InfoHub Logo

Qyzyl jebe. I kitap

Qyzyl jebe. III kitap

Qyzyl jebe. IV kitap

Qyzyl jebe. V kitap

«TURAR»

Roman

BİRİNSHİ BÓLİM

«Qaıtar edim, jolym joq,
Sýlar býǵan jolymdy.
Juldyzdardan kópir salar em
Buǵaýlady jazmysh qolymdy».
(Salaýat jyrynan)

«Oıan, Turar!

Esińde me, Almatynyń kók qaqpaly abaqtysynda, men seni qulqyn sáriden osylaı oıatýshy edim ǵoı. Tańǵy sátte uıqyńnan silkilep turǵyzar edim. Sonym obal bolǵan eken: aımalap-aq, basyńnan aqyryn ǵana sıpalap oıatýǵa bolatyn eken. Biraq aınalańnyń bári zárli tikenekteı túrpıip turǵanda, otyrsań quıymshaǵyń qylyshqa tirelip, túregelseń tóbeńnen aldaspan tónip turǵanda, aıanysh sezim adasqaq keledi eken. Endi armandaımyn: osydan taǵdyr bizdi bir kórisýge jazsa, aı mańdaıyńdy men perishteniń qanatymen sıpar edim.

Biraq kúnder, aılar, jyldar ótken saıyn sol arman asqyndaı túskenmen, men senen alystap baramyn, alystap baramyn...

Seniń qazir qaıda ekenińdi men bilmeımin, meniń qaıda ekenimdi sen bilmeısiń. Men saǵan osy hatty qıalmen jazyp otyrmyn. Qazir sen júrgen jerge qar jaýsa, sony meniń appaq sálemim dep bilgeısiń. Óıtkeni qardyń anasy men júrgen jaqta. Eger sen júrgen jerge teristikten jel soqsa, meniń únim dep bilgeısiń. Óıtkeni jeldiń anasy men júrgen jaqta.

Sen meni, Turar, óz qıalyńda Sahalın deıtin túkpirden izdep júrgen shyǵarsyń. O basynda úkim solaı bolǵany ras. Biraq, Jetisýdyń topas soty Reseı patshasynyń Sahalınnen aıyrylyp qalǵanyn bilmeı sandalsa kerek. Kádimgi orys-japon soǵysynan keıin, bitim sharty boıynsha Sahalın japon jaǵynda qalypty. Úrkit degen qalada qatarjynikterdi bólgende meniń dıalamdy oqyp, orystyń Bantysh degen ulyǵy Jetisýdyń sotyn sybap aldy. «Aqymaq!» — dedi. «Sahalınnen aıyrylyp qalǵanymdy bilmeıtin netken nadan? Sahalınshilin sorlynyń», — dep keketti.

Sodan soń ulyq meni arqamnan qaǵyp, jubatqan boldy: «Neshaýa, Sahalınge aıdamady dep ókpeleme, — dedi, — Sahalınnen kem túspeıtin jerge barasyń. Bodoıbo degendi estýiń bar ma?» — dedi. «Joq», — dedim. «Neshaýa, bara kóresiń. Lena degen ózenniń boıynda», — dedi. «Oý, myrza, meni Bodoıboda bozdatyp neǵylasyń? Aqyr Sahalın joly jabyq eken. Keri qaıtara salmaısyń ba, táńiri jarylqaǵyr, jalǵyz ulymdy, jalǵyz qyzymdy saǵyndym», — dedim.

Ulyq qarqyldap kúlip. «Sen álden saǵynyp qalǵansyń, á? — dedi. — O basynda on jylǵa kesilgensiń. Semeıdiń mańaıynda qashýǵa áreket jasaǵanyń úshin, aıdaýyldy óltirmek bolǵanyń úshin on jyl ústine taǵy on jyl jamap aldyń. «Saǵyný» degen sózdi de, sezimdi de umyt, sorly. Jıyrma jyl boıy saǵynsań — sarǵaıyp, Bodoıbonyń sary altynyndaı qatyp qalasyń. Bodoıboda naǵashyń kútip turǵan joq seni. Altyn kútip tur. Altyn qazasyń, túsindiń be? — dedi. — Kim biledi, Bodoıbonyń altyny aıdalǵan adamdardyń saǵynyshynan jaralǵan shyǵar», — dep ulyq bir sát qıaldap, tebirenip ketken sıaqty kórindi sonda. Biraq sálden soń qatýlanyp: «Qashýshy bolma! Qashsań, qaıtyp ustap alyp, Bodoıbonyń altyny taýsylǵansha qaıtarmaımyz, — dedi. — Bodoıbonyń altyny taýsylsa, Aldannyń altynyna salamyz. Baıqa!» — dedi.

«Qashpa! Qashpa» — dep qaıta-qaıta pysyqtap jatqanynyń máni bar, Turar. Meniń dıalamdaǵy qarǵys tańbasyn kórip aıtyp tur.

... 1906 jyly shildede ózińmen qoshtasyp aıyrylǵan soń bizdiń ıtap Almatydan shyǵyp, teristik-shyǵysqa bet aldy. Jolda qańly, shapyrashty, ysty, dýlat, jalaıyrlar aýylyn basyp óttik. Obaly ne, aıaq-qoly kisendeýli tutqyndardy kórip, jaǵalaryn ustap, ulardaı shýlady. Bizdi esirkese, olardy qudaı esirkesin. Áldekimder meni tanyp: «Rysqul! Rysqul! Saımasaıdy sulatqan Rysqul ǵoı! Alda batyr-aı, alda paqyr-aı! Itjekkenge áketip barady. Aman bol, baýyrym!» — desip jatty.

Shelekten ótip bara jatqanda jataǵan úıdiń tusynan aq jaýlyqty bir áıel sen qatarly balasynyń qolyna túıinshek ustatyp, meni kórsetip, balany arqasynan ıtermeledi. Bala júgirgennen júgirip otyryp, aıdaýyldardyń arasynan ótip ketip, arbaǵa boıy jetpeı, qolyndaǵysyn maǵan usyna berdi. Meniń qolym baılaýly, ony túsinbegen balamen umtyla qoımaǵanǵa tań qalyp, sheshesine qarady. Sheshesi: «Laqtyr!» — dep ıshara etti. Bala túıinshekti laqtyryp jiberdi.

— Kimniń balasysyń, aınalaıyn? — dedim tym bolmasa til qataıyn degen nıetpen.

— Baıyrdyń, — dedi qarshyǵa kóz qaǵylez jas.

— Órkeniń ósin! Azamat bol! Atyń kim? — dedim.

— Ahmetjan. Ahmetjan Shymbolatov, — dedi bala jaýtańdap.

Men seni kórgendeı boldym. Sen áli arba sońynan ilesip kele jatqandaı kórindiń, Turar. Bul esim jaıshylyqsha jadymda qalmas edi, al myna halde bireýdiń bir jyly sózi — myń jyldyq jaryq sáýledeı. Dúnıe hali san qıly, kim biledi, er jetkende sen onymen kezdesersiń de. Esińde bolsyn dep aıttym.

Ertesine İleniń sýynan óttik. Sonda dúnıede İleden úlken sý joq shyǵar dep edim. Sóıtsem, onym beker eken. İleniń kókesindeı sýlardy keıin kórdik qoı.

İleniń arǵy betine shyqqan soń Alataý buldyraı bastady. «O, qasıetińnen aınalaıyn, Alataý, kózimnen sen de tasalandyń-aý», — dep kóńilim sonda bir buzyldy. Qasymdaǵy Mamytbek qyrǵyz «Saǵynǵanda bir kelersiń, sarǵaıǵanda bir kelersiń, Alataýdyń baýryna», — dep meni óleńmen jubatty. Qaıran el, sóıtip, artta qala berdi.

Jolda Aqsý-Qapal qaldy. Lepci degen sýdan da óttik. Odan ári jap-jazyq mıdaı dala bastaldy. Lepside aýysqan aıdaýyl bizdi Aıagózge deıin jetkizip salýy kerek edi. Sasyrdyń japyraǵy kúıgen shúberekteı qýrap ketken sary dala. Adam turmaq, at shydamaı, sýsyz shólden aýzyn ashyp, alqynyp, aıaǵyn ázer basyp ilbip keledi. At aryǵan soń soldattar bizdi arbadan túsirip, jaıaý aıdady. Lúp etken jeli joq, siltideı tynyp qalǵan keýek dala pysqyrǵan at pen kisen syldyrynan mazasy ketip, bizdiń qybyr-jybyr júrisimizge yzasy kelgendeı tynysty tarylta túsedi.

Anda-sanda alqymy keýip, búıiri búlkildegen kesirtke aıaq astynan týra qashady. Esirik soldat álgi maqulyqty tapyraqtap qýa jónelip, myltyqtyń istigimen janshymaq bolady. Kesirtkege de jan kerek, bult ete qalyp qutylyp ketedi. Myltyqtyń istigi tandyry kepken taqyr jerge shaq etip tıedi.

Aıaqty kisen, kókirekti shól qysqanda adam beı-jaı, aınalaǵa kóz salmaı meńireý bolyp qalady eken. Áıtpese, Qudaıdyń qý dalasynda tirshilik belgisi tipten kóp. Qarap kele jatsań, aldyńǵy arbaǵa jegilgen attar quıryǵyn áreń kóterip tezek tastasa, súrleý joldyń jaǵasynan kóń qońyzdary lezde quldyrańdap shyǵa keledi. Keıbireýi ne dóńgelek astynda, ne soldat tabanynda myjylyp ta qalady. Qý tamaq-aı, deseńshi. Kóz ushynda saǵym buldyrap órkesh-órkesh túıe kerýen toqtap turǵandaı kórinedi. Kóńil selt etip, áldeneden úmittenip qalasyń.

— Dýadaq! — dep bir soldat baqyryp qoıa beredi. Álgi kerýen tay teńselgendeı qorbań-qorbań qozǵalyp, aýdarylyp-tóńkerilip ketkendeı bolady. Soldattar patyrlatyp ata bastaıdy.

Pań dýadaq sonda da jantalaspaı, ordań-ordań jelip baryp, baıaý kóterilip, dirildek aýanyń arasyna sińip ketedi. Esirik soldattar atty arbadan shyǵaryp alyp qýmaq bolady. Bastyq zekip tastaǵan soń, bastaryn shaıqap, tańdaılaryn taqyldata, dýadaq ketken jaqqa kópke deıin alańdaı beredi.

Myltyq daýysynan shoshyp oıanǵandaı, jol jaǵasyndaǵy qarataspa qaraǵan arasynan tac shegirtke shyryldaıdy. Bul ún meniń esime Almatynyń kók qaqpaly túrmesin túsiredi. Onyń aýlasyndaǵy qara soranyń arasynan osy shegirtke shyryldar edi. Endi ol da Sibir jolyna bizben birge attanǵan sıaqty, jylaýyq ún sońymyzdan qalmaı ilesedi de otyrady.

Alystan munartyp, sáýletti bir saraı saǵym arasynan armandaı asqaq kórindi. Tozaq jolynan soń, peıishke baryp qoıyp ketetindeı álgi asqaq munarǵa alqynyp asyǵamyz. Tutam kisen adym ashtyrmaıdy. Aqyry ólip-talyp jettik-aý. Kúnbatys jaǵy úńireıgen alasa ǵana kóne mazar eken. Janynda jylap aǵyp, jylymshy tatyǵan bir qasyq sýy bar. Aldaqashan bul dúnıeden kóshken atamnyń kóz jasy áli tyıylmaı, sonyń sorasy aǵyp jatqandaı.

Attar doǵarylyp, jyly da bolsa sý iship, tańdaı jibitip, jan shaqyrdyq. Bizdi arbalardyń qasynda qaldyryp, qasymyzǵa bir qaraýyl qoıyp, soldattar mazardyń kóleńkesine baryp otyrdy. Myltyqtaryn túıistirip, bir jerge úıdi. Aldaryna qaǵaz jaıyp, tamaq jep, shıshalaryn shyǵaryp araq ishti. Myna qudaıdyń ystyǵynda ishken araq basqa shapshyp shyǵa kelgen shyǵar, baryldasyp karta oınaı bastady.

Oıyn qyza, bizdiń qasymyzdaǵy qaraýyl úıirinen adasyp, úrkektegen jylqydaı typyrshı bastady. Munyń ózi ózgelerden shynjaýlaý, pákene boıy myltyqtan sál-aq asatyn sekpil bet, jıren qastyń astynan kózi taqyr udyqtaı shúńireıgen, jalynsyz, jasyq neme edi. Kartashylardyń qasyna jaqyndap baraıyn dese, bastyǵynan qorqady. Barmaıyn dese, qumarlyq qysady. Osydan baryp, bizge yza bolady.

Karta soqqandar tórteý, munymen beseý. Biz on adambyz. Almatydan shyqqanda altaý edik, Lepsiden tórteý qosyldy.

Qarta oınap otyrǵan aıdaýyldardyń bastyǵy bir ýaqytta bizdiń janymyzda turǵan súmelek pákenege:

— Eı, Petá! Ystyq tamaq kerek. Tez daıynda, — dep aqyrdy.

— Otyn joq, porýchık myrza, — dep shińkildedi pákene.

— Nege otyn joq ? Maǵan deseń sıraǵyńdy jaq! A na katorjnıkterdi jaq! Otyn tap! Aıtpaqshy, sol ońbaǵandarǵa otyn jınat. Myna butalardy jınasyn! — dedi bastyq.

Pákenede de bılik bar. Ol bizge buıyrady:

— Aıda! Báriń tur da qýraı syndyryńdar! Bol, jyldam!

Kisenderimizdi syqyrlatyp, býlyǵa turyp, qaraǵannyń butasyn syndyrýǵa kiristik. Meniń janymdaǵy eńgezerdeı sary orys sybyr ete qaldy:

— Qımyldaıtyn ýaqyt soqty, — dedi. Seze qoıdym.

