«Metaldar» taqyrybyn oqytý
«Metaldar» taqyrybyn oqytý
Árbir sabaqty halyqtyq pedagogıkamen baılanystyrý ótý – qazirgi kezde mektep muǵalimderiniń alǵa qoıǵan ózekti mindetteriniń biri. Osy maqsatta «metaldardyń» perıodtyq júıedegi orny, olardyń tabıǵatta kezdesýi jáne alyný ádisteri taqyrybyn ótkende halyqtyq pedagogıkanyń elementterin qoldaýdy jón kórdim.
Sabaqta oqýshylardy metaldardyń perıodtyq júıedegi ornymen, atom qurylysyndaǵy ereksheligimen alyný ádisterimen tanystyra otyryp, «Atameken» baǵdarlamasynyń «Zergerlik baǵytyna» bastaý bolǵan qazaq halqynyń metaldardy paıdalaný dástúri, sanaǵa sińgen qasıetteri týraly maǵlumattar berýge bolady. Synyp «D.I. Mendeleev jasaǵan hımıalyq elementterdiń perıodtyq júıesi», «Metaldardyń tabıǵatta kezdesýi», «Metaldardyń krıstal torlary» kesteleri, «Qazaq halqynyń zergerlik buıymdary, turmystyq zattary» búktemeli býkletterimen jáne qoldanbaly zergerlik buıymdarmen bezendiriledi.
Jańa materıaldarda perıodtyq júıedegi metaldardyń ornyn jáne atom qurylysynyń ereksheligin túsindirýden bastadym. Metaldar, negizinen perıodtyq júıesiniń sol jaǵyna jáne tómengi bóligine, ıaǵnı I, II, III toptarda ornalasqan. Qazaq halqynyń ejelden pir tutyp kele jatqan, al hımıkter moıyndaǵan syry jumbaq sıqyrly sannyń biri - jeti sany. «Jeti qazyna», «Jut jeti aǵaıyndy», «Jeti qazyna», «Jeti ata», «Jeti jut», «Jeti joq» sóz tirkesteri de tegin aıtylmasa kerek. Al hımıkter jerde jeti metal jeti ǵalamsharǵa sáıkes keledi dep esepteıdi. Aı – kúmis, Kún –altyn, Iýpıter – qalaıy, Mars - temir, Satýrn – qorǵasyn, Sholpan –mys. Ata - babalarymyz bul metaldardy zergerlik buıymdar, turmys zattaryn jasýǵa paıdalanǵan. Metal atomdarda syrtqy energetıkalyq deńgeıde birden úshke deıin elektrondar ornalasady. Ádette olardyń radıýsi úlken bolady.
Beımetalldarǵa qaraǵanda metal atomdary syrtqy elektrondaryn ońaı beredi, ıaǵnı kúshti totyqsyzdandyrǵysh . Sondyqtan metal atomdary oń zarádti atomdarǵa aınalady. Elektrondar úzdiksiz qozǵalysta bolǵandyqtan, oń zarády ıondarmen soqtyǵysady. Sol kezde oń zarádti ıondarmen beıtarap atomdarǵa sońynan atomǵa aınalady.
Budan keıin metaldardyń tabıǵatta kezdesýine toqtalamyz. «Jeri baıdyń – eli baı» deıdi qazaq halqy. Bizdiń respýblıkamyzdyń jer qoınaýynan perıodtyq júıedegi barlyq elementter tabylady dese bolady. Osyǵan oraı búkil adam zat qazir bizdiń respýblıkamyzǵa nazar aýdarýda. Óz oblysymyz daǵy Shalqıa polımetal kenishi, Shıeli ýran keni, Aral aýdanynda boljalynyp otyrǵan polımetell keni – bizdiń maqtanyshymyz. Metaldar tabıǵatty bos jáne qosylystar túrinde kezdesedi. Eń kóp taraǵan: AL;Fe; Ca; Wa; K; Mg; Ti metaldarynyń tabıǵatta kezdesý kestesi. Aktıvtigi joǵary metaldar (Na;K;Ca;Mg) elektro ádisterimen alynady. Aktıvtigi tómen metaldardy olardyń oksıdimen, kómirimen, kómirtegi II oksıdimen nemese Al- men totyqsyzdandyrady.
ZnO+C CO+Zn
sýlfıdterdi órteý arqyly da metaldardy alýǵa bolady.
