InfoHub Logo

Vená Záblıskıı alasa boıly, jylpyń ári ashýshań jigit edi, áıelimen, enesimen myqtap janjaldasyp qaldy.

Vená sapardan qaıta oralsa, onyń bylǵary palto alýǵa arnap jınap júrgen aqshasyna áıeli Soná ózine jasandy qara eltiri palto satyp alyp qoıǵan. Munysyn ol Venáǵa bylaısha túsindirdi:

— Jańa ǵana kelip túsken paltony jurt talasyp-tarmasyp alyp jatyr eken... Oılana-tolǵana kele men de bireýin alyp qaldym. Munym durys qoı, Ven?..

— Aldym de? — Vená jaqtyrmaı qabaǵyn shytty. — Aldymen oılanyp, sonan keıin baryp alǵanyń durys bolǵan. — Venányń bylǵary paltony jelbegeı salyp, demalys kúni selony aralap shyqsam-aý degen armany kelmeske ketti Raqmet. Erkegińdi oılaǵan ekensiń... Itten jaralǵan.

— Munyń qalaı?

— Munym solaı, bári de ornynda. Raqmet deımin.

— Ne dep úrip tursyń?

— Úrgen kim bar? Bári de ornynda — dedim ǵoı! Seniń alba-julba bop júrgen túriń mynaý, árıne, palto kerek... Paltosyz qalaı júrmeksiń. Paltosyz júrý degen ólimmen teń emes pe!..

Bylqyldaǵan etjeńdi, dóńgelek júzdi Soná sheshesine shaǵym aıtýǵa ketti.

— Mam, kórdiń be ananyń qandaı óner kórsetip jatqanyn. Palto satyp aldyń dep jer-jebirime jetpesi bar ma! Sonányń jasy otyzdan asyp bara jatsa da jas baladan jaman, sheshesine júgirip kelip shaǵym aıtatyn ádeti. —Aramtamaqtar deıdi!

Venányń enesi túpki bólmeden shyǵa keldi, jasy alpysta, bul da dóńgelek júzdi kelgen, qarýly, adýyn, ómirge degen kózqarasy myǵym qaı jaǵynan bolsyn óte myqty adam. Kezinde kolhozdastyrý isine de atsalysqan.

— Munyń ne seniń, Venıamın-aý? — dedi enesi tepsinip.

— Senen basqa erkek bolsa buǵan qýanbas pa edi...

— Men de qýanyshtymyn! Qýanǵanym sonshalyq, selonyń eki kóshesin tyr jalańash shyr aınalyp shyǵýǵa ázirmin.

— Eger túsinigiń jetpeıdi eken, onda aıtqanǵa qulaq sal! — Ene daýsy óktem shyqty. — Jaqsy kıingen sulý áıel — eriniń sáni. Seniń osyny oılaýyń kerek emes pe! Sıyqsyz neme-aý.

Venányń sıyqsyz ekeni ras-ty. (Boıy tapal, qatpa, shıkil sary... onyń ústine aqsaq: bala kezinde soqada tirkeýshi bop jumys istep júrgende uıyqtap ketip ańyzǵa qulap túskende aıaǵyn soqa janshyp ketken). Sıyqsyz dep osyndaı kemtarlyǵyn aıtqanda Venányń qany qaınap ketti. Qatty ashýlandy.

— Iá, solaı, árıne, sizder erkektiń sánin qalaı engizýdi bilesizder. Sizder olardyń ekeýin sánine keltirip úlgergensizder... — Venányń atasy da, Sonányń burynǵy kúıeýi de otyryp shyqqan-dy. Atasy iship-jep qoıǵany úshin, Sonányń baıy mas bolyp tóbeleskeni úshin sottalǵan. Uzyn-qulaqqa qaraǵanda, baıyn da, kúıeý balasyn da sottatýǵa Lızaveta Vasılevnanyń ózi sebepker bolǵandy.

— Óshir únińdi! — dedi Lızaveta Vasılevna yzbarmen. — Jaǵyńdy qarystyra qoıarmyn. — Shıki ókpe. Mańqa neme.

Ne bolǵanyn bilmeı ózin-ózi umytqan Vená jer betinen sharq ura kóterilip ketkendeı boldy. Sonan soń enesine bıikten qarshyǵasha shúıildi.

— Sen maǵan qaı betińmen daýys kótermeksiń?! Kári saldaqy...

Bul úshin otyrǵyzyp qoıýǵa da bolatynyn Soná á degende bilmeı qaldy. Tek sheshesi úshin qatty yzalandy.

— Pa, shirkin, jas eken ǵoı! — dep dúrse qoıa berdi. — Jasyń jıyrma segizde bolsa da, álden-aq teke sasısyń.

Álgi sózi úshin Venány otyrǵyzyp qoıýǵa bolatynyn enesi ańǵardy.

— Solaı ma... Sen ne dediń? Meni saldaqy dediń ǵoı? Jaraıdy! Saldaqy deıdi? Kýálerdiń kózinshe. Ol mılısıaǵa aryz jazbaq bolyp túpki bólmege kirip ketti. — Saldaqy degeniń úshin sazaıyńdy tarttyramyn! — dep aıǵaılady... daýysy dirildep estildi. — Kórseteıin men saǵan kóresińdi!..