— Qaıtip? — dedim.

— Anaý úıýli turǵan myltyqtardy qolǵa túsirý kerek.

Solaı qaraı jyljı ber.

Sary orystyń aty Fedor edi, jyljyp júrip, taǵy bir-eki tutqynǵa sybyrlap ótti. Qaraǵandy ynty-shyntymyzben jınaǵan bolyp júrmiz. Úsh-tórteýmiz tus-tustan myltyq shómelesine taıanyp kelemiz. Záre joq. Baıqaımyz, kartashylar sezer emes. Olar ý-da shý. Sol shýǵa shydaı almaı bizdiń qaraýyl jandaryna júgirip bardy. Bir sátke biz baqylaýsyz qaldyq. Fedorǵa qarap edim, basyn shulǵyp qaldy.

Adym jazdyrmas qara temirdi qaqyrata úzip jiberer kúsh-qýat bitip ketkendeı alǵa umtyldyq. Biraq qara temir úzilgen joq. Áıteýir bir ǵalamat qaırat bizge qanat bitirgendeı, qos aıaqtap qarǵyp, úsh-tórteýmiz myltyq úımesine jete jyǵyldyq-aý, atasyna nálet...

Saqyr-syqyr dybysqa jalt burylǵan pákene qaraýyl:

— Qurydyq! — dep jan daýysy shyǵa shyńǵyryp jiberdi.

Kartashylar jaı túskendeı sostıysyp qaldy. Myltyq qolǵa túsken soń bizdiń árýaǵymyz asyp, qarý kezenip, shúrippege qol salsaq, tek shyq-shyq etedi.

Aıdaýyldardyń bastyǵy jalpaq dalany jańǵyryqtyra qarq-qarq kúledi. Bizge saýsaǵyn shoshaıtyp, shalqalap turyp qarqyldaıdy.

Dúnıede budan ótken qorlyq joq, Turar. Qudaı basyńa mundaı qorlyqty esh zamanda bermesin, qulynym. Meniń shashym sol sátte túgel aǵaryp ketti bilem. Qazir kórseń tanymassyń. Shash, shirkin, sonda aıaz qaryp, qyraý turǵandaı boldy. Aıdaýǵa ketsem de, áıteýir bir oralarmyn. Turar syndy qulynymdy bir kórermin degen úmit janǵa sep edi. Endi sal úmit bizdiń Besaǵashtaǵy bilte shamdaı jalp etip sóndi de qaldy, qulynym. Esińde me, Besaǵashtaǵy jerkepeniń esigin bireý ashsa, shyraǵdan jalp etip sónip qalýshy edi ǵoı. Úıge kirip kelgen kim ekenin bile almaı, soqyr adamdaı:

— Bu qaısyń-aı? — deıtinbiz.

— Men ǵoı, — deýshi edi keıde Ahat atań.

— Men ǵoı, — deýshi edi keıde Moldabek kókeń.

— E, bizbiz, — deýshi edi keıde Shynybek atań.

Keıde Qorǵan, keıde Úsip, keıde seniń qurdastaryń Arman men Orazbaq keler edi. Olar kelgende, shamnyń sónip qalǵanyna renjimeı, qaıtadan shyrpy tutatar edik. Ottyq qaıtadan janǵany qandaı jaqsy.

Al bul jaly sol ot sońǵy ret sóngendeı edi.

Aıdaýyldar bastyǵy pákene Petáǵa:

— At! — dep aqyrdy.

Ot almaıtyn myltyq shoqpar ornyna, nemese naıza ornyna ǵana júredi. Bizdi bastaǵan sary dáý orys Fedor patronsyz myltyqty kezene alǵa umtylǵan. Biz de dalbasalap, jantalasyp, tusaýly attaı qosaıaqtap sekirip, alǵa umtyldyq. Myltyqtardyń bári patronsyz bolyp shyqty. Aramdar oq-dárisin alyp tastaǵan eken.

Pákene Petányń myltyǵy gúrs etti. Fedor shalqalap baryp, arqasynan bireý ıterip jibergendeı, alǵa qarap tizesi búgilmeı, kesken terekteı etbetinen gúrs etip qulady.

— Endi toqtat! — dedi aıdaýyldar bastyǵy.

Bizdiń qashpaq bolǵan áreketimiz osylaısha qaıǵyly aıaqtaldy. On tutqynnyń biri qurban boldy. Qalǵan toǵyzymyzdy qosaqtap, qolymyzǵa da kisen saldy.

Qashýǵa áreket jasaǵanym úshin, qarýǵa jarmasqanym úshin, maǵan taǵy on jyl jamady, atasyna nálet!

Jıyrma jyldan keıin men tiri bolsam, alpys altyǵa keledi ekem. Sen ǵoı otyzdan asyp qalasyń. Ahat atań endi jıyrma jyl júre qoımas. Ekeýmiz áli de kórisetin kún týar aldan. Jıyrma jyldyń qansha kún bolatynyn eseptep kóreıin dep edim, esebine jetpedim, atasyna nálet!

Úrkittiń túrmesinde jatyp, bir ret túsimde Qyzyl Jebeni kórdim, Turar. Bıik jardyń basynda jer tarpyp, quıryq-jaly jalyndap jelbirep, kisinep tur eken, janýar. Jeteıin desem, qıadan aıaǵym taıyp tómen syrǵanap kete berem, kete berem. Átteń, Qyzyl Jebeniń arqasyna aıaǵym bir ilikse, sheksiz taıǵanyń, asý bermes taýlardyń, ótkel bermes sýlardyń ústinen paıǵambar pyraǵyna mingendeı, ushyp óter edim-aý, dep jantalasamyn. Bir kezde Qyzyl Jebeniń ornynda, jar basynda sen turasyń, Turar. «Kóke, kóke!» — dep aıqaılaısyń. «Turar!» — dep shyńǵyrǵan óz daýysymnan ózim oıanyp kettim...

Meniń bul hatyn saǵan jetpesin bilem, Turar. Sondyqtan senen: Ahat qaıda? İzbaıshamen Túımetaı qaıda? Moldabek qaıda? Óziń qaıda júrsiń? Hal-jaılaryń qalaı? — dep suramaımyn. Bizge katorjnıkter túrmesinen týǵan elge hat jazýǵa ruqsat joq. Meniń bul qıal-hatyn, aq qar men aznaýyq boranǵa ǵana aıtqan aryzym saǵan aıan bolyp jeter. Munda qazir týý dese jerge túkirik túspeıtin qıamet qys. Tiri pende dozaqtyń bárine de kónedi. Men, árıne, burynǵy Rysqul emespin. Saqal-shash aǵardy, biraq saǵym synbaıdy, atasyna nálet. Mundaıda júdeseń-aq júnjip ketesiń de, ajalyńnan buryn ólesiń. Men senimen o dúnıede emes, ospadarsyz osy dúnıede kóriskim keledi. O dúnıe qashpaıdy. Oǵan áıteýir bir baramyz da. Biraq ana dúnıede adamdar birin biri tanymaı qalýy da múmkin ǵoı. Al, biraq meniń rýhym seni máńgi-baqı shyryldap izderine senimim kámil.

Men seni kózimniń tirisinde izdep tapqym keledi. Amandyq bolsa, bul katorgadan áli talaı qasharmyn. Talaı ret ustap ta alady, ony da bilemin. Túbi áıteýir bir ketemin, atasyna nálet. Meniń janymda bir bashqurt, basbóri1 bar. Sol óz eliniń ertedegi bir batyry Salaýat degenniń hıkaıasyn aıtady. Salaýat patshaǵa qarsy shyqqany úshin ustalyp, ony teńizdiń ortasyndaǵy bir aralǵa aparyp buǵaýlap tastaǵan eken. Sol Salaýattyń óleńi dep myna bir sózdi Dilmuhammed degen dosym udaıy aıtyp júredi:

Qaıtar edim, jalyn joq,
Sýlar býǵan jolymdy.
Juldyzdardan kópir salar em,
Buǵaýlady jazmysh qalymdy.

Juldyzdardan kópir salyp ótýge men de daıyn. Saǵan degen saǵynyshty qos qanat etip, Qyzyl Jebeniń rýhyn erttep minip, kúnderdiń kúninde men ǵarypqa kóterilip, juldyzdan juldyzǵa qarǵyp túsip, elge de jetermin, Turar.

Saǵan degen saǵynyshyn keýdesine sıǵyza almaı, aspanǵa juldyz etip shashyratyp jiberýshi ákeń Rysqul».

I

Ol kisenniń syldyrynan selk ete qaldy. Ornynan turyp jan-jaǵyna qarady. Aldy — shymyrlaǵan qarakók ıirim, arty — jarqabaq. Iirimde balyq shorshıdy. Jarqabaqta qurqyltaı ushyp júr. Jarqabaq qurqyltaıdyń uıasynan shurq tesik. Ózen boılap ósken nar qamystyń úkili basy terbeledi.

Qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq mamyrlaǵan dúnıe. Túrmeniń ishi emes myńǵyrǵan Myqan boıy. Bala ıirimge salyp otyrǵan qarmaǵyn tastaı salyp, jan-jaǵyna qarap osyǵan kózi jetken. Biraq álgi kisen syldyry...

Úkili qamys, kók quraq, jasyl jynys — jaqsylyqtyń ordasyndaı, armandardyń úmitterdiń aralyndaı terbelip, syńsyp, syzylyp tur. Arasynan jylt-jylt etip zymyrap shymshyq kórinedi. Balyq aýlap otyrǵan baladan súıinshi suraıyn dese, bata almaǵandaı qybyjyqtap júrgen maıda maqluq. Dál qarsy qabaqtyń eteginde bir shoq sary sámbi muńaıyp tur. Shashyn jaıyp jiberip, sýǵa telmire qarap, ózen túbinen áldekimdi zaryǵa kútken sulý kelinshek sıaqty. Ógeı sheshesi İzbaısha keıde osylaı otyrar edi... Sámbiniń solqyldaq názik butaǵynyń dál ushyna qurqyltaı uıa baılapty. Sýǵa tıer-tımes ilinip tur. Tıtteı qustyń da jaýy kóp. Sodan qorqyp, keýek aspan astynan izdep tapqan jeri osy. Kúndiz qaraqustyń, túnde úkiniń kózinen tasa, jińishke jipteı butamen jylan da jorǵalap jete almas. Qurqyltaıdyń balapanyn sóıtip, salqyn sýdyń saryny áldılep, solqyldaq sary sámbi terbetip ósiredi.

Úkili qamystyń kók qıaqtary birine biri súıkenip, birin biri sıpalap, syńsyp turady. Jaıqalǵan jasyl quraq kezinde aımalasyp qalýǵa asyqqandaı, qushaqtasyp, qaýyshqan qamys áýeninde aıtylyp bolmas arman, sarqylyp bitpes saǵynysh bardaı. Osy syńsyma áýen de myna balanyń saǵynyshyn mazdatyp jibergen sıaqty.

Kisenin syldyrlatyp kókesi kelip qalǵandaı kórindi oǵan. Úkili qamystyń arasynan qazir shyǵa keletin sıaqty.

Kókesinen kóz jazǵaly jylǵa jaqyn. Bir kún esinen shyqqan emes. Oıansa — oıynda, uıyqtasa — túsinde. Kókesin kútýmen ótken kúnder — balanyń kishkentaı júregine saǵynysh tamyr baılaǵan kúnder edi. Bul tamyr ómir-baqı qıylmas, ony eshkim Turardyń júreginen julyp tastaı almas. Kókesin saǵyný Turar úshin múddeni, maqsatty, jaqsylyqty saǵyný qasıetine aınaldy. Dúnıede ne sırek bolsa, adam soǵan zar. Jan-jaǵyń tolǵan jamandyq, jaqsylyq neken-saıaq. Adam sol azdy izdeıdi. Bir qap qumnyń arasynan bir kıyrshyq altyn izdegenmen para-par, ábiger áreket.

Kisen taǵy syldyr ete qaldy. Turar endi ańǵardy: qamystyń ar jaǵynda, ajyryqta jaıylyp júrgen mama bıe eken. Qyrǵyzbaıdyń dáý tory bıesi kisendeýli bolatyn.

Tún ishinde aıdalada adasqan adamǵa jaqyndap kelgen bir sáýle qaıtadan alystap, aldap ketkendeı boldy. Kókesi kelmepti. Kiseni syldyrlaǵan kádimgi tory bıe eken.

Sonda saǵynysh keýdesin burynǵydan beter kerneı tústi. Daýyl soqqanda syqsıma shyraǵdan sónip qalady da, qaýǵa tıgen órt órshı túsedi. Kókesin munshama jaqsy kórmese Turardyń kóńili sýyp, birte-birte ákesizdikke et úırenetin kezi de boldy. Al munyń ákege degen alaý sezimi kún ótken saıyn asqynyp bara jatqandaı.

Balanyń Almaty abaqtysynan qashqanyna jylǵa jaqyn ýaqyt boldy. Biraq mıyna sińip qalǵan daǵdydan áli aryla almaıdy. Temir syldyr etse, kisen syldyrlaǵandaı kórinedi. Táýirirek kıingen adam kezdesse — Saımasaıdyń jaqyndary sıaqtanyp elesteıdi. Pagon taqqan, qylysh asynǵan ushyrassa — Prıhodko myrzanyń jumsaǵan jendeti eken dep qalady.

Ara ekesh araǵa deıin masańdap, mamyrlaǵan kóktem. Qurqyltaı jerge túspeı, sheksiz keýek aspandy sharlaǵan kóktem. Al bala qansha keńistikte tursa da, qos ókpesi áli qysyńqy. Aıaq asty ańdyǵan jaý antalap turǵandaı, úreı-daǵdy damyldamas.

