InfoHub Logo

Esik aldy ızen be, jýsan ba eken,
Gúlderimen belimdi býsam ba eken-aı.
Ótip ketken basymnan jıyrma besti,
Qos at alyp sońynan qýsam ba eken-aı...
Jelbir jeken,
Jelin júrgen dalada,
Biz bir bóken-aı...

Esi durys adam áldeqashan basynan ótip ketken jıyrma besti sońynan qos atpen qýa ma eken?

Qudaı buıyrsa, Japparqul bıyl jetpis beske tolady. Sonda «basynan ótip ketken jıyrma besten» beri elý jyl, ıaǵnı jarty ǵasyr ótkeni ǵoı. Al, Japparqul bolsa, «qýsam ba eken» deıdi. Elý jyldan keıin. Qýsa buryn qaıda qalǵan? Jalpy, qos at turmaq, zymyran raketaǵa minip qýsań da ótip ketken jıyrma bes jetkize me eken?

Onan da adam bir jerin qysyp, ótkenge salaýat aıtyp, aldaǵy kúnderdiń tileýin tileý kerek qoı.

Japparqul muny ábden biledi-aq. Aqylǵa salsa eń durysy osy. Biraq aqylǵa yqtıar bermeı ketetin bir dúleı kúsh bar adam boıynda. Onyń shyn oıy ne ekenin adamdardyń ózderi de bile bermeıdi. Bireýler sezim deıdi. Bireýler tylsym kúsh deıdi. Sirá, munyń shyn atyn bir Qudaı bolmasa, ǵulama ǵalymdar da bile bermeıdi-aý, sirá.

Aqylyń bir jaqta, aty joq kúsh bir jaqta. Japparqul «qoıshy sony» dep turady da, Eski qystaý jaqqa qalaı ketip bara jatqanyn ózi de bilmeı qalady.

Saýsaqtary aıqasqan eki qoly bóksesinde, boıy tip-tik bop, oqtaý jutqandaı sereıip bara jatady. Eski qystaý — bul eldiń burynǵy mekeni. Bul ólkeni jurt Myńbulaq deıdi. Buryn ár saıdyń boıynda bes-alty úıden ata-ata edi, bertinde kóshe degen shyqty da, el ejelgi jurtyn tastap, qazdaı tizilip, tyń jerden kóshesi bar qonys saldy.

Eski qystaýdyń saýdyraǵan qańqadaı dýaldary ǵana qaldy da, birte-birte olar da mújile-mújile qulap bitti.

Eski qystaýdyń qańqalaryn qashan qulap bitkenshe jabaıy qustar mekendeıdi. Ásirese, baıǵyz ben japalaq uıaǵa jaryp-aq qaldy.

Jalǵyz-jarym adam túnde Eski qystaý jolymen júrgende tula boıy úreıge tolyp, záresi ushyp, jany murnynyń ushyna kelgendeı bolady. Baıǵyz suńqyldap jylaǵanda, baıaǵyda bul jalǵan dúnıeden ótip ketken árýaqtar tirilip kelip, tirshiliktegi urpaqtaryn joqtap, zarlap otyrǵandaı áser qaldyrady. Urpaqtary jańa qonysqa jaıǵasqanyn túsinbeı, typ-tıpyl joq bolǵanynan shoshynǵandaı, tań atqansha suńqyldaıdy-aý baıǵyz jaryqtyq. Áne, osynaý Eski qystaýda túnde baıǵyz suńqyldasa, kúndiz Japparqul únsiz jylaıtyn zaman týdy. Qos aty — qos aıaǵy. Ótkenniń elesin qýalaǵan párýanańyz osy kisi.

Jetpis bes degen aıtýǵa qandaı jeńil bolsa, zýyldap jetip keletini de tez eken. Árıne, bul jasqa jetken de bar, jetpegen de bar. Shúkir de, Japparqul, shúkir de.

Al, endi sol jetpis besińizdiń este aıryqsha qalatyn beketteri bar ma? Álde Túriksibtiń basyndaǵy bir-birine egizdiń syńaryndaı uqsas beketterdeı este saqtalmaıtyn áıteýir, bir elester me?

Kóbi sondaı ekeni aıdan anyq. Eshkimniń ómiri kúnde qyzyq, kúnde toı emes qoı.

Al, ara-tura arasynda Aıdyń qyltıyp jańa týǵanyndaı erekshe este qalar kezeńder bolady. Sondaı kezeńniń birin Japparqul aıryqsha armandaıdy, esinde erekshe saqtaıdy. Ol kezeń esinen shyqqan kúni Japekeń de japalaqtaı jalp etip qulaıdy da, ómirden óte shyǵady. Jalp etip qulap qalmas úshin de Japparqul Eski qystaýǵa kúnde tańerteń jaıaý ketip bara jatady.

