InfoHub Logo

Dóń ústindegi alańqaıda úı tur. Úı bylaısha qaraǵanda on úsh-on tórt saldaýdan órip salǵan astyq qoımasyna uqsaıdy, jalǵyz terezesi bar, senegi de, tipti shatyry da joq. Atamzamannan beri qaraı Taıgada bulardy salyp kelgen kimder edi?.. Jazǵa salym bireýler keledi de, túzý qaraǵaılardy jýsatyp, butap tastaıdy... Al kúzde ashyq alań kúnderdi paıdalanyp, bas-aıaǵy bir aptanyń ishinde úsh-tórt baltashy kesip-jonyp, órip shyǵady. Mańaıda balshyq ta, tas ta bar osylardan qazanaspaı-pesh qalap, turbasyn tóbege shyǵarady, adam jatatyn sáki jasaıdy osydan soń tura ber, qalaýyń bilsin!

Qystygúni ondaı úıge kire qalsań, ıt baılasa turǵysyz dese bolǵandaı, qabyrǵalardy, oıyq-tesik sańylaýlardy bir eli kúıe basqan, ańqyǵan tútin ısi qolqańdy qabady.

Peshte sytyrlap ot janyp jatyr... Jibigen laıdyń dymqyl ıisi shyǵyp tur, tóbesinen sý tamshylaıdy. Úıde ıis bar. Mundaıda peshke otyndy syqaı salyp, tysqa shyǵyp, jaǵýǵa kerekti otyn butaǵan abzal. Jarty saǵattaı ýaqyt ótkende úı ishi jylynyp, ıis-qońys seıile bastaıdy. Ústińdegi tonyńdy sheship, peshti toltyra taǵy da otyn salýyńa bolady. Qabyrǵalar tership, peshten ystyq lep shalqıdy. Adam da áldebir raqatqa bólenip, jany jaı tapqandaı jadyrap sala beredi. "Aıhaı-haı!" degisi keledi. — Osylaı bolsa kerek qoı!" Qazir úı ishi qurǵady, biraq sákiniń taqtaılary tastaı sýyq. Oqasy joq, keshikpeı jylynady. Ázirshe tondy tósenip, tamaq salǵan dorbany jastanyp, aıaqty peshke berip jata turýǵa bolady.

Maýjyrap qalǵı bastaısyń tyrp etkiń kelmeıdi. Ornyńnan turyp peshke otyn tastaýǵa da moınyń jar bermeıdi. Al ot jaǵý kerek-aq. Peshte qyp-qyzyl shoq atjal bop úıilip qalǵan. Keldekterdi oǵan tastap kep jiberseń lap ete túsedi. Pesh aldynda tuǵyr tur. Oǵan otyra ketip shylym tartýǵa jáne oı sońyna erýge de bolady. Ońasha otyryp oılanǵan qandaı tamasha! Qarańǵy. Tek pesh sańylaýlarynan ot jyltyldaıdy: onyń sáýlesi edende, qabyrǵalarda, tóbede oınap tur. Esińe qaı-qaıdaǵy túsedi! Bir sát ákeńniń eń alǵash ret atqa mingizgeni, ony qamshymen tartyp qalyp: "Bekem bol, saıtannyń balasy!" degeni de oıǵa oralady. Sóıte tura ózi ishek-silesi qatqansha kúletin-di. Shesheń de máz bolyp qalady. Bul shóp shaýyp jatqan mezgilde bolatyn. Nemese boıjetkendi alǵash ret shyǵaryp salǵanyń. Dál janynda kele jatyp, albasty basqandaı oǵan til qata almaǵanyńdy qaıtersiń. Osylar eske túskende óz ózińnen otyryp kúlgenińdi de baıqamaı qalasyń. Nelikten ekenin kim bilgen — shyn tamasha...

Úı jylydy. Endi shaı qaınatýǵa da bolady. Kádimgi kirpish shaı, kók shaı. Odan balaýsa shóp ıisi shyǵyp, jazdy esińe túsiredi.

...Minekı, osyndaıyn qara kóleńke mezgilde pesh aldynda qor-qoryn tartyp Nıkıtıch shal otyr.

Úı ishi ysyp ketti. Syrtta qaqaǵan aıaz. Nıkıtıchtiń kóńili jadyraı bastaǵan. Jastaıynan osy Taıgany sharlap, kásip etip keledi. Tıin aýlaıdy, aıý da atqan kezderi boldy. Sol úshin ol sholaq tonnyń sol jaq qaltasyna kartechpen oqtalǵan bes-alty patron salyp júretin. Taıgasyz munyń kúni joq. Ásirese, onyń qysyn unatady. Múlgigen tynyshtyq, ol sál elegizigendeı bolady. Biraq jalǵyzdyq jalyqtyrmaıdy, ózińmen-óziń. Nıkıtıch tóńirekke syǵalaı kóz júgirtedi, osynaý appaq keń dúnıeniń ıesi bir ózi ǵana ekenin jaqsy biledi.

...Temeki tartyp Nıkıtıch otyr.

Syrttan shańǵynyń syqyry estildi de tyna qaldy. Terezeden bireý qaraǵan sıaqtandy. Shańǵy taǵy da syqyrlap, basqyshqa taman keldi. Esikti taıaqpen birer ret tyqyldata qaǵyp:

— Kim bar munda? — dedi bireý.

Jas adamnyń daýysy, aıaz soryp jáne uzaq ýaqyt úndemeı kelgendikten bolar, qarlyǵyp shyǵady, adam japadan-jalǵyz ózimen ózi sóılese almaq emes qoı.

"Ańshy emes eken" dep túıdi Nıkıtıch. Ańshy bolsa surastyryp jatpaıdy, birden úıge kirip keledi.

— Biz bar!

Esik syrtyndaǵy adam, shańǵysyn aǵytyp qabyrǵaǵa súıedi de basqyshqa keldi. Esik sál ashylǵanda lap ete qalǵan qalyń bý ishinen Nıkıtıch belin býynyp, syrma shapan kıgen, basynda soldattyń eski telpegi bar, jylyshyraıly, uzyn boıly jas jigitti kórdi.

— Kim bar munda?

— Adam bar, — Nıkıtıch ottan shala alyp, ony basynan joǵary kótere jaryq jasady.

Ekeýi birazǵa deıin til qatyspastan, birine-biri qarap qalǵan.

— Jalǵyzsyz ba?

— Jalǵyzbyn.

Jigit peshke qaraı ótti de, qolǵabyn sheship, qoltyǵyna qysyp, qolyn otqa sozdy.

— Aıaz degen qutyryp ketti.

— Aıaz qatty jigittiń myltyǵy joq ekenin Nıkıtıch naq osy arada ǵana baıqady. Joq ańshy emes. Oǵan uqsamaıdy. Bet álpeti de, kıimi de uqsamaıdy Naýryz aıynyń qahary qatty keledi.

— Qaıdaǵy naýryz? Qazir sáýir ǵoı.

— Jańasha sáýir. Eskishe naýryz. Bizde naýryz eken, jylyraq kıiný shart eken degen mátel bar. Jeńil kıingensiń. Myltyǵyń nege joq degendi shaldyń sóz etkisi kelmedi.

— Eshteńe etpeıdi, — dedi jigit. — Munda jalǵyzsyz ba?

— Jalǵyzbyn. Álginde de suraǵan ediń ǵoı... Jigit buǵan qaıyryp jaýap qatpady.

— Otyr. Shaı qoıyp jibereıin.

— Kishkene jylynyp alaıyn...Sóz álpetine qaraǵanda jigit osy araniki, "Rossıanyki" sıaqty. Shal mán-jaıdy surastyryp bilýge qushtar-aq, biraq birden kıe soǵyp, tergeme degen erteden kele jatqan qaǵıda qushtarlyqtan da basymyraq jatyr.

Jigit qolyn jylytyp bolǵan soń shylym tartty.

— Turaǵyńyz jaıly eken. Qandaı jyly.

Jigit shylymyn tutatqan shaqta Nıkıtıch onyń ádemi kelgen ashań júzdi, qoıý kirpikti ekenin ańǵardy. Shylymdy sýyra soryp, aýzyn ashyp, juma bergende altynnan salynǵan eki birdeı mańdaı tisi jarq ete qaldy. Saqalshashy tap-tuınaqtaı, samaı shashy sál buıralaý kelgen. Ózi ábden júdegen... Shal nazary basqaǵa aýdy. Ol janǵan sirińke jaryǵyn joǵary kóterip, jigitke endi qadaǵalaı qarady. Kelbetine qaraǵanda: tik minezdi, batyl.. Sonymen qatar bir túrli "qajyǵan da" jan sıaqty Nıkıtıch osylaı dep topshylady. Bul arada orynsyz da bolsa: "Mundaılardy qyz jaqsy kóredi", — dep oılady.