Keshe Myqan aýylyna Merkeden eki salt atty keldi. Biri qazaq, biri orys. Túrlerine qaraǵanda ákimder sıaqty. Muny jurttan buryn baıqaǵan Turar úıdiń syrtyn aınalyp, ózen boıyndaǵy úkili qamystyń arasyna baryp, «áliptiń artyn baǵyp», ný arasynan syǵalap qarap turǵan.

Sóıtse, álgiler ákireńdegen ákim emes, muǵalimder eken. Merkede orys-túzem mektebi ashylady eken. Janynda ınternat degeni bar deıdi. Osy aldaǵy kúzden bastap oqý bastalady eken. Soǵan myna ekeýi aýyl-aýyldan oqýǵa baratyn balalardyń tizimin alyp júrgenge uqsaıdy.

Muǵalimder jaǵalap Qyrǵyzbaıdyń úıine keldi. Attan túsedi.

— Assalaýma-áleıkým!

— Áliksalam! Qaı balasyńdar? Jol bolsyn? — deıdi Qyrǵyzbaı. Japalaq kóz jaryqtyq bul da atqaminerlerden zapysta. Áldene bolyp qaldy dep qopalaqtap turdy.

— Áleı bolsyn. Oqýǵa túsetin balalardyń tizimin alyp júrmiz, — deıdi Álipbek degen qazaǵy. — Oqý jasynda balalaryńyz bar ma?

Shal oılanyp qalady. Óz kindiginen oqýǵa túser bala joq. Al Turardyń oqýǵa der shaǵy. Biraq ony jurt kózinen tasalap júrgende, jarıa etip ne jyny bar?

— Qandaı oqý, qaraǵym?

— Oý, otaǵasy, estimep pe edińiz, taıaýda Áýlıe-Ata oıazynyń ózi kelip, jeti bolys Merkege arnap oryssha-musylmansha mektep ashtyryp ketti ǵoı. Mektep úshin Aıbar baıdyń túnkeli úıin satyp aldy.

— Al ol oqý ne beredi?

— Ne beredi? Balańyz sot, prokýror bolady.

Shal seskenip qaldy. Sot, prokýrordan úrkek. Oǵan shatasar jaıy joq.

— Bizde oqýǵa beretin bala joq, qaraǵym, — Qyrǵyzbaı qıpaqtaı beredi.

Bul áńgimeni estigen Salıha báıbishe meımandarǵa quıyp otyrǵan qymyzdyń ojaýyn sharaǵa salp etkizip tastap jiberip, ernin sylp etkizip, betin shymshydy.

— O ne degeniń, baıǵus-aý, aljıyn degensiń be? Turardy qaıtesiń? Ol bala emes pe eken?

Shal kempirine alaqandaı kózderin alartyp, ernin qymqyra tistedi.

— Qoı, ári! — dedi Salıha oǵan aıylyn jımaı. — Arýaq, qudaı aldynda kúnáǵa qalma. Ózi tiri jetim baıǵusty týmaı jatyp qý qudaı qyspaqqa alǵany azdaı, o nesi-aı... Oqysyn. Óz qoly óz aýzyna jetip, adam bolyp ketse ájep emes. Baǵyn baılama balanyń!

Salıha aq sharadaǵy qymyzdy ojaýmen shamadan tys atyryla sapyryp-sapyryp jiberdi. Qymyzdyń kóbigi burqyrady.

— Basqan izińnen sadaǵa keteıin, myrzaǵa! Qaıda ǵana júr ekensiń, jalǵyz jádigerińdi jaýtańdatyp bizge tastap ketip... — Salıha «ah!» uryp kúrsinip aldy.

— Boldy endi qaı-qaıdaǵyny kóıitpeı, — dep Qyrǵyzbaı ornynda otyra almaı qopańdaı berdi. — Meıli, oqysa — oqysyn, bále shaqyryp zarlamashy.

— Bala qaıda? — dedi bul túsiniksizdeý shaıpasýdan sekem alǵan Álipbek.

— Men shaqyryp keleıin, — dep Salıha ornynan oqpan qustaı ordańdaı kóterilip, dalaǵa shyqty.

— Turar! A, Turar! Qaıdasyń, jýármek? Shapshań kel úıge!

Sózi iri bolsa da, zili joq, keskin-keıpi keleńsizdeý kelse de, keýdesinde meıirli shýaǵy kóp kempirdiń «jýármegin» kek kórmeı, Turar qamystyń arasynan shyǵyp, úıge bettedi.

— Mine, bala oqytsańdar, — dedi Salıha Turardy qolynan qashyp ketpesin degendeı, myqtap ustap turyp. — Orysshańa da, musylmanshańa da aǵyp tur. Baıǵusqa til-kóz tıip ketpese, bolaıyn-aq dep tur.

— Aty kim? — dedi Álipbek qaǵaz-qalamyn alyp.

— Turar.

— Ákesiniń aty kim?

Kempir jaqsy kóretin qaınysynyń atyn ataı almaı, amalsyz tili baılanyp turyp, shalyna:

— Aıtsańshy-eı! — dedi.

— Qyrǵyzbaı, ákesiniń aty Qyrǵyzbaı, — dep shamadan tys asyǵa aıtty.

Salıha betin shymshyp:

— Baıǵus-aý, o ne degeniń... — deı berip edi, Qyrǵyzbaı qopalaqtap boı bermedi.

— Qyrǵyzbaı dep jaz, qaraǵym.

Bala sazaryp qaldy. Bul el onyń ákesiniń atyn ataýdan da qorqady.

Týǵan ákesine opasyzdyq jasaǵandaı bir beımaza sezim jaýqazyn júregin jaralap, shóńgedeı qadaldy da qaldy. Jalań aıaq tabanyńa kirgen tiken emes, sýyryp alyp tastaıtyn. Kúlge aýnap, oınastan týǵan baladaı, ákeniń atyn aıta almaı kúmiljigen ne qorlyq!

Orys muǵalim Turardyń ózine arnap:

— Jasyń neshede? — dep oryssha surady.

— On birde, — dedi bala da oryssha múdirmesten.

— O, shynynda zerek shyǵarsyń, Turar Kırgızbaev, — dep orys muǵalim súısingendeı boldy. — Aldaǵy kúzden bastap Merkedegi ınternatta jatyp oqıtyn bolasyń. Al kóriskenshe, cay tur!

Sóıtip, Turar «Kırgızbaev» bolyp tizimge iligip kete bardy. Kómeıde aıtylmaǵan sóz — myltyqta atylmaǵan oqtaı júrekti syzdatty.

Kúzge deıin áli arada jaz bar. Qazir mamyrlaǵan mamyrdyń aıy. Bala Qyrǵyzbaıdyń qozy-laǵyn, qasqa buzaýyn baǵady. Kisendeýli tory bıeniń qaraýyly da sol. Damyl-damyl Salıha shelegin bilegine qystyryp, bıe saýýǵa keledi. Sonda Turar apasyna járdemdesip, minezdi bıeniń qulaǵynyń túbin qasylap, noqtasynan ustap turady. Salıha shelegin kóterip, úıine qaıtady, bul ózen boıynda japadan-jalǵyz qalyp qoıady.

Sol kezde onyń kózine kózi túsken adam á degende qaımyǵyp qalýy da múmkin. Jasy onnan jańa assa da, janaryna qarap, jasamys kisi eken dep oılaýy sózsiz. Kózqarasynda balaǵa tán alyp qashpa, ala quıyn minez atymen joq. Tuńǵıyq qoı kózder tunyp turǵan oı ıirimi sıaqty.

Ýaıym-qaıǵy úlkenderdiń úlesi. Ýaıym-qaıǵy náresteniń balǵyn júregin shalmasyn. Shaldy boldy, ol náreste nárinen aıyrylyp, eresektiń esesin arqalap, erte bastan azap shegedi. Jalǵandaǵy jalǵyz janashyry — týǵan ákesinen tirideı aıyrylý azaby Turar balany tym erte eseıtip jibergenge uqsaıdy.

Aǵaıyn degen aty bar, áıtpese kisi esiginde kúneltedi. Jaqyn bolǵanmen, jatyrqaýly úıdiń bosaǵasynda júrse de, qas-qabaǵy búgejek, ynjyq minez tanytpas. Qaıta tákappar. Sózge sarań. Keıde ot shashyp, keıde muń búrkengen zerdeli kóz bul balanyń balalyq shaǵy bolmaǵanynyń kýásindeı.

Qasqa buzaýdy quıryǵynan ustap baqpasań, eshki bas enesi óristen erte qaıtyp emizip qoıatynyn bala jaqsy biledi. Bile tura bul joly qalaı aıyrylyp qalǵanyna ózi de qaıran.

Myqan boıy shúıgin shóp. Atqulaq pen gúlqaıyrdyń arasyna adam kirse kórinbes. Sıyrquıryq sary gúlden sháli jamylyp úlbirep tur. Sheńgel ekesh sheńgelge deıin kúlgin-qyzyl sheshek atqan. Tabıǵat, shirkin, tamyljyp, tikenegine deıin ajarlanyp alypty.

Bıdaıyq balaqtap, bas tartyp, pisip tur. Endi shalǵy tımese boıjetken qyzdyń otyryp qalǵanyndaı-aq. Jabaıy jońyshqa men shyrmaýyqqa shytyr aralasyp, kıizdeı tutylyp qalǵan. Sháıqýraıdyń basyna qonyp alǵan sary torǵaı aspanǵa qarap sarnap otyr. Táńirige jer betinen aqpar berip, shattyǵyn aıtyp taýysa almaı aptyǵyp jatqan sıaqty. Jer betindegi jaqsylyqty asyryp, jamandyqty jasyryp, Táńirini aldap otyrǵan tárizdi.

Kún batarda ózen ústin qarlyǵash qaptap, birin-biri qýalap oınap júr. Jańa týǵan tory bıeniń sursha qulyny quıryǵyn shanshyp elire shapqylap júrip, súrinip ketip túregelgende, enesi oqyranyp, tentegine tostaǵandaı kózderin tóńkere bir qarap qoıady.

Jamanshylyq ataýlynyń bári jyraqqa ketkendeı: qaryn ashpas, kóńil ketilmes, aq jarylqap kún týǵandaı. Endi bala myna jaǵadan jýa terip jese de kúnkórisi bar. Biraq qaryn ashtyǵyna ol ábden kónbis, qursaqtyń shalalyǵy ýaıym emes.

Syqylyqtap, ishetin tarta kúlgen qarlyǵash, az kún dáýrenge áýeıi mas shegirtkelerdiń shyryly, keshke jaqyn joryqqa ereýildete shyqqan zaýza qońyzdyń yzyńy, qozy-laq qaıyrǵan balalardyń aıqaı-uıqaıy, baraq tóbetterdiń áýpili, qulynshaqtyń kúmis qońyraýdaı kisinesi — bári-bári jarylqaýshy jaratylystyń jaqsy áýeni. Mundaı dúnıede adamdardyń kókiregi qaıǵydan, kózi muńnan taza bolsa jarasar edi. Biraq jurt jaqsylyqtyń qadirin umytyp ketpesin degendeı jamandyq ókshelep qalmaıdy. Perishte júrgen jerdi shaıtan torıdy.

Qabaǵy ashyq qaıyrymdy kún Merke bazaryndaǵy Tórtkúl ordanyń tasasyna ǵana qonaqtaı salǵandaı kórindi. Áıtpese kún batqanda Merke Alataýdyń basy nege sonsha alaýlaıdy? Balany tań qaldyrǵan o da emes, súńgi shoqy basyna shúıile túsken bir býdaq bult boldy. Áýeli ol bir-aq shókim edi. Sodan tútilgen maqtadaı qopsyp shýdalanyp shyǵa keldi de, Aspara shyńynyń ushyna jelbirep ilindi de qaldy.

Býdaq-býdaq úlpildek aq maqtany kózge kórinbes áldekim sozǵylap sýretke aınaldyrǵandaı. Áýeli býdaqtan salbyrap-salbyrap tórt aıaq paıda boldy. Sodan keıin sozylyp attyń basy shyqty. Ústinde otyrǵan adam kegjıińkirep tákappar qalypta qaldy. Attyń jalquıryǵy jelbirep, aıaqtaryn kósip tastap, dodadan úzile shyqqan tulpar tulǵasyna uqsady.

Taýlar basyn qyzyl shapaq shaldy. Álgi salt atty áýeli qyzǵyltym edi, bir sátke alaýlap ala jóneldi. Bala alaýlaǵan salt attydan kóz almaı tynysy tarylyp bara jatty. Bir kez:

— O, Qyzyl Jebe! — dep sybyrlady. Odan soń:

— Kóke! — dep aıqaılap jibergen daýysynan ózi shoshyp ketip selk ete tústi.

Aspara ushyndaǵy salt atty ań aýlap, kıik qýalap júrip, abaılamaı shyńǵa shyǵyp ketken ákesinen aýmaıdy eken. Álde ol Sahalınde aıdaýdan qashyp, endi patshanyń quryǵy jetpeıtin jer osy dep ádeıi shyńǵa shyǵyp ketti me eken?

Áıteýir naıza ushyndaı Aspara basynda jal-quıryǵy ot bolyp jalbyraǵan, bóken sıraq at mingen qyzyl salt attynyń sonaý shyńnan ap-anyq kóringeni ras.

Ákesiniń shyńǵa shyǵa alatyny aqıqat. 1903 jyly Peterbýrgten kelgen ataqty ǵalym, geograf Dmıtrıevti apaıtós Talǵardyń bıigine adastyrmaı, qıynnan, qıa-qıadan jol taýyp alyp shyqqan kókesi bolatyn.