* * *

Ózderin aqyldymyz, esi-basymyz durys dep júrgenderdiń túıgeni boıynsha, Japparqul esalań. Áıtpese esi durys adam aıdalada elsiz qalǵan eski jurtqa kúnde tańerteń qyzmetke bara jatqandaı qatesiz ketip bara jata ma?

Ózderin aqyldymyz dep júrgenderdi Jaratýshy Qudiret bir nárseden maqrum qaldyrǵan. Olardyń keýdesinde mahabbat oty baıaǵyda sónip qalǵan.

Al, Japparquldyń keýdesinde sol ottyń qozy áli bar, jylýy ketpegen. Keıde tipti jel úrlegen shoqtaı jaınap, jastyqshaqtyń gúli qaıtadan ashylǵandaı bolady. Áne, bul adamnyń baqyty, shalyqtaǵan shaǵy. «Mahabbatsyz dúnıe tul» demeı me uly aqyn.

Biraq dáýren ótip ketti. Tek bezgek qysqandaı kári júrektiń órtene beretini bolmasa, baıaǵy dármen qaıda...

Al, sonda bul Japparqul qos at minip, kimdi qýmaqshy? Kimdi saǵynady. Neni ańsaıdy?

Sol túni Aı sáýlesi jalbyz basqan qaınar bulaqta jylt-jylt etip oınap turyp edi. Bul ekeýiniń lázzatty qýanyshyna ortaq bolǵan kólbaqalar qoıdaı shýlaǵan.

Baqalar orkestrine qosylǵan qylqobyzdaı bolyp shekshek shyryldady. Osy bir ádemi áýezdi buzyp Eski qorǵan jaqtan baıǵyz suńqyldaıdy. Jylaýyq. Talmaı jylaıdy. Sharshamaıdy. Biletinder aıtady: Baıǵyz ǵashyq jaryn shaqyryp otyr — deıdi.

Kim biledi, bolsa bolar.

Dúnıe qýanysh pen renishten quralǵan. Baıǵus baıǵyzdyń tilin biz qaıdan bileıik. Beker jek kóremiz.

Tań aldynda Sholpan juldyz basqa juldyzdardan erekshe jarqyraıdy. Áne, sol ýaqta sámbi taldar arasynan bulbul saıraı bastaıdy.

Tańǵy salqynda bir-birine jabysyp, bir-birin jan jalynymen, júrek jylýymen qaýzap turǵan eki jastyń mahabbatyna arnalǵan gımn, bul áýen. Bulbulǵa kókek qosylyp, shyrqaǵanda alaýlap tań atyp kele jatady. Tań aldyndaǵy mahabbat qurmetine, shyǵyp kele jatqan Kún qurmetine búkil arsha toǵaı, sámbi taldar, qarly shyńdar, sarqyrama sýlar qoshemet kórsetip, kúlli álem qulpyrama boıaýǵa bólendi.

Qaıtaıyn deseń jar qıyn, — deıtin sát dál osy shaq.

— Qoıshy, endi tań atyp qaldy, jurt kórip qoıady, qaıtaıyqshy, — deıdi qushaǵyndaǵy Aısulý.

— Kórse kórsin, batyp bara jatqan Aı kórsin, shyǵyp kele jatqan Kún kórsin. Kórsin búkil Álem! Aısulý meniń jarym ekenine kýá bolsyn barlyǵy, — dep aıqaı saldy Japparqul.

— Buıyrtsa, deseńshi.

— Endi buıyrmaǵanda ne qaldy?

— Sen ketip bara jatyrsyń...

— Ketsem, qaıtyp kelemin.

— Buıyrtsa deseńshi...

Jańa shyǵyp kele jatqan arqaly kúnge Aısulýdyń altyn syrǵasy shaǵylysyp jylt-jult ete qalyp, tereń saıdyń qabaǵynan ary asyp baryp, kórinbeı ketti.

* * *

Qaıtyp kelýdi Qudaı buıyrtýyn buıyrtty-aq. Japparqul eki jyldan keıin áskerden qaıtyp oraldy. Kele sala osydan eki jyl buryn sońǵy ret Aısulýmen qoshtasqan tereń saıǵa bardy. Saıdy qalyń qamys basyp ketipti. Qaınar bulaq kórinbeıdi. Saıdyń tereń qabaǵyna deıin soqamen jyrtyp tastaǵan eken, qysta boran, jazda daýyl topyraǵyn sýyryp, bulaq kózderiniń bárin qalyń shóp basyp qalypty. Japparqul úıden kúrek, ketpen ákelip, qaınardyń kózin qaza berdi, qaza berdi. Sýalǵan kózden qyzylkúreń laısań shyǵady da., qaıtadan tartylyp qala beredi. Qaıtadan laısań batpaq basyp qala beredi. Laısań batpaqpen arpalys taýsylmaıtyn kúreske aınaldy.

