InfoHub Logo

I

Egiz qozydaı ekeýi edel-jedel. Ádebıetke ekeýi de edel-jedel kelip edi. Endi qarap otyrsam, ekeýi de elýge kelip qapty. Elý degen asýdy mensinbeı aıaq astynda tastap ketip edim, sóıtsem ol shirkin jer ortasy eken ǵoı. Jıenim Oralhan sol elýge bir-aq qadam jete almaı ketti. Sol Oralhan: «bir aýdannan bes jazýshy barmyz» dep maqtanýshy edi. Durysy — biz bir atadan beseý edik. Aǵamyz Balamer de elýge aıaǵyn artyp turyp, fánıden jerigendeı-aq burylyp alyp baqıǵa tartyp otyrdy. Sonaý Altaıdyń asýyndaǵy Qarataı degen eldiń aqyny da, asyly da kóp bolǵan. Onyń esebin danagóı aqsaqalymyz, kóne dánekeri Boshaı aǵamyzdaı basqa kóp jurt bile bermeıdi. Óıtkeni kezinde kóptiń kósemi bolyp, kóshti aýzyna qaratqan asyl jandar keıin kóptiń aýzyna túse bermegen. Zaman solaı boldy. Zaýal bop kelgen tarıh el shetindegi azǵantaı bir atany aldymen qýyp, ary-beri sandaltqanda, attyń jalynda týyp, attyń jalynda janazasy oqylǵan ıgi-jaqsylarǵa týǵan jerdiń topyraǵy da buıyrmapty. Arǵyny da aıtpaıyn, aıtsam 25 ǵasyrdan ary asyp ketermin, Dýmaǵa depýtat, «Alashtyń» atqarý komıtetine múshe bolyp, el taǵdyryna atsalysqandardy da sanamaı-aq qoıdym, Aq patshanyń zamanynda-aq Máskeý, Peterbýrg, Qazan, Ýfa, Orynbor, Omby, Tomnyń oqýyn taýysqan zıalylardyń ózinen de ne iz, ne urpaq qalǵan joq — typ-tıpyl. Jesirler men jetimderdiń ólkesi, Alashtyń atamekenine jurnaq retinde tek bizderdi tastap ketipti. Asyldyń synyǵy demeıin, artynda qalǵan yrymy bolsaq ta Jaratqan — Iemniń qaıtaryp bergen qarýlyǵy shyǵar — qolymyzǵa qalam ustatty. Biz búginde úsheýmiz — Alla jar bolsa, endi kópsinbeıtin shyǵar...

... Bizdiń jaqtyń ózenderi qym-qıǵash, bir otbasyn qyryqqa bólip biri aǵy aǵady, biri beri aǵady, aqyry aınalyp kelip Ertisti tabady. Adasyp júrgen tek qatyp, bul jer de bizdiki, bul jer de Alashtyń atamekeni dep Altaıdyń terisin sharlap, Bıdi ertip alyp, Obyrdy (Ob) toltyryp, taǵy da Ertisti taýyp alyp muhıtqa jetkizip salady. Qym-qıǵash ózenderdiń qıyǵynda, quraq kórpedeı túsi myń, túgi jibek Jer Jannatynda týyp ósken ekeýi birin-biri jetelep, elbesip-selbesip Alataýdyń bókterindeı astanadan biraq, búginde qazaqtyń ádebıeti deıtuǵyn muhıtqa eki kóz bop quıyp otyrǵanyna qudaıǵa shúkir.

Álibek tabıǵatynan sýretshi, ónerdi qylqalammen bastaǵan. Tirshilikpen tildesýi jumsaq, sút betinen qaımaq qalqyǵandaı tunyqty laılamaı, tynyshtyqty buzbaı bir saryn, bir yrǵaqpen lekitip otyratyn janǵa jaıly ásem jorǵasy bar realıs. Kórgenin kóshirmeıdi, kópirtip te ósirmeıdi, kórgenine kóńildiń kúıin, oıdyń túıinin qosqanda ómirdiń shyndyǵy qaz-qalpynda shyǵa keledi. Bul qyzǵanysh degendi qoısańshy, ekeýin oqyp otyryp, bul men jazatyn nárse edi ǵoı dep ókingendeı bolamyn.

Jazýshyǵa bilim de kerek, ǵylym da kerek shyǵar. Biraq oqyǵan-toqyǵandy, bardy sapyra berýdiń aıaǵy — bireýdi qaıtalaý. Zamannyń, saıasattyń ańysyn ańdý da kerek bolar. Biraq onyń aıaǵy konúktýraǵa súırep ketedi, nashar maǵynasynda. Qalamgerge eń qymbaty fantazıa men ıntýısıa, oǵan qosa «kóz» de kerek eken. Men elden 1948 jyly ketip edim. Artymnan shırek ǵasyr keıin qýyp jetken ekeýi el súretine edáýir korektýra jasaı kelipti, elge degen saǵynyshty jańǵyrta kelgen eken...

... Joǵaltqandary kóp, tapqandary da sonaý ótkenniń ótkelderinde, kóńildiń túkpirinde jatsa kerek, kele sap sony balalyq «bal — dáýrennen» izdeı bastady. Bal — dáýren be, álde ózin-ózi aldaý dáýren be?.. «Spasıbo velıkomý Stalıný za nashe schastlıvoe detstvo!». Bala-baqshasynan mekteptiń mańdaıshasyn da bosatpaıtyn, qaq shekeńnen uryp turatyn osy bir «alǵys» kózdi jaýyr qylsa da kókesiniń ıyǵynan túsken kóne qomsha, kónsharqaı súıretken tesik ókpe bóltiriskeıler sapta turyp kúnine joq degenge on ret aıqaılamasa oqý qonbaıtyndaı bolýshy edi. Sol baqyraýyqtardyń ishinde ekeýi de bartuǵyn, ýyzynan jarymasa da atymen jarylqap tastaıtyn uly kósemniń esimimen aýyzdanyp, «jasasynmen» tili shyqqan.

Mal baǵýmen búkil ómirin óksitken Áshimhan aǵamyz ár qonyp ketken jurtyna bir «tas monsha» qaldyryp, Shabanbaıdyń qoınaý-qoınaýyna kóziniń tirisinde ózine eskertkish soǵyp edi, besiginen bestisine deıin sirgesinen jetelep, janynan tastamaıtyn Dúıkeshine bólip bergen bar enshisi — Jer eken. Mekteptiń esigin kesh ashyp, birde qatynap, birde qashyp, qoıdyń baqaıyn qurttap ósken Dıdahmet te «baqytty balalyq shaǵyn» qaıdan umytsyn, búginde toqsanǵa taıap qalǵan aǵamyz keshegi ózi jaılaǵan atamekenin balasynyń qalamynan qaıta taýyp alyp, qudaıǵa shúkir dep otyrǵan jaıy bar... Jer!.. Áıteýir ıisi Qarataıdyń kári-qurtańy sát saıyn Altaıdyń basyna qarap alyp janary jipsıtyn ádeti. Altaıdyń basyna shyqqandary da, shyqpaǵandary da. Kim biledi, shyqqandary shyń basyndaǵy ótkenin ańsaıtyn shyǵar, shyqpaǵandary armanyn ańsaıtyn shyǵar. Jer!.. Nege ekenin kim bilsin, áıteýir uly-kishige jer qymbat bolypty. Súıegi jatta qalǵan babalarynyń zıratyn, jaýgershilikte zıratsyz qalǵan aǵalardyń súıegin izdemese de jer degende ishken asyn jerge qoımaıtyn pende joq. Bireý «áý» deı qalsa: «aǵajaı, Altaıdaı jer qaıda-aı!» dep móńirep otyratyn «jaman» ádeti jáne bar.

Álibek enshi bólip bere ǵoı dep eshkimnen básire dámetken joq. Jalǵyz ananyń alaqanyna qaraǵan jaýtań kózdiń enshisi aǵaıynnan áli kúnge bólingen joq. Bar bolǵany elý tútindi Parkede týyp-óskenmen búkil Ór Altaıdyń muqym jurtynan synyq beldeme dámetetin sybaǵasy bar. Baıaǵyda tyń kóterilip jatqanda áldebir aqyn inisi Syraǵańa: «aqyn aǵa sen jyrlap, men qalam ba qostamaı» dep qyzǵanysh bildirgeni esimde. Álibek qyzǵanbaı-aq tıesili mindeti men boryshyn oıyp alyp, úndemeı-aq kóbimizden burynyraq tyndyryp tastap júrgen jigittiń ótimdisi. Sóıte tura ol meniń de, Oralhannyń da, Dıdashtyń de eginine túsken joq. Basqamyz shoqysyn da bıiktetýge qumar bolyp júrgende ol — «Men qaıteıin Ór Altaı bıigińdi» dep búıirden nuqyp qalatyny bar. Aıta salǵany ma?.. Joq qaıta salmaǵy bar. Eger men túsinsem: baýyryń jara, basyń túgel bolmaǵan soń bıigińnen ne qaıyr degen kúrsinis, zamanǵa degen ókpe-naz. Tek erkeliktiń emes. Orynsyz qıǵylyq ta emes. Qısynyn tapqan qalamnyń qan-tamyryn tapqan qandaýyrdaı qadalǵan júzi... Dıdahmet jer dese, bul el deıdi. Jerdi aıtsań — el elesteıtini, eldi aıtsań kóz aldynda jer turatyny belgili ǵoı. Bir maqalasyn Dıdash «Jer — júregiń» dep jazyp edi. Jerdi kórgende júregiń týlamaı, et-baýyryń ezilmeı kórsin!..

II

— Qalaǵa, bul joly atamekendi atpen aralatamyn, — dedi. «Tas monsha» esine tússe qarap otyryp qasynyp, Muzbeldiń tóbesinen sharshap qaıtqandaı «Sary samaýyrdyń» kúreń shaıyn tańdaıymen saǵynatyn Dıdash qoı. — Bir úıden toǵyz qabat ton taýyp kıetin baıaǵydaı barshylyq joq, etik bolsa ala júr, elde kerziniń quny eki qoı, onda da tabylsa ǵana...

Iá, at aıaǵy jetken jerdiń bári de atameken. Qus qanaty jetken jerdiń qıasyn da atalarymyz meken etken. Mashınanyń dońǵalaǵy jetken jerge ótken jyly aparyp qaıtqan. Muzbeldiń eteginen. İs basyndaǵy adamnyń ýaqyty bola ma, Álibek anasynyń qyrqyn berip, asyǵys Astanaǵa tartyp ketip edi... Irek pen Tarbaǵataı jaılaýynyń bıigine kóterilgendeı Ákim Tarazı etekke qarap basy aınaldy. Rasynda aspan aınalyp jerde jatqandaı. Etekke úńilseń — kóz jetpeıtin shyńyraý. Ensiz Buqtyrma edende túsip qalǵan jalǵyz tal qyldaı, jaǵasynda qumyrsqanyń ıleýindeı birdeńe qaraýytady — Oralhannyń aýyly, áriden sanasaq, Ábdikerim bolystym ordasy, ejelgi Shyńǵystaı.