Balanyń kózine bir sát Talǵar eles berdi. Dál qazir myna Asparadan ákesi aıqaılasa, osy zamat Talǵardyń shyńyna shyǵyp alyp seksendegi qart naǵashysy Mamyrbaı qubylaǵa qarap, Merkege ketken kishkentaı jetimek jıenin zaryǵa kútip turǵan sıaqty kórindi.

Bul eki arada Aspara basyndaǵy salt atty alaýlaǵanyn qoıyp, sýǵa salǵan balqyma temirdeı kógistene berdi. Endi bir aýyqta álgi symbatty sulý salt atty qomyt shapandaı irip-irip ydyrap, múlde joq bolyp, qaraýytqan aspanǵa sýdaı sińip ketti.

Bala álgi eleske senerin de, senbesin de bilmeı:

— Kóke! — dep shyr ete qaldy.

Biraq ákesi qaıtyp taý basynan kórinbedi.

Álde arǵy betten kıik kórip, sony qýyp ketti.

Álde patshanyń uzyn quryǵy zańǵarda da jetip, ustap áketti.

Álde salt atty taý basynan balasyn kórip, áıteýir tiri júrgenine kózi jetip, soǵan shúkirshilik etip, óziniń qashqyn qamymen bolyp ketti.

Bala Asparadan kóz almaı, kópke deıin sileıip turyp qalǵan. Tamaǵyna óksik tyǵylyp, kózine ystyq jas úıirilip, ishi-baýyry eljiredi.

Sahalınge aıdalyp ketken ákesin ol ańsap kútkeli qashan?! Kúte-kúte sartap bolǵan kóńil túńilmeı, úmit ólmeı, tasbaýyr tartpaı, janynyń jarasyn ózi jalap jazyp, áıteýir aldan jaryq sáýle kútken.

Ol kezde el arasynda ákesi týraly neshe saq ańyz aıtylatyn. Solardy tyńdap otyryp balanyń zyǵyrdany qaınaıtyn.

Bilse de, bilmese de ákesin ury, adam óltirgen qaraqshy dep kóıitedi toǵyshar nemeler.

— Qaıdaǵy ury, qaıdaǵy qaraqshy! — dep aıqaı salǵysy keledi. — Aý, bu qazaqta ury az ba, adam óltirgen az ba? Sonyń qaısysynyń ústinen qyryq bolys qolyn qoıyp, mórin basyp, ulyqqa aryz berdi eken?

Biraq bala ony daýystap aıta almas. Onyń óıtip aıtýǵa amaly joq. Aty bala demeseń, bu da qashqyn...

Ákesi 1905 jyly alpaýyt bolysty óltirdi. Onymen ǵana qoımady, bolys bitkendi baqyrtyp baýyzdamaqqa bel baılap qahardyń qatý bas tulparyna mindi. Sodan qoryqqan ulyqtar ony Sahalın aıdady.

Al óltirilgen bolystyń jaqyndary «qanǵa-qan» dep qalshyldaǵanda saqaldaryna túkirigi shashyrady. Qolǵa ilineri aıypkerdiń jar degende jalǵyz uly edi. Apalaqtaǵan adýyn aqsaqal-kóksaqaldar sol tıtteı náresteniń qanyn tókpek. Náresteniń qanyn tógý perishteniń qanyn shashýmen birdeı ekenin, onyń jazyǵy bútkil qandyqol áýletiniń úrim-butaǵyna qarǵys tańbasyn qýshyq mańdaılaryna qyzǵan temirmen ǵumyr boıy ketpesteı ǵyp basyp qoıatynyn sezbeıdi sorlylar.

Sezimsiz noıys kekshilder aıypkerdiń kúrkesiniń kúlin sýyryp, on jasar balany shyryldatyp ustap alyp, kókpar ǵyp tartyp kete bergende, ógeı sheshesi İzbaısha baıǵus baıbalam salyp, óz betin ózi jyrtyp, qalyń elge zarmen habar berip, áıteýir aman alyp qaldy. İzbaısha keıbir dos-dushpannyń azǵyrýyna aldanyp, ákesimen birge Sahalınge barýdan bas tartyp, basqa mekenge ketse de, bala ony ózin kópe-kórneý ajaldan aman alyp qalǵany úshin ǵana jaqsy kóredi.

Adam jamyrap, kóz baılandy. Myqan boıyndaǵy naý terekter keshki dúnıeni azan-qazan jańǵyryqtyrdy. Gúl bitken kózin jumyp, uıyqtap qalǵan syqyldy. Uıqysyrap turyp, birin-biri túrtkileı jaıǵasyp, sybyrlasady tek.

Mama bıeniń oqyranýy jıilegen. Qarańǵyda qulynynyń uzaǵanyn unatpas. Aý, aıtpaqshy qasqa buzaý qaıda?

Balanyń júregi zyrq ete qaldy. Qasqa buzaý eshki bas enesin emip qoıdy ǵoı! Osylaı oılaýy-aq muń eken:

— Áı, júgermek! Qaıda júrsiń, qańǵyryp. Tandaıyń aqqa jarymaǵyr qý jetim, bir úıli jandy taǵy aqtan qaqtyń ǵoı, — Salıha apasy barqyraǵan jýan daýyspen zarlap qoıa berdi.

Bala tistendi. Álgide óz ákesin kórgen Aspara shyńyna qarady. Qaraýytyp ketipti. Salt attydan esh belgi joq. Biraq shyńnyń ústinen, qara maqpal aspannan erekshe jarqyrap bir juldyz kórindi.

— Kóke! — dep aıqaılap jiberdi bala. — Kóke! Men endi mektepke baramyn. Sen ókpeleme! Sen ókpeleme! Men endi Qyrǵyzbaev bolyp jazyldym. Biraq men — Turar Rysqulovpyn.

— Sorly-aý, bireý-mireý estip qoıady, jap aýzyńdy! — dedi muny izdep júrgen Qyrǵyzbaıdyń báıbishesi daýysy tarǵyldanyp.

— Meıli, estise — estı bersin!

Keshki aýa onyń shyrqyraǵan daýysyn alysqa-alysqa alyp bara jatty. Tipti alystyń alysynda aıdaýda júrgen ákesi Rysquldyń qulaǵyna da shalynǵan shyǵar bul daýys.

— Kózińnen soryń aqqyr sorly, baıǵyz qusap suńqyldap bále shaqyrmaı qarystyr jaǵyńdy! — dep tarǵyl úndi tarpan áıel qatýlanyp jetip keldi. Melshıip, Asparaǵa miz baqpaı qarap turǵan balanyń kózine úreılene úńildi.

— Kózińnen totıaıyn tamshylap tur ma, qudaı-aý!

Balanyń kózinen jalǵyz tamshy jasyl jas shyǵyp, kirpigine ilinip qatyp qalǵan sıaqty edi.

Salıha sonda ne shyńnan jasyl jas ekenin, ne áldenege shaǵylysyp túsi bóten tartqanyn túsine almaı, «toba, toba!» — deı berdi.

Balanyń kókireginen shyqqan kek pen saǵynyshtyń zapyrany ekenin Salıha da túsingendeı, melshıip turǵan Turardyń mańdaıyn kóterip, qushaqtaı alyp, baýyryna qysty.

— Jetimegim meniń! Jetilersiń áli-aq. Kókesin shaqyrady. Saǵynady ǵoı, qaıteıin endi! Men qaq basty keshe gór, Turar. Buzaý embek turmaq, qasqyr jep qoısa da, saǵan endi uryspaımyn. Qý minezim ǵoı ásheıin... Biraq kókeńniń atyn aıtyp aıqaılaı berme, qaraǵym. Zaman jaman...

Turar Salıhanyń baýyryna basyn tyǵyp, kózin súrtti. Taǵy da taý jaqqa qarady. Aspara túksıip tur eken.

II

— Ádilbaev!

— Men, — dep elgezek sary bala ornynan ushyp turdy. Altyn jıekti kózildirik kıgen egde orys muǵalim álgi balaǵa býryl basyn qısaıta biraz qarap turdy. Ne oılady? Belgisiz. «Sen qandaı adam bolar ekensiń? Oqyp mandytasyń ba? Joq álde saýatsyzdyqtyń san ǵasyrlyq salty tartyp, qarańǵy qalpynda qalasyń ba?» — dep turǵandaı syńaıy. Muǵalim ózine synaı qarap qalǵanyn baıqaǵan juqaltań sary qulaǵynyń ushyna deıin lapyldap, tula boıyn órt sharpyp bara jatqandaı, mańdaıy jipsip júre berdi. Murnyn bir tartyp, saýsaǵymen partany shuqylaıdy.

— Otyr, — dedi muǵalim orysshalap. Bala túsine qoımap edi, orys muǵalimniń janyndaǵy qara murtty qazaq qaıtalap:

— Otyr, — dedi.

— Aıbarov!

— Men! — Badyraq kóz, torsyqtaı qara bala ornynan erine qozǵalyp, súıretile turdy.

Orys muǵalim oǵan da kóp tesildi. Biraq taıqy mańdaı asa sasqan joq. Kólshik jaǵasynda otyrǵan baqadaı tosyraıyp, kirpik qaqpaı qaldy.

— Jamansartov!..

— Jylysbaev!

— Isabekov!..

— Qojabergenov!..

— Nurshanov!..

— Sarmoldaev!..

— Toqbaev!...

...Mekteptiń terezesi taý jaqqa qaraǵan. Tereze aldyndaǵy súńgi terekter múlgip qalǵan. Muǵalimniń shaqyrýyn olar da kútip turǵandaı, altyn sary japyraqtary bolar-bolmas diril qaǵady. Áýede kúmisteı jaltyldap mızam ushyp júr. Keıbireýi shubatylyp baryp terektiń butaǵyna ilinip qalady. Sonoý alystaǵy Talǵardyń baýyrynda da sary-ala kúzde osyndaı aq jibek ushatyn. Turar ákesinen:

— Kóke! Anaý ushyp bara jatqan ne? — dep surar edi.

— Ol arýaqtardyń rýhy, — der edi ákesi.

— A-a, — deıtin bala «arýaqqa» da, «rýhqa» da asa túsinbeı.

Qazir terezeden mızamdy kerip ákesin eske aldy, «Shynymen ólgeni me? Ózi aıtqandaı, mynaý sonyń rýhy ma? Dál meniń tusymdaǵy butaqqa ilinip qaldy. Meniń mektepte qalaı otyrǵanymdy kórgisi keldi me eken? Jo-joq, ol emes. Ol tiri. Ol óle qoımas. Jo-joq!».

— Qyrǵyzbaev!

Eshkim ornynan tura qoımady.

— Qyrǵyzbaev! — dep daýysyn qataıta qaıtalady orys muǵalim. Eshkim turmady. Balalar biri úrpıip, biri tańdanyp jan-jaǵyna qarasty.

— Qyrǵyzbaev bar ma? — Bul joly orys muǵalim tipti aıqaılap jiberdi. Turar tereze aldyndaǵy terekten kózi eriksiz taıyp ketti, aıqaılaǵan ún qulaǵyna endi jetkendeı, muǵalimniń kimdi shaqyryp turǵanyn túsinbeı, jan-jaǵyna qaraı bergen. Sonda qara murtty qazaq muǵalim Turarǵa qolyn shoshaıtyp:

— Áı, bala, Qyrǵyzbaev sen emespisiń? — dedi.

Sonda baryp sanasyn kómeski bir sezik selt etkizdi.

— Á, ıá, men...

Mektep meńgerýshisi Ivan Vladımırovıch Andreev pen musylman pániniń muǵalimi Álipbek jazda balalardyń tizimin ala barǵanda Qyrǵyzbaıdyń úıinde osyndaı bir túsiniksiz jaǵdaı bolyp edi. Sol qaıtalap tur. Ivan Vladımırovıch kózildirikke senbegendeı altyn jıek kózáınekti qońqaqtaý murynynyń ústine nyǵarlaı túsip, Turarǵa taıap kelip, uzaq qadaldy.

— Da-s, — dedi balanyń sábıge tán emes, erekshe baısaldylyǵyn ańdap alyp.

— Jasyń neshede?

— On birde, — dedi Turar taza oryssha.

Basqa balalar buǵan endi burynǵydan beter tańdana, aýyzdary ańqaıyp qarap qalǵan.

— «Birinshi synyp úshin on bir jas eresekteý, — dedi ishinen Ivan Vladımırovıch. — Biraq on beske kelgender de otyr ǵoı osynda. Al myna balada bir qupıa bar. Ne eken? Bul orysshany qaıda júrip úırengen?».

Muǵalim únsiz. Bala únsiz. Synyp siltideı tynyp qalǵan. Osyndaıda taǵdyr sheshiledi. Túıinniń ushy qazir myna orys muǵalimniń qolynda. «Osy sen shynyńdy aıtshy, shyraǵym. Ras Qyrǵyzbaevpysyń?» — dese bitip jatyr. Ar jaǵyn jasyra almaısyń. Merkeniń prıstavyna bir sybyrlap qoısa boldy. Qosh bol, mektep. Sodan soń qoı baǵyp, buzaý baǵyp, anadan qansha asyl týsań da, bilimsiz bolsań, topastaý tor sholaqtyń sanatynda salpaqtap ǵumyr keshesiń. Bilim joq jerde qıal — qysyr, arman — ada. Túrmede ashylǵan az ǵana saýat bir mysqal bolsa da sary altyndaı salmaqty. Biraq endigi jerde mektepten shyǵyp qalsa, sol bir mysqaldyń ózi qat-qat tozańnyń astynda qalmaqshy.

— Balalar, — dedi orys muǵalim shákirtterin túgeldep bolǵan soń, — sender bul Merke — Merke bolǵaly osynda tuńǵysh ret túzemderge arnap ashylǵan mekteptiń alǵashqy qarlyǵashysyńdar. Qadamdaryń qutty bolsyn!

