InfoHub Logo

Mahmýd Ǵaznaýı – musylman túrki taıpalarynan shyqqan eń uly tulǵalardyń biri. Asqan batyr, kemeńger qolbasshy, parasatty saıasatker jáne danyshpan ámirshi. 971 jyly týylyp, 1030 j qaıtys bolǵan. Ákesi Ǵaznaýıler memleketiniń qurýshylarynan Sebýk Tegın, anasy Zabýlıstan ólkesinen degdar otbasynyń qyzy. Qazirgi Aýǵanstan, Úndistan, Pákistan, Iran, soltústik Irak jerlerinde oryn alǵan alǵashqy túrki-Islam memleketteriniń biri bolǵan Ǵaznaýıler memleketi Mahmud Ǵaznaýıdiń zamanynda edáýir órkendedi. Ómiriniń 45 jyly soǵys maıdandarynda ótti. Úndistanǵa 17 ret jasaǵan joryǵymen máshhúr. Islam dinin úndi jarty aralyna jáne ońtústik Azıaǵa Sultan Mahmud jaıǵan. Shıılerge qarsy turyp Abbası halıfalyǵyna qamqorshy boldy jáne súnnı musylmandardyń, ıaǵnı mazhabtardyń qorǵaýshysy boldy. Iran, Irak jáne Horezmdi jerine qosqannan keıin, Úndistanǵa joryqtaryn bastady. 1000 jylǵy joryǵynda Peshavar qalasyn aldy. Kelesi jyly Úndistannyń eń aýqatty aýmaqtarynan bolǵan Penjabty qolǵa túsirip, Úndistannyń soltústigine ıelik etti. Segizinshi joryǵynda 150000 myńdyq úndi áskerlerin jeńiliske ushyratty. 11-shi joryǵynda Gýjaratty aldy.

Ǵaznalyq Mahmudtyń jasaǵan joryqtary. Irandyq karta.

 

Úndi áleminiń Sultan Mahmud ataýynan úreıi ketkendigi sonshalyq, qandaı da bir jerge joryqqa shyqsa, dańqy ózinen buryn jetip qalalar qorqynyshtan berile beretin halde edi. Eń máshhúr 16-shy joryǵyn Somnat qalasyna jasady. Bul Somnat qalasyndaǵy shıva puty Úndistandaǵy búkil puttardyń basshysy sanalatyn. Osy sebepti putqa, otqa tabynatyn úndilerdiń kózinde bul qala óte mańyzdy orynda edi. Bul shıva ǵıbadathanasynda 300 erkek ánshi jáne 500 bıshi bolatyn. Munda keletin myńdaǵan tabynýshylar eń sándi, eń qymbat buıymdaryn, asyl tastaryn osy shıva putyna syıǵa tastaıtyn. Sondaı-aq tek osy puthananyń qyzmetine arnalǵan on myńnan astam aýyldar bolatyn. Úndiler Islam elderindegi puttardyń basyna kelgenderdi (ıaǵnı qıratylýyn) osy eń ústem shıva putynyń olarǵa bergen jazasy dep senetin, sondaı-aq  Mahmud Ǵaznaýıdiń sol kúnge deıin bul qalany ala almaýyn da sol basshy puttyń qoldaýy dep senetin. Osy sebepti Sultan Mahmud úndilerdegi bul qate senimdi joıýdy, Islam dinin taratýdy qalap, úndilerdiń osy putyn qulatýdy kózdeıdi. 1025 jyly Mýltanǵa kelip, keıin Tar shólin myń bir qıynshylyqpen bir aı degende ótti. 1026 jyly qańtar aıynda Somnat qalasyna jetti. Jyltyr tas tóbeshik betinde qamaldary bar edi. Bul qamaldy jáne máshhúr puthanany ekinshi shabýylda qolǵa túsirdi. Úndilerdiń toqtaýsyz bul puttaryna jalynyp, jalbarynýlary nátıjesiz qaldy. Shıva putyn tórtke bóldirip Ǵaznaǵa jiberdi. Puttardy qıratyp, azan oqytty. Bul jeńisi Islam álemindegi Sultan Mahmud Ǵaznaýıdiń atyn asqaqtatty.