2ZnO+3O 2SO+2ZnO-
ZnO+C CO+Zn
Sondaı-aq metaldardy oksıdterdi edáýir aktıv metaldarmen totyqsyzdandyrýǵa bolady.
3Mn O+Al AlO+3Mn
Metaldardy alýǵa áli de elektrolız ádisi qoldanylady.
Sabaqty bekitý, qorytyndylaý maqsatynda oqýshylardyń shaǵyn sahnalyq qoıylymyn tamashalaımyz.
«Jeti ǵalamshar», «Jeti metal» bizge qonaqqa kelip otyr, sol kisilerge sóz berelik. Keýdelerine element tańbalary, ǵalamshar sýretteri salynǵan oqýshylar shyǵarylady.
1. Men – Altynmyn. Meni ertede Kún ǵalamsharyna teńegen. Sary tústi jyltyr, sozylǵysh metalmyn. Qalypty jaǵdaıda ottegi, fosfor, kúkirt, t.b elementtermen, sondaı-aq qyshqyldarmen, siltilermen árekettespeımin. Negizgi valúta esebinde qoldanylamyn. Menen áshekeı buıymdaryn jasaıdy.Eshqandaı qyshqyldarda erip ketpeımin dep myna shýmaqty ózime arnadym.Bul shýmaqtyń sheshýin sizderge qaldyrdym.
Hımıanyń deregi,
Patsha araǵy der edi.
Patshada ony ishpeıdi,
Basqada ony ishpeıdi.
Dúkenderge túspeıdi,
Aıtshy, neden isteıdi?
2. Men – Kúmispin. Meni – aı ǵalamsharyna teńegen. Aq tústi jyltyr, sozylǵysh metalmyn. Tek azot qyshqylynda erımin. Meni quımalar, áshekeı zattar, turmys buıymdaryn, ótkizgish zattar jasaýǵa paıdalanady.
3. Men – Qalaıymyn. Meni - Iýpıter ǵalamsharyna teńegen. Jyltyr, aq kúmisteı sozylǵysh, aýada baıaý totyǵatyn metalmyn. Meni dánekerleý, quımalar jasaý úshin paıdalanady.
4. Men – Qorǵasynmyn. Meni - Satýrn ǵalamsharyna teńegen. Jumsaq, maıysqaq, kúńgirtteý, sur tústi metalmyn. Akýmýlátorlar, hımıalyq aspaptar apparattar jasaýda paıdalanady.
5. Men - Synappyn. Meni – Merkýrıı ǵalamsharyna teńegen. Metaldardyń ishindegi suıyǵymyn, ári aýyrmyn, aq tústi, jyltyr metalmyn. Men hımıalyq óner kásipte katod esebinde katalızator retinde, jaryq beretin elektr shamyna, medısınada t.b jerlerde paıdalanady.
6.Men – Temirmin. Meni – Mars ǵalamsharyna teńegen. Men óte ıilgish, kúmisteı aq metalmyn. Ereksheligim magnıttik qasıetim bar. Meni temir quımalaryn, shoıynmen bolat óndirýde paıdalanady.Men mashına jasaý óner kásibiniń negizgi shıkizatymyn.
7.Men myspyn.Meni sholpan ǵalamsharyna teńegen. Qyzyl tústi, jumsaq plasıkalyq metalmyn. Jylý jáne elektr ótkizgishtik qasıetim óte kúshti. Meni elektrotehnıkada, kólik, baılanys, ónerkásip salalarynda, turmysta, zergerlik buıymdar jasaýda, boıaý alýda, medısınada keńinen qoldanady.
Sabaq sońynda oqýshylarǵa metaldar týraly maqal-mátelder men jumbaqtar aıtyp berdim.
Maqal-mátelder.
Almas qylysh shyǵa ma?
Negizi jasyq temirden.
Qansha jýsa kete me,
Qap-qara tús kómirden?
Tegi jaman temirtek,
Qansha egeseń de ótpeıdi.
Tańsyq nárse – kúmis te altyn da,
Eń qymbat-aý ustamdylyq qalpynda.
Bolat qaınaýda shynyǵady,
Batyr – maıdanda shynyǵady.
Jumbaqtar
Jez qoranyń ishinde,
Temir qulyn kisinep.
Qaıta kelip isine,
Kirisedi kisi kóp.
(Qońyraý)
Mys qulaqty, júz tisti,
Júzine bir – aq iz tústi.
(Ara)
Aq túıir aınalady, oryn tappaı,
Júgirgendeı sý betinen oryn jaqpaı.