Álipbek onyń sózin qazaqshalap shyqty.

— Áýlıe-Ata oıazynyń buıryǵy boıynsha ashylǵan osy mektepke qazir nebary jıyrma bes bala kelip otyrsyńdar. Buryn mundaıdy kórmegen qazaq, qyrǵyz, ózbek — kópshiligi balalaryn oqýǵa berýden qorqady. Onysy beker, árıne. Bul olar oılaǵandaı «kápirdiń» shoqyndyrý oqýy emes. Sender bul mektepten Álippeni úırenesińder, hat tanısyńdar. Odan soń tarıh, ana tili, orys tili, geografıa, arıfmetıka sıaqty ǵylymdardy meńgeresińder. Sóıtip, óz elińe qyzmet etetin, halyqqa sáýle shashatyn azamat bolyp shyǵasyńdar. İske sát!

Sodan soń, Ivan Vladımırovıch balalarǵa ózin, musylmansha oqý ustazy Álipbekti, arıfmetıka pániniń muǵalimi Aleksandra Sergeevnany tanystyrdy. Ol kisi Ivan Vladımırovıchtiń jubaıy edi. Biraq mektep meńgerýshisi ol jaǵyn túsindirip jatpady.

— Óziń jazdyń ba?

— Iá, — dedi Turar orynan tura berip.

— Muny qalaı túsinýge bolady? — «Aspara» — taýdyń aty. Al «Qyzyl Jebe», «Kóke» degenderiń ne?

— «Qyzyl Jebe» degen eren júırik jylqy edi, Ivan Vladımırovıch. Aýyldyń balalarymen jalańaıaq jaıaý jarysta men de júırik boldym. Sodan meni balalar Qyzyl Jebe dep atap ketti. Al «Kóke» degenim sol Qyzyl Jebege minip kókpar shapqan kisi.

— Jazýyń óte sulý, Qyrǵyzbaev. Muny kimnen úırenip júrsiń?

— Natasha degen orys qyzy úıretken.

— Iá, baýyrym, saǵan birinshi synypta otyrý, árıne, ish pystyratyn jumys. Amal ne, bizde ázir ekinshi synyp joq. Biraq sen dandaısyp ketpe.

— «Qaıtalaý — bilimniń anasy», — degen bar. Ári dese mektepte sabaq júıeli túrde júredi. Káne, taqtaǵa shyqshy.

Turar taqtaǵa shyqqanda búkil synyp tyna qaldy. «Ne bolar eken?» — degen suraq báriniń kózinde jazýly turǵan sıaqty. Taqta aldynda turǵan balanyń turqyna, tula boıyna qaraǵanda basy úlkendeý sıaqty. Shekeligi shyǵyńqy. Kóziniń alaq-julaǵy joq, bek sabyrly. Onyń bet-álpetinde sábıge tán múshe tek erni ǵana edi. Qalyńdaý kelgen úlbiregen erinnen nárestelik taby ketpegen.

— Bor al, — dedi muǵalim. — Jaz. Joǵarydaǵy áripterdi qaıtalap jaz.

Bala oń qolyn kóterip, «A» degen áripti ádemilep, muǵalimdikinen aınytpaı syzyp jatqanda, art jaqtan jyrq-jyrq kúlgen daýys shyqty.

Muǵalim kózildirigin qolymen demep turyp, álgi kúlegeshke:

— Tur ornyńnan! — dedi.

Taıqy mańdaı, badyraq kóz qara bala súıretilip áreń-máreń turdy.

— Sen, umytpasam, Aıbarovsyń ǵoı?

Bala «ıá» degendeı basyn jalqaý ızedi.

— Nemenege kúldiń?

— Jáı ánsheıin, ananyń shyntaǵyn qarańyzshy, — dep Turarǵa qolyn shoshaıtty.

Kóne peshpetten baıǵus balanyń shyntaǵy kórinip tur eken.

— Onyń nesi kúlki, — dedi Ivan Vladımırovıch. — Orystyń Lomonosov degen asqan ǵalymy ótken. Kedeıden shyqqan. Nemistiń bir menmen profesory birde Lomonosovqa dál sen qusap qolyn shoshaıtyp kúlipti. Lomonosov:

— Nege kúlesiz? — degende álgi nemis:

— Shyntaǵyńyz jeńińizden jyltyńdap qaraıdy, — depti.

— Joq, shyntaq jeńnen jyltyńdap qaramaıdy, oǵan nadandyq úńilip qaraıdy, — degen eken Lomonosov. Káne, Aıbarov, taqtaǵa endi sen shyǵa ǵoı. Atyń kim, seniń?

— Atamyrza.

— Al káne, Atamyrza. Qyrǵyzbaevtyń qalaı jazǵanyn kórdiń ǵoı. Tamasha. Oǵan men «bes» degen baǵa qoıdym. Má, qolyńa shúberek al. Qyrǵyzbaevtyń jazǵanyn óshir.

Atamyrza shúberekpen aıbaqtatyp ary-beri súrtip edi, taqta tazara qoımady. Atamyrza sıdıǵandaý boıshań edi, ústindegi qara kostúmi sý jańa, fasondap tigilgen. Qolyn ebedeısiz erbeńdetemin dep jeńine bor jaǵyp aldy. Tazara qoımaǵanyna yzalanyp taqtaǵa túkirip-túkirip jiberip, qaıta súrte bastaǵanda, balalar dý kúlip jiberdi. Taqtanyń beti burynǵydan beter aıǵyz-aıǵyz bolyp qaldy. Betin eshkim qaǵyp kórmegen saýdagerdiń asaý minez balasy aıaǵyn tepsinip:

— Nemenege yrjaqtap kúlesińder! — dep aıqaılap jiberdi.

— E, baýyrym, kúlgen qandaı eken? Unamaıdy, á? — dep Ivan Vladımırovıch shúberekti alyp taqtany ózi súrte bastady. Atamyrza «A» degen áripti arbıtyp, aryq túıeniń órkeshindeı etip áreń syzdy.

— Otyr, — dedi muǵalim selqos qana.

Turardy maqtap, muny maqtamaǵany Atamyrzaǵa unamady.

Dúnıe-dúnıe bolǵaly beri adamnyń alǵa attaǵan adymy udaıy kedergi kórip keledi. Adam balasynyń búkil ómiri — kedergiden attap ótý. Adymyń uzaryp, aldaǵy asýdy ala berseń, adymy qysqa, asý asa almas basqa bireý qyzǵana bastaıdy. Shalǵaıyńnan alyp, aıaǵyńnan shalǵysy kelip turady.

Jańa muǵalim Turarǵa «bes» qoıyp, Atamyrzaǵa «eki» qoıǵanda, Atamyrza óziniń óresizdigin kinálaǵan joq, Turardy kinálady. İshine qyzǵanysh oty kirip ketti de, kúnshildik qara kózdigin qaıraı bastady.

* * *

Bir kúni Ivan Vladımırovıch synypqa up-uzyn orama qaǵaz alyp kirdi. Boıaý túrli-tústi qalyń qaǵaz dáke sıaqty mataǵa japsyrylǵan eken. Ivan Vladımırovıch álginiń oraýyn jazyp, qara taqtaǵa asyp ilip qoıdy.

— Bul geografıalyq karta, — dep túsindirdi ol ań-tań bolyp otyrǵan ańqaýlarǵa.

— Mynaý — Azıa, mynaý — Eýropa, mine — Afrıka, myna bóligi — Amerıka, Avstralıa, Antarktıda... Biz Reseı ımperıasynyń azıalyq bóliginde turamyz: Mine, myna bir tusta. Ras, Merke qartaǵa túspegen, shamamen myna bir tusta. Mynaý — Máskeý, mynaý Reseı ımperıasynyń astanasy — Sankt-Peterbýrg. Mynaý jatqan jolaq — Oral taýy. Onyń ar jaǵynan Sibir bastalady.

«Sibir» degendi estigende Turar eleń ete qaldy. Ádettegi sabyry ketip, ornynan qozǵalaqtaı berdi.

— Mynaý Baıkal kóli. Myna aımaq — Qıyr Shyǵys. Myna jatqan bólshek — Sahalın araly.

— Ivan Vladımırovıch! — dep Turar ornynan qolyn kótere túregeldi.

— Iá, Qyrǵyzbaev. Ne aıtpaqsyń?

— Ivan Vladımırovıch, aıtyńyzshy. Sahalınge deıin neshe shaqyrym?

Muǵalim tosylyp qaldy. Sálden soń:

— Shamamen, bes-alty myń shyǵar. Aıtpaqshy, ólshep kórýge bolady. Álgi lıneıka qaıda?

Óz ústeliniń tusynda ilýli turǵan otyz santımetrlik lıneıkany alyp turyp, kartanyń astyndaǵy jazýǵa qarady.

— Káne, ólshep kóreıik. Merke munda delik. Tak. Alpys bes santımetrimiz bolady jeti myń bes júz shaqyrym. Oho, kórdiń be bizdiń ımperıamyz qandaı baıtaq.

— Ivan Vladımırovıch, — dedi Turar taǵy da qolyn kóterip. — Jaıaý adam Sahalınge qansha kúnde jeter edi?

Muǵalim Turarǵa taǵy da únsiz qarap, biraz oılanyp turdy. Sodan soń:

— Nesi bar, eseptep kóreıik, — dedi. — Shamamen, kisi kúnine elý shaqyrym ala alar. Elý de elý — júz. Bul eki kún. Tak, tak... Shamamen, júz elý — júz alpys kún kerek, baýyrym. Al arada ıt murny ótpes taıǵa jatqanyn, ótkel bermes ózender, teńiz baryn eseptesek, budan da kóbirek kúnder kerek shyǵar. Nemene, Qyrǵyzbaev, saıahat jasaıyn dep pe ediń?

— Joq, ásheıin, — dedi bala birtúrli muńaıyp. Áldeqandaı úmiti aqtalmaǵandaı, áldekim aldap ketkendeı, náreste júzin muń shalyp ótkendeı boldy.

— Meniń ákem jaqynda soqyr prıstavqa aıtyp, bir uryny ustatqyzdy. Ákemniń qoılaryn Qoqanǵa aıdap bara jatqanda urlaǵan eken. Ákem aıtady, uryny Sahalınge aıdatqyzamyn deıdi, — dep sózge Atamyrza aralasty. — Mynaý da, — dep Turardy ıegimen nusqap kórsetti, — mynaý da Sahalınge barǵysy kelse, sol uryǵa qosyp jiberse bolady.

— Aıbarov! — Ivan Vladımırovıch ústeldi alaqanymen sart etkizdi. Kózildirigi yrshyp túsip bara jatqanda, qolymen áreń qaǵyp aldy. Ashýdan aýzyna sóz túspeı býlyǵyp, býynyp qalǵandaı boldy.

Atamyrza moınyn ishine tartyp, myqshıyp partanyń astyna kirip keterdeı buǵyp bara jatty.

Jańa ǵana janaryn muńdy munar búrkep qalǵan Turardyń kózi kóriktiń alqymynan sýyryp alǵan qyzyl temirdeı lapyldap, janyp tur eken.

Qarashanyń sýyq kúzi, sylbyr jaýyn, tunjyr aspan. Tereze aldyndaǵy terektiń altynsary japyraǵy tógilip jatqan. Tek eń tóbesi ǵana áli jasyl. Jaýyn sońy jelge ulasyp, tal-daraqtyn japyraǵy qaraqus búrgen sary balapannyń júnindeı burqyrap ushty. Taýdyń bótege bókterleri jaýynnan isingendeı teńkıińkirep ketipti. Shoqylar qansha tákappar bolsa da munar býaldyrda kórinbeı qalǵan.

Osy bir kóńilsiz kóriniske qarap oılanyp qalǵan Ivan Vladımırovıch álden ýaqyttan soń:

— Iá, Qyzyl Jebe, Sahalın tym-tym alys. Ári deseń mine, bizdiń jyly jaqqa da qys túseıin dedi. Al Sahalınde qazir qaqaǵan aıaz. Ondaǵylar ıt jekken shana minip júredi. — Ol qaıtadan kartanyń aldyna bardy. — Al myna Chýkotka men Iakýtıadaǵylar shanaǵa buǵy da jegedi. Myna kúre tamyrdaı kúdireıip-kúdireıip jatqan Lena, Enıseı, Ob ózenderi. Bári de Soltústik Muzdy muhıtqa baryp quıady...

Egde muǵalimniń terezege qarap melshıip qalǵanyna shákirtter tań. Al muǵalim bolsa, Sibirdi qazir kóńilimen sharlap ketip edi.

O basynda Peterbýrg ulyqtary ony Sibirge aıdamaqshy edi, sirá Sibir joly túmen tutqyndardan bosamaı jatty ma, álde qazaq dalasynyń dám-tuzy tartty ma — áıteýir Andreev áıeli ekeýi osy Merke degen shaǵyn selodan biraq shyqty. «Eger Sibirge ketkenimde — qazir qaı jerinde júrer edim?» — dep oılady muǵalim.

Ivan Vladımırovıch Alataýdyń qaradomalaq balalaryn Qıyr Soltústik pen Qıyr Shyǵystyń sheksiz aq kórpe jamylǵan, buǵy moınyndaǵy jez qońyraýlar men katorjnık aıaǵyndaǵy kisender birine-biri syńǵyr-syńǵyr, shyldyr-shyldyr ún qatysqan; tuńǵıyq tynyshtyǵyn altyn qazýshylardyń qaılasy qańq-qańq etkizgen; júz jyldyq qaraǵaılary aq daýyldan syqyrlap, kúızele terbetilgen óńi sýyq ózgeshe bir ólkege saıahatqa alyp ushady. Bul áńgimeni uıyp tyńdap otyrǵan Turar kenet selk ete qalady. Kisen syldyry estilgendeı bolady. Sóıtse qońyraý soǵylǵan eken. Muǵalim qara taqtaǵa ilýli turǵan kartany jınaı bastady.