 

Ǵaznaýı ımperıasy

 

Ǵaznaly Mahmudtyń saraıynda tórtjúden astam ǵulama jáne qolónershiler bar edi. Olarǵa qamqor bolyp, ǵylymnyń órkendeýine kóp mán beretin. Islam ǵalymdaryn jıi-jıi májilisterine shaqyryp suraqtar suraıtyn. Hadısterdi jaqsy bilgen. Ǵalymdarǵa, din adamdaryna, qolónershilerge jáne áskerlerge qatty mán bergen jáne olarǵa kóp jaqsylyq jasaǵan.     

Islam jazýshylary Ǵaznaly Mahmud týraly kóp dastandar jazǵandyǵy sonshalyq bulardyń jańǵyryqtary osy kúnimizge deıin jetip keldi. Solardyń qataryn Máýlána Jálaleddın Rýmı, Farýreddın Attar, Sháıh Saadı Shırazı jáne Fırdaýsı sekildi ǵalymdardyń eńbekterinen jáne halyq aýyz ádebıetterinen de kórýge bolady.

 

Bir sheıh, Mahmud Ǵaznaýı, Abbas shah jáne Aıaz

 

Mahmud Ǵaznaýı jáne Aıaz

Jazdyń shyjyǵan ystyq kúnderiniń biri. Elsiz dalada uzaǵynan sozylǵan jol boıy, tóbeden shelektep quıǵan jańbyrdaı kúnniń aptaǵan qyzýy tógilip tur. At ústinde saǵattap jol júrip ábden qaljyraǵan Mahmud Ǵaznaýı ne bir ózenge, ne bir sý bulaǵyna da keziger emes edi. Bir tóbeni asqandarynda aldylarynan jyrtyq jamaýly birneshe kıiz úı shyǵa keldi. Sultan Mahmud atymen eń shetki kıiz úıge qaraı bettedi. Kıiz úıdiń eki qanaty da aýa lamasýy úshin aıqara ashylǵan kúıde. İshte ılengen teri ústinde nur júzdi ádemishe jas jigit otyr edi. Jas jigit kelgen atty kisilerdi kórip dereý ornynan atyp turyp, Sultannyń atynyń tizgininen ustap, shań men terge boranǵan qolbasshyǵa: «Myrzam, kún astynda qatty sharshaǵanǵa uqsaısyzdar, úıge kirip kóleńkelep tynyǵyp alýyńyzdy ótinemin» deıdi. Sultan atynan túsip, álgi jigitke qarap, «balaqaı sen aldymen maǵan bir kese sý ber» deıdi. Jas jigit: «Taqsyr, úıde dál qazir sý joq edi, biraq ákem sýǵa ketken, jaqyn arada kelip qalady» deıdi. Olaı bolsa biz osynda kúte turaıyq, dep úıge kirip jaıǵasady. Aradan bes-on mınýt ótken soń, álgi jas jigit qalaıy ydyspen salqyn, móldir sý ákelip sultanǵa usynady. Sultan bir jaǵynan tańyrqap, bir jaǵynan ashýly kúıde: «Sen baǵana sý joq degen ediń, al endi bolsa, sý ákelip tursyń, munyń sebebi ne?» dep suraıdy. Jas bala: «Sultanym, biraz buryn ter ishinde edińiz, deneńiz ottaı qyzyp turǵan edi. Eger sizge sol sátte sý bergenimde syrqattanýyńyzǵa jol berer edim. Al qazir bolsa, qalaǵanyńyzsha sý ishseńiz de zıany bolmaıdy.» deıdi. Sultan jas jigitke taǵy bir qarap shyǵyp, myna bala júziniń nurlylyǵymen qoımaı, óte aqyldy adamǵa uqsaıdy dep oılaıdy. Aradan biraz ýaqyt ótip, ábden tynyqqanmen, ornynan turǵysy kelmeıdi. Qasyndaǵy bekter men qyzmetkerler sultannyń buıryǵyn kútip otyrady. Sodan taǵy sálden soń, sýǵa ketken ákesi eseginiń ústine jekken eki torsyq sýymen keledi. Kedeı úıshigine sultannyń kelgenin kórgeninde qurmetin bildirip ıilip sálem beredi. Shamaly otyryp hal surasqan soń, sultan kedeı ákege qarap: «Balań óte aqyldy eken, ruqsat berseń ony qasyma alsam dep edim» deıdi. Ákesi: «Bul men úshin de, bizdiń áýlet úshin de úlken mártebe bolar edi.» deıdi. Keı jerlerde Sultan Mahmudtyń ýáziri retinde, al keı jerlerde eń jaqsy kóretin quly, qyzmetshisi jáne jan dosy retinde kórsetiletin Aıaz ben sultan Mahmudtyń tanysýy osylaı júzege asqan eken. Aıaz ómiriniń sońyna deıin adal bolǵandyqtan sultannyń janynan qalmaıtyn boldy. Aqyl-parasatymen tanylǵany sonshalyq, únemi sultan Mahmudpen birge aty atalatyn bolady. Shynynda da Sultan Mahmudpen baılanysty oqıǵalardyń kóbinde onyń da aty ótedi. Islam ádebıetinde Aıaz degen esim, úlgi bolarlyq tulǵa, aqyldy adamnyń sımvoly retinde qaldy. Sondaı-aq bul túrki-ıslam álemindegi laıyqtylyq, joǵary qabilettiń mańyzdylyǵyn kórsetip turǵandaı. Kóshpendi kedeı sharýanyń balasy bolǵanymen qabiletiniń, ústem ereksheliginiń arqasynda memleketteiń eń joǵary maqamdaryna deıin kóterile aldy.