— Eıda! Eıda jaz, jazbasań ishiń kebedi ǵoı Bylaısha Vená azdap qoryqty da. Ne dep bolady. Ol aýdandaǵy bastyq bitkenmen túgel tanys. — Saǵan kisi sottatý degen nasybaı atqanmen birdeı.

— Men alǵashqy kolhozdardy qurǵanmyn, al sen meni saldaqy deısiń! — Enesi esik kózinde tura qalyp shaptyqty.

— Aqsaqtyǵyna da qaramaı mashınada jumys isteıdi dep men týraly gazetke de jazylǵan! Vená da judyryǵymen kókiregin túıgishteı aıǵaılady. — Meniń on bes jyldyq eńbek stajym bar!

— Jaraıdy. Ol saǵan anda barǵanda kerek bolady.

"Andań qaı jer seniń?!Andań ne, saldaqy-aý?"

— Aldymen otyrǵyzyp al! Sonda men oılanyp kóreıin qaıda kerek, qaıda kerek emes ekenin. Jalmaýyz...

— Otyrǵyzamyz, — enesi taǵy da qalsh-qalsh etti. Sóıtti de aryzyn jazýǵa ketti. Alaıda ile-shala qaıtyp kelip taǵy da aıǵaıǵa basty:

Sen bir mashına otyn ákelgenińdi bilemisiń?! Ony qaıdan aldyń?! Qaıdan deımin?!

— Seni jylytaıyn dep ákelgenmin...

— Qaıdan aldyń?! — Lızaveta Vasılevna ekilene aıǵaılady.

— Satyp aldym!

— Aqshany qaıdan aldyń? Alǵan eńbekaqyńdy túgeldeı úıge tastap ketkeniń káne! Aǵashty sen memleket ormanynan tegin qıdyń. Sóıtip bir mashına aǵashty urlap ákeldiń!

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn, izin sýytpaı tıisti jerge sonda nege aıta qoımadyń? Ol aǵashty óz otyńa jaǵa otyryp nege úndemediń?

— Men bir jappanyń astynda kimmen birge turyp kelgenimdi endi ǵana bildim.

— E-e... bulań quıryqqa saldym deseıshi. Eger otyrady ekenmiz, onda abaqtyda birge otyratyn boldyq: urlaǵan men, urlyqty paıdalanǵan sen. Maǵan úsh jyl saǵan kem degende bir jarym jyl. Solaı. Zańdy biz de bilemiz.

— Jo-oq, sen ony áli bile qoıǵan joqsyń!.. Otyrǵanda bilesiń.

Enesi aıtqandaı-aq aýdanǵa, mılısıaǵa aryz aparyp qaıtty. Biraq bir mashına otyn jaıynda eshteńe aıta almaǵan sıaqty. Ondaǵylar aryzdy ázirge otbasy urys-kerisinen basqa esh nárse joq bolǵandyqtan, ony sovhoz dırektoryna berińiz degendi aıtqan. Shynynda da, alǵashqy kelgen aryz boıynsha adamdy birden qylmysty jaýapqa tartýǵa bolmaıtyn edi. Eger bul aıyp qaıtalansa ol mas kúıinde bolsa... bir sári. Lızaveta Vasılevna salyp uryp sovhoz dıreksıasyna bardy.

Vená dıreksıaǵa shaqyryldy.

Sovhoz dırektorynyń orynbasary aldynda enesiniń aryzy jatyr. Orynbasar jas jigit edi, sol jastyǵy jáne jón biletindigi úshin Vená muny syılaıtyn-dy.

— Sizderde qandaı oqıǵa bolǵan edi? Ústińnen aryz tústi...

— Aryz! Ol ózderi muzdaı kıingen, tort qubylasy túgel... álgi bireýlerdiń aryzy da, — shynyn aıta bastady. — Al mende osy ústimdegiden bóten lypa joq. Ózim óz bolǵaly 160 somǵa bylǵary palto alyp satyp kıeıinshi dep aqsha jınaǵan edim, sol aqshama áıelim ózine palto satyp alyp qoıypty. Onyń óziniń jaqsy, qystyq paltosy da bar bolatyn.

— Solaı-aq bolsyn, al bireýdi balaǵattaýdyń, boqtaýdyń ne keregi bar?

— Mundaı qorlyqqa kim shydap turmaq. Tirnektep jınap-tergenimdi jutyp qoısa. Monshadan shyqqanda bir jutym araq alyp ishýge qımaıtyn edim, oǵan ol ózine palto satyp alǵan. Paltosy bar bola tura! Joq bolsa bir sári. Paltosy bar ǵoı! Sonda ne jazbaq aryzynda!

— Jazyp baqqan...

Vená enesiniń bir mashına otyndy munda sóz etpegenin osy arada ańdaǵandaı boldy. Jasyrǵan.

— Ujymdastyrýdy qoldan atqardym dep te jazǵan bolar?

— Jazǵan, árıne... Ne degenmen de... keregi ne edi, balaǵattap, jasy úlken adam ǵoı. Al palto satyp alsa, alǵan eken! Ol da jumys isteıdi emes pe, áıelińdi aıtamyn.