Sóıtip, Japparquldyń ótip ketken jıyrma besti sońynan qýatyn qos aty Kúrek pen Ketpen boldy.

Qaınar bulaq baıaǵydaı burqyldap, maıda qumdy qaınatyp jatsa, áıteýir bir baqytqa keneletindeı kórindi de turdy.

Bulaq kózi bitelgeni — Ómirdiń taýsylǵany sıaqty jaman yrym. Japparqul túnde tús kórdi. Oıana kele kórgen túsin esine alyp, qýanyp qaldy. Aıadaı ǵana qaınar bulaq shalqyp jatqan kólge aınalyp ketipti.

Muny Japparqul jaqsyǵa jorydy. Biraq kún shyqpaı Eski qystaýǵa asyǵa jetip edi. Eshqandaı kóldi kórmedi. «Qudaıdyń meni óńimde aldaǵany azdaı, túsimde de tálkek qyldy-aý» dep qorlandy Japparqul. Kól ornyna kólkigen quraq-qajys qara qoǵa taýdan soqqan tańǵy samal lebimen tolqyn-tolqyn terbetilip tur eken.

— Bul qaı qorlyǵyń, Qudaı?! — dep Japparqul Táńirtaýdyń aqbasty apaıtas shyńdaryna qarap, qolyn jaıdy.

Jergilikti ókimet Táńirtaý ańǵarynan aq kóbik shasha, atyla aǵyp jatatyn asaý ózendi buǵalyqtap kók beton qubyrǵa quryqpen aıdap quıyp, «tabıǵattan bermesin tartyp alǵan».

Sol kezde osyndaı bir soraqy sorly uran shyqqan. Asaý ózen buǵalyqtaldy. Kolhozdyń qyzylshasyn sýǵardy. Ókimet qantqa qaryq bop qaldy.

Áne, sol kezden bastap Myńbulaq kózderin jumdy. «Tyńdy baǵyndyrýshylar» Myńbulaqtyń myńdaǵan tamyryn qıyp tastady. Qan tamyrlary qıylǵan qaıran da qaıran Myńbulaq kóz jumbaǵanda qaıtedi?!

Japparquldyń «bul qaı qorlyǵyń» degen zary Qudaıdyń qulaǵyna shalyndy ma, kim biledi, áıteýir sol kórgen tústen keıin úsh kún, úsh tún qatarynan nóserletip, jańbyr jaýyp, Táńirtaý ańǵaryndaǵy Plotına-bógettiń iri qanaty japyryla qulady. Qubyrǵa sımaı jatqan sý, yldıǵa qaraı tasqyndaı jóneldi.

Asaý ózendi buǵalyqtamaqqa aýdan bar kúshin saldy. Sý des bermedi. Burynǵy orynǵa tartyp, jer asty júıelerin taýyp, Myńbulaq myń jerden atqylap ala jóneldi.

Batpaǵyn Japparqul kúndiz-túni arshyp tazarta almaǵan Qaınar bulaq bir sátte janartaý atqylaǵandaı aspanǵa shapshydy da, artynsha zámzám móldirep sala beredi. Qaınap jatqan qum arasynan bir sátte jalt-jult etip altyn júzik kórindi. Qaıtadan kómilip ketip, jarq etip qaıta shyǵady.

Osylaısha bir jarq etip, bir batyp ketip, ary-beri umtylǵan Japparquldyń qolyna ilinbeı-aq qoıdy.

— Iá, Alla, bul qaı mazaǵyń? — dep nazalandy ábden áýre bolǵan pende kúıinip ketip.

Ný qamys syldyr-syldyr etip, arasynan atty áıel kórindi. Kekse tartqan uzyn etek. Ań-tań qalyp, tipti ári-beriden keıin úrkektep turǵan Japparqulǵa til qatty:

— Allaǵa nazalanba, Jappar aǵa, — degende Japparqul burynǵydan beter sasty. Adam ba, Peri me? Aıdalada qaıdan júr?

— Tanymadyń-aý Jappar aǵa, — degende áldeqaıda alystan-alystan tanys daýys estilgendeı boldy — Árıne, arada alpys jyl ótipti, az emes qoı. Umytar ýaqytyń boldy.