* * *

Internattyń tirshiligi: barǵa — qanaǵat, joqqa — salaýat. Qaryn toıdyrmas, ózek úzilmes, shala qursaq tamaǵy bar. Ivan Vladımırovıch Álipbekke aıtyp, Turarǵa kıizdeı qalyń, qolbyrańqyraǵan qara sýkno kostúm kıgizgen. Álipbek ári muǵalim, ári ınternat meńgerýshisi.

Áýlıe-Ata oıazynyń Merke ýchastoginde jeti bolys el bar. Oıazdyń jarlyǵymen jeti bolys elge tútin saıyn bes tıynnan salyq salynǵan. Jańa ashylǵan mektep-ınternatty asyraý úshin, ógizdiń terisindeı qara sýkno kostúmdi ókimet kıgizip otyrǵan joq Turarǵa. Qalyń eldiń qarjysy.

Demalys kúnderi aýyly jaqyn balalar úıdi-úıine taraıdy. Turar áýeli Qyrǵyzbaı atasynyń úıine baryp júrdi. Biraq bala da bolsa baıqaıdy: atasy aıly túni óz kóleńkesinen ózi qoryqqan qoıandaı qashqaqtaı beredi. Sony sezgen Turar keıin ol úıge sırek qatynaıtyn boldy. Qaırat — qyran, qaıǵy — jylan. Janashyrym joq eken dep jasymaı, endi ózin-ózi qaıraıtyndy shyǵardy.

Úzilis kezi edi, Turar dálizde qannen-qapersiz kele jatqan. Eki ıyǵynan eki bala qaptaldasa berdi. Oń jaǵyna qarap edi: juqaltań shinjaý sary, qalqan qulaq Serik eken. Turar qaraı bergende álgi ıyǵymen ıterip jiberdi. Teńselip ketken Turardy endi sol jaǵynan bireý qaǵyp qatty ıterip jiberdi. Turar onyń Atamyrza ekenin ańǵaryp úlgirdi. Engezerdeı Atamyrzanyń tegeýirini qatty eken: Turar qańǵalaqtap qulap bara jatyr edi, Serik ıyǵyn tosa qalyp, qaıta ıterdi.

Qaqpaqyl osylaısha sozyla bergen. Ne isteý kerek? Oılanýǵa myna ekeýi mursha berer emes. Adam balasyn keıde bir jyrtqyshtyq qumar bılep kete me eken, áıteýir ekeýi osy tálkekten bir rahat tapqandaı áýeılenip alypty. Endi osydan Turar tuıaq serippeı qala berse, búkil shákirtter aldynda dármensiz, panasyz músápirge aınalatynyn oılanyp jatpaı, áldebir belgisiz túkpirdegi túısikpen sezgen. Myna toq balalardyń ádiletsiz oıyny ákesiniń ómirin eske salǵandaı. Ony da ómir atty oıyn osylaı qaqpaqyl etken, tıtyǵyna tıgen, es jıdyrmaǵan. Biraq ákesi qarsylasyp baǵyp edi...

Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy. Jalǵyz-jarym bóten ıtti ortalaryna alyp talaǵanda bóten ıt tisin saqyldata aqsıtyp aıbat shegip, qamalaǵan tóbetterdiń anaýysyna bir mynaýysyna bir tap berip, jantalasyp baǵar edi. Quıryǵyn butynyń arasyna qysyp alyp, qańsylap qasha jóneletinderi de bolady. Biraq ol báribir qutylmaıdy. Uıalastar ony kergilep tastaıdy.

Shinjaý Serik Turardy taǵy bir ıtergende Turar qatty ushyp ketken bolyp, Atamyrzaǵa bar ekpinimen qulap edi, munsha salmaqty kútpegen Atamyrza shalqalap baryp, basy qabyrǵaǵa saq ete qaldy. Osy sátti paıdalanyp, Turar onyń alqymyn ezip-ezip jiberip, betin ala bir perip ótkende, toq balanyn qońqaq murnynan qoıý qara qan saý ete qaldy.

Dál osy kezde dálizge arıfmetıka muǵalimi Aleksandra Sergeevna shyǵa kelip edi. Qan josa bolǵan Atamyrzany kórip shoshyp ketti.

— Oıbaı urdy! Óltirdi! — dep Serik shińkildek baıbalam saldy. — Aleksandra Sergeevna, kórdińiz be Qyrǵyzbaevtyń ne istegenin! Men kýá, ózi tıisti. Túk jazyǵy joq Aıbarovty sileıtip saldy.

— Kórdim, kórdim, Serik. Mynaý sumdyq eken, — Aleksandra Sergeevna tikbaqaılaý, qatal kisi edi. Ivan Vladımırovıch ekeýi erli-zaıypty bola tura, ekeýi — eki minezdiń adamy. Áıel muǵalim istiń baıybyna baryp jatpaı, Serikke qosyla baıbalamdap, Ivan Vladımırovıch pen Álipbekti ertip kelip, «oqıǵanyń» ústinen túsirdi.

— Tak, — dedi Ivan Vladımırovıch kózildirigin murnynyń ústine nyǵarlaı túsip. — Túsinbeımin, Turardan kúshti bola tura, úlken bola tura Atamyrza qalaı taıaq jeıdi? Turardyń oǵan óz betimen baryp soqtyǵatyn ne jóni bar?

— Vaná, sen balalardyń kózinshe kópe-kórneý buzaqylyqty qýattap tursyń, budan ary ne bolatynyn bilesiń be? — dep Aleksandra Sergeevna óńi qup-qý bolyp, qalshyldaı bastady. — Dereý mektepten alastaý kerek! Dereý. İndet jaılamaı turǵan kezde, dereý! Vernyı túrmesinde, Prıhodko myrzanyń jalshylyǵynda júrgende bir kúni Turar myrza balasy Arkashadan taıaq jep, aýzy qanap kelip edi, ákesi Rysqul ony aıaýdyń ornyna dúrse qoıa berdi:

— Jylama! Aýzymdy bireý uryp qanatty degeniń ne?! Ánsheıin, shıe jep edim de! Bildiń be?!

Myna Atamyrza aqymaq: «Jáı, ánsheıin shıe jep edim», — deýge jaramady qazir.

Jalaqor adamnyń jamandyǵy — byqsyǵan kómir sekildi: kúıdirmese de, kúıe juqtyrady. Qaraptan qarap turǵan Turar demde «buzyq» atandy. Ákeniń turmandaı taǵdyry balaǵa mıras bolǵany qandaı sor. Oıǵa salsa, Rysqul ótken qıamet kópirler Turardyń da aldynan shyǵyp kele jatyr. Ádiletsizdikke shydaı almaı ol da osylaı qan shyǵaryp alǵan. Bul shaıqastan Turar bir nárseni sabaq tutty: tóbelestiń eken — qan shyǵarmaı tóbeles. Atamyrzanyń qońqaq murnyna qol tıgizip keregi joq edi, árıne. Atamyrzany bálege bastap turǵan qara júrektiń qaq basynan urý lazym edi. Asyly, múlde qol jumsamaı, aqylmen jeńgen de abzal. Ashý ústindegi áreket árqashan ábes. Ol áreket — daýyl kezinde kemege mingenmen barabar bolsa kerek. Kemege minemin deseń, daýyldyń basylǵanyn kúte tur.

Munyń bári bolashaqqa sabaq. Al qazir Aleksandra Sergeevnanyń qahary jaman. Jubaıynyń syryn biletin Ivan Vladımırovıch:

— Sashenka, Qyrǵyzbaev kináli bolsa, ony mektepten shyǵaryp jiberý — ońaıdyń ońaıy. Áýeli aq-qarasyn anyqtaıyq. Al, balaqaılar, tarańdar. Synypqa kirińder. Qonyraý soǵyldy ǵoı. Bul ne turys! Atamyrza, bar, jýynyp kel. Dardaı jigit te jylaı ma eken? O nesi! Al, Qyzyl Jebe, senimen áńgime basqasha. Sabaqtan keıin qal.

— Ný, Vaná, men óz kózimmen kórdim ǵoı, — dep sazaryp qaldy Aleksandra Sergeevna.

— Sashenka, sen pedagogsyń, sony umytpa.

* * *

Turardyń túbi tegin emes ekenin Ivan Vladımırovıch áý bastan-aq, alǵashqy sabaqta-aq sezgen. Endi, myna ońasha áńgimeden soń kún ashylyp, kúdik seıilip, balaǵa yqylasy burynǵydan beter aýdy. Balanyń júris-turysynyń, ózgelerge uqsamaıtyn minez-qulqynyn, eren zeıindiliginiń syry nede ekenin jumbaqtap, kólegeılep turatyn kózge kórinbes býaldyr perde kóterilgendeı boldy.

Turar jan balasyna aǵynan aqtarylyp, syr sandyǵyn ashpas edi, biraq myna ustazdyń óz dosy ekenin ant-sý iship, «olla-bille» despeı-aq, ásire qyzyl, jyltyraq sózsiz-aq, suńǵyla sezimmen, túkpirdegi túısikpen zeıindegen. Ivan Vladımırovıch patshanyń qatardaǵy qarǵyly chınovnıkteriniń biri bolsa, Turardyń tuqymyn aldaqashan tuzdaı qylar edi. Balanyń ómirbaıanynda bir báleniń bar ekenin ol Qyrǵyzbaıdyń úıine bolashaq shákirtter tizimin ala barǵanda-aq ańǵaryp, artyn baǵyp qalǵan.

Sóıtse, Turardyń qyp-qysqa, on bir jasarlyq ómirinde uzynnan-uzaq qıamet hıkaıa bar eken.

— Men sizden qylaýdaı syr jasyrmaı, bárin aıttym, Ivan Vladımırovıch. Endigisin óz erkińiz bilsin. Meniń taǵdyrym óz qolyńyzda, — dep bala ustazynyń betine qarady. Muǵalim balanyń sonshama móldir, sonshama qaısar kózderinen bárin uqty: eger búkpesi bolsa, sál-pál jymysqysy bolsa anandaı, aınadaı ashyq kózden kórinbeı qalýy múmkin emes. Túbindegi túımedeı tasqa deıin kórinip jatatyn kıeli qol kórinisi osyndaı bolar.

— Men saǵan jamandyq oılamaımyn, Qyzyl Jebe, — dedi muǵalim balany baýyryna tartyńqyrap. — Alańdamaı, ýaıymdamaı, oqýyńdy pysyqta. Biraq tóbeleske úıir bolma. Men túsinip otyrmyn. Sen kináli emessiń. Tıisken anaý ekeýi. Sen qorǵandyń. Óz eseńdi eshkimge jiberme. Aıbarovtyń tabanyna túspeıin degen tákapparlyǵyń maǵan unaıdy. Biraq aqyl basshy bolsyn. Mekteptiń ishinde qyp-qyzyl qan tógilip jatqany jıirkenishti. Álginde Aleksandra Sergeevnanyń shoshyp ketkeni de sodan. Eki adam tóbelesip jatsa qandaı sebebi bolsa da, sol ekeýdiń aqyldysy kóbirek kináli. Al sen aqyldy ediń ǵoı. Atamyrza qansha buzyq bolǵanmen, sen odan áldeqaıda aqyldy emessiń be? Qudaıǵa shúkir, senderdi oqytyp júrgenime bir jyldan asty, bilemin ǵoı kimniń qandaı qabileti bar ekenin. Atamyrza — osy bizdiń Merkedegi eń baı saýdagerdiń balasy. Al Seriktiń ákesi sonyń deldaly. Olar buzyq bolyp, oqýdan shyqsa, senetin, súıenetin ákeleri bar. Al seniki ne jón? Sen tek óz kúshińe, óz bilimińe ǵana súıenesiń. Adyrlyq saǵan jaraspaıdy. Minezińde qyzbalyq bar. Soǵan saq bol. Ádiletsizdikke tózbeýiń ákeden qalǵan mura shyǵar, onyńdy quptaımyn. Biraq tym tik bolmaı, usaq-túıekten bıik bol. Seniń artyń shyńyraý eken. Artyńa qarasań, basyń aınalar. Alǵa qara. Álgi óziń aıtqan Aleksandr Bronnıkov seni durys tanyǵan: senen úlken azamat ósip shyǵýy múmkin. Aldyńa bir múddeli maqsatty qaraýyl etip qoı da, soǵan umtyl. Iá, kóp otyryp qaldyq. Bireý kele jatqanǵa uqsaıdy... Káne, aıt shynyńdy, — dep Ivan Vladımırovıch daýysyn jorta kóterip, urysa jóneldi. — Endi qaıtyp isteısiń be mundaı aqymaqtyqty, ońbaǵan bala? Endi qaıtalasań — óz obalyń ózińe! Aıtpady deme, qańǵyrtyp jiberem!

Kabınetke Aleksandra Sergeevna kirip keldi.

— Vaná, úıge qaıtpaısyń ba? Nesine tájikelesip otyrsyń bul buzyqpen. Júr, — dedi Turarǵa jek kóre bir qarap alyp.

— Sashenka, mine, kettik. Turar ýádesin berdi. Álgi sumdyq endi qaıtalanbaıdy. Bir jolǵa keshireıik.

Áıel basyn shaıqady. Qazyqtaı tip-tik júretin qatal kisi bylq-sylq etkizip basyn shaıqaǵanyna Turar tań qaldy. Onyń basy tek denesi burylǵan jaqqa ǵana burylatyn sıaqty edi buryn. Altyn tústes sary shashyn sylań tarap, jelkesine qazdıtyp túıip, múıiz taraqpen qapsyra jabystyryp tastapty. Sur shevıottan kostúm, uzyn ıýbka, shilter jaǵaly aq kofta kıip, ústine qylaý jýytpaıtyn, kıiminiń qyry synbaıtyn taza kisi.