— Ol alpys som ákeledi, jyly jerde otyrady, al men az degende júz jıyrma som ákelemin. Bul normadaǵydan da artyq. Jaraıdy, men odan aqsha almaı-aq qoıaıyn! Apyr-aý, endi jan bolyp meniń de birdeńe alýym kerek qoı! Olar alǵan kıimderin kıse eken-aý! Satyp alady da sandyqqa toǵyta beredi. Men bolsam jurt kózine kórinýge uıalyp júrgen túrim mynaý. Dırektordyń orynbasary ne derin bilmedi. Ol Venányń bar shyndyqty jaıyp salǵanyna sendi.

— Báribir keregi joq, Venámın. Munymen sen eshnárseni dáleldeı almaısyń. Áıelińmen sóıles... Ol ne aıtar eken? Jas áıel ǵoı túsiner...

— Ol degen ne! Onyń qolynda turǵan dáneńe joq. Bar pále mynada, — Vená aryzdy nusqap ıek qaqty.Bárin de jatqyzyp órgizetin osy.

Áńgime osy sıaqty sarynda ótti, Venámın kontordan sál de bolsa jany sergigendeı bolyp shyqty. Biraq enesine degen ókpesi, ashý-yzasy kemigen joq.

"Mundaı da ajdaha bolady eken, — dep oılady Vená, — otyrǵyzý degeniń buǵan buıym emes. Ne degen qaskúnem jan deseńshi! Ómir boıy istep kele jatqany jamanshylyq saldaqynyń. Mundaı jannyń barynan joǵy jaqsy emes pe"

Venáǵa dosy ǵana emes, jaqsy joldasy Kolka Volobýev kezdese ketti.

— Saǵan ne bolǵan? — Bir tamashasy, Kolka ámanda aýzyn ashpaı býlyǵa sóıleıdi. Kimge de bolsa kózin sál syǵyraıta, jyly qaraıdy. Jigittiń minezi solaı.

— Neni aıtasyń?

— Áldeqalaı... Oq tıgen torǵaıǵa uqsap qalypsyń. Qaı jaqtan kelesiń sekektep?

— Kontordan. — Vená oǵan bastan-aıaq bárin aıtty. — Bylǵary paltomen qosh aıtysqanyn, úı-ishimen qalaı janjaldasqany, enesiniń ony otyrǵyzbaq bolǵany eshteńe qaldyrǵan joq.

— Ekeýdiń basyna sý quıǵan edi, ol az bolǵan ǵoı. — dedi Kolka tisin qaırap. — Júr kettik, ishelik.

Vená irkilgen joq júrip ketti.

İship bolǵan soń Kolka tunjyraǵan kókshil kózderin syǵyraıta otyryp Venáǵa aqyl úırete bastady.

— Quıryǵyna músátir qystyrý kerek onyń. Tek iz qaldyrma. Áıtpese olar seni tútip jep qoıady. Ózińe shúıilgen shaqta kempirdi birer ret záresin ushyra qorqyt... Bolmaıdy eken, olar seni erttep minip alady. Qaıda jekse sonda ketetin esegi bolasyń da qoıasyń.

Venány ashý qysyp, qany qaınap ketti. Túıeniń jarty etindeı Sonádan kórgen qorlyǵy kópke deıin ne tımeı, ne qoımaı ıt áýrege salyp, ne "bolady", ne "bolmaıdy" joq, qaqpanyń aldynda "mıaýlatyp" qoıǵany bári de birden esine túse qaldy. Joq, shynynda da bárin bir qalypqa keltirý kerek. Óıtpeıinshe úı ıesi bolǵany qaısy munyń! Esek dep Kolka durys aıtty.

— Bara sala bireýlerge músátir qystyramyn. — dedi ol. Aqsańdaı basyp úıine keldi. Yza, qorlyq kókiregine syımaı barady.

"Tapqan ekensińder aqymaqty! Ittiń kúshikteri. Onymen de turmaı mılısıaǵa júgiredi! Saldaqy!" Soná úıde joq eken.

— Ol qaıda ketken? — dep surady Vená.

— Men qaıdan bileıin, — dep enesi shap ete tústi. Bul eki ortada kontordaǵy úı sypyrýshy buǵan: mılısıada Venáǵa onsha uryspapty degen habar jetkizgen-di. (Bul qalaı: Lızaveta jumys istemegeli bes jyl, sonda da basqalar onymen eseptesetin: ybyr-sybyryna aralasyp, tipti budan qaımyǵatyn da.) Ol maǵan esep bermeıdi.

— Qysqart! — dep aqyrdy Vená tabaldyryqta turyp. — Tym kóbirek ottap, bylshyldaıtyn bolyp baramyz!

Lızaveta Vasılevna kúıeý balasyna tańyrqaı qarady.

— Bul ne? İship alǵannan saýmysyń?

Venányń basyna bir tapqyrlyq oı kele qaldy. Ol aýlaǵa shyǵyp saraıdan balǵa, onshaqty jýan shege taýyp aldy. Bárin de qaltasyna salyp, qaıtadan úıge keldi.

— Áne bireý ne zat? — dep surady ol jaımen.

— Ol qandaı zat? Qaıda? — dep ilip áketti enesi.

— Dárethananyń.... joǵarǵy japsarynda tyǵýly turǵan qyzyl shúberek ne?

Enesi dárethanaǵa qaraı umtyldy. Vená onyń sońynan erdi.

Enesiniń dárethanaǵa kire bergeni sol edi, Vená esikti syrtynan jaba qoıdy. Sodan soń ony shegeleı bastady.