Japparqul aqboz at ústindegi áıelge qolymen kózin qalqalap turyp, uzaq qarady da:

— Janym-aý, shynymen senbisiń? — dedi.

— Iá, Qudaı, qýat bere gór, tanydy meni, shyn tanydy, — dep áıel attan syrǵyp tústi.

Bir-birine qushaq jaıa umtyldy. Qushaqtasyp kórisip, bir-birinen ajyraı almaı, arada ótken alpys jyldyń esesin qaıtarǵysy kelgendeı, kári júrekteri dúrsildep, sol dúrsilmen ótken jyldardyń óksigin taýysardaı, ekeýi de bezgek jansha qaltyrap qaldy.

— Baıaǵy bulaq bitelip qalyp edi, kózin ashyp jatyrmyn, — dedi Japparqul aýzyna basqa jóndi sóz túspeı. — Aıtpaqshy, bir altyn saqına qaınaǵan qummen birge shyǵady da, qaıtadan joq bop ketedi. Sony ustaı almaı...

— Ýa, qudireti kúshti Qudaıym, ol baıaǵy sen sol túni meniń saýsaǵyma salǵan saqına ǵoı!

— Ol qaıdan esińe túsip tur?

— O, Japekem, ol uzaq áńgime... Áýeli ony qaıtadan súzip, ustap alaıyq...

Kishkentaı ǵana janartaýdan atqylap jatqan ulpa qum arasynan altyn saqına jalt ete qalady da, qaıtadan tereńge súńgip ketedi.

San ret súńgip, san ret jarq etip shyqty. Bir kezde Japparqul ony qummen qosa ýystap alyp shyqty-aý, áıteýir.

Ekeýi kezek-kezek qarap tań qalysty. Alpys jylǵa jaqyn ýaqyttan beri qum výlkanmen birge atqylap jatqan altyn saqınaǵa qum qıyrshyq qynadaı jabysyp qatyp qalypty. Áıtse de, din aman. Qanshama jyl qum ysqylap jarqyraı túsken sıaqty, ashyla túsken sıaqty.

— Jappar aǵa, bul qudaıdyń bizge bergen nyshany. Ekeýmiz endi birge bolady ekenbiz.

Bizdi o basynda ajyratqan dúleı taǵdyr.... — dep Aısulý saqınany saýsaǵyna salyp, qolyn ary-beri aýdaryp kórdi. — Seni áskerge áketken kúnniń ertesine men osy bulaq basyna kelip, ótken túnniń ólsheýsiz lázzatyn emirene eske alyp, japadan-jalǵyz qalǵanymda, saıdyń qabaǵyna bir mashına kelip, kabınadan úsh erkek qarǵyp túsip, aı-shaıǵa qaratpaı, aýzyma shúberek tyǵyp, úsheýlep, meni álgi mashınaǵa tyǵyp, úsheýlep, meni álgi mashınaǵa kóterip salyp, júrdi de ketti.

El arasynda gý-gý ósek tarady. Aısulý júrip júrgen jigiti áskerge ketken kúnniń ertesinde burynnan aıttyryp qoıǵan jerine qashyp ketipti dep shyǵardy.

Bul habar, árıne, saǵan da jetti. Bolary — boldy, boıaýy sińdi. Ol olaı emes, bylaı edi, dep kimdi sendire alasyń, kimniń aýzyna qaqpaq qoıa alasyń. Bolǵan iske bolattaı berik bol, degen. Ádildigin bir Qudaı ózi biledi. Men ne deıin....

Japparqul órtengen ózekte shala qalǵan tútindi kúshpen shyǵarǵandaı tereń kúrsindi.

— Ótken-ótti, ketken-ketti, Aısulý. Baıaǵyda ótip ketken sol bir araıly tańdy sońynan qos at alyp qýsam ba, deýshi edim. Ómir boıy jete almadym, endi, mine, óziń keldiń. Kelgen qadamyńa gúl bitsin, Aısulý. Men seni alpys jyl boıy kúttim. Qudaıdyń munysyna myń da bir shúkir... Aısulý janym, sen shalyńnan aıyryldyń, men kempirimnen aıyryldym. Jaman ba, jaqsy ma, urpaq súıdik. Olar ósti, olar bizdiń jalǵasymyz. Ekeýmizge endi ne qaldy? Qudaıdyń buıyrtqany bolar. Ómirdiń kóbi ketip, azy qaldy. Bizdiń bir-birimizge qoıar kinámiz joq. Má, sal myna saqınany saýsaǵyńa. Bul Allanyń ámiri.

Japparqul Aısulýdy qapsyra qushaqtap, alpys jyldyń esesin biraq alǵandaı, alqymynan uzaq ıiskeledi.

---