— Otyrmassyń ba, túregep tura bermeı. — Jigit ezý tartty.

— Olaı emes, áke. Tize búk deńiz.

— Al tize búk. Nege otyr demeske? Bizde otyr dep aıta beredi.

— Tize búgýge bolady. Munda basqa eshkim kelmeıtin be edi?

— Qazir kim keletin edi? Mezgilsiz ýaqytta? Kele qalǵandaı bolsa, oryn tabylady Nıkıtıch tuǵyr ústinde bir jaǵyna ysyryla tústi. Jigit onyń janyna kelip otyryp, qolyn taǵy da otqa qarsylady. Qoly jumysshy qolyna uqsamaıdy. Biraq jigittiń denesi iri, qaıratty sıaqty. Nıkıtıchke onyń kúlkisi unady, "daraqy" emes, baısaldy kúlki. Oǵan qosa tisteri de altyn... súıkimdi jigit. Saqalyn alyp, ústine kostúm kıgizse, muǵalim bolyp shyǵa kelgeli tur. Nıkıtıch muǵalimderdi óte jaqsy kóretin.

— Iolog pa ediń? — dep surady.

— Kim dedińiz? — jigit túsinbedi.

— Álgi... Taıgada birdeńelerdi izdep, tintip júretinder bar emes pe edi...

— A-a... Iá.

— Myltyq almaǵanyń qalaı? Qaýip qoı.

— Joldastarymnan adasyp qalyp qoıdym. — dedi jigit. — Derevnálaryńyz bul aradan alys pa?

— Júz elý shaqyrymdaı jer.

Jigit basyn ızeı túsip, kózderin jumdy, boıy jylyp raqattanyp sol kúıi biraz otyrdy da, bir mezet selk ete qalyp kúrsindi:

— Sharshadym.

— Jalǵyz qalǵaly uzaq júrip pe ediń?

— Uzaq júrdim. İshetin eshteńeńiz joq pa?

— Tabylady.

Jigit jan shaqyryp jadyraı bastady.

— Jaqsy boldy! Tula boıym qaltyrap barady. Tileýi qurysyn, úsip ólýim de yqtımal eken. Sáýir deıdi muny.

Nıkıtıch syrtqa shyǵyp, shoshqanyń maıy salynǵan dorbasyn alyp keldi. Tóbedegi shamdy jaqty.

— Taıgada jalǵyz júrý degenniń ne ekenin saǵan azdap ta bolsa eshkim úıretpegen ǵoı. Áıteýir jibere salady. Al sen bolsań, esh nárseden habaryń joq! Ótken jyly kóktemde, qar erigen shaqta men bireýdiń óligin taýyp aldym. Jas jigit eken. Shoqsha saqaly bar. Kórpege oranǵan kúıi siresip qatyp qalǵan. Nıkıtıch sákiniń shetine qoıyp maı kesti.Al meni jalǵyz jiberip kór, búkil qys boıy qyńq eter me ekenmin. Tek oǵym, sirińkem bolsyn.

— Báribir úıge panalaıtyn shyǵarsyz.

— Árıne, úı turǵanda qarǵa aýnap jatpaqpyn ba? Men peri emespin ǵoı.

Jigit belin sheship, ústindegi toqyma jyly kóılegin tastady da úı ishinde jeıdesheń júrdi. Myqty, denesi de symbatty kelgen. Jylynyp, óńi kirgen jyly uıaǵa tap bolyp, tiri adamǵa kezdeskenine ólerdeı qýanyshty. Taǵy da shylym tartty. Temeki tútini úı ishindegi ıis-qońysty jýyp-shaıa bastaǵan. Nıkıtıch qala adamdarymen áńgimeleskendi táýir kóretin. Olardy tek Taıgadaǵy dármensizdikteri úshin ǵana jek kóredi, ken izdegen áldebir partıalardy paıda tabý úshin, keıde bastap alyp júrgen kezderi de bolǵan, sonda olardy tálkek qyp ishinen kúletin de qoıatyn, biraq áńgimesin tyńdaýdan jalyqpaıtyn jáne ózi de áńgime aıtýǵa qushtar. Buǵan olardyń kópshik qoıa kúlip jyly sóılesetini unaıdy, al ózderi óz aldyna jeke qalsynshy onda kózin ashpaǵan kúshikteı qańǵyp ketedi. Partıada eki-úsh boıjetken bolsa, tipti jaqsy. Ózderi shydamdy keledi, shaǵym aıtpaıdy. Bári de tap-tuınaqtaı, tipti eshbir kómek te tilemeıdi. Bári bir tósekte uıyqtaıdy. Eshteńesi de joq, beıbastyq jasamaıdy. Al derevnályqtarǵa tap bolsań basyń pálege qalady. Bular ondaı emes. Keıde kórseń, kórkinen kóz alǵysyz: tar shalbar, beshpet kıip, masadan qorǵanyp basyna oramal tartyp alǵanda muntazdaı bolyp shyǵa keledi, aýmaǵan qýyrshaq dersiń. Al balalar deseńiz, qolmen qoıǵandaı. Sypaıy.

— İzdeıtinderiń ne sondaǵy?

— Qaıdan?

— Kezip júresińder emes pe ylǵı. — Jigit myrs etip kúldi.

— Men nesibemdi izdeımin.

— Nesibe... degenińiz, týysqan, aqqaırandaı jylpyldaq keledi: ustap alǵan sıaqtanasyń, alaqanyńda turǵandaı bolady, biraq olaı emes. — Nıkıtıch ózi den qoıa tyńdap, tyńdaı otyra ózara birine-biri qaraı túsip qoıatyn, al endi bireýi bolsa dápterine birdeńelerdi túrtip alyp jatatyn qala adamdarymen sóıleskenindeı munda da dilmarlyqqa baspaqshy edi. Al Nıkıtıch bul sarynǵa bir túsip alsa, túni boıy jalyqpaıdy — tek qulaǵyńdy tur de tyńdaı ber. Óziniń aýyldastary bolsa muny myljyń der edi, al mynalar — tyńdaýdan jalyqpaıdy. Raqat! Keıde ol jymdastyryp jiberdim bilem, atańa náletti dep kóterilip te qalady. Erterektegi poptan, basqadan esitpegendi osydan estısiń. Bul jerdiń aǵashynyń kıesi bar. "Oǵan tıme, tekten-tek balta silteme, qýrap, semip qalady, ol qýraıdy eken, sen de qýraısyń, muń basady, al munyń qaıdan paıda bolǵanyn bile de almaısyń", — deıdi. Nemese myltyq asynǵandar qaladan keledi de oń demeı, sol demeı tus-tustan tarsyldatyp ata bastaıdy — trah da bah! Erkegi, urǵashysy dep talǵamaıdy, tek óltirse boldy. Ondaılardyń qoldaryn kesip tastasa raýa. Aıtalyq, aıýdy atyp alǵan ekensiń, onyń artynda eki birdeı qonjyǵy jetim qalady.

Olar da ashtan óledi. Sondaǵy tapqanyń alaqandaı bir teri, asyqpasań úsheý de bolar. Ańmen oınaý esýastyń isi.

— Nesibe degeniń osy ǵoı, — Nıkıtıch áńgimesin odan ári jalǵastyrdy.

Biraq jigittiń áńgime tyńdaǵysy kelmedi. Tereze aldyna baryp, syrttaǵy qarańǵy túnge tomsara qarap turyp aldy. Ol uıqydan oıanǵandaı:

— Báribir, keshikpeı kóktem de keledi, - dedi.

— Kelmegende qaıda ketpek. Otyr. Bar mázirmen tamaqtanalyq.

Shóńkege qar eritip, ekeýi spırtke sý qosyp ishti. Onyń artynan tońazyǵan maı jedi. Jan jadyrady. Nıkıtıch peshke otyn saldy. Al jigit taǵy da terezege bardy. Terezeniń qyraýyn úrgilep sańylaý jasady da qarańǵy túnge uzaq qarady.

— Onymen sen ne kóre qoımaqsyń? — dep tańyrqady Nıkıtıch. Munyń áńgimeleskisi keldi.

— Erkindik, — dedi jigit. Kúrsindi. Biraq zilsiz kúrsinis. Erkindikti sóz etkende shamyrqana, batyl sóıledi. Tereze aldynan sheginip ketti. — İshetin birdeńe bershi, áke. — Qara sáten kóıleginiń túımelerin aǵytyp, jap-jalpaq alaqanymen ózin-ózi sart etkizip kókireginen salyp qaldy da, endi sol jerin sıpalaı bastady. — Janym kúıip barady.