«Tarbaǵataı, Shabanbaı,
Aıryldym elden baǵa almaı
Saǵynyp munda jatyrmyz
Mańaıyńa bara almaı.
Ýa, Shyńǵystaı, Shyńǵystaı!
İshimdi ottaı órtediń!
Týyp ósken qaıran jer
kókeıimnen ketpediń!..» — Ábdikerimniń sońǵy jazǵan haty.

Basy aınalǵandardyń kállasy qaıda qashar deısiń. Meniń kókeıimde Ábdikerimniń aqyn qyzy Baǵılanyń uzatylardaǵy eki aýyz zary turdy:

«Jaz jaılaýym Qarasaz, Muzbel, Tatan, Keshir jurtym, isimde bolsa qatam. Ápekem jatqa qıyp bermes edi, Atastyryp ketipti úlken atam.

Muzbeldiń muzartynan shań turmaǵan Qolyma suńqar qonǵan sańqyldaǵan. Sol suńqarym qapyda ushyp ketip, Ápeke men boldym qaz qańqyldaǵan...».

Baǵılanyń suńqary — Sultanmahmut Toraıǵyrov edi El aýzynda Ápeke atanyp ketken Ábdikerim — kezinde eki úshin janqıarlyq jasaǵan, Dýmanyń depýtaty, «Alash partıasynyń belsendi ókili, Sovet dáýirinde úsh ret túrmege qamalyp, aqyry týǵan jerden topyraq ta múrdesi Shyǵys Túrkistanda qaldy. Ábdikerim mektebinde ustazdyq jasap júrip Sultanmahmut Baǵılaǵa ǵashyq bolǵan eken. On jetidegi esti qyz da aqynǵa qulap qalsa kerek. Sert buzbady degen bylaıǵy sóz, on altynshy kúnniń taýqymetinde azamattaryn qaıda syıǵyzaryn bilmeı qysylǵan Ábdikerim Baǵılany bozdaqtardaı qylyp qalyńsyz uzatyp, qyzdyń jasaýy dep qyryq narǵa qarý teńdep Qosaǵash arqyly arǵy betke ótkizgen eken. Uly aqynnyń ǵashyqtyq jyrlarynyń da Baǵılaǵa arnalǵan... «Kim jazyqty», «Qamar sulý» romandaryna ózek bolǵan da Ór Altaı, sol Altaı tragedıasy. Altaıdyń ár tompaǵy, ár soqpaǵy el tarıhy. Avstrıalyq tutqyndar salǵan Irektiń el taǵdyrynyń kýágeri bolǵan iz jatyr — jıyrma segizi bar, otyz ekisi men otyz jetisi bar — bul jol qasiretpen qazylǵan; qabyrǵasy keptelip, tabany Qarataıdyń jeti atasymen taptalǵan...

... Qyrat basy op eken. Qyrdan qyrǵa, taý silemderiniń quıqasyn kesip kete beretin úzigi joq trensheıa, eni jeti-segiz metr, tereńdigi qansha bolǵanyn kezinde osyny qazǵan babalarymyz bolmasa, balalary ólsheı almady. Kemeri túıetaılanyp mújilgen, eki qaptaly orman, alpanyń japyraqty tyqyr shóbi bolmasa op ishinde qyltanaq ta óspegen. Bir qabyrǵasynda qarsy betke qasarysyp, qaraǵaı istiktiń qýarǵan naızalary dınozavrdyń oraq tisindeı yrsıyp-yrsıyp shyǵyp tur. Aran!.. Kádimgi ańǵa quratyn aran. Aıyrmasy — naızasy qamys emes, soıaýdaı qyp ushtaǵan qaraǵaı dińgek. Bir sózben — Oboranıtelnaıa soorýjenıa. Tek bul ǵasyrdiki emes. Nobaıyna qaraǵanda, myńjyldyqtyń arǵy jaǵynda jatqan kóne zamannyń jurnaǵy.

— Neshe bir júz shaqyrym, — dedi Dıdahmet. — O sheti men bu shetin adymdap ólshegen adam joq. Áıteýir shyǵysy — Mańǵol, batysy Ertiske baryp qýlaıtyn toqal taýlardyń tóbesinde jatyr.

Óz deminen ózi jarylyp ketpeı aman júrgenine de qudaıǵa shúkir, ár sózin saýyp almasań tyrs etpeıtin Ákim: «bul ne?» degendeı Dıdahmetke tup-tutas denesimen buryla qarady.

— Bala kúnimnen kórip kelemin, jazaıyn dep san oqtaldym, — dedi aqtalǵandaı Dıdahmet. — Naqty joramal taba almaǵan soń ótirikshi bolmaıyn dep... qystym.

— Otyken! — dedi kókemiz. — Otyken!.. Erken qonǵan!..

Eki kózi etekte, eki taýdyń arasyndaǵy keń jazyqta. Eki kózi keń jazyqtaǵy Buqtyrmanyń sýyrtpaqtaı syzatyna erip batystaǵy sonaý kókjıekten zorǵa qaıtty. Sońǵy jyldary jatyp alyp tek qana tarıhpen shuǵyldanatyn «dertke» shaldyqqan. Gýmılev pen Bekshorındi pushpaǵyna deıin kemirip, keıbir joramaldardy ózinshe septep, ózinshe ekshep, eki-úsh jyldan beri «Parasattyń» betin bosatpaıtyn bolǵan.

— Otyken!.. Tarıhshylar ary tart, beri tart qyp, qaıda aparyp qondyraryn bilmeı sandalǵan Otyken Altaıda, Qarataı elinde eken-aý! — degende baryp janaryna jylt kirdi. Kóne tarıhtyń paraǵyn ashqandaı kádimgideı tolqyp ketti. — Eki júzinshi jyldary parsylardan qatty taıaq jegen túrkiler dál osy Otykende tapjylmaı jatyp, jarasyn jazyp, bes júzinshi jyldary dúr silkinip qaıta kóterildi. Mynaý aran jatqa qarsy jasalǵan qorǵanystyń, bekinistiń sulbasy.

Rasynda, nobaıyna qaraǵanda at óte almaıtyn, adam bata almaıtyn tereń or Otan soǵysy kezindegi tankige qarsy jasalǵan aıqysh-uıqysh temir oshaqty transheıalardy eske salyp edi. Bul dúnıanyń bizden qaryzǵa almaǵan bir nársesi bolsashy!..

— Báse, — dep Dıdash ta ekilenip shyǵa keldi. — Belgili bir qashyqtyqta osy aradan etekke túsetin qazǵan joldar, solardyń ár shaqyrymynda úıilgen tas qorym bar, áskerı tilmen aıtsaq — hod soobshenıa. Tas qorym bıik, tóbesine ot qoıyp, kelesi beketke habar beretin bolǵany da...

Kóne tarıhtyń etek-jeńin Qarataıǵa enshilep jibergen soń ba, ánsheıinde ázilden basqany qıǵym kelmeıtin dosyma kóńildegi bir jyly sózimdi aıtqym kelip edi, qısyq bitken ezýi bar bolǵyr ıkemge kelmeı-aq qoıǵany. Bul joly qaljyńnyń jóni joq edi, bul jolǵy ázil ábestik bolar edi, sonsoń da jalǵany joq jaqsy peıilimdi dosymnyń kelesi sybaǵasyna qaldyrdym da pushyq «ýazıkke» jetkenshe ishteı ózimdi-ózim sógip kelemin. Atamekenimizdiń arǵy túbi Otyken ekeninen meniń de eptep habarym bartuǵyn, biraq sol Altaıda dep kim oılaǵan, alpysqa jetkenshe irgede jatqan «Aranǵa» nazar salmaǵanyma ókinip kelemin, Altaıdyń kóne aty Kúntaýy, ony jaılaǵan túrkilerdiń kúnder (ǵundar, gýnny, hýnny) atanǵanyn bile tura Otykendi osy óńirden izdemegenimiz qalaı dep qazaǵymdy kinalap kelem. Sonaý Dýlatıadan Ákim Tarazı jetkenshe Dıdash ekeýmiz beıǵam júre beretin be edik?..

... Tarbaǵataıdyń asýynan túse bere, tar jazyqtyń din ortasynda, tar jazyqty qaq bólip, qarsy bettiń úńgirine tesip kirip ketken Aqqabanyń jaǵasynda jalǵyz úı otyrǵan. Jalǵyz úıdiń jalǵyz ıesi Eltaı, Eltaıdyń jalǵyz jary Bulǵyn pushyq «ýazıktiń» qarasyn kórisimen-aq kún salyp qarap turǵan. Dıdashtan basqamyzdy tanymasa da jyl kórispegen baýyryndaı bárimizben qushaqtasyp qýana qarsy aldy. Ekeýi de jaıdary. Ekeýi de narttaı qyzyl shyraıly, ekeýinen basqa jalǵyz úıde jan joq. Ekeýi de otyzdyń ishinde: biri býradaı kesek, biri buladaı kelinshek.

Tar jazyqty Aqqabanyń tolqynynan basqa sybdyr joq. Tar jazyq adam daýysyn saǵynyp qalsa kerek, qos qaptaldan syǵymdaǵan qaraǵaıly qos taý kúńgirlep, Aqqaba sylq-sylq kúbirlep qoıa berdi. Qos qaptaldan syǵymdalǵan qaraǵaıly qos taý seńseń tulypty teris aýdaryp jamylǵan qos alyp, ańdyǵandary tar jazyqtaǵy jalǵyz úı, biri kúnniń shar tabaǵyn tóbesine ilip ap, biri aqsha bultty tóbesine kıip ap tónip týr. Men kele salyp sybyzǵynyń únin izdep edim, sybyzǵynyń úni «Aqqabanyń tolqyny» bolsa dep edim. Sybyzǵyny Eltaıdan kútip edim. Óıtkeni ol maǵan Eltaı emes, Nurlybek bop elestedi, Bulǵyn bulǵyn emes, Altynaı bop kóz aldymda turyp alǵany. Dıdahmettiń Nurlybegi men Altynaıy... Dıdahmettiń «Aqqabanyń tolqyny».

— Men saǵan «Aqqabanyń tolqynyn» tartyp bereıin be, — deıdi ol qýraıdy aýzyna alyp. Qýraıdy eptep tistegen jigittiń kómeıimen joq, jip-jińishke qýraıdyń kómeıinen kenet bir tańǵajaıyp ún tógilip júre berdi... Sybyzǵy syńsıdy eken deıdi, joq, Aqqaba syńsıdy. Altynaı bul ózendi endi tanyǵandaı: ol janyńdy besikteı terbeıdi eken, jaǵasyndaǵy syrǵaly aq qaıyńdar Aqqabany ózgeshe bir áýenmen áldıleıdi eken. Tóńirek tolǵan án, tóńirek tolǵan kúı...»... Bul Dıdahmettiń Nurlybegi men Altynaıy. Meniń kórgenim — Eltaı men Bulǵyn. Eltaı lesqozdyń ábıeshigi (obezdchık) eken, ańshylyq ta jasaıdy eken, Bulǵynnyń da sharýasy bir basyna jeterlik. Ánsheıinde aýzy erinshek, sózi shaban Ákim Eltaı men Bulǵynnan ádemi áriptes taýyp alyp, el tirliginen túk habary bolmasa da qazbalap jatty. Meniń oǵan nazarym bolǵan joq, meniń áriptesim Dıdahmettiń keıipkerleri edi. Degenmen emis-emis estip qalǵanym:

— Osynshama shópti naǵylasyń.