— Men qan kórsem, esimnen tanyp qalatynymdy bilesiń ǵoı, Vaná. Bul sumdyq. Esime tússe, áli júregim aınıdy.

— Eh, Sashenka, bárimiz de bala boldyq emes pe? Al qan shyǵarý máselesine kelsek, ekeýmiz 1905 jyly anamyz Reseıdiń ishki túkpirinde sol qannan ózen aqqanyn óz kózimizben kórmedik pe?

— Ol munda aıtylatyn áńgime emes qoı, Vaná.

Ivan Vladımırovıch áıeliniń Turardan seziktengenin baıqap:

— Turar ózimizdiń bala. Qańqý sózge qumarlyǵy joq, jeńil aýyz bul emes. Teginnen tegin Qyzyl Jebe atalmaǵan. Al Qyzyl Jebe, bara ber. Álipbekke aıtarmyn. Saǵan búgin tamaq bergizbeý kerek degen buıryǵyn ózgerttiremin. Saý bol!

* * *

Jazǵy demalysta Turar Qyrǵyzbaıdyń qolyna barǵan. Bir kúni deldal atasy muny shaqyryp aldy da:

— Turarjan, seni bir jerge jumsaǵaly turmyn. Atpen keshke deıin baryp keletin jer, — dedi. Atasy jumsap tursa, onyń ústine atpen barasyń dese, Turar qalaı til almasyn:

— Baraıyn, ata, — dedi.

— Onda ábden tyńdap al: osy Myqan boıymen tómen qaraı júre berseń, súrleý jol bar. Mańyraq degen aýyldyń ústinen túsesiń. Ózi at tóbelindeı az aýyl. Aýyldyń eń shetinde, jardyń jaǵasynda Taılaq degenniń úıi bar. Ol maǵan baja. Onyń áıeli myna Salıha apańnyń nemere sińlisi. Byltyr bir sıyr, bes eshki saýyn alǵan. Sony bersin dep jatyr de.

Aýyz úıde júrgen Salıha bul áńgimeni estip qalyp, oıbaıyn sala shyqty esiktiń aldyna:

— Áı, atasy, qudaıdan úmitiń bar ma? Shıetteı bala-shaǵasyn qaıtesiń? Malyńdy qystaı baǵyp shyqty ǵoı. Endi aqqa aýzy tıe bergende, qaıtyp alamyń qalaı? Tym bolmasa, bir jaz sútin ishsin de. Kúzde alamyz, qoı ári! — dep Qyrǵyzbaıdy yqtyra bastady. Jaıshylyqta adýyn kempirdiń yǵyna júre salatyn saýdager shal bul joly qasarysyp qaldy:

— Oı, balpyldaǵan baıǵus, sen ne bilesiń? Qazir bazarda maldyń narqy kóterilip tur. Ásirese saýyn sıyr shyǵandap ketti. Qazir satyp jiberip, ornyna birer torpaq alyp qoısań, tuıaq ornyna tuıaq tura beredi. Al ústindegi paıdasyn kertip jep otyrmaımyn ba? Soǵan da mıyń jetpeı me sen baıǵustyń?

— O, sorly, — dedi Salıha dúrdikteý ernin shyǵaryp turyp. — Kimińdi asyraı almaı ábigersiń. Ekeýmizdiń endi shyǵatyn tórimizden, kiretin kórimiz jaqyn. Ekeýmizge, myna qarshadaı Turar úsheýmizge esiktiń aldyndaǵy mal da jetpeı me? Tıynnan tıyn balalatyp qazaq baıyǵan emes. Onan da Taılaq pen Taıtaqaıdyń shıetteı balalaryn oıla, obalynan qoryq.

— Tústik ómiriń bolsa, keshtik mal jına. Men qaıbir tórt qubylasy túgel dáýletti edim. Tapqanymyz jutqanymyzdan artylmaıdy. Jas bolsa mynaý, bas aýyryp, baltyr syzdamaı ma eken. Erteń men shońqıyp otyryp qalǵanda, seni kim asyraıdy?..

Ne kerek, aqyry shal jeńip, Turar jolǵa shyqqan. Toq tory attyń jaı búlkilimen-aq túske jaqyn Mańyraq aýylyna baryp jetken. Atasy:

— Kóp bógelme, kún batqansha oral. Maldy Taılaq aıdasyp kelsin. Túnge qalsań — qorqasyń, jol jaman, — dep qatty eskertip edi. Sony esine tutqan Turar júdeý aýyldyń shetindegi Taılaqtamyn birden taýyp alyp, tory attyń basyn jar basynda jarbıǵan jaman qujyranyń esigine tiregen.

At dúbirin estip úıden uzyn boıly, qabaǵy salyńqy, taqyr bas susty adam súıretile shyqty. Artynsha jamaýly jyrtyq kóıleginiń etegin yshqyryna qystyrǵan, omyraýy alqam-salqam, basyn daǵardaı qalyń jún oramalmen shańdyp alǵan, qyzyl bet aqsary ajarly áıel ilese-milese ekpindep shyqty. Bosaǵadan taǵy da eki-úsh balanyń basy qyltıyp-qyltıyp kórindi. Tysqa shyǵýǵa áldeneden bata almaıdy. Turar baıqap qaldy: balaqaılar jalań but eken. Tek qyzylala kónetoz sándip kóılegi bar, ózi tustas qyz bala tabaldyryqtan beri shyǵyńqyrap, bir qyryndap, jalań but inilerin bosaǵadan ári ıterip tastap, olardy kólegeıleı beredi. Qyz balanyń reń basy sheshesine tartqan qyzylshyraıly, súıkimdi ǵana eken. Tulymshaǵyn órip, ushyn shýda jippen túıip, seltıtip qoıypty. Adam kórki — shúberek, ústindegi kónetoz sándip kóılektiń ózin medet tutyp, jalańaıaq ta bolsa, tula boıyndaǵy bir japyraq qyzyl ala matanyń arqasynda, beıtanys aldyna búgejektemeı erkin shyqqan.

Úı ıelerin kórgennen-aq Turar óziniń joly aýyr bolatynyn ańǵardy. Joqshylyq zary tula boılarynan azynap turǵan myna adamdarǵa kelgen sharýasyn aıtýdyń ózine bata almaı kúmiljip, samaıynan ter tamshylady.

Alasa tamnyń boǵatyndaǵy qamysqa deıin qaraıyp, shirip ketken kóne. Úıdiń syrtqy sylaǵy túsip, jel men jaýyn mújigen qam qyshtary jut jyly ólgen maldyń qańqa qabyrǵasyndaı arsa-arsa. Uzyn boıly Taılaq eki búktelip, eńkeıip shyǵatyn jalǵyz esiktiń ózi kedeıliktiń zarjaq kýásindeı shıqyldap ashylyp, bajyldap jabylyp, topsasyna áreń ilinip tur.

Osy bir sińiri shyǵyp, yńyrshaǵy aınalǵan joq-jutań jurtty jat kózden jasyrǵysy kelgendeı, tamnyń tóbesine deıin kók shyǵyp, esik aldyndaǵy qoqysty shytyr jaýyp, túp-túp shıler úıdiń aldy-artyn qymtap, qara qurymǵa jasyl barqyt jamaý salǵandaı kereǵar bir dúnıe. Jar jaǵalaýda bir top bala istik aǵashpen qartań-qulaq qazyp, jýa terip jep júr. Myna Taılaqtyń balalarynyń da ezýlerine nil jaqqandaı jap-jasyl. Sirá, bular da jýa terip jep kelgen bolar.

Qudaı da, patsha da, ulyq ta, bolys ta talaq tastaǵan osy beıbaq aýyldy kem tutpaı, qońsy tutqan qarlyǵashtar ǵana sıaqty. Kıeli qus Taılaqtyń tapal esiginen zyp berip kirip, lyp etip shyǵyp, kembaǵal shańyraqtyń astynan uıa salyp, myna qulaǵaly turǵan tamdy tirep qalǵysy kelgendeı, bir tamshydan balshyq tasyp tynbaıdy.

— Bala, qaıdan júrsiń? — dep burq etti úı ıesi qabaǵy qars jabylǵan kúıi.

Taılaq ózine jaqyndaǵan saıyn Turar seskene bastady. Álgi muny attyń ústinen julyp alatyn tárizdi syńaıy. Tory atqa eki kózi ejireıip tesile qaraıdy. «Atymdy tartyp almaqshy ma?» — dep te qaýiptendi bala. Osy oıdan ol kelgen sharýasyn tutyǵyńqyrap áreń aıtty.

— Atty tanyp turmyn — Qyrǵyzbaıdyń torysy. Al óziń qaı balasyń? Qyrǵyzbaıdyń balasymyn deımisiń? E-e. Jón-jón. Solaı-aq bolsyn. A biraq óz ákeńdi umytpa, aqymaq! Men bilemin seniń ákeń kim ekenin. Qoryqpaı-aq qoı, eshkimge aıtpaımyn. Umytpa ákeńdi, arýaq urady!

Turar myna túsi sýyq adamǵa sonda ımandaı shynyn, bar syryn aıtqysy keldi. «Ákeńdi bilemin» degen adam kezdesse, sonyń sadaǵasy ketkisi kelip turatyn bir osaldyq paıda bolǵan balaǵa. «Oıbaı, aǵataı, ákemdi men nege umytaıyn! Túnde — túsimnen, kúndiz — kóz aldymnan ketpeıtin ákemdi men qalaı umytaıyn!» — dep shyr-shyr etpekshi edi. Taılaq mursha bermeı, sharýaǵa shyrǵalańsyz tike kóshti:

— Qyrǵyzbaı atańa aıt: onyń malyn qystaı baǵyp shyqtym. Ótken qystyń qıyn bolǵanyn ózi de biletin shyǵar. Shóp jetpeı, myna Myqannyń boıynan ombylap qar keship júrip, qamys oryp áreń asyradym. Tamnyń boǵatyndaǵy sabanǵa deıin sýyryp bergen kúnderim boldy. Al sóıtip qıamet qystan áreń-máreń alyp shyqqan maly endi ájetke jarar kezinde Qyrǵyzbaı ózi qaıtyp ala qoımaqshy, á? Tapqam eken aqymaqty! Kórdiń be ana qyzylshaqa balalardy? Qara sıyrdyń quıryǵyn ańdyp otyr. Búgin-erteń buzaýlaıdy. Sonyń súti bolmasa, bular ashtan qyrylady. Túsindiń be, bala? Ákeń esti tentek edi, sen de aqylsyz emes shyǵarsyń. Seni azamat dep úlken jumysqa jumsaǵan eken, qur alaqan qaıtqanyń yrymǵa jaman shyǵar, ana eshkilerin aıdap qaıta ǵoı. Sonymen Qyrǵyzbaı baja jerdiń jaryǵyn kókteı qoısyn! — Osyny aıtyp Taılaq myrs etti. Túksıgen adamnyń tuńǵysh ret júzi jylyǵandaı boldy. Sonyń ózinde álgi kúlki tym yzǵarly sezildi.

— Oıbaı, baıǵus-aý, sol kebenekterdiń sútimen júrek jalǵap otyrǵan joqpyz ba? Aıdap ketiń ne, eı seniń? Ana tas qapqyr taqyr jalmaýyzdaryńa men nemdi pisirip beremin sonda? Tas qaınatyp berem be qara qazanǵa? — dep jamaýly kóıleginiń etegi yshqyryna qystyrylǵan, omyraýy edireıgen qyzylbet qatyn kenet qaharlana qaldy. Aıqaılap sóıleıdi eken. Sóıtse qulaǵynyń múkisi bar kórinedi, óıtkeni kúıeýi de onyń qulaǵyna taqal daýystap:

— Úndeme, sorly! Qarabaı jezdeń qabyrǵasyn japsyn! Bıttiń qabyǵynan bıalaı tigetin sarań neme, saýdagerdi qaıtesiń? Myna balanyń meselin qaıtarmaıyq. Qur qol qaıtsa — muny qaıbir mańdaıynan sıpaıdy deısiń sol sarań shal, — dep endi Turarǵa buryldy: — Sıyr berilmeıdi, eshkilerdi aıdap ket. Kún ashyq-jaryqta attanbasań — qarshadaı bala ekensiń, bireý-mireý jolda saǵan kóz alartyp júrer. El arasy buzyldy ǵoı bul kúnde. Obaldy oılamaıdy. Áı, Kúláı!

Baǵanadan beri bosaǵaǵa súıenip, tory attyń ústindegi beıtanys baladan kóz almaı turǵan qyzyl ala kóılekti qyz selk ete qaldy. Búkil mańda bul sıaqty bala joq. Qoıý buıra shash qoıǵan, eki kózi kóriktiń otyndaı ushqyndap turǵan bala, baıǵus qyzǵa ertektegi sýǵa salsa batpaıtyn, otqa salsa kúımeıtin batyrlar sıaqty kórinip, qıalymen ony ózinshe attan túsirip alyp turǵan.

— Kúláı! — dedi ákesi oqystan. — Ana óristen eshkilerdi aıdap kel!