— Birdeńe jeseń etti, ash qarynǵa ishken soń meńdetip áketer. — Meńdete almaıdy. Meni meńdetý ońaı emes. — Shaldy moınynan aıalaı, qysa qushaqtady. Sóıtti de óleńdete jóneldi:

Sup-sýyq, ózi yzǵarly azynaǵan,

Ólim ıisi shyǵatyn kameradan

Shyǵa berdi aqbas shal...

Osylaı dep ol jadyraı ezý tartty. Jigittiń kóz janarynan qýanysh oty jaınaı qalǵan. — İshelikshi, darqan jan!

— Jalǵyz júrip ábden jetimsirep qalǵansyń-aý, — Nıkıtıch te jymıa kúldi. Jigit buǵan barǵan saıyn unaı bastaǵan-dy. Ózi jas, tepse temir úzgendeı kúshti ári sulý. Biraq munyń ólip qalýy da yqtımal edi. — Búıtip júrip, jigitim, mert bolasyń. Taıgada myltyqsyz júrý — baryp turǵan bilmestik.

— Ólmeımiz, áke. Ómir alda, — muny da ol batyl aıtty, bir sát áldeqaıda alysqa boılaı qaraǵan kózi taǵy da "sýyna" qaldy... Onyń ne oılaǵany túsiniksiz edi, tek birdeńe esine túsip ketkendeı. Biraq onyń sol "birdeńeni" eske alǵysy da kelgen joq. Stakandy basyna kóterip simire saldy. Ashyrqanyp basyn shaıqady. Maı jedi. Shylym tartty. Túregeldi, otyrarǵa oryn tappaǵandaı. Úı ishinde adymdaı basyp, árli-berli júrip kelip, tór aldynda tura qaldy, eki búıirin taıanyp, taǵy da qaıdaǵy bir alysqa kóz tikti.

— Ómir súrgim keledi, áke, — dedi ol.

— Kimniń ómir súrgisi joq deısiń. Maǵan ómir súrý kerek emes qoı dep oılaımysyń? Al maǵan jýyrda...

— Ómir súrgim keledi! — Eńgezerdeı kórikti jigit ashýly zilmen qasqaıa turyp taǵy qaıtalady, shaldyń sózin bólip. — Sen bilmeısiń, onyń aty ómir. Ol.. — tistene oılanyp:

— Ol qymbattym meniń! Súıiktim! Baýyrym. Masań tartqan Nıkıtıch myrs etip kúlip jiberdi.

— Seniń ómir týraly bul aıtqandaryń qatyn týraly sózden ajyratqysyz eken.

— Qatyn degen — ońaı saýda. Jigitti áldebir qaısarlyq, batyl da qýanyshty sezim bılep alǵandaı. Ol shalǵa qulaq asqan joq, ózimen-ózi bolyp tur, al anaý endi muny tyńdaı qalǵandaı. Jigittiń óktem kúshi muny da baýrap ala bastaǵan.

— Qatyn degen... árıne. Biraq olarsyz taǵy da...

— Biz ony — qymbattymyzdy qolǵa túsirmeı qoımaımyz... Jigit eki qolyn alǵa sozyp, judyryǵyn túıdi, — alamyz keńirdekten ol qanshyqty... Kolá — profesor esińde shyǵar? Umyttyń ba? — Jigit áldebireýge til qatyp turǵandaı jáne óziniń "umyt" bolǵanyna meılinshe qaıran qalady. — Kolány deımin!.. Biraq sen Kolányń esindesiń. Kolá seni umytqan joq. — Qýanǵany ma, álde bireýden kek almaq pa, belgisiz. — Minekı, men mundamyn. Birer aýyz lebiz kútemin, aıaýlym. Men seni ókpeletpeımin. Biraq sen maǵan baryńdy beresiń. Bárin de! Alamyn!..

— Seni osynshama kúıdirgen shynymen-aq qatyn ba? — dep surady Nıkıtıch tań-tamasha qalyp.

Jigit basyn shaıqady.

— Ol qatynnyń aty erkindik. Sen ony da bilmeısiń, áke. Sen taǵysyń. Saǵan osy ara jaıly. Sen úlken qala ottarynyń qalaı janatynyn bilmeısiń. Ol qol bulǵap shaqyryp tur. Onda meıirimdi, jaqsy adamdar bar, úıleri jyly, mýzyka oınap turady. Olar sypaıy jandar jáne ólimnen ólerdeı qorqady. Al men qalany aralap kele jatatyn edim, ol túgeldeı meniki edi. Olar sonda qalǵanda, men munda nege júrmin? Túsinemisiń?

— Munda máńgi-baqı kelgen joqsyń ǵoı?

— Túsinbeısiń. — Jigit shyndap, nyǵyrlaı aıtty. — Meniń sonda bolýym kerek, óıtkeni men eshkimnen qoryqpaımyn. Ólimnen de qoryqpaımyn. Demek, ómir ıesi men.

Shal basyn shaıqady.

— Ne aıtyp otyrǵanyńdy túsine almadym, jigitim?

Jigit sákige jaqyn kelip, staqandarǵa araq quıdy. Ol kenetten sharshap qalǵanǵa uqsaıdy.

— Abaqtydan qashyp kele jatqan betim, áke, — dep qannen-qapersiz. — Kelińiz.

Nıkıtıch staqanyn lyp berip ala sala jigittiń staqanyna shyq etkizdi. Jigit iship salyp, shalǵa qarady... Shal birden ishe qoıǵan joq. Staqany qolynda otyr. Jigitke tómennen moıyn soza qarady.

— Nege qaradyń?

— Mynany qaıtsem eken deımin.

— İship jiber, — dedi jigit. Taǵy da shylym tartqysy kelgen edi, qorapta eshteńe qalmaǵan eken. — Shylymyńdy bere tur.

— Meniki japyraq temeki ǵoı.

— Meıli.

Ekeýi shylym tartty. Jigit tuǵyrǵa kelip otyryp, peshke jaqyndady.

Kópke deıin ekeýi birine-biri til qatyspastan otyrdy.

— Ustalasyń ǵoı, — dedi Nıkıtıch. Jigitke jany ashyp qana qoıǵan joq, eńgezerdeı, kelbetti jastyń myltyq astynda aıdalyp ketip bara jatqany kóz aldyna keldi. Onyń jastyǵy, kelbeti men kúsh-qaıraty aıanyshty. Shap berip ustaǵan soń bitti, ıt kózi tútin tanymastyń keri: onyń sulýlyǵyna kúıinip te, súıinip te jatqan eshkim joq. — Nesine sulý bop jaraldyń ekensiń? Áttegen-aı!

— Ne dediń?

— Beker qashqansyń deımin. Qazir baıaǵy ýaqyt emes, ustaıdy ǵoı.

Jigit úndemedi. Oıly pishinmen otqa qarap otyra berdi. Eńkeıip peshke otyn tastady.

— Merzimiń bitkenshe otyrýyń kerek edi ǵoı... Beker qashqansyń.

— Doǵar! — dep dúrse qoıa berdi jigit. — Munyń da mastyǵy áldeqalaı tez tarqaı qalǵan edi. — Mende de bas bar.

— Ol belgili ǵoı, — dedi Nıkıtıch, onyń yǵyna kóship. — Baratyn jeriń alys pa edi?

— Jaǵyńdy qarystyra tur.

"Áke-sheshesi bar shyǵar-aý, — dep oılady Nıkıtıch jigitke tý syrtynan qarap, — Baryp qýantady ǵoı ıttiń ǵana kúshigi".

Ekeýi bes mınýttaı únsiz otyrdy. Shal qorqorynyń kúlin qaǵyp, oǵan jańadan temeki toltyrdy. Jigit sol qalpy otqa qarap qalǵan.

— Seniń turǵan derevnáń aýdan ortalyǵy emes pe? — dep surady ol moınyn buryp qaramastan.

— Qaıdaǵy ortalyq! Bizden aýdanǵa deıin toqsan shaqyrym. Qystyń kózi qyraý, Taıgada jazym bolasyń.

— Úsh kúndeı osynda bolyp, es jıyp áldenip alamyn, — ótinip suraǵan da joq, ol osylaı dep toqeterin bir-aq aıtty.

— Tura ber, maǵan báribir. Merzimińdi óteýge kóp ýaqyt qalǵan ba edi, shydamaǵansyń, á?

— Kóp.

— Ne úshin sottaǵan edi?

