InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda Qasym atty han bolypty. Hannyń ózi handyǵyn elden asyrsa da basynda bir qaıǵy bolypty.

         Bir balanyń joqtyǵynan han alty áıel alsa da bala kórmepti. Bir kúni han halqyn jınatyp, aq bata alyp, qajyǵa júredi. Han birneshe kúndeı jol júrip, Alataý degen taýǵa kelip túneıdi. Túnde kózi ilinip ketse, túsinde úsh peri kelip: «Han, basyńdy kóter, elińe qaıt, barǵannan keıin áıeliń ekiqabat bolady!» – deıdi de ǵaıyp bolady.

         Han uıqydan basyn kóterip alsa, eshkim joq. Sonymen han eline qaıtady. Eline kelip, arada birneshe aı ótkennen keıin, kishi áıeli júkti bolady. Bir ul tabady, han uldyń atyn Pyraq qoıady.

         Pyraq on jasqa kelgende, jaqsy-jamandy ajyratatyn bolady. Han Pyraqty atqa mindireıin dep, qol astyndaǵy halqyn jınatyp, úlken toı istemek bolady. Barlyq toıǵa kerekti nárselerdi daıarlap, halqyna habar beredi. Alys elde eki dosy bar eken, oǵan da habar beredi. Dosy atpen kelýge alys bolǵan soń, bir aǵash at istetedi. Ol aǵash attyń oń qulaǵyn burasa, ushatyn, sol qulaǵyn burasa, qonatyn bolady. Sóıtip, dosy toıǵa aǵash atpen ushyp keledi.

         Han dosyn alystan kelgen meıman dep, qarsy alyp, úıge kirgizedi.

         Sol ýaqytta dalada oınap júrgen Pyraq: «Jany joq aǵash atqa qalaı minip keldi?» – dep tamasha qyldy. Aǵash atqa minip kórip, bir qulaǵyn burap qalǵanda, aǵash at aspanǵa usha jóneledi. Halyq dereý Qasym hanǵa habar beredi. Han shyqqansha, bala aspandaǵy bultqa kirip kórinbeı ketedi.

         Han baladan aıyrylyp, jınalǵan jurtty tarqatady. Ne isterin bilmeı sasqan bala aǵash attyń eki qulaǵynan qos qoldap ustap alady. Oń qulaǵyn burasa, aǵash ta joǵarylaı túsedi, sol qulaǵyn burasa, aǵash at bir qalanyń shetine kelip túsedi.

         Aǵash atty sol aradaǵy bir úlken tastyń astyna tyǵyp, jaıaý qalaǵa keledi. Qalaǵa kelip, bir úlken qoraǵa kirse, qoranyń ortasynda sham janyp tur eken. Shamnyń janyna barsa, qasyna bir kempir kelip: «Áı, balam, tún ishinde ne qylyp júrgen balasyń?» – dep, aty-jónin surap, úıine aparyp tamaq beredi. Tamaq beredi de: «Balam, sen bul jaqqa bir jamanshylyq bolyp kelip qalypsyń. Endi sen maǵan bala bolǵyn!» – deıdi.

         Pyraq: «Maqúl, sheshe, bala bolsam bolaıyn»,– deıdi. Sonymen kempir tósek salyp berip, balany jatqyzady. Tań atady, bala uıqysy qanyp turady. Kempir balanyń tamaǵyn berip, qolyna aqsha berip, bazarǵa jumsaıdy. Bala bazarǵa baryp qaıtyp kele jatsa, bir sulý bala samaýyr qaınatyp, shaı satyp otyr eken. Pyraq balanyń aty-jónin suraıdy. Bala bastan-aıaq jaıyn aıtady. «Men hannyń balasy edim, bir hannyń qyzyna ǵashyq bolyp, sodan osy jerge kelip, shaı satyp otyrmyn», – deıdi bala. Pyraq: «Sen ǵashyq bolsań, sol qyzdy izdep barmaı, munda shaı satyp otyrýyń qalaı?» – deıdi. Sonda samaýyrshy bala: «Meniń ǵashyq bolǵan qyzym janynda qyryq nókeri bar, osy dúkenniń basynda otyr», – dep qyzdy syrtynan Pyraqqa kórsetedi.