— Oı, bul ótken jyldyń qaldyǵy ǵoı. Jeti aı qysqa jetpis maıa turǵyzsań da kóptik qylmaıdy.

— Taǵy da shabatyn boldyń ǵoı?

— Árıne... Qarataı eli qar jaýǵansha qolynan shalǵy túsirmeıdi.

— Malyń kóp pe?

— Bar ǵoı... Birazy aǵaıyndardiki, birazy ózimdiki... Qoı-eshki, jylqy, sıyr-pıyr degen sıaqty...

— Ury kóp pe?

— Ury bul jaqqa qaıdan kelsin. Esesine qasqyr degeniń qoısha órip júr... Alystyń aq qasqyry ma-aý, qytaıdyń qyzyl qasqyry ma-aý, bulardyń ozbyrlyǵyn kórgende ózimizdiń qasqyrlarmen jylap kórisedi ekensiń.

— Ań aýlaısyń ba?

— Eptep...

— Aq kep pe?

— Altaı ǵoı. Altaı bolǵan soń, ańsyz otyra almaıdy ǵoı.

— Aqqabada balyq bar shyǵar?

— Aqqabada bári bar... Balyq ta bar, qundyz da bar, izdegenge sýsar da tabylady... Munda bári de bar...

— Jalǵyz úı, jan degende ekeýiń ǵana, jalyqpaısyńdar ma?

— Úırendik qoı. Onyń ústine qaıda barasyń... Oıda on bala turmaq on taýyq asyraýdyń ózi qıyn. Sovhoz tarady, jumys joq, ókimetke qunyń bes tıyn.

— Munda ne istep jatyrsyń?

— Orman kúzetem, mal bagamyn... teri ılep, bylǵary jasaımyn, talysym áne tur. Taǵysyn taǵy degen sıaqty... Keıde bárin tastap tura qashqym keledi. Biraq jurt osyǵan da zar...

«Keıde bárin tastap tura qashqym keledi»... Nege?.. Malynyp turǵan tabıǵat mynaý, irgesinde Aqqaba, shańyraǵyń Muzbel men Darby — tóbesine shyǵamysyń, erttep minemisiń, óziń bil; mal jetedi-je de jat, ańy jyrtylyp aırylady-at ta sat; tamaq toq, kıim bútin, endi ne ýaıym? Pendege osydan artyq ne kerek?.. Nurlybek pen Altynaı da osylaı dep oılaǵan. Osyndaıda Abaıdyń bir shýmaǵy esińe oralady:

«Dámi qaıtpas, buzylmas tátti bar ma?
Bir bes kúnniń orny joq aptyǵarǵa.
Qaı qyzyǵy tatıdy qý ómirdiń,
Tatýdy araz, jaqyndy jat qylarǵa»...
Abaı osyny Nurlybek pen Altynaıǵa aıtty ma eken?..

«... Qaraǵaılyda ótken alty jyly túgeldeı bos azap eken, aldaǵy kúnderine belgisiz bir úmit artyp, myna qarasha úıden jylý izdegen bul da essiz beıbaq eken... alty jyl boıy mahabbatym dep ıip kelgeni ánsheıin kúr tulyp eken... Urlyqqa túskendeı shıfonerdi qoly qaltyrap áreń ashty. Qolyna ilikkenin kıe saldy... Altynaı aýylǵa aparatyn kúre jolǵa tústi...». Jaýapty Sarań Serisiniń myna bir sózimen túıe salýǵa bolatyn sıaqty: «adam tamaq ishý úshin ómir súrmeıdi, ómir súrý úshin tamaq ishedi».

Kún eńkeıse qaraǵaıly taý ishi qaraquryq tartady. Taý basynan lekitken qaraquryq jelde qardyń ıisi bar. Ári-beriden soń ókpeńdi teskendeı qaraquryq jel tar jazyqty týlaqtaı silkilep, apshysyn qýyrady. Tar jazyqtaǵy jalǵyz úı osy yzǵardan eski jyldan qalǵan shirik shómeledeı jermen-jeksen bop ymyrtqa shógip bara jatady. Kún eńkeıgenshe shaı da ishildi, jalǵyz úıdiń ıesi jalǵyz jarymen qalbalaqtap júrip tabaq ta tartty, araq ta qoıdy. Degbirsiz júzderinde «mynalar taǵy da ketip qalady-aý» degen elegizý bar. Dám ústinde Eltaı basynan keshken bir áńgimesin aıtty...

... Ań aýlaımyn dep júrip ter qatty da erteńine qalpaqtaı ushyp tústim. Sodan tósek tartyp tapjylmaı úsh aı jattym. Óler boldym. Bulǵyn da tozyp ketti. Kúndiz malmen jaǵalasyp, túnde qasqyrmen arpalysady, otyn-sýy jáne bar. Qý súıek bop qaldym. Dári-dármek te joq. El jaqtaǵy asýdy qar basyp qalǵan, qys boıy Irek ıen jatady. Sonda da el jaqqa qaraımyn. Qardan basqa dym joq, aspannan basqa túk joq. Shirkin-aı, ólgen degen osy eken-aý dedim. Óle qalsam Bulǵyn jalǵyz ózi toń qazyp qalaı kómer eken, jalǵyz qalyp asý ashylǵansha qalaı kún kórer eken dep ýaıymdadym. Súıegimdi súıretip túzge shyqqan saıyn súzilip el jaqqa uzaq qaraımyn. Aq qardan basqa dym joq, aspannan basqa túk joq. Sonda da súzilip otyra bergim keledi. Biraq dármen joq. Bulǵyn bulǵyn ishikti ákelip jabady, qasqyr ishik te ákelip jabady — biri de qamsaý emes, janyń qysylǵanda bári de ádire qalady eken. Bir kúni... aq qardy tesip, aspannan bireý túsip keledi eken!.. Bulǵyn! Adam kele jatyr! Adam! Dep aıǵaı salyppyn. Jasyratyny joq, jylap jiberdim... Bulǵyn júgire jóneldi. Men júgirgen boldym... Adam degenim — ákem eken. Ákemniń adam ekenin men sonda bir-aq bildim...

... Kún besinge baryp qalǵan eken. Taý ishi kúńgirt, qaraǵaıly sabalaq quzdardyń qara kóleńkesi tar jazyqty basyp barady. Ańǵardy ańyrata kesip arsy-gúrsi bulqynǵan Aqqabanyń túri jaman eken, jaǵasyna jolatar emes. Tamaǵyn tarta berip, dastarhanyn ádeıi uzaqqa sozǵan jalǵyz úıdiń jalǵyz ıesi men jalǵyz jary: «osylar otyra tússe eken» dep tilegendeı edi, qoshtasarda jyrtylyp zorǵa aırylysty...

... Kóne tarıhtyń tóbesinde otyrǵan jalǵyz úıdiń eki jany áli tur. Toqtaı qalsaq tura júgiretindeı. Tura júgirip qýyp jetetindeı. Bireýge Eltaı men Bulǵyn, maǵan Dıdashtyń Nurlybegi men Altynaıy... Bizdi de adam dep tur ǵoı. Bizdiń adam ekenimizdi búgin bilip turǵan shyǵar...

İİİ

— Qalaǵa, bul joly atamekendi atpen aralatamyn, — dedi.

Almatyda otyryp Altaıda júrgendeı, Alataýdy kórip otyryp Altaıdy sýretteıtin Dıdash qoı. Astanaǵa qyzmetke shaqyrǵanda úsh aı júrip qaıtyp kelip edi. «Álibekten basqa jan joq, eń qıyny — taýy joq eken» dedi.

Atpen shyqtyq. Bul jolǵy betimiz Shabanbaı...

«... Alashqa meken bolǵan ór Shabandaı Ań qurly qoınaýyńnan jer taba almaı, Armansyz, teksiz týǵan kembaǵaldaı Aıryldym qaryndastan men baǵa almaı...».

Bul da Ábdikerimniń aýzynan shyqqan sher. Keıipker Ábdikerim. Orystar aldymen Shabanbaıdy jaýlap alǵan. Aq patsha ony jekemenshigim dep jarıalap, qyzyna tartý etken. Ábdikerim: «ań qurly qoınaýynan jer taba almaı» dese osyny aıtqan bolar. Altaı úsh birdeı bıliktiń tabanynda qalǵan: qazaq-orystar — atamanymen, pereselender — kristıan-náshándigimen, aborıgender — bolysymen. Qazaqtardy taý-tasqa — rezervasıaǵa qýyp tyqty, qazaq-orystar — Buqtyrmanyń boıyn bólip aldy, pereselender — ishki jaqtaǵy jerdiń shuraılysyn basyp qaldy. Taý-tastyń ózin qazaqtarǵa qımaǵan ımperıa jasyryn buıryqpen: «na vse chetyre storony! Vozvrashat ne obázatelno!» dep 1916 jyly tórt qubylaǵa tentiretti, atqa qonar, qarý ustar degen on segiz ben otyz birdiń arasyn qı sypyryp alyp ketip, qalǵandaryn, el aspaǵandaryn basybaıly qul etip ustaýdy maqsat etti, sol úshin pereselenderge qazaq-orystyń statýsyn berip, qarý taratty. Sovet ókimeti keldi de úsh birdeı bılikti bir ýysqa jıyp aldy. Imperıalyq saıasat ózgergen joq. Ózgergeni buıryq qana: «nepýshat! Vozvrashat neobázatelno!». Sol úshin shekaraǵa otrádtar ákelip tókti, asý-asýdyń ar jaǵyna da, ber jaǵyna da pýlemet quryp, ormanǵa órt qoıyp, ary qashqandardy da, beri qashqandardy da qyryp saldy, sóıtip otarlaý kompanıasyn birjola aıaqtady, quldyqtyń buǵaýyn tas qyp bekitti. Shabanbaı sorly eki zamanǵy zombylyqtyń sımvoly...

Altaý edik: jergilikti ákim Shaımerden Orazaev, Shornaýanyń ormanshysy Nıazbek Ábishev, atqosshy jigit, Dıdashtyń ózi, meniń qurdasym — Dıdahmettiń on tórt jasar uly Dáýlet, sosyn baıaǵy men. Álibek anasynyń jylyn berip, asyǵys Astanaǵa ketip qalyp edi.