— Eshqashanda eshkimge mundaı suraq berýshi bolma, áke.

Nıkıtıch sónip bara jatqan qorqoryn ústi-ústine soryp, tutata bere tútinge shashalyp qaldy. Shashala otyryp:

— Maǵan báribir! Tek aıaımyn, — dedi. — Ustaıdy...

— Táńiri asyraǵan toqtyny bóri jemeıdi. Meni ońaıshylyqpen ala almaıdy. Al endi jatalyq.

— Jata ber. Men ot janyp bitkenshe otyra turamyn, peshtiń tóbesin jabamyn. Áıtpese tańerteńge deıin tońyp qalamyz.

Jigit syrma shapanyn sáki ústine tósep, basqa jastanatyn birdeńe izdep jan-jaǵyna qarady. Nıkıtıchtiń qabyrǵaǵa ilýli turǵan myltyǵyn kórdi. Ún-túnsiz baryp aldy da, olaı-bylaı qarap kórip qaıtadan ilip qoıdy.

— Eski eken.

— Áli de birazǵa jaraıdy. Sonaý buryshta kıiz jatyr, sony tósen de syrmańdy búktep-búktep basyńa jastan. Aıaǵyńdy munda, peshke qaraı kósil. Tańǵa jaqyn mundaǵylardyń bári birdeı muzdaı bop sýyıdy.

Jigit kıiz tósenip jatty da kúrsine dem aldy.

— Kishkentaı Tashkent, — dedi oıyna birdeńe túse ketkendeı, — Menen qoryqpaısyń ba, áke?

— Senen be? — dedi shal tańyrqap. — Senen nesine qoryqpaqpyn?

— Men... lagerdiń adamymyn ǵoı. Bálkı, kisi óltirgenim úshin sottalǵan shyǵarmyn.

— Kisi óltirseń jazańdy adam emes, qudaı beredi. Adamnan qashyp qutylýǵa bolady, al qudaıdan qashyp qutyla almaısyń.

— Sen qudaıǵa senetin be ediń? Kerjaq shyǵarsyń?

— Kerjaq deıdi! Kerjaq bolsam senimen birge araq ishemin be?

— Onyń ras. Al endi sen qudaıdy aıtyp basymdy qatyrma... Atyn estisem-aq aza boıym qaza bolady. — Jigit synyq únmen samarqaý sóıledi. — Eger seniń álgi Ǵaısań kezdese qalsa, men onyń ishek-qarynyn aıaǵynyń basyna túsirgen bolar edim.

— Jazyǵy ne?

— Jazyǵy ne deısiń? Qaıdaǵy-jaıdaǵyny tópep ótirik aıtqany úshin. Dúnıede meıirimdi adam joq! Meıirimdi tek sonyń ózi ǵana, taǵy da bárine de shyda, tóz dep úıretetinin qaıtersiń tóbettiń! Jigit daýsy burynǵy myǵym da, batyl qalpyna kele bastady. Tek kóńildi kúıinen aıyrylyp qalǵan. Meıirimdi kim? Men be? Sen be?

— Meni alsań, óz ómirimde eshkimge eshqandaı jamanshylyq istep kórgen emen...

— Ań bitkendi qynadaı qyrasyń. Ony da sol Ǵaısa úıretti me?

— Osyny da sóz dep aıtyp turmysyń. Ańnyń aty ań, adamnyń aty adam emes pe.

— Jan-janýar birdeı deıtinderiń qaıda, ıttiń ǵana balalary.

Nıkıtıch jigittiń júzine qaraǵan joq, biraq onyń saqaldy, ashań beınesi kóz aldynda turdy, — taǵdyrdan ońalmastaı bolyp taıaq jegen bádendi jannyń ashynǵan daýysy jyp-jyly úı ishinde qulaqqa qonymsyz, ospadar estildi.

— Sen maǵan nege ashýlanasyń?

— Ótirik aıtpańdar! Jurtty aldamańdar, áýlıeler. Senderdi tózimdi bol dep úıretti me? Tóz. Áıtpese ol namazyn oqyp bolmaı jatyp, shalbaryn sheshedi de — qatynǵa qaraı júgiredi, ońbaǵan. Men bolsam, qazir tumsyqtan urýdy úıretetin basqa Ǵaısany oılap tabar edim. Ótirik aıttyń ba? Al sybaǵańdy, ıttiń kúshigi.

— Boqtyq sózge barma. — Nıkıtıch kesip aıtty. — Ózińdi syılap qarsy alsam, sen aýzyńa kelgendi kókısiń. Sottady dep ókpeleısiń taǵy da. Demek, sottasa qylmysyń bolǵan shyǵar. Ol úshin kimdi kinálamaqsyń?

— M-m. — Jigit tisin qaırady. Úndegen joq.

— Men pop emespin, bul arada saǵan shirkeý de joq, aýzyńa kelgendi aıtyp bylshyldaıtyn. Bul — Taıga. Mundaǵy jurttyń bári birdeı. Bul esińde bolsyn. Óıtpeıdi ekensiń, izdegen erkindigińe jete almaı, moınyń úziledi. Esińde me: "Ózińnen zor shyqsa, eki kóziń sonda shyǵar" degen bar. Saǵan da tóbeńdi qashaıtyn bireý tabylady. Jazyqsyzdan jazyqsyz osynshama kinálap namysyna tıedi ekensiń, ol saǵan erkindikti qaıdan izdeý kerek ekenin tanytady.

— Ashýlanba, qarıa, — dedi jigit raıdan qaıtqandaı bolyp. — Qalaı tirshilik etýdi úıretpek bolatyndarǵa janym qas. Kúıip ketemin! Qaı-qaıdaǵy nájisti, qurt-qumyrsqany maqtap: ánekı, qandaı jaqsy, osylaısha tirshilik etý kerek deıdi. Janym shydamaıdy mundaıǵa. — Daýysy qatty shyqty: — men olaısha ómir súrmek emespin. Ótirik aıtady! Jansyz, jelbýazdyq! Aq jýyp arýlap qoıǵan ólikti bárimiz de aıaımyz, syılaımyz, al sen, kir-qoqys jýylmaǵandy, tirini syıla. Jer betinde áýlıeler joq! Men olardy kórgen de emespin. Olardy qoldan jasap alýdyń qajeti ne? — Jigit shyntaǵyna taıanyp ornynan tura berdi. Onyń júzi buryshtaǵy qara kóleńke ishinde aqshyl tańbadaı — qylań berip, kózi jan túrshigerdeı shatynaı jaınap turdy.

— Ashýyńdy basa kele túsinersiń: dúnıede meıirimdi jandar joq bolsa, tirshilik áldeqashan toqtalǵan bolar edi. Muny maǵan eshqandaı Ǵaısa úıretken joq, men ózim osylaı túsinemin. Al áýlıeler jónine keler bolsań onyń ras: ol joq. Men ózim jaı ǵana adam sıaqtymyn ǵoı? Jaman nemese qaskúnem dep eshkim de aıta almaıdy. Ras, jas ta bolyp kórdim... Taıaý mańda kerjaq monastyrynyń jataǵy bolatyn edi. Sonda jasy jıyrma bester shamasynda qyzy bar shal men kempir turdy. Olar, bálkı, tym kári de emes shyǵar-aý, shal men kempirdi aıtamyn, al maǵan kári sıaqty bolyp kórindi. Keıinde olar bir jaqqa ketip qaldy. Sonymen, aıtaıyn degenim: olardyń qyzy bar edi dedim ǵoı... Ózderi shetinen pirádar, aıtýǵa kelmeıdi, kúnádan aýlaq dep eshbir janǵa jýymaı qoıǵan-dy. Men sol qyzdy aldap qaıyń aǵashtyń ishine alyp bardym da sonan soń... onymen ájik-bijik destik te baıaǵy sol. Ózi de suńǵaq boıly kelisti qyz edi. Sóıtip júrgenimizde bala bitip qalypty. Al meniń áıelim bar bolatyn.

— Sóıte tura eshkimge qyldaı qıanat jasap kórgen emespin deısiń-aý?

— Minekı, kórip otyrsyń, men áýlıe emespin. Zorlaǵanym joq, ras, aldap-arbaýmen aldym, al arǵy jaǵy belgili... dúnıege náreste keldi. Esime tússe qabyrǵam qaıysady. Er jetip qaldy, boqtap ta júrgen bolar.