         Pyraq qyzdy syrtynan kórip, týǵan, turǵan jerin bilip, úıine qaıtyp keledi. Keshke Pyraq kempirdi uıyqtatyp tastap, baıaǵy tyǵyp ketken aǵash atyn alyp, han qyzynyń úıine keledi. Aǵash atyn tysqa qoıa salyp, eptep esikten syǵalasa, qyz qyryq nókerimen uıyqtap jatyr eken. Bala úıge kirip, uıyqtap jatqan han qyzynyń eki qabat sháıi oramalyn ashyp, betinen súıedi de úıine qaıtyp ketedi. Kútýshiler qyzdyń salmaǵyn kúnige ólshep turady eken. Erteńine kútýshiler qyzdy kúndegideı ólshese, salmaǵy bir mysqal artyp qalypty. Ony han estip: «Qyzym jatatyn úıdiń esigine, tabaldyryǵyna boıaý jaǵyp qoıyńdar, kimde-kim kelse, erteń izinen málim bolady. İz tússe, erteńine eldi tintip qarap, kıimi boıalǵan adam darǵa asylsyn!» – dep jarlyq beredi. Hannyń buıryǵy boıynsha ýázirleri qyzdyń esigine, tabaldyryǵyna boıaý jaǵyp qoıady. Pyraq túnde taǵy da urlanyp kelip, uıyqtap jatqan qyzdyń betinen oramalyn kóterip bir súıedi de úıine qaıtyp kelip jatady. Erteńine qarasa, ústi-basy boıaý bolyp qalǵan eken. Sóıtip otyrǵanda, úıine bir dıýana keledi. Pyraq bar kıimin sol dıýanaǵa beredi. Kútýshisi kelip, qyzdy ólshese, taǵy da eki-úsh mysqal aýyrlap qalypty jáne tabaldyryqta bireýdiń izi qalypty. Han estip, qaharlanyp, dereý jan-jaqqa jasaýyl shaptyryp, eldi qaratady. Bir jasaýyl namazǵa jınalǵan adamdarǵa barsa, baıaǵy boıaý jaǵylǵan kıimdi kıip turǵan bir dıýanany kóredi. Kóre salyp:        «Sen ekensiń ǵoı!» – dep, dıýanany ustaı alyp, aıtqan sózin tyńdamaı, darǵa astyrady.

         Sol kúni kelip júrgen kim ekenin bileıin dep, barlyq qyryq qyzdy uıyqtatyp tastap, hannyń qyzy uıyqtamaı oıaý jatady.

         Pyraq kúndegisindeı úıge urlanyp kirip kelip, betinen súıe bergende, qyz qolynan ustaı alady. Sóıtip, qyz aty-jónin suraıdy. Pyraq bastan-aıaq basynan ótken isterdiń bárin jasyrmaı aıtyp beredi, qyz da balaǵa ǵashyq bolady.

         — Sen erteń de kel. Men ákemniń qazynasynan at basyndaı altyn, qoı basyndaı kúmis dildá alaıyn, sonan soń ekeýimiz qashaıyq! – dep, qyz sóz beredi.

         Pyraq túnimen qyzdyń qasynda bolyp, tań aldynda úıine qaıtyp keledi. Kúndiz úıinde bolyp, túnde ýáde boıynsha qyzǵa kelse, barlyǵy daıar bolǵan eken. Qyzdy dúnıesimen aǵash atqa mingizip alyp, ekeýi ushyp ketedi. Ushyp otyryp bir jerge kelip qonsa, ol bir úlken qala eken. Kúnine úsh dildá berip, bir úı taýyp alyp, ekeýi tura beredi. Arada tórt kún ótedi. Pyraq sol qalanyń hanymen tanysýǵa kóńili ketedi. Áıeline aqyl salady. Áıeli Pyraqtyń kóńilin qımaı: «Meıiliń, shaqyramyn deseń, shaqyr!» –deıdi.

         Pyraq shaqyryp keledi. Áıeli neshe túrli taǵam istep, handy ábden kútedi. Pyraq hanmen dos bolamyn dep, tartýǵa bir tabaq dildá ákep qoıyp edi, qarańǵy úı jaryq bolyp ketti.