«Shapqan jolmen» astyq. Dıdahmet muny «Baltabaıdyń joly» dep jazǵan. Qyryq jyl traktordyń rychaginen qoly bosamaǵan, qyryq jyl maldyń izin, ańnyń jymyn qýalap júrip qıadan jol salǵan, bıyl bastaǵan bir sózin keler jyly zorǵa aıaqtaıtyn Dıdashtyń Baltabaıy... Jambyl oblysyndaǵy Merki men Qulannyń jaılaýynan «Kótenúzgen» degen asýyn kórgen edim. Baltabaıdyń jasap bergen asýy kótennen de zorǵyny úzgendeı eken. Keshkisin úıge qaıtqansha eki kózi tórt bolyp, taýǵa qarap otyratyn báıbishesi Meneıdiń qoryqsa qoryqqandaı-aq jóni bar eken. Aldyńa qarasań aspannan basqa túk kórinbeıdi, artyńa qarasań basyń aınalady. Astyma Nıazbek jıren qasqa jorǵa berip edi, syılaǵany da, bul shirkin qyzǵanshaq neme eken, órge kelgende aldyma jan salmaımyn dep yrsyldap-kúrsildep jantalasady da, eńiske tússe jorǵasymen loqyldap arqasyna er toqtatpaı laqtyrady kep. At ústinde otyryp «S-80»-di jylandaı jorǵalatqan qıadaǵy Baltabaıdy elestettim de «Jıgýlıden» basqa kólik kórmegen Dıdashty traktorshynyń ornyna aparyp qoıa almadym.

«Baltabaıdyń joly» Shubaraǵashtaǵy Baltabaıdyń jartasyna deıin jetkizip saldy. Bul elde Baltabaılar barshylyq, biraq solardyń bári shetinen balta ustaǵandar emes, eges pen ereýilge shyǵyp, erlikpen bas kesken bireýi ǵana...

Eseppen shanshyp qoıǵandaı shanjaý-shanjaý balqaraǵaıly Shubaraǵash etekke qaraı qıalap túsetin atshaptyrym keń alqap, bir kezde Shor- naýanyń shabyndyǵy eken, qoradan mal ketip, óriske tuıaq tımegen soń shymy týsyrap, shalǵyny keńirdekten asypty. Dıdahmet attan túse salyp kameraǵa jarmasty. Tabıǵattyń ózi jonyp qalaǵan qarsydaǵy qyzyl kúreń jartastar qatar-qatar sap túzep, tóbemizden kún ótpesin degendeı balqaraǵaıdan shynar kıip alypty da sálemshi kútkendeı bular da el jaqqa qarap edireıise qalypty. — Baltabaıdyń jartasy degen osy dedi Dıdahmet. Ernin qınaýǵa eringen jurt «tesiktas» deı salady.

— Seniń júrgen jerińniń bári Baltabaı ma, álde Baltabaı júrgen jerdiń bárin sharlaǵan sen be, — dep ázildegen boldyq.

Óz salmaǵy jarty tonna, bir tonnalyq qaraker attan Shaımerden qarǵyp túskende jer solq ete qalyp edi, «búıtip azaptaǵansha soıyp tastamaısyń ba» degendeı Sherýshiniń Kóshkinshisinen bodaýǵa qalǵan endigi «jýanyna» qaraker jáýdireı qarap kúrsinip saldy. Janýardyń muńyna janashyrlyq jasar bapker qaıda, Shaımerden shaıqalyp kep:

— Ol bir uzaq hıkaıa ǵoı, — dep Dıdahmettiń jaýabyn qaryzǵa satyp aldy. — Bul jartasqa til bitse talaı hıkmetti saırar edi, átteń, tasqa jazylǵan tarıhymyzdy búginde kim oqyǵandaı...

— Sony oqytamyn dep bul Dıdash bizderdi jetelep kele jatqan joq pa.

— Jetelegen jaqsy-aý, biraq Dıdashtyń tópelep jazatyn kezi emes pe. Bul arǵy Baltabaıǵa jete almaı, belgilerin ǵana jıyp-terip, «Tasmonsha» men «Tasqalanyń» arasyn taptap taýysa almaı júr ǵoı... — Shaımerden baıqatpaı turyp Dıdashtyń baqshasyna bir tasty tomp etkizdi.-aqsýǵa baryp siz jatyp aldyńyz, Parkeden shyqpaı Álibek júr...

Úsh shapalaqtyń astarynda nazy bary, aıtylmaǵan qolqanyń aǵaıynǵa degen qulaqqaǵys mindeti bary da ras edi. Shaımerden úsheýimizdiń úsh kitabymyzdyń atyn tilge tıek etip tur: kemitip te, keketip te turǵan joq, Qarataıdyń qasireti men qymbaty ótkende jatyr emes pe degendegisi. Sonyń biri myna «Tesiktas», Dıdahmetke salsań — Baltabaıdyń jartasy...

... Baltabaı jurttan asqan qolmergen bolǵan desedi. Atpen aǵyzyp kele jatyp aspandaǵy qusty kózdemeı atyp túsire beredi eken. Teńep aıtsaq — Qarataıdyń Keıkisi. Eki zamanǵa da syımaǵan: patsha ókimetine barymta, sovet ókimetine bandıt atanyp, qadirin halqy ǵana bilse kerek... Aýdan ortalyǵynda, aýdannyń «qyzyl alańynda» kúni keshege deıin qaqaıyp Pahomov deıtinniń eskertkishi turdy, qańqasy da sol qulpytastyń astynda deıtuǵyn.

OGPÝ-diń bastyǵy Pahomov Baltabaıdyń qolynan qaza tapqan. Baltabaı bandıt atanyp, Pahomovty elý jyl boıy jer-kókke syıǵyza almaı madaqtap, aýdan aýyzǵa ilinse, onyń arýaǵy áýlıedeı dýalynyń lebizinen qalǵan joq. Jaryqtyqqa táńirdeı tabynatyn jónimiz de bar edi: onyń óz sózine júginsek — «men pálenbaı júz bandıttiń basyn shaptym, pálenbaı júz qashqyndy baqyrtyp túrmege japtym» depti-mys. Mundaı erlik ár jerde bolǵan shyǵar, biraq bizdiń Pahomovtan ozbaǵan shyǵar. Júzdegen beıbaqtyń taǵdyrymen oqpen oınaǵan ekiniń birinen tabyla qoıar deımisiń... Qylysh ustaǵandar uly kámpeskede qolynyń qyshýyn bir qandyrdy-aý, árıne, bes bıe baılaǵan «iri» baılardyń, sholaq baıtal mingen qulaqtardyń tuqymyn tuzdaı qurtý kerek boldy. Marqumǵa Qatonqaraǵaıdyń tórinen topyraq buıyrdy, Altaıdyń asýlarynda oqqa ushqan «qashqyndar» men «bandıtterdiń» qańsyp jatqan qańqasyn kúz ben shatqaldardan áli kúnge terip alar eshkim joq. Altaı selosynyń aıaǵyndaǵy batpaqtyń úıyǵyna ketken, Óreldiń ura-jyrasyna ataý-keresiz toǵytylǵan ólikterdi kim joqtapty?.. Solardyń ishinde aıaýly apamyz Bıbigúldiń ákesi Ahmet te jatyr. Óreldegi komendatýra solardyń súıeginde otyr. Pahomovtardyń el madaqtaıtyndaı «erligi» osyndaı.

«Jańa úlgi» men Moıyldynyń arasy el kóship qonatyn jer. Ańǵarynda Buqtyrma jatyr. Jaǵasyndaǵy ormandy-toǵaı áli kúngi kúńirenip turatyn sıaqty. OGPÝ el azamattaryn osynda alyp kelip, qaraǵaıǵa tańyp tastap, kún saıyn dúremen qınap jaýap alady eken de aqyrynda jaryp óltiretin bolypty. Túndeletip máıitti urlaýǵa kelgen aǵaıyndardy ertesine shetinen topyrlatyp túrmege japqan. Solardyń ishinde jazyqsyz ketken Baltabaıdyń juraǵaty Jumahan da bar.

Ań bolmasa adam baspaǵan Altaıdyń asýlaryn jatqa biletin Baltabaı, jalaqtaǵan qylyshtan, jalqaq qannan, órtteı jalmaǵan ashtyqtan qashqan basqan jurtty arǵy betke aparyp salyp júredi eken. Qıanatqa shydaı almaǵan jeke batyr qolyna qarý alýǵa májbúr bolǵan. Sovet ókimetin qulatamyn dep emes, komýnızmge toıyp bolǵan eldi alyp shyǵý úshin. Artynan kezekti bir qýǵyn túskende dál osy «Tesiktasta» Pahomovty qasqa mańdaıdan kózdep, qandy ishe-ishe kúpti bolmasyn dep fánıdiń azabynan qutqarsa kerek... Baltabaı Shyǵys Túrkistanda 1949 jylǵy ult-azattyq kóteriliske de qatysty dep edi. Urpaǵy jasqanyp, týǵan elge qaıtpaı qaldy...

Jarty ǵasyr úndemegen «Tesiktas» úndemegen qalpy melshıip tur. Melshıýine qaraǵanda «úndeýdi» bizden kútken tárizdi. Jel-quzdan arsa- arsasy shyqqan jaqparlardyń Baltabaı qaı jyqpylynda turdy eken?.. Arsa-arsa bop aırylyp ketken jaqparlar jartastyń zamannan tartqan jarasyndaı kóringen...

...Otyken, Kúntaýy, Altaı... Alashqa qonys boǵanǵa deıin Altaıdyń qansha aty boldy eken?.. Kim bilsin. Áıteýir Altaıǵa bitken árbir shoqynyń da básireli aty bar. El qonysy — Shabanbaı da myń búırek, myń sıraq: Shubaraǵash, Kókala aıǵyr, Kókjota, Taldybulaq, Taskúrke, Shashty, Maraldy kól, Óskeleń... Qalǵanyn Dıdash pen Álibek toltyratyn shyǵar. Osylardyń bári de babalardan qalǵan mıras edi. Qanshama kóp desek te keıingi balalary saýsaqpen sanap otyr. Zaman san ólshep, san pishken, san ret pushpaqtaǵan, kesken, kesip áketken. Kesip te jatyr... Meniń shebim qaısy, shetim qaıda dep Berelde jıyrma bes ǵasyr uıyqtap, betin byltyr ǵana ashqan saqtyń sardarynan suraı almaısyń.

... Biz Bógenbaı asýynda turmyz.

— Sonaý kóringen Naýa, onyń arǵy betinde Qatynsý, — dep Dıdash qolyn sozdy. — Búginde Naýaǵa bara almaısyz, Qatynsýdan at sýara almaısyz, — dedi. — Abaısyzda bara qalsańyz, qazaqtar atyńyzdy aýdaryp alyp, qaltańyzdy qaǵyp, artyńyzdan bir tebedi de aıdap salady.