Enesi aıǵaı saldy.

— Biraz otyra tur, oılan, — deıdi Vená. — Bireýdi otyrǵyzýǵa ózińniń de janyń qumar edi. Endi sonyń ne ekenin oz basyńnan keship kór. — Esikti ashylmastaı etip shegelep bolǵan soń úıdiń esigi aldyna kelip otyryp, Sonány kútti.

— Attan! — Lızaveta Vasılevna aıǵaı saldy. — Qaıdasyńdar, jarańdar, qutqaryńdar! Ashyńdar esikti!

— Baqyr, baqyra tús... Seniń daýsyńdy estip jatqan eshkim joq.

— Qaıdasyńdar, jurtym-aý, meniń kúıeý balam bir mashına aǵash urlaǵan. Kúıeý balam aǵash urlady! — dep qaqsap tur enesi.

Vená qoqan-loqymen:

— Aıǵaıdy qoımasań, qazir sol turǵan jerińde órteımin. — dedi. Enesi jym boldy, tek:

— Jeter endi, Venka!.. — dedi.

— Qorqytpaqsyń ǵoı?

— Joq, qorqytqanym emes, tap osyńnyń ózi úshin de eshkim mańdaıyńnan sıpaı qoımas.

Venányń kózine anadaı jerde jatqan bir túıir ák túsken edi, sony ala sala dárethananyń esigine:

"1969 jyldyń 25 maýsymynda plomba soǵyldy. Ashýǵa bolmaıdy" dep jazyp qoıdy.

— Venka deımin!

— Qazir endi seniń Sonáńdy úıtemin... Endi ol kirerge tesik taba almaıdy. Qara eltiriniń ishinde júrip, meni qaqpaqyldaýǵa kóne beretin esek deısińder ǵoı? Úıge men qanshama aqsha ákeldim, sonda da maǵan jibi túzý bir kostúm satyp áperdińder me?

— Sen daıyn dúnıege kelip kúmp ete qaldyń emes pe?

— Men lypasyz tyr jalańash kelgen bolsam, sol tyr jalańash kúıimde qalmas pa edim. Meni ózime bir kóılek satyp alatyn aqsha tappady degenge kim senedi. Sen basqalardy kýlakka tarttyń. Al baryp turǵan kýlak myna seniń ózińsiń! Dúnıe degen sandyqtaryńa syımaı ketti.

— Seniń tapqan dúnıeń emes ol!

— Sen tapqan ekensiń ǵoı? Baıyń kim úshin urlady? Al ol saǵan kerek bolmaı qalǵan edi, sottatyp, otyrǵyzyp qoıdyń. Endi óziń otyryp kór. Úsh táýlik otyrasyń. Qolyma myltyq alyp saǵan eshkimdi de jibermeımin. Bul seni otyrǵyzǵanym. Soıqandyǵyń úshin.

— Boldy ǵoı endi, Venka!

— Solaı. Dybysyńdy shyǵarady ekensiń, soryńdy sorpadaı qaınatamyn.

— Kempir adamdy bulaısha qorlaý degen qaıda bar?!

— Sen jurtty kári demeı, jas demeı ómir boıy qorlap kelesiń.

Vená Sonány taǵy biraz kútti de, kelmegen soń ony selodan ózi izdep shyqty.

— Tyrp etýshi bolma! — dep buıyrdy ol enesine.

Ol kúni Vená áıelin taba almady. Enesin kórshileri "abaqtydan" bosatyp jiberdi.

Sot dúrmekti ótti. Klýbta jurtqa jarıa, ashyq júrgizildi.

Sotta Lızaveta Vasılevna jylady, taǵy da óziniń alǵashqy kolhozdardy qurysqanyn aıtty, sondaı-aq "abaqtyda" otyryp bastan keshken azabyn baıan etti, Venány qalaıda qamaýǵa alýdy qalaıtynyn bildirdi. Biraq aýyldastary buǵan qarsy boldy. Venány kóri-jas judyryqtaıynan túgel biletin, jetim bop óskenin aıtty, ózi elgezek jýas, eshkimdi mańdaıynan shertken emes desti... Jaza berý kerek shyǵar, árıne, biraq abaqtyǵa otyrǵyzý obal! Kópten beri zeınetker, kópke syıly, baıypty qart soldat Mıhaılo Kýznesov tebirene sóıledi:

— Azamat sýdıalar! — dedi ol. — Men Venkanyń ákesin biletin edim, ol qan maıdanda jaýǵa qarsy erlikpen qaza tapty. Sheshesi kolhozda jan aıamaı eńbek etti, ol da qaıtys boldy. Venkanyń ózi on jasynan eńbekke aralasty. Azamatsha Kıselevany alar bolsaq... ol ánekı jylap otyr, bilemiz, qartaıǵanda dárethanaǵa qamalý degendi qudaı eshkimniń basyna bermesin, al solaı da bolsa, óz basy ómir boıy mańdaıy terlep jumys istep kórgen jan emes. Qazirgisi de sol alatyn zeınetaqysy menikinen kop, al men bolsam, úsh birdeı soǵysty bastan keshtim: óne-boıymda saý-tamtyq joq...

— Men kedeı otbasynan shyqqanmyn! — dep shańq ete qaldy Lızaveta Vasılevna. — Men alǵashqy kolhozdardy...