         Úıinen han dildá alyp shyqqanyn kórip qalyp, qalanyń qaraqshylary el tegis uıyqtaǵan kezde, Pyraqtyń úıine kirip, barlyq dildá, aqshalaryn urlap ketedi. Barlyq aqshasynan aıyrylǵan Pyraq: «Qalaı kún kóremiz!» – dep qaıǵyryp otyrdy. Pyraqtyń áıeli dıýanaǵa berem dep, tereze túbine jeti tıyn altyn qoıǵan eken, sol aqsha esine túsip qarasa, aqsha ornynda tur eken. Áıeli aqshany alyp, Pyraqqa: «Janym, qaıǵyrma, myna jeti tıynǵa bazarǵa baryp kelgeninshe jibek alyp kel!» – deıdi.

         Pyraq bazarǵa baryp, jibek alyp keledi. Hannyń qyzy jibekten dereý kilem toqyp, kilemniń ortasyna óziniń sýretin basyp: «Aparyp saıdaǵy laıǵa malyp, silkip-silkip jiberseń, jarqyrap shyǵa keledi. Sodan keıin bazarǵa alyp baryp sat, biraq on bes somnan kemge satpa. Aqshasyna taǵy da jibek alyp kel!» – dep Pyraqqa beredi. Pyraq kilemdi aparyp, laıǵa malyp, silkip-silkip jiberip edi, kilem jarqyrap shyǵa keldi. Bir qashqarlyq on bes dildáǵa alyp, taǵy úsh kilemdik aqsha berdi. Pyraq on bes dildáǵa jibek alyp, qalǵanyn áıeline berdi. Áıeli jibekten taǵy kilem toqyp, aqsha alǵan qashqarlyqqa aparyp bergizedi. Álgi qashqarlyq kilemdegi sýretke ǵashyq bolyp, Pyraqqa: «Men sizden oqysam bola ma?» – deıdi.  

         Pyraq: «Bolady, oqysań, erteń meniń úıime kele ǵoı!» – dep ketip qalady.

         Erteńine qashqarlyq úıine baryp, Pyraqtyń áıelin kórgende, talyp qalady. Ony Pyraqtyń áıeli sezedi, biraq kúıeýine sezdirmeıdi. Pyraq qashqarlyqtan:

         — Nege talyp qaldyńyz? – dep suraıdy.

         Qashqarlyq: «Qoıanshyǵym bar edi», – dep jaýap beredi. Qashqarlyq Pyraqtan biraz sabaq alyp, keterinde Pyraqqa: «Áıelińizben meniń úıime meımandyqqa kelińiz» – dep shaqyrady. Erteńine Pyraq áıeline: «Meımandyqqa baraıyq», – dese, áıeli: «Barmaımyz», – deıdi. Aqyry áıeli barmaǵan soń, Pyraq shaqyrǵan jerge barmaýǵa bolmaıdy dep, ózi ketedi. Qashqarlyq Pyraqqa ishkilik ishkizip, mas qylyp, bir tamǵa aparyp tastaıdy da qolyndaǵy altyn saqınasyn alyp, Pyraqtyń áıeline bir jigitti jiberedi. «Myna altyn saqınany kórsetip, Pyraq shaqyryp jatyr deseń, áıeli keledi», – dep, tapsyrady jigitke.

         Áıel altyn saqınany kórgennen-aq bir páleniń bolǵanyn sezedi, jigitke bildirmeı bir qanjar alyp, qashqarlyqtyń úıine keledi. Úıge kire bergende, jigitter jabylyp, áıeldi Pyraq jatqan tamǵa kirgizip jiberedi. Áıel tamǵa kirip barsa, qarańǵy tamda Pyraq jatyr. Dereý qanjarymen tamnyń bir jerin tesip, Pyraqty shyǵaryp, endi ózi shyǵaıyn dep jatqanda, qaraýyldar kórip qoıyp, áıeldi ustap alady. Aıyrylarda áıeli Pyraqqa: «Sen ústińdi ózgert te nan satqyn», – dep, aqyl aıtady. Sóıtip, qyz qamaýda, jalǵyz ózi bir tamda jata beredi. Tamaq berse, ishpeıdi.