Atamyz mekendegen tór jaılaýmen qol sozyp qana, saýsaq shoshaıtyp qana kórisetin bolyppyz. Bir bolys eldiń úshten biri Qosaǵashty otyzynshy jyldary bir kesip áketip edi, on myń Qarataı jat bolyp áli kúnge sonda otyr. «Katýn» dep ezýin shúrshıtse de Qatynsý ózegimizdi jaryp shyqqan ózenimiz, Buqtyrmanyń egizi edi, Reseı ony teris aǵyza almaǵan soń jaǵasynan qazaǵymdy keıin laqtyryp tastap, Aqa- Laqadaǵy saqtyń kóne zırattaryn da baýyryna basyp alypty. Baryńa jarmasyp bolyp edi, endi kórińe de jarmasty degen osy.

Dıdashtyń «On birinshi kúzi» sonda, Naýada ótken. «Tas monshasy» da sonda qaldy. Balalyq shaǵynyń bazaryn saýsaǵyna ilip turǵan endigi túri mynaý. Jer ystyq, el bóten. Keshe ǵana sý ortaq, ný ortaq degenge senip, beıǵam júrgen ańqaý jurt bókse basar bóstegin sypyryp áketkendeı shońqaıdy da qaldy. Imperıa júz jıyrma jyl ótkende Nıkolaı patshany Qarataıdyń esine taǵy da saldy. Obyrdyń qoly osymen tynsa jón-aý...

... Biz Bógenbaı asýynda turmyz. On segizinshi ǵasyrda. Joq-aý, jıyrmasynshynyń aıaǵynda. Jıyrmada turǵan biz. On segizge súırep turǵan qanjyǵaly Bógenbaı. Kádimgi Qabanbaıdyń syńary. Bógenbaı asýyna kóterilseń dúnıeniń tórt buryshy kóringendeı, Altaıdyń ulylyǵy kóz aldyńa kelgendeı, etektegi Maraldy qol kózdeı-aq.

— Bul asýdy «Tar ótkel» dep de ataıdy, — dep Shaımerden Dıdashtyń túsiniktemesine taǵy bir sóz qosty. — Sonaý Jońǵar shapqynshylyǵynan qalǵan ataý, keıde Taıbuǵa deı salady. Qalaı dese de bul bıik tórt birdeı batyr — Qabanbaı, Bógenbaı, Kókjal Baraq, Taıbuǵalardyń tabany tıip, qylyshtaryn qalmaqtyń qanyna boıaǵan Tar ótkel...

... Buqtyrmanyń boıynda jońǵarlar qatty qyrylyp, Bógenbaı bastaǵan qazaq qoly qalmaqtardyń jarmysyn sýǵa toǵytsa kerek. Birde jańbyr, birde qar qara kúzdiń kezi eken, jaýdyń qalǵan úzdik-sozdyq shashyrandysyn ókshelep jetkende taý basyna toń turyp, qabyrshaq muz qatypty. Soǵysa jyljyǵan ásker sońynan kóshin ertip, ejelgi qonysyna el qona bastaǵan. Ásker joryqtan, halyq qorlyqtan qajyǵan, aınalyp qaıta shappasyn dep Altaıdyń qýys-qýysyna qamap alyp qalmaqtardy typ-tıpyl qyryp salý kerek degen qolbasshylar keńesiniń sheshimi bolǵan. Jaýdyń jan-jaǵynan tosqaýyl jiberip, negizgi qoldyń qos qanatynda Kókjal Baraq pen Taıbuǵa júrgen eken. Sońǵy asýǵa kıiz tósep, kúl tógip ótken, keıin Bógenbaı asýy atanǵan «Tar ótkel» osy. Ár tóbeniń basynda tas qorym — qalmaqtardyń molasy, qalǵanyn Qatynsý jutqan. Qazaqtar sheıit bolǵandardy elge aparyp jerlegen.

Jeńisten soń Taıbuǵa Qarataı elin qonystandyrýǵa kirisip, Sherýshige — Maıamer dalasyn, Shońmurynǵa Qońqaı óńirin, Sarǵaldaq pen Dáýletke, Kálim men Shımoıynǵa Tarbaǵataı etegin, Samaıǵa Sartepseńdi bólip bergen. Sóıtken Taıbuǵyǵa belgi de joq. Zıraty Maıamerdegi mekteptiń astynda jatyr. Endigi qalǵan urpaǵy mynaý bir tonna qarakerdiń belin maıystyryp otyrǵan jarty tonna Shaımerden.

«Tar ótkeldiń» basy taz. Súrleýdiń sulbasy — tas qorym. Kezinde at aıaǵy úshin ádeıi tóselgen. Tastan da sýyq jeli bar. Sonaý bir qıly-qıly zamannyń yzǵaryn alyp qalǵandaı. Bógenbaı asýy-ıen. Dál osy bıikke tórt batyrǵa bir belgi kerek edi: kezinde el qorǵaǵan ardagerlerdiń eń bolmasa tas músini el shetinde, jel ótinde, taǵy da jatqa qarap, jaý bar ma dep tursa ǵoı!..

... Kamera da sharshapty. Dıdash ta sharshapty. Saýsaǵyn shoshaıtýǵa da shamasy joq pa, álde til astyna tastap jibergen bir atym nasybaıdyń maýjyrama, kózi jumýly, basy salbyrap, salpaıyp otyr. Sirá kókeıinen jatta qalǵan «Tas monsha» men Naýanyń saǵynyshy ketpegen bolar. Álde tort birdeı batyrdyń eńbeginiń esh ketkenine ókinip otyr ma?.. Táıiri, Qytaıǵa bir oblysqa teń jerimizdiń shuraıyn kesip berip jatqanymyzda «Tas monsha» da sóz be eken! Aldyńda elýinshi kúz turǵanda «On birinshi kúzińdi» saǵynyp ne qylasyń!..

... Uly taýdyń ıyǵyna shyqsań kóńilge muń kiretini ras. Uly tarıhtan qashanda muń tebedi. Eki ımperıanyń aıtqanyna aldanyp ózin-ózi oq pen otqa aıdaǵan, aqyry joqqa aıdap, zamanaqyr bolmaı jatyp ózin-ózi joq qyp tynǵan qalmaq tragedıasy bir ǵana qalmaqtyń muńy ma?.. Qazaqtyń tragedıasy az ba edi?.. Endi ǵana egemendi el boldyq dep otyrmyz. Alda qandaı ýaqyt bar? Eki ımperıaǵa pushpaǵymyzdy tistetken ekenbiz. Tisin batyra bermeı soǵan toıattasa — sadaqa! Bolashaqta ne kútip tur?.. Jaqsylyq bolsa jara da jazylar...

IV

Shabanbaı bos jatyr. Dıdash pen Shaımerden keshegi el otyrǵan jaılaýdyń jurtyn sıpap kele jatyr. Jurt degenimiz — malshy edi. Sonyń biri Áshimhan aǵamyz edi. Kezinde jeti atanyń órisi bolǵan Shabanbaı Sovet dáýiriniń sońǵy kezinde de myńǵyrǵan mal edi. Mal degenimiz qoı edi. Bul óńir qoıdyń tuıaǵynan tozǵan. Qoıdyń tuıaǵy taýdyń tasynan tozǵan. Júni butanyń basynda qalǵan. Shabanbaı jylqy men buǵynyń órisi edi. Qoıda jetpis jeti atasynyń esesi ketkendeı esepsiz kóbeıtip, jylqyny Hrýshev qurtty da buǵyny sharbaqqa aparyp qamady. Esesine júz qoıdan elý qozy, ár qoıdan júz gram jún aldy. Aıaǵymen ottaıtyn, atamekenge qaıyrýsyz-aq toqtaıtyn jylqy jaryqtyqtan nege jerigenin kim bilsin. Shabanbaı qoıdy jek kóredi. Qoı júrgen jerge qotyr bolmasa, tuıaǵymen jerdi tozdyrǵany, qumalaǵymen shymdy toń qylǵany bolmasa ań da jolamaıdy. Altaıdyń arıstokraty ańy men jylqysy edi. Kázir ekeýi de joq. Ańy oıman men Qytaıǵa aýyp ketken. Oımanymyz — Reseı, Taýly Altaı avtonomıaly oblysy. Qatynsýdyń boıyn túgelimen qoryq dep jarıalap, atty qazaqtar ańdyp júr. Mundaǵy aty joq qazaqtar jaıaý-jalpy júrip-aq ańǵa tynyshtyq bermeı, kúndiz-túni tarsyldatqan soń qashpaǵanda qaıtsin. Qazaqtar emes-aý, kelimsek kezbeler men týrıser — oblystaǵy tort qaladan tysqary — Germanıasy, Golandıasy, muhıttyń arǵy betinen Amerıkasy bar ma-aý, qyzyl kórgen quzǵyndaı qaptap júr, Marqanyń jaǵasynan qalashyq ta salyp alypty. Muzart barysy, taýteke, kúdir, buǵy sekildi qyzyl kitapqa jazylǵan sırek andardy aıýymen qosa bytyrlatyp qyryp barady. Tek qasqyrǵa ǵana bostandyq, biraq ańshysy qasqyrdan da qaskóı. Lısenzıany beretinder tym jomart, sheneýnikter bir qolymen tıymdy basyp otyryp ekinshi qolymen dollardy sanap alatyn sıaqty. Ańy óz aldyna, dárilik shóptiń tamyryna deıin kúıedeı jalmap, aıý baıqusqa ót toltyratyn túınek qoımaı topyraqty qysyr qaldyratyn túri bar...

... Shabanbaı bos jatyr. Shekara da bos jatyr. Sonaý Shyndyǵataıdaǵy jetim zastava bolmasa, qylt etken attyń qulaǵyn, jylt etken myltyqtyń shoshaǵyn kórmeısiń. Saqshyda dońǵalaq joq. Dońǵalaqta pynzyn joq. Elge kedeılik kirgen soń saqshydan da keteý ketken sıaqty. Qaryn toıǵyzýdyń qamy, kúnkóristiń kúıbeńi ýaıym bolǵan soń el sheti ıen, sharbaqqa qasynǵan qyrshańqydaı súıkene-súıkene qotanymyzǵa suǵynyp ketken úsh birdeı memlekettiń jıegine qysqara-qysqara qurdymǵa aınalǵan saqshylardy búrikseń jeter me!.. Shirkin, baıaǵy zaman qaıda! Asý-asýda otrád, buta-butanyń túbi soldat, shyr etken bala turmaq, pyr etken torǵaıdy da qaǵyp túsiretin qyzyl jaǵaly mergenderdi aıtam da. Ózimizdi ańdyǵanda jolbarystaı edik, ózgeden saqtanýǵa kelgende mysyqtaı bolǵanymyz ókinishti-aq.