— Dúnıege adam keltirdiń, óltirgen joqsyń. Bálkı, sonymen sheshesin de saqtap qalǵan shyǵarsyń. Bul oqıǵadan soń qyz áke-sheshesinen qashyp ketýi de yqtımal ǵoı. Al analar bolsa, ózderiniń zańy boıynsha onyń túbine jetip tynar edi, qyz baıǵus aǵashtyń butaǵyna asylyp qalýy da múmkin-di. Jáne de ómir boıy erkek degenniń ne ekenin bilmeı ketken de bolar edi. Igilikti is atqarǵansyń, ókinbe!

— Jaqsy ma, jaman ba, al osylaı bolǵany aqıqat. Jaqsy jaǵy shamaly, árıne.

— Anaýyńda eshteńe qaldy ma?

— Spırt pe? Azdaǵan birdeńe bar. Sen ish, meniń ishkim kelmeıdi.

Jigit iship saldy. Taǵy da tamaǵyn keneı túsip, birdeńe jegen boldy.

— Kóp ishesiń-aý deımin?

— Joq, bylaısha, sýyq ótip ketse kerek. Bul ishken emes, qarıa. İshken soń babyna keltirip ishý kerek. Mýzyka bolsyn, jaqsy sıgaret, shampan... áıelder bolsyn. Yń-shyńsyz, mádenıetti ish. — Jigit eki qolyn basynan asyra soza jatyp taǵy da qıalǵa ketti. — Jeksuryndardy kórgim kelmeıdi. Olar adam emes — haıýan. M-m, qaıtse jaqsy ómir súrýge bolar edi? Tańqy tanaýmen bir túnde jeti ret oınap-kúlsem, solaı ma? Ol meni salaly saýsaqtarymen sıpaı aımalap, mańdaıymnan súıer bolsa, men árıne, sharshaımyn. Sonan soń demalamyn. Serilikten shyǵyp, ómirdi barlyq prokýror bitkennen de artyq jaqsy kóremin. Sen ony qaýip deısiń be? Men solaı deımin. Meıli, janym shyǵyp ketsin, meıli, ol ıttiń quıryǵynsha bulǵaq qaqsyn — men alǵan betimnen taımaı tarta beremin, jyǵylyp-súrinbeımin de, artyma da burylmaımyn.

— Buǵan deıin sen qandaı qyzmet atqarǵan ediń? — dep surady Nıkıtıch.

— Men be? Jabdyqtaýshy agent boldym. Onda sheteldermen mádenı baılanys salasynda istedim. Jalpy alǵanda, ǵalymmyn. "Kolorad qońyzy degenimiz ne, onymen qalaı kúresý kerek" degen taqyrypta dosent bolǵanmyn. — Jigit tyna qalǵan edi, sálden soń uıqyly-oıaý únmen, jaraıdy, qarıa... men kettim, — dedi.

— Uıyqta.

Nıkıtıch peshtegi otty kósep qoıdy da, qorqoryna temeki toltyryp jigit jaıyn oılady. Ómir degen osy emes pe — bir basynda bári túgel: ádemi, deni saý, basy da jumys isteıtin sıaqty... Al... sonda? Endi ne kerek? Orman kezý kerek pe? Joq, bulardyń keteýin ketirip bara jatqan qala. Báriniń de aqyly aýysqan. Nıkıtıchtiń úsh nemeresi de úlken qalada turady. Ekeýi oqýda, bireýi qyzmet isteıdi. Úıli-barandy. Olar mynaý sıaqty qalany maqtamaıdy, biraq sonda da qalaǵa yntyq. Jazda derevnáǵa kele qalsa, zerige bastaıdy. Nıkıtıch olarǵa myltyq berip, orman aralatady, óńderi kirip, demalsa eken, oqýdan qajyǵan bastary tynyqsa eken deıdi. Al olar bul ara bizge unaıdy dep jaltarady, Nıkıtıch bolsa qysylady: nemerelerine aldanysh bolardaı basqa esh nársesi joq. Olardy aldaǵan sıaqty bolǵany úshin qınalady. Analardyń esil-derti qala. Al myna sáki ústinde jatqannyń da yntyzary qala. Eger túrmede otyrýǵa tóze almaıdy eken, onda uzap ketip, jer úı qazyp alyp, sonda bes jyl boıy eshkimniń kózine túspeı jatyp qalmas pa. Bul taǵy da qalaǵa, ózin attatpaı qulaǵynan ustaı alatyn jerge barýǵa yntyq. Óziniń ustalatynyn bile tura sonda barady. Sol qalada sonshalyq qandaı kúsh bar deseńizshi! Jaraıdy, men shalmyn, onda bas-aıaǵy úsh-aq ret boldym, eshteńesine túsinbeımin. Maqul. Onda kóńildi, ottary kóp delik. Biraq túsinbeıdi ekenmin dep men ony jamandamaımyn. Oǵan men qushtarmyn ba? Qosh aman bol. Maǵan osy ara jaıly. Al olar qaladan munda kelse: ishimiz pysty, zeriktik dep muryndaryn tyrjıtady. Aınalaǵa durystap kóz jiberip baıqańdarshy! Eshteńeni kórmeı, bilmeı jatyp qalalaryńdy maqtap qyrta bastaısyńdar. Kánekı, mysal úshin alyp qaralyqshy, qumyrsqa tirshilik etedi. Nemese, kórtyshqandy al. Tipti, qandaı jan ıesi bolsyn, báribir, solarǵa ádeıi kóz júgirtip qarashy. Osydan soń: ómir týraly kop bilesiń be, joq pa osyny bir oılastyryp kórshi. Sender maǵan qala týraly ertegi aıtasyńdar?.. Al eger men ózimniń qansha biletinimdi aıta bastaıynshy! Biraq meni eshkim tyńdamaıdy, al senderden kóz almaı tyńdaıdy — qalanykisińder ǵoı. Al men úshin seniń qala adamy ekenińniń, jyltyraýyq báteńke kıip kóshede shirene basyp júretinderińniń quny bes-aq tıyn. Shirený túbińe jetti degen osy: sáýletti ómir úshin jatyr ǵoı áne on bes jyldy arqalap kelip. Táıiri, basqa da emes ózi dúkenge tússe kerek. Bir ret ysqyryp qalyp tońqalań asqan. Onymen turmaı taǵy da arannyń aýzyna qaraı júgiredi. Ózi! Qalasyz jerge baılap qoısań turmaıdy degen osy. Taǵy da bir dúkendi qaraýylǵa alǵan shyǵar. Shampan deıdi... Shampan qaıdan kelmek? Malǵundar deseńshi... Qala senderdi tirideı jutady. Bul aqymaqtardy aıaısyń da. Biraq qoldan keler qaıran joq. Kózderin jetkize almaısyń.

Peshtegi ot janyp bolǵan. Sońǵy shoqtardyń qolamtaǵa aınalýyn kútip otyrǵan Nıkıtıch murjany jaýyp, shyraǵdandy óshirdi de, jigittiń janyna kelip jantaıdy. Jigit qolyn astyna basyp yńǵaısyz jatqan boıy bir qalypty, tereń tynys alýda. Nıkıtıch qolyn túzetkende de ol tuıaq seripken joq.

"Silesi qatyp súrine jyǵylǵan eken, — dep oılady Nıkıtıch, — Esalań neme... zorlaǵan kim bar muny? Sormańdaı shirkin?"

...Tún ortasy aýǵanda tysta úı mańynan dúbir shyqty. Eki-úsh erkektiń daýysy estiledi.

Jigit oıaý jatqandaı-aq atyp turdy. Nıkıtıch te basyn kóterip aldy.

— Bular kim boldy eken? — dedi jigit julyp alǵandaı.

— Saıtan bilgen be.

Jigit sákiden qarǵyp túsip esikke qaraı umtyldy, tyń tyńdaı tura, qabyrǵany sıpalap, myltyqty izdeı bastady. Nıkıtıch muny seze qoıdy.

— Eı, aqymaqtanba! — dedi baıaý únmen Arylmas pálege qalasyń.

— Bul kim? — Jigit taǵy surady.

— Aıttym ǵoı, bilmeımin dep.

— Kirgizbe, jasyryn!

— Aqymaq. Úı ishinde jasyrynǵandy qaıdan kórdiń? Qaıda jasyrynbaqsyń. Jata qal tyrp etpeı.

— Túý, shal-aı!..

Jigit aýzyndaǵy sózin aıtyp úlgermedi. Syrtta bireý baspaldaqpen kóterilip, qolymen sıpalap esiktiń tutqasyn izdeı bastady. Sákige órmelep shyǵa bere jigittiń:

— Qarıa, qudaı, shaıtan, dıý-peri báriniń atynan ant eteıin: osydan satar bolsań... Jalynamyn, shal. Ómir boıy, — deýge ǵana shamasy keldi.