Azdan soń sýǵa sińip joq bolady,
Oqýshym, oılanyp kór, qoıma tappaı.
(metal natrıı)
Ústel ústindegi órnektelgen «Syr sandyqtyń» ishinde ár túrli bilezikter, syrǵalar, saqınalar boı tumar, kúmis belbeýler bar. Ár buıymdarǵa suraq jazylǵan kartochkalar baılanǵan. Bir oqýshy sandyqtaǵy barlyq buıymdardy alyp kórsetedi. Onyń árqaısysyndaǵy suraqtarǵa oqýshylardan tez jaýap alady. Kartochkada suraqtar negizinen mynadaı mazmunda beriledi:
Qolyńdaǵy qandaı zat?
Ol qandaı metaldan jasalǵan?
Ne úshin paıdalanady?
Qarsy ilgek qandaı metaldardyń qospasy?
Altyn qandaı qyshqylda erıdi?
Metaldardyń kerneý qatarynda qaı elementtiń aktıvtiligi joǵary?
23 g metal natrıı tuz qyshqylymen qosylǵanda qalypty jaǵdaıda qandaı kólem sýtek túziledi?
Natrıı gıdroksıdiniń molekýlalyq massasy nege teń?
Úıge tapsyrma:
Valenttiligi II -ge teń metalǵa sóz jumbaq qurastyrý.
Valenttiligi IV -ke teń des metalǵa maqal – mátel oılap tabý.
Mine, osylaı bir sabaqtyń ózinde oqýshylar metaldarǵa baılanysty birshama halyqtyq pedagogıka uǵymdarymen tanysty. Árbir hımıa sabaǵyn reti kelgenshe halyqtyń maqal-mátelderimen, turmys-saltymen baılanystyra oqytsa, ol oqýshylardyń pánge qyzyǵýyn arttyrýǵa edáýir septigin tıgizer dep oılaımyn.
Muǵalim bir taqyrypty ǵana emes, taraýdy, reti kelse barlyq taqyrypty da halyqtyń maqal-mátelderin qoldana otyryp ótse budan utylmaýymyz anyq.
Árbir sabaqty halyqtyq pedagogıkamen baılanystyrý ótý – qazirgi kezde mektep muǵalimderiniń alǵa qoıǵan ózekti mindetteriniń biri. Osy maqsatta «metaldardyń» perıodtyq júıedegi orny, olardyń tabıǵatta kezdesýi jáne alyný ádisteri taqyrybyn ótkende halyqtyq pedagogıkanyń elementterin qoldaýdy jón kórdim.
Sabaqta oqýshylardy metaldardyń perıodtyq júıedegi ornymen, atom qurylysyndaǵy ereksheligimen alyný ádisterimen tanystyra otyryp, «Atameken» baǵdarlamasynyń «Zergerlik baǵytyna» bastaý bolǵan qazaq halqynyń metaldardy paıdalaný dástúri, sanaǵa sińgen qasıetteri týraly maǵlumattar berýge bolady. Synyp «D.I. Mendeleev jasaǵan hımıalyq elementterdiń perıodtyq júıesi», «Metaldardyń tabıǵatta kezdesýi», «Metaldardyń krıstal torlary» kesteleri, «Qazaq halqynyń zergerlik buıymdary, turmystyq zattary» búktemeli býkletterimen jáne qoldanbaly zergerlik buıymdarmen bezendiriledi.
Jańa materıaldarda perıodtyq júıedegi metaldardyń ornyn jáne atom qurylysynyń ereksheligin túsindirýden bastadym. Metaldar, negizinen perıodtyq júıesiniń sol jaǵyna jáne tómengi bóligine, ıaǵnı I, II, III toptarda ornalasqan. Qazaq halqynyń ejelden pir tutyp kele jatqan, al hımıkter moıyndaǵan syry jumbaq sıqyrly sannyń biri - jeti sany. «Jeti qazyna», «Jut jeti aǵaıyndy», «Jeti qazyna», «Jeti ata», «Jeti jut», «Jeti joq» sóz tirkesteri de tegin aıtylmasa kerek. Al hımıkter jerde jeti metal jeti ǵalamsharǵa sáıkes keledi dep esepteıdi. Aı – kúmis, Kún –altyn, Iýpıter – qalaıy, Mars - temir, Satýrn – qorǵasyn, Sholpan –mys. Ata - babalarymyz bul metaldardy zergerlik buıymdar, turmys zattaryn jasýǵa paıdalanǵan. Metal atomdarda syrtqy energetıkalyq deńgeıde birden úshke deıin elektrondar ornalasady. Ádette olardyń radıýsi úlken bolady.