Eńbekqorlyǵy, zerektigi jáne adaldyǵynyń arqasynda bas ýázirlik dárejesine deıin kóterilgen Aıazdyń tez arada osynshalyqty dárejege kóterilgenin basqa ýázirler kóre almaı, artynan ańdyp kemshilikterin izdeı bastaıdy. Onyń kúnde bir jasyryn bir bólmege kirip júrgenin baıqap, dereý Sultan Mahmudqa kelip: «Taqsyr, sizdiń senimdi dep biletin ýázirińiz Aıaz sizge qıanat jasap júr. Ár kúni túnde qazynadan altyn urlap saraıdyń baqshasyndaǵy bir bólmege kirip, saqtaıtyn kórinedi» deıdi. Alaıda sultan Mahmudtyń Aıazǵa degen senimi nyq edi, onyń mundaıǵa barmaıtynyn biletin. Biraq kúndeýshiler sózderiniń maıyn tamyzyp aıtqandyǵy sonshalyq, sultannyń kóńiline az da bolsa kúmán uıalaǵan edi. Sultan shaǵymdanýshylarǵa sol bólmeni ashyp tintýlerin jáne nátıjeni ózine bildirýlerin aıtady. Kóre almaýshylyqtyń býyna berilgen ýázirler álgi bólmeniń esigindegi myqty qulypty buzyp ishine kiredi, biraq búkil oılaǵan jaman oılary bosqa ketedi. Óıtkeni qabyrǵada sharyq (teriden jasalǵan jeńil aıaqqıim) men bir eski shapan ilýli turǵan edi. Altyn izdeý úshin jerdi de (edenin) qazyp kóredi, biraq eshteńe taba almaıdy. Keıin óz isterine ózderi uıalyp, qatty ókinip, sultannyń janyna barady: «Biz qatelesippiz. Kóre almaýshylyq etkenimizge jáne jala japqanymyzǵa ókindik. Bizge jaza berýińizge razymyz»,- deıdi. Sultan bolsa negizgi keshirim suralatyn adamnyń Aıaz ekenin aıtyp, jaza berilýin de Aıazǵa qaldyrady. Aıaz bylaı jaýap beredi: «Sultanym! Sizdiń aldyńyzda jaza berý maǵan jaraspaıdy. Olardyń aıyby bar bolsa da, negizgi aıyp mende. Óıtkeni, eger men bólmeniń esigine myqty qulyp salmaǵanymda jáne jasyrynyp bul jerge kirip júrmegenimde, bul dostarym menen kúmándanbas edi. Sultanym! Meniń negizgi shyqqan tegim belgili. Sizdiń arqańyzda túsimde de kóre almaıtyn nıǵmetterge qaýyshtym. Osy nıǵmetterge berilip, tákapparlanyp ketpeý úshin, negizgi shyqqan tegimdi umytyp qoımaý úshin, aýyldan kelgenimde kıip kelgen qoıdyń terisinen jasalǵan shapanymmen aıaǵymdaǵy sharyqty qabyrǵaǵa ilip qoıǵan edim. Ár kúni solarǵa qarap óz-ózime: “Eı Aıaz! Mine seniń negizgi túbiń osy. Qaýyshqan nıǵmetter, dúnıelikter, mansaptaryń negizgi shyqqan túbińdi umyttyrmasyn! Bul nıǵmetterdiń sebebinen ótken ómirińdi, ata-anańdy jáne qudaıǵa ǵıbadat etýdi umytpa!” dep aıtatyn edim.»