— Jat! — dedi Nıkıtıch. Esik ashyldy.

— Ehe! — dedi jýan daýysty bireý. — Aıttym ǵoı: osynda bireý bar dep. Úı jyp-jyly, kirińder.

— Esikti jap! — dedi Nıkıtıch qatqyl daýyspen, sákiden túse bere. — Qýanýyn — jyly deıdi. Ysqyryna tússeń, ysyp ta ketedi.

— Durys boldy! — dedi jýan daýys. — Úı de jyly, ıesi de peıildi.

Nıkıtıch shyraǵdan jaqty.

Úıge taǵy bir-ekeý kirip keldi. Bireýin Nıkıtıch tanydy, aýdandyq mılısıa bastyǵy. Ańshy bitken ony jaqsy biledi: ańshylyq bılet aldyryp, jarna tóletip esti shyǵaratyn.

— Emelánovsyń ǵoı? — dedi jasy elýler shamasyndaǵy uzyn boıly eńgezerdeı bastyq. — Solaı ma?

— Solaı, Protakın joldas.

— Olaı bolsa! Meımanbyz, qarsy al... — Úsheýi sheshine bastady.

— Ań aýlaısyńdar ǵoı? — Nıkıtıch kekesindeı surady. — Bul sıaqty kezdeısoq ańshylardy ol tekke keledi de, qıqýdy salyp-salyp jaıyna ketedi dep unatpaıtyn.

— Azdap boı jazý kerek qoı. Myna jatqan kim? — dedi sáki ústindegi jigitti kórip.

— Iolog, — deı saldy Nıkıtıch. — Óz tobynan qalyp qoıypty.

— Adasyp qalǵan ǵoı?

— Iá,

— Muny biz qalaı bilmedik eken. Qalaı qaraı bet alyp shyqqandaryn aıtty ma bul?

— Qaıdaǵy aıtqan! Tili oralymǵa kelmeıdi, úsinip ketýge shaq qalǵan. Aýzyna spırt quıdym qazir uıyqtap jatyr.

Bastyq sirińke tartyp jigittiń betine jaqyndatqan edi: ol bet-aýzy búlk etpesten, bir qalypty tynystap jata berdi.

— Ózin sileıtken-aq ekensiń! — Bastyqtyń sirińkesi sónip qaldy, — Bul jóninde bizge qalaısha eshqandaı habar túspedi eken?

— Áli de bolsa habarlap úlgermegen bolar? — dedi kelgenderdiń bireýi.

— Joq olaı emes, munyń adasqanyna kóp bolsa kerek, qashannan beri jalǵyz qalǵany jaıynda eshteńe aıtpady ma?

— Joq, — dep jaýap berdi Nıkıtıch. — Adasyp qaldym deıdi. Bolǵan-bitkeni sol

— Uıyqtaı tursyn. Erteń surastyryp bilermiz. Qalaı, joldastar, uıyqtaımyz ǵoı?

— Uıyqtalyq, — dedi anaý ekeýi. — Syıamyz ba?

— Syıamyz, — dedi bastyq, — ótken joly munda bes adam qonǵanbyz. Tek tańǵa jaqyn qatyp qala jazdadyq: otty az jaqqan eken. Al aıaz degenińiz elý gradýsqa jaqyn bolatyn.

Bári de sheshinip, sákige shyǵyp jatyp qaldy. Jigittiń janyna kelip Nıkıtıch te jatty.

Jolaýshylar ózderiniń aýdandaǵy isteri jaıynda sóz etip jatty da, azdan soń tyna qaldy.

Keshikpeı bári de uıqyǵa ketti.

Qabyrǵadaǵy tereze bolar-bolmas qylańytyp kórine bastaǵan-da-aq Nıkıtıch oıanyp ketti. Janynda jatqan jigit joq eken.

Nıkıtıch sákiden eptep tústi de, qaltalaryn tintip sirińke izdedi. Qaperine eshqandaı jat oı kelgen joq-ty. Sirińke tartty... Jigit te, onyń syrma shapany da, Nıkıtıchtiń myltyǵy da zym-zıa joq bolyp shyqty. Júregi sý ete qaldy.

— Ketip qalǵan eken ǵoı. Myltyqty da ala ketken.

Nıkıtıch dybyssyz kıindi, buryshta turǵan úsh myltyqtyń bireýin alyp, qaltasyndaǵy jalǵyz oqty patrondaryn ustap kórdi. Esikti eptep ashty da, tysqa shyqty.

Tań endi-endi ǵana qylań bere bastaǵan. Túngi aýa sál jylynǵandaı. Bolar-bolmas tań shapaǵyn shańǵyt basyp tur. Kóktem nyshany sezilgendeı. Áli de bolsa bes-alty qadamnan arǵy jer kórinbeıdi.

Nıkıtıch shańǵysyn baılady da, qarbetinde saırap jatqan sony izge túsip tartyp berdi.

— Ittiń ǵana balasy, jeksuryn qashqyn! — dep boqtap qoıady. — Ketedi ekensiń, maǵan deseń tesken taý ótip ket, myltyqta neń bar edi. Men munda myltyqsyz ne tyndyrmaqpyn, osyny basyńmen oılasań netti? Seniń bárińe birdeı myltyq ázirlep qoıardaı men myń-myńdap aqsha taýyp otyr ma ekenmin? Sen, aramza, báribir ony kez kelgen jerge tastap ketesiń. Saǵan tek Taıgadan shyǵyp ketseń boldy emes pe? Al sonda men myltyqsyz eki qolymdy qýsyryp qarap otyrmaqpyn ǵoı. Bul adam degende uıat bolsashy.

Tań qylań bere bastady. Kúnniń bulyń ári jyly bolar syńaıy bar.

Shańǵy izi derevnáǵa emes, basqa jaqqa qaraı alyp keledi.

— Adamnan qorqasyń, á? O, sormańdaı... "Sáýletti ómir kerek" deıdi. Shaldyń jar degende jalǵyz myltyǵyn alyp júrip ketkenniń sókettigi joq eken, á? Joq, sen menen qutylyp kete almaısyń, júgirmegim. Jas ekenmin demegin, men sen sıaqtylardyń jeteýin alyp jeımin.

Shaldyń boıynda alyp-julyp bara jatqan óshpendilik joq. Biraq qatty nazaly: jany ashyp panalatqan jigiti munyń myltyǵyn alyp qashyp ketken. Munan soń ony baryp turǵan aramza demeı ne desin!

Nıkıtıch úsh kılometrdeı jer júrdi. Tań ábden atty. Shańǵy izi kóz aldynda saırap jatyr.

— Erte turyp, qalaısha ǵana syp berip kete qalǵan deseńshi!

Bir jerde jigit turyp shylym tartypty, shańǵy iziniń shetin ala taıaǵyn shanyshqan. Qar ústinde temeki úgindisi, sóngen sirińke shıi jatyr.

— Temeki qaltany da áketken! — Nıkıtıch tfý dep jerge túkirdi. — Aramza dese aramza eken! — Osylaı dedi de adymyn qulashtaı tústi.

...Nıkıtıch saıǵa qulaı bere yldıda ketip bara jatqan jigitti alystan kórdi.

Jigit asyp-saspaı bir qalypty, utymdy adymmen ketip barady, biraq qara úzip kete qoıardaı da emes. Arqasynda myltyq.

— Shańǵymen júre biletin qý, — Nıkıtıch ózi baıqaǵan bul shyndyqty aıtpaı qala almady.

Shańǵy izin tastaı berip, endi ol silemi kósile jatqan tóbeni daldalap, qaptaldaı tótesimen tartyp, jigittiń aldynan shyqpaq boldy. Jigitpen qaı jerde kezdeserin shamalap keledi: onyń aldynda aǵashsyz alańqaı bar. Sodan ótken soń taǵy da qalyń aǵash qoınaýyna enedi... Nıkıtıch ony tap osy arada kezdestirmek.

— Qazir men seniń áýseleńdi kóreıin, — dep qoıady Nıkıtıch, barlyq kúshin taıaqqa salyp. Nelikten ekeni belgisiz, jigittiń sulý júzin taǵy bir kórýge qushtar. Onyń júzinde adamdy ózine tartyp turardaı áldebir sıqyr bardy. Ózi aıtqan "sáýletti ómirge talpynǵan soń bálkı, osylaı isteý kerek te bolǵan shyǵar. Oılar bolsaq: munda oǵan ne bar? Qatyp-semip bitedi ǵoı. Osy bir ómir degen páleni túsinip te bolmaıdy-aq".