Batyr aǵamyz Qasym, er apamyz Bıbigúl bolyp Qatonqaraǵaıdy Marqasymen qosa ulttyq park etip jarıalaýdy ótinip Prezıdentimizdiń atyna, Parlamentimizdiń atyna ashyq hat ta jarıalanǵan edi. Áńgime Altaıdyń tabıǵatyn saqtap qalýda ǵana emes, halyqaralyq konvensıa kepildik beretin shekaranyń qaýipsizdigi edi. Qazaqstan terıtorıasynda Memlekettik Ulttyq park ashýǵa uıǵarym boldy degendi qulaǵymyz shalyp edi. Biraq anyq-qanyǵyna áli kózimiz jetken joq. Oblystyq ákimshilik tarapynan ashyq aksıonerlik qoǵamnyń ıeliginde tabıǵı park uıymdastyrý deıtuǵyn áldebir bir qımyjyqtyń baryn da bilemiz. Qalpaǵy qopa qardaı bolǵanmen bul da tonaýdyń jasyryn túri, onyń ústine memlekettik statýsy bolmaǵan soń, jat kóz oǵan túkirmeıdi de...

... Shabanbaı bos jatyr. El qyzyǵy bir basqa. Jerdiń kórki bir basqa. Shabanbaı kópten bergi jarasyn jazyp jatyr. Jelden basqa sybdyr joq. Sýdan basqa syldyr joq. Tyrs etpegen tynyshtyqtan Maraldy qol selt etpeı qatyp qalypty. Shabanbaı malynyp tur. Qaraǵaıy qalǵyp, qaıyńy jýsap, shalǵyny aıaqtyǵa jol bermeı japyrylyp jatyr.

— Qoı ketkeli Shabanbaıdyń kózi ashyldy, — deıdi Dıdahmet.

— Jerdiń kórki mal emes pe, tiske syzdyq qalmaǵan soń onyń nesi jaqsylyq, — dep atqosshy jigit shamyrqandy.

— Sýǵa balyq shyǵa bastady, — dep aqtaldy Dıdahmet. — Qoıdy karasınge toǵytady, qoı bulaqty bylǵaıdy. Kezinde aryq bitkennen aq balyqty kóılekpen súzip, kónektep tasýshy edik, on jyl boıy on shabaq ustap kórdiń be?

— Qoıdy kázir ınemen emdeıtin bolǵan, — dedi Shaımerden. — Balyqtyń joǵalýyna qoı ǵana kináli emes shyǵar, balyq turmaq qarlyǵashtyń qaıtyp kelgenine de eki-aq jyl boldy.

Úsheýiniń de sózi ras. Shyǵys Qazaqstan Respýblıkadaǵy ekologıa jóninen eń bir qudaı urǵan aımaq. Qaı jerden tústi metal qazylsa, jaǵalasyp ýran júredi. Ýran júrgen jerde radıasıa bar. Úsh qalanyń mańynda kómilmeı jatqan pilenbaı júz myń tonna rýdalyq qoqystyń ózi-aq Altaıdy tunshyqtyryp boldy. Taý bolǵan soń bult oralady. Ormandy bolǵan soń ylǵal bar. Ylǵal men kóleńkege shókken radıonýklıdterdi jer de juta almaıdy. Jel de qýa almaıdy, tunady da jatady. Jańbyr men qar, erteńgi men keshki shyq bulaqqa sorǵymaǵanda qaıda barady? Bulaq ózen men kólge quımaǵanda qaıda barady? Qarlyǵash ketse, qaýipti sezgeni. Qaıtyp kelse, qaıyrymen. Biraq adam sorly qarlyǵash emes qoı. Aýylda bir aı jatqanda eki júz tútinnen bes adamǵa topyraq saldyq. Beseýi de raktan ketti. Bir aıda shyr etip bir sábı dúnıege kelgen joq. Qarataıdyń qatyndary qalja jegisi kelmeı qaǵynyp júr...

— Qoıdyń órisi Quzǵyndy men Jaıdaq edi ǵoı, — dedi Shaımerden.

Munysy da ras. Qarataıdyń ejelgi kásibi mal edi. Qarataı mal baǵýdy biletin edi. Baıaǵyda Qarataıdyń qaraǵaıy men qara maly talasyp ósken. Qalyń jylqydan jer kóshken. El shaǵyn saýynymen bir jyly Quzǵyndy men Jaıdyqty, Tarǵybataıdy jaılap, maldy Shabanbaıǵa salǵan — malmen aralaspaımyz dep. Kelesi jyly shaǵyn saýynmen Shabanbaıdy jaılap, maldy Quzǵyndy men Jaıdaqqa aıdaǵan — jerdi tozdyrmaımyz dep. Jeti ata jerge talaspaǵan. Jerden jaýdy ǵana alastaǵan... Búginde baqshasyna taýyq túsip ketse de taýdy basyna kóshiretinder bar desedi. Kim biledi, kóz kórse de kóńil sengisi kelmeıdi-aq.

Aqsý Maraldy kólden bastalady. Maraldy qol qar sýy men jańbyrdan jınalǵan tastaı sýyq tushshy kól. Aq balyǵy Aqsýdy bógeıdi deýshi edi. Bul elge sýdaǵynyń bári aq balyq: forel de aq balyq, haırýe te aq balyq. Aqsýdyń aýzynda jalǵyz «jıp» tur edi, búldirshindeı sýdan shyqqan eki sábı bizge qaraı tura júgirdi, arshyǵan jumyrtqadaı appaq jas kelin jaırańdap qarsy aldy. Maraldy kóldi bir kórip qaıtýǵa, káýsardaı aýasynan bir demigip qaıtýǵa kelgen serýenshil jas uıa eken. İnimiz qaıyqpen kól ortasynda júripti. Meniń qurdasym Dáýlet qarmaǵyn oqtalyp, shaı qaınaǵansha dep Aqsýǵa ketip edi, shaı qaınaǵanda qaıtyp keldi. Ustaǵany óziniń shúmeteıindeı jalǵyz shabaq, shabaqta emes-aý, kilegeı. Ákesi Dıdash kóldi kórgennen balyq-balyq dep tańdaıy salq-salq etil edi, qaqtasa bir kilegeı ekeýin de qarq qylatyn boldy. Áıteýir sátine qaraı kelin shyraqmaıǵa bókken syrbaz balyqty tabaǵymen aldymyzǵa qoıa salǵany.

— Qurdas, seniń anaý kilegeıiń qazanǵa sımaı qalatyn boldy-aý, — dep edim.

— Baıqaranyń Jarlyǵastan enshisi bólinbegen, báribir mynaý tabaqty birge taýysamyz, — dep Dıdash balasyn bir ázilden qorǵap qaldy.

Sóz tapqanǵa qolqa joq!

Shabanbaıdyń bulty kesek ári tentek. Jarqyrap turyp jaýa salady, sharqyldap turyp tóbeńdi teskendeı qylady. Kún buzylaıyn dep tur eken.

— Kelin shyraq, tezirek qaıtyńdar, jol nashar, jańbyr jaýsa mynaý qaıqańnan shyǵa almaı qalasyńdar, — dep aqyl qosqan boldyq.

Nıazbek atqosshy jigitti shaqyryp alyp:

— Sen Óskeleńge tart, aǵaıyn kele jatyr, qamdansyn, — dep tapsyrma berdi.

Jel turmaı shóptiń jupar ıisi ańqyp, Balqaraǵaıdyń shashaq búri ysqyra bastaǵan. Maraldynyń beti jybyrlap, aıdynyn shybyn qytyqtaǵandaı titirenip jatyr eken. Aspanda bult bolmasa da tóbede ersili-qarsyly qozǵalys bar, kók kúmbeziniń boz shatyryn álde bir qudiretti qol shaıqap turǵandaı. Jaı jańbyr emes, naızaǵaıly nóserdiń belgisi. Ázirge kókjıekten kóterilmeı jatsa kerek. Kókjıekti kólegeılep turǵan kókshaǵyr taýlar bolsa kerek.

... Aldymen qozǵalatyn bir tonna qaraker, qarny men jol jıegińdegi bıdaıyqty japyryp barady. Qarakerdiń qarnyn jer syzdyrǵan ústindegi jarty tonna Shaımerden...

Buryn da malshylar Shabanbaıǵa talasa kóship kelip, aspannyń reńi, shóptiń nili buzyla topyrlap oıǵa túsetin edi. Artynda sary jurttan basqa dym qalmaıtuǵyn. Jaılaý úńireıip, tonalyp, ıt súıregen týlaqtaı borsha-borsha bop qulazyp turatyn. Búginde qoınaý-qoınaýǵa el qona bastapty. Selkem bolsa da ár qýysta seltıip «ızbýshka», qaraıyp sharbaǵy, tútindep monshasy tur, burynǵydaı jula qashatyn, qıratyp áketetin sovhoz deıtuǵyn «jaýdyń» múlki emes, árkimniń menshigi, árkimniń jylda kelip túsetin qut mekeni. Kóńilge toqtyq ákeletin osy. Zaman tynysh bolsa mal da biter, jan da óser, jaılaý tek maldyń órisi emes, jeti aı qysta kóń-qoqyrǵa qamalǵan aýyl jurtynyń jaz boıy sergip qaıtar, kóńil semirtip qaıtar kýrorty ǵoı. «Aǵajaı, Altaıdaı jer qaıda-aı!» deıtin saǵynyshtyń orny sonda tolar...

... Óskeleń. Yrymǵa bolsa da aty jaqsy. kim atasa da nıeti jaqsy. Zaty da jaman emes. Shabanbaıdyń tórinen alystap, el irgesine jaqyndap, beles-beles bop sozylyp jatqan keń jaılaý. Qara ormandy kúzetken qaraqshydaı jan-jaǵyńnan qaýmalaǵan qaraǵaıy artyńnan qalmaı eredi de otyrady. Syldyraǵan býlaǵy qalǵyp ketken kóńilińdi bóledi de otyrady. Osynyń bárin kemerlep, etek-jeńdi tuıyqtap, sonaý etekte Shor — naýanyń ózeni jatyr. Bultsyz da Altaıdyń kúni shahar, áp sátte qaryp túsedi. Sodan ba bıikten qarasań ózen bitkenniń bári de jaltyrap, appaq sút bolyp, keıde qatyp qalǵan appaq qar bolyp kóz qaryqtyrady. Attylyǵa ótkel bermes Aqbulqaq aspannan sarqyrama bop jaýǵanda, tóbeden túsetin Aqqaba aıran bolyp jóńkilgende, Aqsý Shabanbaıdy qaq jaryp Buqtyrmaǵa jer tesip jetkende Altaıǵa meldektep jatqandaı kórinedi. Altaıdyń tula boıy tolǵan aq, ár emshegi saýlap turǵan sút qoı.

Altaıdyń úni — sybyzǵy. Sybyzǵynyń úni — Altaı. Sybyzǵyny myńnyń bireýi ǵana tartady. Kóringenge ermek emes, qasıetinen qorqady, sonsoń da qorlamaıdy. Kúı atasyn qýsaq, on segizinshi ǵasyrda — Saımaq, on toǵyzynshy ǵasyrda — Sherýbaı, jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy arqalynyń sońǵysy Orazbaı men Shanaq aǵamyz edi, olar da arýaqtarǵa baryp qosyldy. Búginde Altaı sybyzǵyny saǵynyp otyr. Qarataıdan qýraı ustaıtyn bireý shyǵa ma dep...