— Men de kedeı otbasynan shyqqanmyn. — dedi Mıhaılo. — Kolhozdy uıymdastyrýǵa sen birinshi bolyp qatyssań, men kolhozǵa birinshi bolyp kirgenmin. Seniń qoǵamǵa sińirgen erekshe eńbegiń qandaı? Soǵys kezinde aýyldaǵy kooperatıvtiń predsedateli ediń tamaǵyń toq, kóılegiń kók boldy, biz muny da bilemiz. Al judyryqtaı Vená óz betimen kúneltti... Muny baǵalaı bilý kerek. Baǵalamasqa bolmaıdy. Otyrǵyzý ońaı eken, sonda ne dep otyrǵyzady. Ol ózi ári múgedek.

— Onyń alǵan alǵysynyń ózi onnan asady! Aldyńǵy qatarly eńbek ıesi ekeni árbir mereke saıyn atap ótiledi! — degen daýystar estildi zaldan.

Osy mezette ústel basynan ústinde sándi kástómi bar, kelbeti kelisken jýan bireý túregeldi. Bárin de ózi bilip turǵandaı-aq, zalǵa kóz jiberdi.

— Qymbatty joldastar! Bári de túsinikti: sizderdiń aýyldastaryńyz qoıdan qońyr, jýas, súıkimdi bala eken... — Ol osylaısha bastap, budan ary kósile siltedi! — Qylmysty árqashanda asqyndyrmaı, jeńil kezinde jazalaǵan durys, al tap myna jaǵdaıda onyń paıdasy da bar, — dep bir qoıdy. Mysaldar keltirdi, osy sıaqty kórer kózge mop-momaqan balalar pyshaq jumsaı bastaǵanda, qoǵam úshin saqtyq kerek degendi aıtty...Qanyna qaraıǵan osy jigittiń taǵy da mas bola iship, qolyna balta almasyna kózderińiz jete me, káne, aıtyńdarshy? Nemese, tipti myltyq kezenbesine kim kepil? Bir úıde eki ǵana áıel eken. Oılańyzdarshy...

— Ol araq ishpeıdi...

— Sonda ol qolyna balǵa alyp, enesin dárethanaǵa qamap qoıǵanda gazdy sý iship barǵan bolǵany ma? Onda da qoǵamǵa eńbegi sińgen qart adamdy! Sondaǵy jazyǵy ne onyń? Áıeli buǵan bylǵary palto ápermeı, ózine palto satyp alǵany úshin be?

Venányń otyrǵan oryndyǵy shaıqala syqyrlap ketti. Zaldaǵylardyń birsypyrasy Venka endi qamalatyn boldy desti.

— Joq, joldastar! Sottalýshynyń bul isin qazir aıaqsyz qaldyrsań — bul bizdiń oǵan jasalǵan qaıyrymdylyǵymyz bop tabylmaq. Eń abzaly, qazir sottaý. Sonda biz ony úlken qaterden arashalap alyp qalǵan bolamyz. Bolmaıdy eken ol bir pálege taǵy urynady.

Kelbetti azamat sóziniń sońynda Venkaǵa úsh jyl berýdi usyndy.

Osy sátte taǵy da Mıhaılo Kýznesov ornynan turdy.

— Joldas, siz bárin de óte durys aıttyńyz. Alaıda men Uly Otan soǵysynan mynadaı bir kishkentaı shyndyqty mysalǵa keltireıin. Bizde jasy jıyrmalar shamasynda, osy Venka sıaqty násheki bir soldat boldy. Shabýylǵa shyqqanymyzda sol soldat qorqyp, qolyndaǵy vıntovkasyn laqtyryp jibergen boıy eki qolymen basyn ustap qulaı ketti. Saıası jetekshimiz ony tabanda atyp tastamaq bolǵanda, biz, egde soldattar ara túsip alyp qaldyq. Ornynan turǵyzyp alǵannan keıin, ol da bizben birge júgirip kele jatty... Keremetti qarańyz! Bárimizdiń kózimizshe ol eki fashısi túırep óltirdi. Fashıser — eńgezerdeı, al álgi famılıasyn umyttym, osy Venkadaı-aq bala. Oǵan mundaı kúsh qaıdan keldi! Men muny aıtyp turǵan sebebim adam aıaq astynan osaldyq bildirip pálege tap bolsa, ony qaıtyp ońalmastaı kóremiz. Bul arada asyǵystyq jasamaý kerek, ol áli de bolsa ózine-ózi kelip ońalady. Joldas, siz ózińiz soǵysta bolǵan ba edińiz? — dep surady Mıhaılo odan sóz sońynda.

Kelbetti azamat bul sıaqty qabyndy mysalǵa onshalyqty aıylyn jıa qoıǵan joq. Túsingendeı bop ezý tartty.

— Men soǵysta boldym, joldas. Bul sizdiń suraǵyńyzǵa jaýabym. Endi siz keltirgen mysalǵa toqtalalyq. Bul.. árıne, eleýge turarlyq, naqty mysal, biraq bul arada óz ornyn taýyp turǵan joq. Munda siz, bylaısha aıtqanda, qudaıdyń bergen syıyn botqamen shatastyryp aldyńyz. — Kelbetti azamat myrs etip kúlip qoıǵan edi, sol sát onyń jýan qarny da solq ete qaldy. — Bul mysalmen sizdiń aıtaıyn degenińizge qarama-qarsy nárseni dáleldeýge bolady. Aıtpaqshy, ol soldatqa sot boldy ma?