         Arada úsh kún ótkennen keıin, qyz tamnyń terezesinen qarap otyrsa, nan satyp júrgen Pyraqty kóredi. Qyz bir jigitti shaqyryp alyp, qolyna hat jazyp berip: «Mynaý hatty aparyp berseń, anaý satýshy nan beredi», – dep, Pyraqqa jiberedi. Pyraq hatty alyp, nandy berip jiberip, endi hatqa qarasa: «Búgin túnde tamyr bolǵan hannyń eki atyn, eki qylyshyn surap alyp, terezeniń tusyna kelip turǵyn!» – depti.

         Pyraq hanǵa baryp eki at, eki qylysh surap alyp, túnde tamnyń túbine kelip turyp, uıyqtap qalady. Pyraq uıyqtap jatqan jerge adam jutatyn bir jalmaýyz kelip, bir atqa minip, ol da tura beredi.

Álden ýaqytta qyz terezeden sekirip túsip, bir atqa minip, eki attyly qashyp jóneledi. Tań atqan soń, qyz qasyndaǵy attylyǵa qarasa, jýan kelgen qara jigit. Qyz jigitke syr bermeı: «Qaıda baramyz?» – deıdi.

         Jigit: «Júre bergin», – deıdi. Sóıtip jigit qyzdy bir úlken qoraǵa alyp barady. Qyz bir qoradan qamaýly maldy, ekinshi qoradan kógendep tastaǵan kóp adamdardy kóredi. Jalmaýyz qyzǵa eki qora toly maldardy, adamdardy kórsetip, maqtanyp dalaǵa shyǵady. Daladan basynda bir ilmek jip salbyraǵan dińgek aǵashty kórip, qyz:

         — Mynaý ne? – deıdi. «Ol - adamdardy darǵa tartatyn aǵash», – deıdi jalmaýyz. «Adamdardy darǵa qalaı tartady?» – deıdi qyz. Oılamaǵan jerden eki atty, eki qylyshty, sulý qyzdy olja ǵyp mastanǵan jalmaýyz: «Myna tuzaqty adamnyń moınyna bylaı iledi, sóıtip jiptiń anaý ushynan bireý tartady», – dep, moınyna kıe bergende, qyz jiptiń ushyn tartyp qalyp, jalmaýyzdy óz daryna asyp ketedi. Odan keıin barlyq kógendeýli adamdar men maldardy bosatyp jiberedi. Ózi erkek kıimin kıip, bir Kókek degen qalaǵa kelip turady. Bir jyly Kókek eliniń hany ólip, onyń ornyna aqyldy, súıkimdi álgi jigitti halyq han qoıady. Han óziniń sýretin bastyryp, otyrǵan tamnyń esigine japsyryp qoıady. «Kimde-kim osy sýretti surasa, maǵan aıdap kel?» – dep tapsyrady jasaýyldaryna. Jasaýyldar bir kúni qarap tursa, bir qara jigit kelip, sýretti súıe beredi. Jigitti dereý hanǵa aıdap keledi. Han ony darǵa astyryp jiberedi, ol baıaǵy jalmaýyz eken. Arada neshe kún ótkennen keıin bireý kelip, sýretti qushaqtap jatqan jerinen jasaýyl aıdap, hanǵa alyp keledi. Han or qazdyryp, onyń ishine jylan, taǵy basqa túrli baqa-shaıandy toltyryp, jańaǵy adamdy ishine tastaıdy. Ol baıaǵy qashqarlyq eken. Bir kúni han jataıyn dep otyrǵanda, bir jasaýyl bir jaman kıimdi músápirdi aıdap ákeledi. Han qarasa, baıaǵy Pyraq. Sol arada han Pyraqpen qushaqtasyn kórisedi. Kıim kıindirip, erteńine elin jınap, bastarynan ótken ýaqıǵalaryn aıtady. Aǵash atqa minip, elderine baryp, áke-sheshelerimen tabysady.

         Sóıtip murattaryna jetedi.

---