Sybyzǵy úni — zar. Sybyzǵy úninde jerge degen saǵynysh bar. Jer!.. Jer!.. Jer!.. «Saımaqtyń sary ózeni», «Aıraýyqtyń ashshy kúıi», «Aqqabanyń tolqyny», «Jer izdegen saratan», «Týǵan el, qosh esen bol!»... Áıteýir jer ańsamaı sybyzǵynyń úni shyqpaıtyndaı, jer saǵynbaı kúıshiniń arqasy qozbaıtyndaı...

... Sherýbaıdyń jalǵyz qaryndasy ulyqsatsyz súıgenimen arǵy betke qashyp ketipti. Ókpesi qara qazandaı kúıshi qaryndasyn izdep at aıaǵyn salmaı qoıǵan eken. Erteńgisin saýynǵa shyqqan qaryndasy bıeler qulaǵy salpaıyp ıimeı qoıǵanda qulyn ustap turǵan kúıeýine:

— Oıbaı, daıyndal, aǵam kele jatyr! — depti.

— Ony qaıdan bildiń?

— Bıeler ıimeı qoıdy.

Jylqy jeldi kúni sybyzǵy únin kósh jerden estıdi desedi. Barymtashylar aısyz qarańǵy túnde meńsiz qara at minip, birin-biri sybyzǵynyń únimen tabady eken... Erteńgisin jınala bastaǵan qudalar Sherýbaıdy el ornyna otyra kútip alypty...

Óskeleńdi kórgende men Dıdashtyń «Jer ańsaǵan saratynyn» ishteı qaıta oqyp shyqtym. Bul elge túıeli baı bitpegen. Biraq túıe jaryqtyq týǵan jerdiń sımvoly bolsa kerek. Qyryq besinshi jyly soǵys bitkende sonaý Berlınnen Mańǵystaýdy taýyp kelgen saratan kezinde adaıdyń da atamekeni bolǵan Altaıdy izdemedi deımisiń. Adaılar bozashyny tapqansha jeti ózennen ótipti. Sonyń biri Buqtyrma bolsa, ekinshisi Ertis shyǵar... (Átteń, Eýropanyń kýrorttaryn tozdyrǵan Ábishter atamekeni Altaıdy kóre almaı júr-aý. Qaıtsin, aýyl arasy alys, at aıaǵy jetpeı jatyr da). Kim biledi, Dıdashtyń saratany Mańǵystaýdan qashty ma eken?.. Áıteýir sybyzǵy úni jer ańsaǵany ras. Áıteýir Dıdashtyń Esbolǵany týǵan jerdiń topyraǵyna asyqqany ras. Arǵy betten asyqty ma, áıtpese jatta qalǵan Jazotyrdan ba, áıteýir jalǵyz ul men jalǵyz jardyń zıratynan da atameken qymbat eken... Esbolǵan sybyzǵynyń únimen jarysqan. Sybyzǵynyń zarymen týǵan jermen tabysqan... Almatyda jatyp-aq kórpemizdi kókiregimizge tarta berip atamekenniń amandyǵyn tileıtinimiz ras...

Ákim Tarazı Altaıǵa qatarynan birneshe jyl kelip qaıtty. El betin kóre qalsam, azamattardyń aldymen Ákimniń amandyǵyn suraıtyn ádeti. Kezekti bir saparymyzda:

— Taý saǵan tańsyq emes, orman orysta da kóp, bul eldiń adamynan ne baıqadyń? — dep suradym.

— Qalyń qazaq ońtústikte deımiz, qazaqylyǵy mol deımiz. Bul eldiń aıyrmasy — zıaly qaýymnyń ıntellektisi, ásirese ádebıetke tisi batatyn zerektigi basym eken, — dep bir qoıdy. — Bir aýdan bir atanyń balasy bolǵandyqtan ba, bir-birine degen aǵaıynshylyǵy qatty unady, — dedi. — Ári qarapaıym, óri qaltasyna tyqqan tasy joq.

Tanymaıtyn kózge bári tańsyq. Múmkin solaı shyǵar. Múmkin alasy men qulasy Ákimniń kózine túspeı qalǵan shyǵar. Qudandaly jekjat bolǵan soń ba, álde dos-jarandy sol jaqtan tańdaǵan soń ba meniń de aǵaıyndarym Dýlatıada júrgen sıaqty bolady da turady...

... Óskeleńdegi aǵaıyn aǵashtan úı kóterip úlgermepti. Basynda shatyr, baýyrynda bala-shaǵa, aldynda bir otar qoı, eki úıir jylqy. Kóńili — kóldeı, kóleńkege kóldeı dastarhan jaıdy. Jyrǵap otyryp ótti — kettini jyr qyldyq. Jaǵa jaılaýda, esik kózinen bastalatyn shúıginniń, shaıyry ańqyǵan samyrsynnyń ıisinen-aq kaıf bop qas qaraıtyp tastappyz. Qaraǵaı basyn jel shalmaı, oshaqtaǵy ot ta shaıqalmaı dúnıe tyrs etpeı tynysy bite qalyp edi...

Tún ortasynda aspan sharqyldap ot oınap, qara nóser quıyp bersin. Jasyn jarq etkende qara jer qaq aırylǵandaı jambasyń dir ete qalady da jaılaý dúrkireı kóship jóneledi. Áıteýir qoı baıqus pystaı, eki-úsh kebenek shatyrǵa súıkenip, tyǵylatyn pana tappaı zar eńirep edi, oǵan qulynnyń shurqyraǵan daýsy, bıeniń kisinesi qosyldy da tóńirek azan-qazan boldy. Qaraqosty qara tutqan eki aıǵyr úıirin osy mańǵa aıdap kelse kerek, qysyrdan qasqyr tartqan eki qýlyq bar eken, eki aıǵyr úıirine qospaı biri satyrlatyp ary qýady, biri beri qýyp, kúrsildegen tuıaq dúbiri biz túgili Óskeleńge tynysh bermedi. Qasqyrdyń tisi tıgen tuıaqtyny aıǵyrdyń malǵa qospaıtynyn estigenim birinshi.

Túngi saǵat úshte Dıdash pen Dáýlet tysqa shyǵyp ketip edi. Seńseń tulyptyń astynda buıyǵyp jatyp uıyqtap qalyppyn. Eleń-alańda oıansam qara nóser áli quıyp tur, biraq ińirdegideı emes, aspan tynysh, oty taýsylyp, ashýy basylǵan sıaqty. Sýdan shyqqan sýyrdaı Dıdashy men Dáýleti, Nıazy men Shaımerdeni de men jatqan shatyrdy shyrq aınalyp dirdektep júr eken.

— Oý, jigitter ne boldy?

— Jambasymyzdan sý júrip ketti.

— Sý júrgeni nesi?

— Men osylaı bolaryn bilgem, — dedi Dıdahmet. Bildim de bar tekemetti sizdiń astyńyzǵa tósep, tósekti órge salyp bergem.

— Bilseń nege aıtpadyń! — dep Shaımerden daý shyǵaraıyn dedi. — Keshe shatyr tigerde aınala mor qazyp tastaý kerek edi... Jalǵyz aǵańdy ǵana kúıttegenshe...

— Jaılaýǵa jylyna bir shyqqanda jambasynan sý ótse, butyndaǵy jalǵyz shalbaryńdy sheship berip, elge jalań but qaıtar ediń. Onan da maǵan rahmet de.

Rahmetti Shaımerden aıtpasa da «rahmet» meniń ishimde qaldy. İshimde jatqan eski bir kúıdi túrte ketti...

... Ápkem Nurzaǵıla kúz jaqyndaǵanda meni soqyr tory bıege mingizip, jetektep alyp Shabanbaıǵa tartatyn. Jańǵaq soǵyp, ony úgitip, ushyryp, zagotjıvsyrege ótkizip, sodan túsken tıyn-tebenge kóılek-shalbar tigedi de meni mektepke shyt jańa kıindirip jiberýshi edi. Tórtinshi — besinshi klasta oqyp júrgen kezim. Sharýaǵa erinshektigim joq edi, sonda da qulap ketesiń dep tátem Balqaraǵaıdyń basyna ózi shyǵady da: «tóbeńdi búrshik oıyp ketedi, arman tur, arman!» dep aıqaılaıdy. Qaıta-qaıta órmelep júrmes úshin kóbine qatar ósken eki aǵashty tańdaıdy da teńseltip turyp birinen ekinshisine sekiretin... Sonan soń qaraǵaı túbine ot jaǵatyn. Ot jaǵady da áldebir ándi yńyldap aıtyp kep otyrǵany. Ien jaılaýda úsheýimizden basqa tiri jannyń joqtyǵyn seze me, soqyr tory bıe kózi kórmese de otqa eminip, mólıip kep turǵany. Tátem toqym men pishpekti meniń jambasyma tósep, baryn ústime jaýyp, aıaq-basymdy qymtap, tań atqansha qasymda qaqshıyp otyrady da qoıady. Erteńgisin soqyr bıege taǵy mingizedi, taǵy da jetelep júrip jer aralatady. Sodan tor jaılaýdan biraq túsemiz.

— Ákeńniń jurtyn kórip al, men qartaıǵan soń seni kim ákelip, kim tanystyrar, — dep óziniń qyz kúninde tabany tıgen eski qonystardy túgel aınalyp shyǵatyn edi.

Tátem bıyl seksenniń segizine qarady. Búginde ákesiniń qonysyn kóńilimen ǵana izdeıdi. Men bolsam...

... Jylyna bir dúrkin atamekendi aralatyp qaıtatyn inilerimniń barlyǵyna Allaǵa shúkir!..

V

Túkpirde jatqan jetpis tútin edi. Túkpirde jatsa da túgi bútin, tútini túzý, bir-birin ıtiniń úrisimen túgendep otyratyn. Aıqaılasań maly óriske ózi ketip, aýhaýlasań qatyndy ózi qaıtyp tabatyn. Mal ekesh maly da aǵaıyndy janasýymen tanyp, aǵaıyndy aǵaıyn sanasýymen kóterip tastap otyratyn. Bul at baılap túser Álibektiń aýyly. Kázir...