Beımetalldarǵa qaraǵanda metal atomdary syrtqy elektrondaryn ońaı beredi, ıaǵnı kúshti totyqsyzdandyrǵysh . Sondyqtan metal atomdary oń zarádti atomdarǵa aınalady. Elektrondar úzdiksiz qozǵalysta bolǵandyqtan, oń zarády ıondarmen soqtyǵysady. Sol kezde oń zarádti ıondarmen beıtarap atomdarǵa sońynan atomǵa aınalady.
Budan keıin metaldardyń tabıǵatta kezdesýine toqtalamyz. «Jeri baıdyń – eli baı» deıdi qazaq halqy. Bizdiń respýblıkamyzdyń jer qoınaýynan perıodtyq júıedegi barlyq elementter tabylady dese bolady. Osyǵan oraı búkil adam zat qazir bizdiń respýblıkamyzǵa nazar aýdarýda. Óz oblysymyz daǵy Shalqıa polımetal kenishi, Shıeli ýran keni, Aral aýdanynda boljalynyp otyrǵan polımetell keni – bizdiń maqtanyshymyz. Metaldar tabıǵatty bos jáne qosylystar túrinde kezdesedi. Eń kóp taraǵan: AL;Fe; Ca; Wa; K; Mg; Ti metaldarynyń tabıǵatta kezdesý kestesi. Aktıvtigi joǵary metaldar (Na;K;Ca;Mg) elektro ádisterimen alynady. Aktıvtigi tómen metaldardy olardyń oksıdimen, kómirimen, kómirtegi II oksıdimen nemese Al- men totyqsyzdandyrady.
ZnO+C CO+Zn
sýlfıdterdi órteý arqyly da metaldardy alýǵa bolady.
2ZnO+3O 2SO+2ZnO-
ZnO+C CO+Zn
Sondaı-aq metaldardy oksıdterdi edáýir aktıv metaldarmen totyqsyzdandyrýǵa bolady.
3Mn O+Al AlO+3Mn
Metaldardy alýǵa áli de elektrolız ádisi qoldanylady.
Sabaqty bekitý, qorytyndylaý maqsatynda oqýshylardyń shaǵyn sahnalyq qoıylymyn tamashalaımyz.
«Jeti ǵalamshar», «Jeti metal» bizge qonaqqa kelip otyr, sol kisilerge sóz berelik. Keýdelerine element tańbalary, ǵalamshar sýretteri salynǵan oqýshylar shyǵarylady.
1. Men – Altynmyn. Meni ertede Kún ǵalamsharyna teńegen. Sary tústi jyltyr, sozylǵysh metalmyn. Qalypty jaǵdaıda ottegi, fosfor, kúkirt, t.b elementtermen, sondaı-aq qyshqyldarmen, siltilermen árekettespeımin. Negizgi valúta esebinde qoldanylamyn. Menen áshekeı buıymdaryn jasaıdy.Eshqandaı qyshqyldarda erip ketpeımin dep myna shýmaqty ózime arnadym.Bul shýmaqtyń sheshýin sizderge qaldyrdym.
Hımıanyń deregi,
Patsha araǵy der edi.
Patshada ony ishpeıdi,
Basqada ony ishpeıdi.
Dúkenderge túspeıdi,
Aıtshy, neden isteıdi?
2. Men – Kúmispin. Meni – aı ǵalamsharyna teńegen. Aq tústi jyltyr, sozylǵysh metalmyn. Tek azot qyshqylynda erımin. Meni quımalar, áshekeı zattar, turmys buıymdaryn, ótkizgish zattar jasaýǵa paıdalanady.
3. Men – Qalaıymyn. Meni - Iýpıter ǵalamsharyna teńegen. Jyltyr, aq kúmisteı sozylǵysh, aýada baıaý totyǵatyn metalmyn. Meni dánekerleý, quımalar jasaý úshin paıdalanady.
4. Men – Qorǵasynmyn. Meni - Satýrn ǵalamsharyna teńegen. Jumsaq, maıysqaq, kúńgirtteý, sur tústi metalmyn. Akýmýlátorlar, hımıalyq aspaptar apparattar jasaýda paıdalanady.