Nıkıtıch jynys arasynda turyp alańqaıǵa kóz jibergen edi, onda shańǵy izi kórinbedi jigitti basyp ozǵan eken.

Alańqaıdan sabaýlap tez ótti, jigit osy aradan kelip shyǵar-aý degen tustan oryn alyp, buta arasyna bekinip, oqtaryn tekserdi de tosyp otyryp qaldy. Tájirıbeli ańshy qolyndaǵy myltyqty tekserip shyqty: sý jańa Týla myltyǵy jarq-jurq etip, ózinen myltyq maıynyń ısi ańqyp tur. "Ańǵa shyǵýdy biledi, al myltyqty munshama maılaýǵa bolmaıtynyn bilmeıdi. Ańǵa shyqqanda temekini de umytý kerek. Bir shaqyrym jerden ıisi múńkip turmas úshin aýzyńdy shaımen sháı, sondaı-aq úıdiń ıis-qońysy sińbesin dep dalaǵa ilip qoıǵan basqa kıimdi kıip shyqqan jón. Iis aldyrmas ańshylar dep, mine, osylardy aıtsa bolady".

Jigit alańqaıdyń shetine shyǵa bere toqtady. Tóńirekke kóz jiberdi. Az-maz turdy da sonan soń sýyt aıdap, alańqaıdy kesip ótti. Osy mezette Nıkıtıch te onyń qarsy aldynan shyǵa keldi.

— Toqta! Kóter qolyńdy! — Jigitke esin jıǵyzbas úshin ol aqyryp qaldy. Anaý basyn julyp alǵan boıy eki kózi sharasynan shyǵa qoryqty. Qolyn joǵary kótere bere Nıkıtıchti tanı ketti. Buǵan deıin ol ony kóre tursa da tanı almaǵan edi.

— Eshkimnen qoryqpaımyn deıtiniń qaıda? — dedi Nıkıtıch, — shalbaryńa jiberip te qoıdyń, bilem.

Jigit esin tez jıyp, óziniń súıkimdi kúlkisimen ezý tartqan boldy.

— Aı, áke-aı, senen nebir pále shyǵar-aý. Kınodaǵydaı dese de bolar munyńdy... Janyń jahannamǵa ketsin seniń. Mundaıdan júrek jarylyp ta ketedi emes pe.

— Endi bylaı iste, — dep Nıkıtıch jarlyq bere iske kiristi. — Myltyqty ıyǵyńnan alma, arqańda turǵanda qolyńmen ustap opyr da, oǵyn alyp jerge tasta. Jáne qaltańdaǵylardyń bárin de tasta. Patron sany on alty bolatyn. Bárin de qarǵa laqtyr da, óziń turǵan jerińnen jylysyp bir búıirge shyq. Eger osydan anaý-mynaý jasap tyrp eter bolsań, atamyn. Bul shynym.

— Uqtym, kóke. Anaý-mynaýǵa meniń de kóńilim shaýyp turǵan joq.

— Uıatsyz, kázzap!

— Ózińiz aıttyńyz emes pe, ormanda myltyqsyz júrý qaýip dep.

— Al sonda myltyqsyz qalǵan men ne istemekpin munda?

— Sen úıdesiń ǵoı.

— Jaraıdy, boldy. Úıdesiń. Meniń úıim zaýyt pa eken?

Jigit qaltasynan on tórt patron shyǵardy. Nıkıtıch sanap turdy. Sonan soń ol ernin tistep, kózin syǵyraıta shalǵa urlana qarap qoldaryn arqasyna qaraı apardy. Nıkıtıch te odan kóz alǵan joq: shúrippesi qaıyrýly myltyqty jigittiń keýde tusyna dóptep kózdep tur.

— Nege kúıbeńdep qaldyń?

— Ala almaı jatyrmyn.

— Tyrnaqtaryńmen sýyr... nemese judyryǵyńmen dúminen ur.

Aldymen jerge bir patron, sonan soń baryp ekinshisi tústi.

— Boldy. Endi sheginip ári qaraı baryp tur. Jigit aıtqandy istedi.

Nıkıtıch patrondardy jınap alyp tonynyń qaltasyna saldy.

— Myltyqty maǵan qaraı laqtyr, ornyńnan qozǵalma!

Jigit myltyqty arqasynan alyp shalǵa laqtyrdy.

— Endi sol turǵan jerińe otyr, shylym tartalyq. Temeki qaltany da beri laqtyr... Ony da qosa áketkensiń...

— Meniń de shylym tartýym kerek qoı.

— Sen óziń bárin de maǵan, maǵan deısiń. Al meni oılamaısyń, peri soqqan neme! Sonda men ne tartpaqpyn?

— Men temekiden kishkene salyp alyp qalaıynshy, ruqsat pa?

— Ala ǵoı. Sirińkeń bar ma edi?

— Bar.

— Jigit ózine azdap temeki salyp aldy da, temeki qaltany shalǵa laqtyrdy. Ol da shylym shekti.

Ekeýi bir-birinen bes qadamdaı jerde otyr.

— Álgi bireýler ketti me?.. Túndegilerdi aıtamyn.

— Uıyqtap jatyr. Olar uıqydan bas almaıdy. Ańshy da emes, erikken esirikter. Saırandaǵylary keledi, al aýdandarynda erkin kósile almaıdy, kózge túsip qalady. Sondyqtan kózden tasa jer izdeıdi.

— Bular kimder sonda?

— Bastyqtar... Oqty tekke shyǵaratyndar.

— So-o-laı de...

— Sen ne oıladyń: meni qýyp jete almaıdy dediń ǵoı?

— Men esh nárse de oılaǵan joqpyn. Al endi kelgenderdiń ishinde bireýin tanydyń ǵoı. Ol kim? Famılıasyn da atadyń...

— Qamsyzdandyrý bóliminde isteıdi. Kempirime zeınetaqy surap baryp, sonda kórgenmin...

Shalǵa jigit kúdiktene qarady.

— Álgi kýrortqa joldama beretin jerde eken ǵoı?

— Iá.

— Jasyrasyń, shalym. Meni shynymen-aq otyrǵyzbaq ekensiń ǵoı? Myltyq úshin...

— Otyrǵyzyp ne saıtanym bar sende, — Nıkıtıch shynyn aıtty.

— Myltyǵyńdy sat? Mende aqsha bar.

— Aýzyńa alma. — Nıkıtıch kesip aıtty.

— Keshkilikte adal pıǵylmen suraǵanyńda, bálkı satyp ta qalǵan bolar edim. Al endi mynadaı ıttik jasaǵanyńnan keıin satpaımyn.

— Men olardyń oıanǵanyn kútip qalaısha jatpaqpyn.

— Túnde meni dalaǵa ońasha shyǵaryp alyp: bylaı da bylaı, áke, mynaý adamdarmen meniń júzdeskim joq. Myltyǵyńdy sat maǵan, qaramdy batyraıyn deýdiń ornyna... urlap ákettiń. Bizde urlyq qylǵan adamnyń qolyn shaýyp tastaıdy.

Jigit shyntaǵymen tizesin taıana eńkeıip qoldarymen basyn súıedi.

— Kósheniń ózinde-aq ustap bermegeniń úshin raqmet,dedi ol kómeski únmen.

— Báribir sen ózińniń oılaǵan erkindigińe jete almaısyń.

— Nege? — Jigit basyn kóterip aldy.

— Búkil Sibirdi jaıaý, kókteı ótý ońaı is emes!

— Maǵan tek temirjolǵa jetsem boldy, odan ári poıyzben ketemin. Qujattarym bar. Al bul óńirde myltyqsyz júrý... qaýipti. Satsańshy!

— Joq. Qıylyp ta áýre bolma.

— Men endi jańasha ómir bastar edim ǵoı... Demep jibermessiń be, áke-aý...

— Qujattardy qaıdan aldyń? Bireýdi jaıratqansyń ǵoı?

— Qujatty da adam jasaıdy emes pe?

— Jalǵan ǵoı. Jalǵan qujatty ustamaıdy dep oılaımysyń?

— Sen maǵan beınebir anamdaı-aq qamqorlyq jasap týra totydaıyn taqyldap "ustaıdy, ustaıdylap" qoımaısyń. Al men aıtaıyn saǵan: ustaı almaıdy.

— Al sonda shampandy neńmen ishpeksiń?.. Adal jumys isteseń sonda ǵana ishesiń.

— Keshe betaldy kókı berippin, ony kóńilińe alma. Mac bop qalyppyn.