... Kórgenshe kóshesin de jalaǵyń keledi, kórgen soń jylaǵyń keledi. Kezinde «Almaly», «Ortalyq», «Zarechnaıa» degen úsh kóshesi bolypty. Almany Almatydan ákelip ekken Báse muǵalim eken. Alty jyl ósip, jetinshi jyly qýrap qapty. Qaıyn atasy Qasıman, zarjaq qatyny Zaıra almanyń túrin de kóre almaı kúni búginge deıin ókinishin basa almaı júr desedi. Áýeli mektep jabylypty, odan soń dúken kóship ketipti, odan soń poshtasy qurǵyr da «táspıdanıa» dep taıyp turypty. Aqyry «zahartoryǵa» minip alyp, qorjynyn salaqtatyp tynym tappaıtyn Sálıma poshtashy da taǵynan túsip qalypty. Taldybulaqtyń kópirin sý shaıyp ketip, «Zarechnaıa» kóshesindegi jalǵyz úıde jabaǵy bet Metireı jalǵyz ózi arǵy bette kúńirenip otyrǵan kórinedi. «Almaly» kóshesinde qyz -kúıeýimen Qasıman, «Ortalyqta» baltashy Baıqonys, eksposhtashy Sálıma, qalǵanyn da aty-jónin jurt bile bermeıtin jesir kempirler óz tútinine ózi qaqalyp, erteńdi-kesh áıteýir túzge shyǵyp qaıtyp júr. Áýelgide «Aıdarly», odan soń «Komýna», onan soń «Tórtinshi aýyl», kele-kele «Tórtinshi brıgát» bop qyryq qubylyp, aqyry jetpis tútinnen jeti úı qalǵanda alǵashqy ataýyn búkil Qarataı esine túsire almaı dal bolýda. Jetpis tútinnen jetimsirep jeti úı qalǵanda aýdanǵa baryp mektepti qaıtaryp alamyn dep Mels muǵalim shataq shyǵaryp edi, ol jınalǵansha qys túsip jol bekidi; dúkendi ashtyram dep oblysqa jınalǵanda laısań uryp jol túsip ketti; poshtasyz ómir bolmaıdy dep Astanaǵa jol shekpek edi, shóp naýqany keldi de qasqa sıyrdyń qamynan shyǵa almady; poshtashy men «zahartoryny» qysqartý Konstıtýsıaǵa qaıshy dep Máskeýden biraq túsemin degende Reseı óz aldyna memleket bolyp tyndy da muǵalim-patrıottyń tanaýy tars bitip pushaıman boldy. Muqyrdaǵy kitaphanashy Dáýlethan «Tórtinshi brıgáttiń» ensıklopedıasyn jazamyn dep ol álek. Jazyp ta tastaıtyn edi, aýdandyq gazette shyqqan bir maqalasyn oqyp alǵan aýyldaǵy kári-qurtań: «mynaý rýshyldyq, mynaý pedálızm!» dep tý-talaqaıyn shyǵaryp, túıebas qyp óltire jazdady. Olarǵa da kiná joq, jetpis jyl boıy «márksızmniń» qaǵıdasy súıeginen ótip ketse kerek. Sonyń «bradýktysy» ǵoı, quda bolamyn dep quıryq-baýyr jesisken Bektemir men Nurpeıisti eskiniń saltyn eske saldyń dep eki jumaǵa túrmege aparyp qamap tastaǵany. Aty joq aýyldyń aty óshkenimen hıkaıasy jylqyshyǵa jyr, qoıshyǵa hor bolǵandaı. Bir qundyzdan bir ishik kıemin dep Kárim shal, bir qundyzdan bir ishik tigemin dep báıbishesi Narshasy da shirengende úı turmaq bir aýyl, toıys, jeti úıdiń arasyn jyrtyp jibere jazdady-aý!.. Ajalyna bolmasa karalınnen qoımaljyń bolǵan Taldybulaqqa qundyz qaıdan kelsin, qolyna qundyz ustap kórmegen Naýsha, sýyrdy sýda júzedi dep oılaıtyn Kárim shal qundyzdy hannyń ıyǵynan kórdi me eken?! Jetpis úıden aıyrylyp, jeti úı qalǵanda tyrs etpegen qaıran momyn Qarataı! Altaıdyń basyna qarap otyryp ar jaǵyna attap júre beretindeı aıǵa qarap ósetinin, kúnge qarap bósetinin qaıtersiń! Jeti úıdiń kóleńkesinde otyryp Altaıdyń basyn ańdıtyn Álibektiń: «Men qaıteıin, Ór Altaı bıigińdi» deıtindeı jóni bar edi. Bul ánsheıin naz ǵana emes, áliptiń astyn tyrnaı bersek talaı-talaı jaranyń da, jaýyrdyń da aýzy ashylar edi-aý. Bárin aıtpaǵanda: «... Mergen bolyp atpadym kıigińdi, Aýylyń alys ketkende qaraǵym-aý, Jalǵyz qaıtyp tartamyn kúıigińdi?!» deıtuǵyn qońyr muńdy kómeıine lyqsyp kelse de ádeıi úzip tastap, kókireginde saqtap qalypty.

Abaı men Seıfýllın kóshesiniń tuıyǵynda tańnan qara keshke deıin kezdeısoq tesik izdep, ór ótken mashınaǵa telmirip qaraıtyn jigitterdi terezeden kórgenimde, ishinde «aty joq aýyldan» da bireýler joq pa eken dep kóńilim buzylady. Qar jaýmaı, qazan urmaı jetpis tútinniń alpys úshi qaıda ketti?.. Jurtta qalǵan jeti úıdiń kári-qurtańyn tirideı kómgen joqpyz ba?.. Jylap otyryp kúldirip, kúldirip otyryp jylatqan Álibek oqýshyǵa osy saýaldy tastap qoıyp jorta jymıady. Jymıǵany — ber jaǵy. Jylaǵany — ar jaǵy. Árıne, bul jazýshynyń kóz jasyna shylap jutqan kermek toqashy, zahary desek te bolady. Povesti ezýińdi jımaı oqyp, jıyrylmaı qalǵan ernińnen kókirekte qaınap jatqan qyjyldyń ashshy zapyranyn sorǵandaı bolasyń. Atańmen qurdas qylatyn ázil bar. Atańdy óltiretin de ázil bar. Áziliń jarassa ǵana ázil. Ázildi jaratqan qana jazýshy. Áıtpese jetim aýyldardy jazyp jatqandar az ba? Jetim aýyl az ba?..

Bir jarym aı el aralaǵanda úsh júz alpys eldi mekenniń saýyn kórgenim joq. Jetpis tútin túgili, eki júz tútinniń ornynda jıyrma jesi-aq otbasy otyr. Keshegi shaǵyn fermalarda búginde ıt te úrmeıdi. Esesine úńireıgen esik-terezelerden qasiret ulyp tur. Tún balasynda aýyl eken dep adasyp kirip ketseń zıratqa tap bolǵandaı tula boıyń túrshigedi. Árıne meniń kórgenim Ertistiń bergi betindegi bes aýdan, burynǵy toǵyz. Áńgime kórgendi jazýda emes, ólgendi tiriltý ǵoı. Ony da óneri jetken jazýshy ǵana jasaı alady.

Álibek jeti tútinnen jetpis úıdiń bıografıasyn jasapty. Ár tútinniń taǵdyry men tragedıasynan tutas bir aýyldyń tutas beınesi týǵan. Qaıǵysyz qara sýǵa semirip otyrǵan qarapaıym pendeniń ishinde de ıt ólip, mysyq tyrnap jatyr eken. Jáne ol baıqustyń «aqymaqtyǵyn» sógip, aqyldysyna kúlemiz-aý. Almaǵaıyp zamannyń qubylmaly kúıtirkesine ilese almaı, eskiniń esiginen shyǵa almaı, keshegi otyrǵan jurtyna búgin aspannan túskendeı tańdanyp qaraıtyn, jetpis jyl boıy aldanyp kelgen paqyrdyń qyryq jyl otasqan qatynyn tanymaı qalý da múmkin. Zaman solaı. Búgin bári de qubylmaly, bári aldamshy. İńirde ǵana quptan namazyna jyǵylyp, sap-saý jatqan kóne shal, erteńgisin kempirinen: «ıapyr-aý, myna zaman ne bop ketti?» dep surasa aljasty dep aıta almassyń. Bir túnniń ishindegi tanys dúnıeni erteńgisin tappaısyń, Táńiriden basqanyń bári jat.

— Jýrnalda qazaq halqy jetpis jylda degradasıaǵa ushyrady dep jazypty.

— Nemenege ushyrapty deıdi?

— Toqyraǵan, tozǵan desedi.

— Kim ol tozyp júrgen?.. Bul men estimegen áńgime eken...

Jetpis jyl turmaq jeti úıdiń arasynda kúnde adasyp, óz esigin teris jaǵynan izdep júrgen ańǵal baıqus «tozyp júrgen» ózi ekenin qaıdan bilsin...

«Aýdan jaqtan bastyqtar kelip jınalys jasaıdy degen kesimdi kúni Muqyrda taǵy da qapalaqtap qar jaýǵan. Qapalaqtap qarashada jaýǵan qar Ór Altaıǵa taǵy da qys keldi degenniń belgisi edi»...

Ór Altaıǵa qys kelse jeti aı shyqpaıdy. Jeti aıda jer túbinde qalǵan jeti tútinniń taǵdyry ne bolar eken?.. Álibektiń ózinen suraıyn desem, ol da povesin osy saýalmen aıaqtapty.

Bireýler úndemeı júrip úıdeı pále izdeıdi. Álibek úndemeı júrip bireýge úıdeı jaqsylyq jasaýǵa qushtar. Odan zor bolmasa qor bolmas- aý. Tek elý tútindi Parkeniń irgesine tireý qoıa salýǵa qolynyń jetpeı júrgenin aıtam da. Sol elý tútin túgel me eken? Terisi Reseı, shyǵysy Myńqol men Qytaı, egemendi qazaqtyń eń shetindegi elden burys Qarataıdyń bir pushpaǵyna at aıaǵy jete bermeıdi.

Dıdashtyń aıtýynsha áli de onshaqty otbasy bar deıdi. Allaǵa shúkir! Bul jerde de bala týyp, erjetpeı me! Qalja jemeımiz dep qaǵynǵan Qarataıdyń qatyndarynyń aýy da bosar-aý!..

«Aq Naıman Qojambetke arǵyn jetpes, Tórtýyl, Qarataıdan qazaq ótpes! Kók jarly Sarjomarttaı qaısysyń bar, Qyzyǵy Mysyr shárideı esten ketpes!» degendi Árip aǵamyz Sarapamyzdyń aýzyna salyp edi. Asyldan qalǵan tuıaq, arýaqtydan qalǵan uıat bul elden áli arylǵan joq...

... Altaıdyń basyn mezgil-mezgil bult shalmaı turmaıdy. Tarıhtyń bulty da talaı túıilip, talaı serpilgen. Bulttyń bári bulyńǵyrdyń nyshany emes, Altaıdyń ylǵaly, — Qarataıdyń yrysy. Yrysy ketpegen, ydysy keppegen qońyr eldiń, taýy tákappar, ózeni tentek Otykenniń tarıhtaǵy bolashaǵy táýelsiz qazaqtyń taǵdyryna telime. Sol taǵdyrda Jer jánnaty, Alashtyń atamekeni — Ór Altaıdyń da orny bar. Qos inimniń qalamynan qońyr muń kóbirek tógilse — sybyzǵynyń úni shyǵar. Sybyzǵynyń úninde saǵynysh qana, muń ǵana emes, túpsiz tereń oı bar. Sanasyzda ǵana saǵynysh joq. Oısyz ǵana muńsyz.

Almaty. 29 mamyr, 2000 jyl.

---