Mıhaılo birden jaýap bere qoıǵan joq. Jurttyń bári sonyń otyrǵan tusyna nazar aýdara qalysty.

— Boldy Mıhaılo sozalań jaýap berdi. — Biraq...

— Óte durys. Biraq...

— Biraq eskertýsiz qaldyrdy. — dedi Mıhaılo daýsyn kótere. — Basqa bólimge aýystyrdy.

— Onda másele basqasha. Ol ornynan túregelip, sizderge ilese júgirse, sodan keıin eki fashısi naızaǵa jyqsa, bul ózin-ózi aıqyn kórsetip turǵan shyndyq dálel, muny eskerý kerek jáne eskerilgenin kórip te otyrmyz. Al endi materıaldyq... jaǵynan eskerýge kelmeıtin de dálelder bolady. Soldat qoryqty, myltyǵyn laqtyrdy, qulady... Ol qoryqqan eken túsinikti. Ormanda jalǵyz kele jatyp aıýdy kórip qorqady ekensiń, onda qudaıdyń jazýyna, dálirek aıtqanda, aıý seni talaı ma, joq pa soǵan júginesiń. Bul arada áńgime soldat týraly, ol shabýylǵa jalǵyz shyqqan joq, ol óziniń sol qorqýymen búkil rotada qorqynysh týǵyzdy.

— Olaı emes! — dedi Mıhaılo. — Ol qoryqqan eken dep biz júgirisimizden tanǵanymyz joq.

— Sizder basqa oımen júgirip kele jattyńyzdar. Bastaryńyzda qorqynysh paıda bolǵanyn sezip-bile qoıǵan joqsyzdar. Qorqaqtyq jasaǵan soldat sonysymen sizderdi alda qandaı qater kim biledi, ólim shyǵar kútip turǵanyn ańdatty.

— Ol bolmasa biz muny bilmeı me ekenbiz.

— Al endi qazirgi sóz bolyp otyrǵan iske keler bolsaq...

Venka kelbetti azamatqa qarap, onyń ne aıtqanyn onsha túsine almaı otyr. Bar túsingeni — bul da qalaıda muny otyrǵyzý jaǵynda. Enesi sıaqty óshpendi emes, buryn sońdy Venkany kórmegen adam. Buǵan deıin eshýaqytta da sot aldyn kórmegen Venka memlekettik aıyptaýshy, qoǵamdyq aıyptaýshy degender bolatynyn bilmeıtin... Sot degenimiz onyń uǵymynsha sýdıa. Al mynaý adamǵa qaıtken kúnde de Venkany úsh jyl abaqtyǵa otyrǵyzý nelikten kerek boldy eken? Ol osyǵan túsine alar emes. Sýdıa úndemeıdi. Al mynaý ornynan ushyp turyp neshe ret deseńshi otyrǵyzý degennen basqany bilmeıdi. Venkada óshigý de, ashý da joq. Tek tań-tamasha bop esin jıa almaı otyr. Sózden de qalǵandaı. Sotqa taǵy basqa aıtaryń bar ma dep suraǵanda ol ıyǵyn bir qıqań etkizip, asyǵa-úsige, úreıli keıippen:

— Qajeti ne? — dedi. Sot qupıa keńeske ketti.

Venka otyr. Ne bolaryn kútýde. Ony úreı qamap alǵan... Abaqtyǵa barar aldyndaǵy úreı emes: osynda kele jatyp oılastyrǵan-dy. Jıyrma segizge úshti, tipti tórtti-aq qosalyq. Sonda otyz bir, otyz eki... Dáneńe de emes degen-di. Munyń úreılendiretin álgi kelbetti azamattyń aldy. Oǵan qaraı-qaraı kóziniń úırengeni sonshalyq, qazirgi ústel basynda joq keziniń ózinde de, ol munyń kóz aldynda: salmaqty, baıypty, kóńildi adam keıpinde tur. Taǵy da dáleldeı-dáleldeı kelip otyrǵyzý kerek deıdi. Múlde túsiniksiz. Osydan soń ol.. keshki tamaǵyn iship balasyn oınatyp, áıelimen qalaı birge uıyqtamaq eken? Vená buryn basqalarǵa jıi ashýlanatyn, biraq olardan qoryqpaıtyn.

Al olardyń qaskúnem keletinin endi ǵana shoshyna túsingendeı boldy. Bir joly eki mastyń Venány sabaǵany bar. Qushyrlanǵany ma, nemene yshqyna daýystaı júrip sabady. Vená janyna batqan taıaqty emes, sondaǵy yshqyna shyqqan úndi kópke deıin jıirkene eske alyp júrdi. Biraq olar esinen aıyrylǵan mas edi. Al endi mynaý bilimdi, ashýdan aýlaq, aspaı-saspaı jurttyń bárin otyrǵyzý kerek dep ılandyrady. Qudaıa toba deseńshi!.. Enem she!.. Ene ábjylan, aqala, kúıeý balasyn úsh jyl emes, bes jylǵa kestirýge ázir. Biraq muny túsinýge bolady. Ol elden shyqqan surqıa. Al mynanyki ne!.. Bul qalaı?