— Senderge ne daýa... — Shal ýdaı ashshy sap-sary silekeıin appaq qarǵa shyrt túkirip tastady. — Jastarǵa talpynyp ómir súrgennen artyq ne bar, al sender... ne deýshi edi álgi... sáıgel tıgendeı-aq anda-mynda shapqylap, eshqaıda turaqtamaısyńdar. Urlyq istemeseńder ishteriń kebe me? Toqtyqty kótere almaı esiresińder, ońbaǵandar. Semizdikti qoı kóteredi.

— Áı, qaıdam, áke...

— Sonda kimdi kinálamaqsyń?

— Jetedi, bul jaǵyn qoıa turalyqshy. Aıtpaqshy, — ol shalǵa úreılene qarady. — Olar qazir oıanady da myltyǵyn joqtaıdy. Biz de joqpyz. Osydan soń endi olar jalma-jan izdeýge kirispeı me?

— Olar kún shyqqansha oıanbaıdy.

— Ony qaıdan bildiń?

— Bilemin. Kesheniń ózinde-aq mas bolyp kelgen... Úı jyly, silesi qatyp, túske deıin tuıaq serppeıdi. Asyǵyp jatqan olar joq.

— I-ıá...dedi jigit jabyrqaý únmen. — Solaı deńiz.

Bir mezette japalaqtap qar jaýdy dymqyl, ulpa qar.

— Qudaı tilegińdi berdi Nıkıtıch aspanǵa qarady.

— Neni aıttyńyz? — Jigit te joǵaryǵa qarady.

— Myna qarashy...bul endi iz bitkendi kómip salady.

Jigit jaýǵan qarǵa alaqanyn tosyp uzaq turdy.

Alaqanǵa túsken qar erı bastady.

— Keshikpeı kóktem keledi... — Jigit kúrsindi. Nıkıtıch bul mańda sırek kezdesetin osy bir jandy eske bekemirek saqtap qalaıynshy degendeı, jigitke baıyppen tintı qarady. Tún ishinde japadan-jalǵyz bul beıbaq qalaı ketedi... myltyqsyz dep oılady.

— Osydan baryp qaıda túnemeksiń?

— Ot jaǵyp dalaǵa túneımin de... uıqydan úmit joq...

— Jazda qashsań bir sári. Jeńil tıer edi ǵoı.

— Onda qashan qashqan qolaıly bolatyny jóninde seniń tilegińdi qabyldamaıdy. Azyq jaǵy qıyn... Bir derevnádan kelesi derevnáǵa jetkenshe ishek-qarynyń omyrtqańa jabysyp qalady. Jaraıdy endi. Dám-tuzyńyz úshin sizge raqmet. — Jigit ornynan tura berdi. — Baryńyz, álgi bireýlerińiz oıanyp ketip júrer...

Shal bógelip qaldy.

— Aıtpaqshy... qıyn jaǵdaıdan qutylýdyń mynadaı bir amaly bar, — dep bastady ol jaımen. Myltyǵymdy saǵan bereıin. Sen erteń túngi saǵat eki, úsh shamasynda bizdiń derevnáǵa jetesiń...

— Solaı ma?

— Solaı, jetesiń. Shetkergi bir úıge kelip: myltyq taýyp aldym deısiń... nemese... joq, ne desem eken? Áıteýir myltyqty sonda tastap ketetin bol. Bizdiń derevnádan jıyrma shaqyrym jerdegi stansaǵa shyǵatyn tóte jol bar. Ol ara qaýipti emes. Mashına degeniń aǵylyp jatady. Tańǵa jaqyn stansaǵa baryp túsesiń. Jol-jónekeı bir qystaqqa kezdesesiń, sol aradan solǵa qaraı bir jol shyǵady, sen oǵan túspe, ol aýdan ortalyǵyna áketedi. Tóte jolmen ket.

— Áke...

— Ákeńdi qoıa tur! Myltyqty ne istesek eken? Taýyp aldym deseń: qorqyp ketedi de, ony izdetip álek bolady. Al basy bútin bere salýǵa qımaımyn. Eski de bolsa, men muny mynadaıdyń úsheýine aıyrbastamaımyn. — Nıkıtıch qolyndaǵy opyrmaly sý jańa myltyqty nusqady.

Jigit shalǵa óte rızashylyq sezimmen qarady, onymen de qoımaı alǵysyn kóz janarymen jetkizýge tyrysty.

— Raqmet, áke.

— Munyń qaı raqmet? Budan soń men myltyǵymdy qalaı alamyn?

Jigit ornynan turyp, shaldyń janyna kelip otyrdy.

— Qazir bir amalyn tabamyz. Men myltyqty bir jerge tyǵaıyn, siz sońynan kelip sol aradan alatyn bolyńyz.

— Qaıda tyqpaqsyń sonda?

— Derevná mańyndaǵy bir maıaǵa tyǵaıyn.

Nıkıtıch oılanyp qaldy.

— Tún ishinde sen neni baıyptaǵandaısyń?.. Sen bylaı iste, shetkergi úıge kelip, odan Efım Mazaevtyń qaıda turatynyn sura. Saǵan kórsetedi. Ol meniń balamnyń ókil ákesi. Efımge kelip bylaı de: Nıkıtıchke taıgada kezdesken edim, ol ıologtardy jylandy ıirimge bastap alyp ketti. Patrondary taýsylǵan eken, bostan bosqa nesine súıreı berem dedi de, myna myltyqty sizge aparyp tapsyrýdy ótindi. Ózi erteń joq, búrsigúni osynda kelmek. Onyń ıologtardy bastap alyp júrgenin eshkimge aıtpańyz. Aqsha alǵan soń birden sizge keledi — birge otyryp ishesizder, áıtpese kempiri tapqan-taıanǵanyn sypyryp alyp qoıatyn kórinedi. Uqtyń ba? Qazir sen maǵan bir lıtrdiń aqshasyn ber, áıtpese Efım qyr sońymnan qalmaıdy, al endi jolyń bolsyn. Saǵan alty patron bereıin. Jalǵyz oqtyń ekeýin jáne al, kerek bop qalar. Paıdalanbasań, derevná mańyna qarǵa kómip ket. Efımge bere kórme, ol pále qýlyqty sezip qoıady. Bárin de uqtyń ǵoı?

— Uqtym. Ólsem umytpan seni, áke.

— Jaraıdy... Derevnáǵa jol tartqanyńda esińde bol syn: kún shyǵysymen ol saǵan birden kórinedi alǵash ony sol jaǵyńda usta. Kún kóterilgende de, báribir, sol jaǵyńda bolsyn. Al batar aldynda qyryńda, ol sonda oń jaq ıyǵyńdy ala, tý syrtyńda tursyn. Sonan soń tike tarta ber. Káne, endi jol bolsyn aıtysyp temeki shegelik.

Ekeýi otyryp shylym tartty.

Birden sóz eterlik endi esh nárse qalmaǵandaı. Kishkene otyrǵan soń olar oryndarynan turdy.

— Qosh, áke, raqmet.

— Aldyńnan jarylqasyn.

Ekeýi eki jaqqa aıyrylyp kete bergende Nıkıtıch toqtaı qalyp, jigitke bylaı dep daýystady:

— Estip tursyń ba! Seni qudaı shyn saqtady: álgi Protokın degen mılısıa bastyǵy. Keshe seni oıatpaǵanym jaqsy boldy... áıtpegende sen onyń tuzaǵynan qutylyp kete almaıtyn ediń, ol degeniń bir qazymyr saıtan.

Jigit shalǵa qarady, jaýap qatqan joq.

— Qaıdansyń? Qaıda barasyń dep ol qazbalap kep berse, seniń qujattaryńnan da esh paıda joq.

Jigit úndemedi.

— Al endi tartyp ket. — Nıkıtıch myltyǵyn asyndy da, alaqandaı alańqaı arqyly keıin qaraı bettedi. Alańqaıdan endi óte bergen shaqta dál qulaǵynyń ústinen qý butaqtyń shart ete qalǵanyn esitti. Kózdi ashyp-jumǵansha bolǵan joq, tý syrtynan: arqadan, jelkeden birneshe judyryq birden kelip tıgendeı boldy. Ol qar jastana etpetinen qulap tústi. Sodan qaıtyp esh nárseni esitken de, sezgen de joq. Qarǵa qalaı kómilgenin de, "osylaı etken durys, ári alańsyz bolamyn, áke" degen sózdi de esitken joq.

...Kún shyqqan mezgilde jigit alańnan uzap ketken edi. Ol kúnniń kózine qaraǵan da joq, oǵan arqasyn berip tópep kele jatty. Eki kózi alda.

Taıǵa uıqydan jańa oıana bastaǵan. Ormannyń kóktemgi káýsar ıisi elittirip, bas aınaldyrady.

---