Aıazdyń dańqynyń artýy, oǵan patsha tarapynan berilip jatqan syı-syıapattardyń artýy, ıaǵnı tabysynyń joǵary bolýy birshama bekterdiń de mazasyn qashyrǵan bolatyn. Osyndaı mándegi sózder sultannyń qulaǵyna da jetip, keıde ózderi de sultanǵa muny meńzep muń shaǵatyn. Patshanyń memleket aqshalaryn mundaı qadirsiz, aýyldyq, kóshpendi sharýanyń balasyna tóleýiniń aldyn almaq bolady. Sultan br kúni 30 shaqty bekterimen ańǵa shyǵady. Jolda uzaqta ketip bara jatqan kerýen kórinedi. Bekterdiń birine «Myna kerýenge baryp surashy qaıdan kele jatyr eken» deıdi. Bek dereý baryp, surap qaıtyp keledi. «Reı qalasynan kele jatyr eken patsham!» deıdi. Patsha «Qaıda bara jatyr eken?» dep suraıdy. Bek muny suramaǵan aıtqanynda, patsha basqa bir bekti jiberedi. Ol da baryp kelip «Iemenge bara jatyr eken» deıdi. Bul joly patsha júkteri neden turatynyn, ıaǵnı ol jaqqa ne alyp bara jatqandaryn suraıdy. Ol da muny suramaǵandyqtan bilmeıtindigin aıtty. Basqa bir bekti taǵy jiberedi. Ol da qysqa ýaqytta at shaptyryp qaıtyp keledi. «Ár túrli buıymdar bar. Biraq eń kóbi Reı qalasynda jasalǵan ydys-tabaqtar eken» deıdi. «Reı qalasynan jolǵa qashan shyqqan eken?» deıdi patsha. Bul úshinshi bek te jaýapsyz qalady. Osylaı kezegimen bekterdiń otyzy da baryp kelip, ekinshi suraqtan súrinip otyrdy. Keıin sultan bekterine qarap, «Sender meniń Aıazdy nege munshalyuqty qadir tutatynymdy túsinbeýshi edińder. Bir retinde men dál osyndaı bir kerýenge Aıazdy jibergen edim. Menen eshqandaı qosymsha ámir almasa da, kerýenniń búkil ahýalyn, qaıdan kelip, qaıda bara jatqandyǵyn, júkteri qansha ekenin, jolda qansha júrgenin, qansha túıeden, qansha adamnan quralǵanyn, barlyǵyn bilip, aıtyp berdi. Senderdiń otyz ret baryp bilgenderińdi ol bir rette bilip keldi. Mine onyń meniń quzyrymdaǵy qadiriniń sebebi osy» degen eken.

---