Venáǵa eki jyldyq shartty jaza qoldanylsyn degen úkim shyǵaryldy.

Venányń janashyrlary qýanyp qaldy.

Al Vená erekshe bir oı ústinde kele jatty. Álgi kelbetti azamat munyń kóz aldynan keter emes. Áli de bolsa munyń tańyrqaýdan arylar túri joq... Ol únemi osylaı isteı me eken?

Vená ázirshe Kolka Volobýevtikinde tura turmaq boldy.

Kolka taǵy da araq ishelik degen edi, Vená bas tartty. Tórgi bólmege erterek baryp jatty da uzaq oıǵa ketti.

Ómir degen qyzyq eken ǵoı! Kózdi ashyp-jumǵansha bolǵan joq, bári de astan-kesteń boldy. Qarań ǵana qalsa edi, sol bir bylǵary paltosy túskir! Qaıdan ǵana aıaq astynan palto satyp almaq boldy ekenmin? Onsyz da tirshilik ete berýge bolatyn edi ǵoı. Sonány kóndirip sheshesinen bólek turýymyz kerek edi... Biraq ol da aqymaq qoı, sheshesiniń aıtqanynan shyǵa qoımas-aý. Sol kúni túnde Vená ne oılasa da, jany qanshalyqty aýyrsa da kelbetti azamat munyń esinen ketpeı-aq qoıdy joǵary minbeden ashý-yzasyz, aıǵaı-shýsyz Venáǵa qarady da turdy. Omyraýynda teńgedeı birdeńe jarq-jurq etedi onysy galstýkty kóılekke qosyp ustaıtyn qapsyrma eken. Qoıý qara qastary keńsirikten sál joǵary, birimen-biri tutasa bitken. Shashyn artqa qaıyrǵan, jaltyrap tur. Al uıysqan birneshe tal shashtary mańdaıyna túsip, sóılegen kezinde dirildep qozǵalyp qoıady. Júzi dóńgelek ashyq kelgenimen baısaldy, jymıyp kúlgende betiniń ushynda shuńqyr paıda bola ketedi. Qysqasy, bul kelbetti adam Venányń dińkesine tıip-aq bitti. Vená abaqtyda emes, joldasynyń úıinde jyp-jyly qoshqar ton jamylyp jatqanyna qýanǵan da joq.

Azdap iship alǵan jigitter aýyzǵy bólmede tún ortasy aýǵansha dabyrlasyp dyrdýmen otyrdy... bular Venáǵa qutty bolsyn aıta kelse de, ári-beriden soń ony umytyp, árqıly irili-ýaqty ister jaıyn sóz etýge kóshken-di.

Tańerteń Vená aýdanǵa jol tartty.

Kún shyǵar-shyqpastan erte attandy. Kún jyly edi, jer túnde onsha tońazı qoımaǵan.

Vená jolǵa ázirlendi. Saparda júrgende, kóptiń arasynan aýlaq ońashada, Venányń jany jaı tabatyn jáne ol ózi biletin adamdar áldeqaıda alysta qalyp, endi qaıtyp qosylmastaı kóretin. Olardy tobymen eske alady... Munyń oıynsha ondaǵylardyń bári de ábden shatasyp bolǵan, urys-kerissiz otyrmaıdy, isterinde bereke joq. Keshegi sot munyń esinde óte jaısyz jaman tús sıaqty bolyp qaldy. Vená araqty anda-sanda ǵana ishedi, ishti-aq jaman tús kóretin: keıde bireýler ony qýyp jetip sabaǵaly kele jatady, al munyń júgirýge murshasy kelmeıdi. Aqsaqtyqtan emes (túsinde ol aqsaq bolyp kórgen joq), aıaǵy astynan kedir-budyr, shuqyr kezdese beredi... Bir joly belgisiz bir qurylystyń boıymen qashyp kele jatyp qazylǵan orǵa, shashylyp jatqan taqtaıǵa, atkópir temirge kezdesti. Túsinde ol bir beıtanys bazaǵa kelip, mashınasyna benzın quımaq bolǵanda birneshe jasóspirim jigitter ortaǵa alyp, tálkektegen: "sen aqsaq ekenmin dep bilgishsine berýiń kerek pe? Solaı ǵoı?". Al ózderi muny tý syrtynan, búıirden shyǵyp qyspaqqa ala bastaǵan... "Men qaıda júrip bilgishsinippin?deıdi Vená muńaıyp. Qorqyp ta tur. — Meni bilgishsıdi degendi qaıdan shyǵaryp tursyńdar? Bularyń qalaı, jigitter-aý".

— "Joq, sen qazir bizge jón-josyq aıtpaq kórinesiń"... Vená: "Kolka! Kolka!" — dep daýystap Kolka Volobýevti shaqyrdy.

Vená alda, joldyń 27-shi kılometrinde turǵan Volgany kórdi kapotyn ashyp tastap shopyr birdeńelerin jóndegen bolyp jatyr. Al onyń janynda keshegi kelbetti jigit tur Venányń júregi sý ete qaldy. Vená áldeqalaı sasyp, tipti júrisin de baıaýlata tústi... Sol mezette anaý buǵan qolyn kóterdi. Vená oılanbastan toqtaı qaldy.