5. Men - Synappyn. Meni – Merkýrıı ǵalamsharyna teńegen. Metaldardyń ishindegi suıyǵymyn, ári aýyrmyn, aq tústi, jyltyr metalmyn. Men hımıalyq óner kásipte katod esebinde katalızator retinde, jaryq beretin elektr shamyna, medısınada t.b jerlerde paıdalanady.
6.Men – Temirmin. Meni – Mars ǵalamsharyna teńegen. Men óte ıilgish, kúmisteı aq metalmyn. Ereksheligim magnıttik qasıetim bar. Meni temir quımalaryn, shoıynmen bolat óndirýde paıdalanady.Men mashına jasaý óner kásibiniń negizgi shıkizatymyn.
7.Men myspyn.Meni sholpan ǵalamsharyna teńegen. Qyzyl tústi, jumsaq plasıkalyq metalmyn. Jylý jáne elektr ótkizgishtik qasıetim óte kúshti. Meni elektrotehnıkada, kólik, baılanys, ónerkásip salalarynda, turmysta, zergerlik buıymdar jasaýda, boıaý alýda, medısınada keńinen qoldanady.
Sabaq sońynda oqýshylarǵa metaldar týraly maqal-mátelder men jumbaqtar aıtyp berdim.
Maqal-mátelder.
Almas qylysh shyǵa ma?
Negizi jasyq temirden.
Qansha jýsa kete me,
Qap-qara tús kómirden?
Tegi jaman temirtek,
Qansha egeseń de ótpeıdi.
Tańsyq nárse – kúmis te altyn da,
Eń qymbat-aý ustamdylyq qalpynda.
Bolat qaınaýda shynyǵady,
Batyr – maıdanda shynyǵady.
Jumbaqtar
Jez qoranyń ishinde,
Temir qulyn kisinep.
Qaıta kelip isine,
Kirisedi kisi kóp.
(Qońyraý)
Mys qulaqty, júz tisti,
Júzine bir – aq iz tústi.
(Ara)
Aq túıir aınalady, oryn tappaı,
Júgirgendeı sý betinen oryn jaqpaı.
Azdan soń sýǵa sińip joq bolady,
Oqýshym, oılanyp kór, qoıma tappaı.
(metal natrıı)
Ústel ústindegi órnektelgen «Syr sandyqtyń» ishinde ár túrli bilezikter, syrǵalar, saqınalar boı tumar, kúmis belbeýler bar. Ár buıymdarǵa suraq jazylǵan kartochkalar baılanǵan. Bir oqýshy sandyqtaǵy barlyq buıymdardy alyp kórsetedi. Onyń árqaısysyndaǵy suraqtarǵa oqýshylardan tez jaýap alady. Kartochkada suraqtar negizinen mynadaı mazmunda beriledi:
Qolyńdaǵy qandaı zat?
Ol qandaı metaldan jasalǵan?
Ne úshin paıdalanady?
Qarsy ilgek qandaı metaldardyń qospasy?
Altyn qandaı qyshqylda erıdi?
Metaldardyń kerneý qatarynda qaı elementtiń aktıvtiligi joǵary?
23 g metal natrıı tuz qyshqylymen qosylǵanda qalypty jaǵdaıda qandaı kólem sýtek túziledi?
Natrıı gıdroksıdiniń molekýlalyq massasy nege teń?
Úıge tapsyrma:
Valenttiligi II -ge teń metalǵa sóz jumbaq qurastyrý.
Valenttiligi IV -ke teń des metalǵa maqal – mátel oılap tabý.
Mine, osylaı bir sabaqtyń ózinde oqýshylar metaldarǵa baılanysty birshama halyqtyq pedagogıka uǵymdarymen tanysty. Árbir hımıa sabaǵyn reti kelgenshe halyqtyń maqal-mátelderimen, turmys-saltymen baılanystyra oqytsa, ol oqýshylardyń pánge qyzyǵýyn arttyrýǵa edáýir septigin tıgizer dep oılaımyn.
Muǵalim bir taqyrypty ǵana emes, taraýdy, reti kelse barlyq taqyrypty da halyqtyń maqal-mátelderin qoldana otyryp ótse budan utylmaýymyz anyq.
You Might Also Like
-
Bilimdilik: Oqýshylardy jelimdeý tehnologıasynyń ádisimen tanystyryp, buıym jasap úıretý.
-
Qazaqstandaǵy qoǵam damýynyń qajettiligi, áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıasy ózgerister otandyq bilim berý júıesiniń, oqý oryndaryndaǵy oqý-tárbıe úrdisin uıymdastyrý ádisnamasy men tehnologıasynyń...
