kezderi de joq emes. Biraq ol ótkinshi sát. Óıtkeni ol taǵdyr «Marsqa laqtyrsa da, týǵan jerdiń keýdesine túsetin» qasıetke ıe.

Toqash Berdıarov poezıasynyń osy qarapaıymdylyqtan ósip-óngen taǵy bir ereksheligi – alyp aýdıtorıanyń aldyna shyǵyp, jurttyń bárimen bir sátte til tabysqannan góri, jurttyń bárimen jeke-jeke kezdesip, ońasha syrlasyp, ońasha suhbattasqandy qalaıtyndyǵy. Árıne, olardy bir-birine qarsy qoıýǵa bolmaıdy. Olardyń qaı-qaısysyna da qoıylar talap bir, qaı-qaısysynyń da kóterer júgi ortaq. Ol – halyqqa adal rýhanı qyzmet kórsete bilý. Sondyqtan aýdıtorıa aldyna shyǵyp sóz alatyn qýatty únge ıe trıbýn óleńderge kórseter qurmetten osyndaı qarapaıym, qajyrly óleńder de tys qalmaýy tıis...

Biraq qarapaıymdylyqty áıteýir bir qarapaıymdylyq úshin jasaýǵa, ózge jurt tapqan qarapaıymdylyqtyń daıyn kirpishterinen qamal soǵyp, sonyń ishinde jasyrynyp jatyp alýǵa bolmaıdy. Shyn tvorchestvodan týǵan qarapaıymdylyqqa qol jetkizý – uzaq proses. Oǵan óz únińdi, óz boıaýyńdy sińire bilýiń kerek. Ol úzdiksiz izdeý men izdenýdi talap etedi. Oǵan syrt kózge qarapaıym bolyp kórinetin qarabaılyqtyń siresken sqemalaryn byt-shyt etip kúıretip qana jetýi múmkin. Ol siresken sqemalardy kúıretýge ári batyl, ári sátti eksperımentterdiń ǵana áli jetedi. Tek sol shynaıy batyl eksperımentter ǵana aqyndy qarapaıymdylyqtyń qasterli aýylyna alyp bara alady. Aıtýly-aıtýly degen aqyndardyń tvorchestvolyq joly bizdiń bul sózimizge tolyq dálel. Toqash Berdıarovtyń tvorchestvosy da osyndaı qıyn, qaýipti, biraq izgi prosesti bastan keshirgen tvorchestvo.

Biz maqala taqyrybyn «Taǵdyrly daryn» dep qoıǵanymyzda, sóz ben sózdiń áýezdi úılesimine qyzyǵyp, oıdan shyǵaryp qoıyp otyrǵan joqpyz. Biz ony aqynnyń tvorchestvolyq ómirbaıanynyń ózinen shyǵaryp qoıyp otyrmyz. Keıde bizdiń tvorchestvolyq ómirbaıandy tym ústirt uǵynyp, kelte túsinip qalatynymyz bar. Tvorchestvolyq ómirbaıan degenimiz (tikeleı qatysy bolsa da) aqynnyń tek jeke basynyń tirshiligi men ómir jolynan quralmaıdy. Solaı bola tura, álgindeı kelte túsiniktiń saldarynan kóp aqyndar, (ókinishke oraı, keıbir eleýli talanttar da) óz basynan ótken barlyq jaıtty tizbelep, óleńge kóshirýge qumar. Ondaı óleńderdi, taǵy bir ókinishtisi, arashaǵa túsip aqtap, báıgege qosyp baptaýshylar da kóbeıip barady. Sondyqtan da bizdiń poezıamyzda sońǵy jyldary turmystyq, týrızm óleńder bel alyp bara jatqanyn jasyra almaımyz. Tvorchestvolyq ómirbaıan – aqyn tvorchestvosynyń ómirimen, áleýmettik ortamen, qoǵammen tarıhı baılanysynan baryp dúnıege kelmek. Sonda ǵana ol taǵdyrly óleńder bola almaq. Toqash Berdıarov poezıasyn biz álgindeı jeke basynyń tirshiligin óleńge «ońaı» kóshirýden múlde ada deı almaımyz, degenmen, onyń óleńderi, negizinen, taǵdyrly bolyp keletinin basa aıtqanymyz jón. Sondyqtan da ol dúbir men dabyrdyń jetegine erip eligip, jelpinip ketkennen góri, sol dúbir men dabyr tuıaǵynyń astynda qalyp jatqan tirshilik taǵdyryn kórip, soǵan jany aýyryp, soǵan jylaıdy. «Boztorǵaı» dep atalatyn óleńin alyp qaraıyqshy. Aıdaladaǵy boz jýsan túbine uıa salǵan boztorǵaı. Ol uıadaǵy qos jumyrtqasyn beınebir ánmen, óleńmen shaıqap júrgendeı. Kenet boztorǵaı mekendegen sol dalaǵa yıý-qıý dúbirli kókpar tartyldy. Biraq aqyn kózi jan berip, jan alatyndaı bop ótip jatqan tartysty kókparda emes, tuıaq astynda qalyp bara jatqan uıadaǵy jumyrtqada! Sol úshin jany aýyrady, sol úshin shyryldaıdy:

Attardyń tuıaqtary satur-sutyr,
Uıadaǵy jumyrtqa saý bolǵaı da!

Kókpar bitti... Aspanda – qos qanatyn sabalap bezildegen ana torǵaı... Shańǵa bógip qalǵan sulyq dala... Tasyrlap túsip jatqan tuıaq astynda dúnıege keletin boztorǵaı taǵdyry qandaı qıyn! Osynda qanshama astar, qanshama assosasıa jatyr. Aqyn óz oqýshysyn qorqytyp, úrkitpeıdi. Aıaýshylyq, adamgershilik sezimin oıatady. Óıtkeni ol «kózdiń jasy qorqynyshtan týmaıtynyn» bilgen. Bul da taǵdyr. Taǵdyr úıretken tálim! Aqyn taǵdyrynyń lúpildep soǵyp turǵan alpys eki tamyry el men jerdiń alpys eki tusymen baılanysyp, jalǵasyp tur.

Adam qany bilegińe tamady,
Bir burasań jerdiń kóne kóılegin!

Osy joldardy oqyǵannan keıin Jerdi syılamaı, Jerdi qasıet tutpaı kórshi, qane!

Osylaı tize bersek, aqyn tvorchestvosynda taǵdyrly óleńder tizbektele beredi, jalǵasa beredi.

Biz bul jerde aqyn esimin qazaq ádebıetinde óshpesteı etip bekitip bergen «Oq jáne gúl», «Eski parovozdar» poemalaryna toqtalǵan joqpyz. Biraq aqyn tvorchestvosy týraly aıtylar sózdiń sońy bul emes qoı. Taǵdyrly beınetqor aqynymyz týraly áli talaı-talaı oıǵa ketip, qalam ustarymyz kámil.

... Meniń dál qazir qulaǵymnyń túbinen shyńyldaǵan qashaý men balǵa úni ketpeı tur. Taǵy da taǵdyrly músindi jyr dúnıe esigin ashqaly tur ma eken?!. Ylaıym solaı bolǵaı da!

---