Kelbetti jigit kabınaǵa tóne turyp til qatty:

— Meni ala ketshi... — Venány tanydy, — O-o. — dedi ol, Venányń baıqaýynsha bul da abyrjyńqyrap qalǵandaı, — eski tanys ekenbiz ǵoı!

— Otyr! — dedi Vená. Kelbetti azamattyń álgideı abyrjýyn baıqaǵannan keıin buǵan da tabanda ospadar ázilkeshtik paıda boldy. — Jýandap kelemiz be qalaı?

Kelbetti azamat lyp berip kabınaǵa kirdi de, Venáǵa kúlimsireı týra qarady. Jolǵa shyǵysymen arada bir mınýt ótken soń Venáǵa kórgen bette kelbetti azamat abyrjyp qaldy dep jaza basyp qalǵan joq pa ekenmin degen eki ushty oı keldi.

— Qalaı? — dedi azamat.

— Neni aıtasyz?

— Kóńil-kúıiń qandaı deımin... Men seni endi apta boıy... ishetin bolar dep oılaǵan edim. Shynyn aıtsam, jigitim, keshe seniń juldyzyń ońyńnan týdy deýge bolady.

Vená úndemedi. Ne aıtaryn bilmedi. Ózin-ózi qalaı ustaýdy da bile almaı keledi.

— Áıelińmen, árıne, aıyrylysatyn bolarsyń? — Quptaǵandaı keıippen surady ol. Taǵy da Venáǵa týra qarady.

— Álbette. — Keshegi sottaǵydaı-aq, bul adamnyń tabandy, aqyldy, qaısar ekenine oǵan qosa kóńildiligine Vená taǵy da qaıran qaldy.

— Be-eý, jigitter-aı, jigitter... Senderge ne daýa... Shóp basyn syndyrmadyń dep aıta almaımyz tirshilik etý ońaıǵa túsken joq, al áp-sáttiń arasynda báriniń de kúlin kókke ushyrý degen ne: otbasyn buzdyń, bedelden aıyryldyń... áıelińdi súıetin ediń ǵoı?

Vená osy arada kilt ashýlanyp qaldy.

— Onda seniń jumysyń bolmasyn. — dedi.

— Árıne, meniń jumysym emes! — dedi anaý. — Seniki. Seniń jumysyń, baýyrym. Meniki bolsa, azabyna men qalar edim ǵoı. Tek sendeı aqymaqtarǵa janym ashıdy, ánekı, gáp qaıda jatyr. Bes tıynǵa araq iship, eki som seksen tıynnyń azabyn shegesińder. İship bolmaı jatyp teńselesińder. Mas emes adamnyń til tabysýyna bolar edi ǵoı? Áıeliń qandaı ádemi, keshe kórdim. Birge turyp dáýren súrýge bolmas pa edi...

Bir mezet Venányń kózi eshnárseni kórmeı qalǵandaı boldy. — Ózegi órtene Sonádan aıyrylǵany, birjola aıyrylǵany esine tústi! Beınebir shyńyraýǵa qulap bara jatqandaı jany túrshigip ketti...

— Bylǵary palto degenniń jaıy qalaı, ony qaıdan almaq ediń?

— Sol aımaqta bireý tapsyryspen tigetin edi... — Vená alǵa kóz jiberdi. Alda Ýsh ózenine salynǵan kópir bar-dy. Arnaly da óreli Ýsh kóktemde Edil sıaqty burqana tasıtyn.

— Paltoǵa qansha alady? Óz materıalynan tige me?

— Óz materıalynan.

— Sonda ol qansha turady?

— Árqıly. Men júz alpysqa alsam ba degen edim. Jaqsy bolsa, odan da qymbatqa almaqpyn.

— Jaqsy bolsa degendi qalaı túsinýge bolady?

— Aıtalyq, bylǵarysy bir basqa, uqsatylýy bir basqa... Uqsatý degeni ár qıly bop keledi.

— Máselenkı, eń jaqsysyn alǵanda? Iaǵnı bylǵarysy da, uqsatylýy da jaqsy bolsa, qanshaǵa túspek?

— Úsh júzge deıin barsa kerek... Bireýge tórt júzge tigip beripti degendi de esittim.

— Ol aımaq qaı tusta? Alys pa?

— Joq, alys emes.

— Meken-jaıyn bilesiń be?

— Bilemin.

Ýshtyń jaǵasynda qos tigip jatqan týrıser GAZ-69 mashınasynyń kenetten ońǵa kilt burylyp, kópirdiń qorshaý-jaqtaýyn qıratyp baryp ózenge qulaǵanyn kórdi.

Mashınany sýdan shyǵaryp alǵannan keıin, apattyń sebebin bilmek bolǵan edi, mehanıkter nelikten ekenin taba almady. Aktige "tizgindep, júrgizý tetigi shaınasyp qalǵan eken" dep jazyldy.

Ekeýi de jolaýshy men shopyr ólip ketken eken. Shopyr mashına sýǵa qulap túspes buryn ólgen: júregi jarylyp ketipti. Jolaýshy esikti asha almaǵan, kópirdiń jaqtaýyna urylǵan esik japyryla qabysyp qalypty. Ol mashınanyń áınegin de syndyrmaq bolǵan eken (eki qoly birdeı jaralanypty), biraq áınekti jartylaı ǵana syndyrypty, túgel syndyryp úlgere almaǵan. Tunshyǵyp ketken.

---