Ákesiniń aıtqanyn — Allanyń aıtqanyndaı kóretin qyz áýeli esiktiń kózinen ıt qýǵan mysyqtaı atyp shyqsa da, bala da bolsa esi bar emes pe, bóten attynyń aldynda berekesiz bolǵysy kelmeı, qylyqty sulý attaı, bir qyryndap, oınaqshı basyp bara jatty. Sonda Turarǵa ol sulý kórindi. Shettik tiken jyrǵan jalań aıaǵy, shýda jip taqqan tulymshaǵy sol sulýlyqtyń bir-bir bólshegindeı kórinedi. Áli boı jetpegen náreste qyz óziniń jarlylyǵyn sol tabıǵı, jarasymdy, oınaqy qımylymen jasyrǵysy kelgen sıaqty. Jarly bolsań da — arly bol. Qyzbala baıǵustyń namysshyl ekeni kórinip-aq tur. «Sirá, Natashamen jasty shyǵar, — dedi Turar áli de at ústinde turyp. — Oǵan úı ıesi «attan tús» dep aıtpady. — Natasha gımnazıaǵa kúnde túrli-túrli kóılek kıip barady. Sabaqtan kelgen kıimdi taǵy ózgertedi. Onyń tabany týflısiz jer basyp kórgen emes».

Osyny oılap Turar óz qıalynda Natashany osynda alyp kelip, myna qojalaq qotyr úıge engizip, ana qyzyl shettik tikenniń arasymen jalańaıaq júrgizip kórdi. Natasha qyzyl tiken arasynda júre almaı shyryldap jylap Turarǵa qolyn sozady. Bul júgirip baryp, ony kóterip alady. Natasha Turardy moınynan tastaı qushaqtap alyp, betinen shóp etkizip súıip: — Ólgenshe umytpaımyn, Turar, bul jaqsylyǵyńdy, deıdi. Kenet bul ádemi sýretti basqa bir kórinis kólegeılep ketedi. Faetonǵa jegilgen qos asaý jırendi Arkasha aqılana aıqaılap qutyrta túsedi. Faetonnyń dóńgelekteri kóshege tóselgen malta tastarǵa tıer-tımes, zaýlap ala jóneledi. Natasha perishteniń daýysyndaı názik únimen shyr-shyr etedi. Turar Arkashany shyntaǵymen ıterip tastap, tizgindi bar kúshimen shirene tartyp, asaý jırenderdiń basymen arpalysyp, aptyǵyn áreń basady. «Raqmet saǵan, Turar», — dep sybyrlaıdy sharadaı kózderi jasqa tolǵan Natasha qolǵa túsken shymshyqtaı dir-dir etip.

«Qaıran Natasha, meni oılaı ma eken?».

Turar alystaǵy Natashany osylaı kórip, myna kedeı úıge kelgen sharýasyn da umytyp turǵan kezde, eshkilerdi ıirip aıdap Kúláı de jetti.

Endi ózenniń bir bulymynda jatqan laqtaryn aldyryp bolǵansha, Talbúbi álgi eshkilerdi kógendep qoıyp, qaıys tegenege tyrs-tyrs saýa bastady. Eshkilerdi qaqtap saýyp alǵan kezde, Kúláı aıdap kele jatqan bórte laqtar enelerin kórip, alystan mańyrap quldyrańdap júgire jóneldi. Súti qaqtalǵan jelindi álgi shunaqtar aqjem qylyp kergileı bastady.

Taılaq eshkilerdi kógennen aǵytyp, endi Turardyń aldyna salyp, aýyldyń syrtyna deıin shyǵarysaıyn dep turǵanda, úıden alqam-salqam aptyǵyp, Talbúbi qaıtadan atyp shyqty. Asyǵamyn dep abaılamaı, alasa esiktiń mańdaıshasyna basyn tars degizip soǵyp aldy.

— Alda qarań qalǵyr-aı! — dep aqsary júzi órtteı qyzaryp mańdaıyn sıpalap, tyjyrynyp turyp qaldy.

— Áı, Taıtaqaı, ne kórindi, sorly, sonsha asyǵyp? — dep Taılaq artyna buryldy.

— Toqta! Toqta! — dep Taıtaqaı kóıleginiń jyrtyq etegin yshqyryna qystyra aıqaılap keledi.

— Ne bop qaldy, qý kereń?

— Áı, baıǵus-aý, bul buıyrmaǵan kebenekterdiń júnin qyrqyp alyp qalaıyq ta. Qystaı baǵyp, tym qurysa, júni de buıyrmaı ma? Ana aq eshkiniń túbitinen myna qyzyńa oramal toqyp bereıin dep edim. Toqta!

— Oı, jarymaǵyr-aı, myna balany jolynan qaldyrasyń ǵoı. Kún aýyp barady, bul jetkenshe qashan? — dep Taılaq qulqy bolmap edi, Taıtaqaı ony estimedi, ne estigisi kelmedi, qyzy ekeýi eshkilerdiń aldynan shyǵyp, qaıtadan kógendep tastady da, álýetti áıel tushalardy aıaqtaryn qosaqtap ustap, jerge atyp-atyp uryp, jippen baılap tastap, qyryqtyqty qaırap-qaırap, kebenekterdi jalańashtaı bastady. Balpyldap kóp sóıleıtini Salıha apasyna tartqan eken, qoly da, aýzy da tynbaı júr.

— Dushpannan túk tartsań da paıda, qarań qalǵyr Qyrǵyzbaı, jezde bolmaı jerge kirgir! Qudaı peıilińdi qýratqyr, peıili qýrap, meniń balalarym iship otyrǵan bir qasyq sútti aýyzdarynan jyryp alǵanda, nesine kógerer eken? Erteń óle ketse, osy maldy ózimen birge ala kete me eken? Áı, bala, aıta bar osy sezimdi. Óziń bir orys sıaqty ekensiń, qazaqsha bilesin be óziń? Bezireıýin qarashy, orystyń balasyn asyrap alǵan ba meniń qý jezdem?

— Áı, Taıtaqaı, qysqart tilińdi? Bul til tıgizetin kisiniń balasy emes. Tantyma beker! — dep Taılaq aıbat kórsetti.

Kún bolsa keshkirip barady. Onyń ústine balanyń qarny asha bastady.

«Úıge kir, sháı ish, dám aýyz tı», — degen jan bolmady. Bıtin syǵyp, qanyn jalap otyrǵan myna beıbaqtardan ondaı yqylas kútý de nobaısyz.

Sonda da bolsa Turar sabyr saqtady. Onyń erkine salsa myna eshkilerdi tastap keter edi. Qyrǵyzbaı atasy kúnin kóre almaı otyrǵan joq, al myna qý sıraqtarǵa eshki de bolsa náfaha. Biraq onsyz da sıyrsyz qaıtqaly tur. Tym qurysa, eshkilerdi aıdap baryp aldandyrmaq Qyrǵyzbaı atasyn.

Aýylnaıdyń salyq jınaıtyn shabarmany qusap, attyń ústinde shirenip tura bergenim durys bolmas dep Turar torydan tústi. Aıaǵy uıyp qalǵan eken, azdap boı jazyp, qý eshkilerdiń júnin qyrqýǵa qolǵabys etpek boldy. Turarǵa birte-birte boıy úırengen Taılaqtyń jalańbut balalary uıatty qoıyp, inderinen shyǵa bastady.

— Apa, meniń bórte laǵymdy da ákete me? — dedi muryn boǵy jyltyńdaǵan bireýi sheshesiniń arqasyna asyla berip.

— Ary! — dep jún qyrqyp ózeýrep jatqan sheshesi balany shyntaǵymen laqtyryp jiberdi. — O, qudaı sorly qylǵan sor mańdaı. Seniń bórte laǵyń bar ma edi?!

— Iá, meniki. Bermeımin bórte laǵymdy, — dep murynboq bala bórteni ustap alyp, moınynan qushaqtap qatty da qaldy.

Eshkilerdiń qylshyǵyn qyrqyp bolyp, «al, endi boldy» degende álgi balaqaı laqtan aıyrylady degen qaıda?! Baqyryp jylap, bórtege jabysyp aldy. Sheshesi baryp, shapalaqpen tartyp jiberip, qolynan julqyp edi, bala bosatpady. Turar shydaı almaı:

— Meıli, apaı, qala bersinshi, atam laǵyn túgendep jatpas. Tımeńizshi! — dep jalyndy.

Biraq qyrsyq qylǵanda eshkilerdi endi aıdap shyǵa bergende, álgi bórte laqtyń enesi zarlap ala jóneldi de, tory attyń bastyrmalatqanyna kónbeı, úıge qaraı qaıta qashty. Bireýi qashqan soń basqalarynyń da peıili buzyldy.

— Meıli, apaı, sol bórteniń enesin de alyp qalyńyzshy tegi. Ózim bir esebin aıtarmyn atama, — dedi ábden yǵyr bolǵan Turar.

— Oıbaı, myń bolǵyr, aınalaıyn, kósegeń kógersin, — dep Taıtaqaı bir eshkini kógenge baılady da, qalǵanyn edáýir jerge deıin ózi aıdasyp, Turardy jolǵa shyǵaryp saldy.

Sol joly Turar azynaǵan azap mekenin, tuldyrsyz kedeı eldi taǵy bir kórip oraldy. Baıaǵy Talǵardyń Besaǵashyndaǵy Taý-SHilmembettiń kedeıliginen de ótken, ajal men ashtyqtyń azýynda qalt-qult etken munshama taqyr joqshylyqtyń kýási bolyp, jas jany shoshynyp qaıtty.

İİİ

Jeksenbi kúnderi ınternattyń ishi el kóshkendeı kóńilsiz-aq. Uzaq qarǵanyń balapandaryndaı qara domalaq balalar shýyldamas. Mektepte qońyraý syldyrlamas. Qoranyń ishi jym-jylas.

Aýyldary jaqyn balalar keshe keshke úılerine tarap ketken. Ózi úıi, óleń tósegi barlar baqytty. Bir juma boıy kermeı saǵynyp qalǵan apalaryna erkeleıdi, ini-qaryndastarymen talasyp-tarmasyp aıranǵa talqan shylap jeıdi. Keshke qaraı sheshesi saqtap qoıǵan súr ettiń sorpa-sýyna toıyp, terleıdi.

— Qazynanyń tamaǵyna qaraǵan bala bir shek bolyp qalady degen ras eken, qudaıa, myna bala túk ishpedi, — dep shesheleri balapanyn shegirtkege shaqyrǵan taýyqtaı qaqylyqtaı bastaıdy.

Mundaı zaman Turarǵa arman. Qazyna saýdagerden satyp alǵan ınternattyń áýpıgen qorasynda japadan-jalǵyz kitapty ary oqyp, beri oqyp, endi ish pysa bastaǵanda Merke shirkeýiniń qońyraýlary kúńirene jóneledi.

Kóshede adam qarasyny kóbeıedi. Jeksenbi kúni ústine bir kıerin ilip, orystar shirkeýge betteıdi. Kúnniń jylysyna qaramaı bastaryna qazandaı bórik, ústerine kúpi kıip, qazaq, qyrǵyz bitkeni Merkeniń qyr bazaryna bara jatady.

Bazarǵa búgin Turardyń Qyrǵyzbaı atasy keledi. Deldaldyǵa júrip, «shirińke» tapqan kúni atasy kóńili túsip, Turarǵa bes-on tıyn berer edi.

Merkeniń qyr bazary qyzǵan kez. Kúz aılarynda bul bazar ásirese aspandap keter edi. Quıryǵy tegenedeı kileń qyzyl qoıǵa qyzyqqandar sonaý Ándijannan, Namanǵannan, Qoqannan kelip jatady. Ala shapan, qara shapan, beıqasam shapan, ala taqıa, qazandaı qara seńseń bórik, dóńgelek qundyz berik, qulaqtary salpańdaǵan túlki bórik. Aq saqal, býryl saqal, qara saqal, qaba saqal, kúıek saqal, shoqsha saqal... «Saýda-saqal sıpaǵansha», — dep sıpalatyn saqaldar.

Oraldan, Orynbordan, Sarytaýdan kelgen orystar; Úfeden, Qazannan kelgen bashqurt, tatarlar; Toqpaqtan, Pishpekten jetken qyrǵyzdar; Járkentten, Shelekten, Shonjydan kelgen dúngender men uıǵyrlar. San túr bar, san til bar. Biraq bárine ortaq — saýda tili.

Turar Qyrǵyzbaı atasyn izdep mal bazar jaǵyna barǵan. Qalyń nópir arasynan atasyn tabý onsha qıyn emes. Atasy ádetinen aınymasa mundaı qońyr kúzde ústine shıbarqyt beshpet, syrtynan túıe jún shekpen, basyna Rysqul qusap boz qalpaq, aıaǵyna kebis-mási kıip, belin qos qulash kúlpara belbeýmen býyp, etbetteńkirep, óńkeńdep júredi. Soqyr batyrǵa minezi tartpasa da, túr-tulǵasy kelgendeı: boıshań, qaqpaq jaýyryn, jardaı shal. Sol iriliginiń arqasynda qalyń eldiń arasynan kózge ońaı tússe kerek edi.

Aınalasy taı shaptyrym mal bazardyń shetindegi uzynnan-uzaq mama aǵashqa bazarshylardyń attary baılanady.

Áýeli Turar solardyń arasynan Qyrǵyzbaı atasynyń tobylǵy tory, jyryq qulaq atyn izdeıdi. Ol tobylǵy toryǵa talaı minip, Myqannan sýaryp qaıtýshy edi. Qoıdan jýas, shabysqa joq, biraq júrisi jaıly janýar. Mal ıesine tartady degen ras shyǵar, mımyrt júrisi Qyrǵyzbaıdyń alqyn-julqynsyz, shyqpa janym shyqpa tirshiligine uqsaıdy.

Tobylǵy torymen qatar bitimi bólekshe, turqy esik pen tórdeı, boıy jardaı aq jal aıǵyr baılaýly tur eken. Altyn sary atlas túgi kúzdiń jýas kúnine shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Poshymy Qyzyl Jebege uqsaıdy, biraq boıaýy bóten: oınama otty Qyzyl emes, jalqyn sary.

Eshkim baıqap turǵan joq pa eken degendeı Turar jan-jaǵyna qarady. Adamdar alas-qulas, abyr-sabyr saýdamen álek. Botbaı men Qoralastyń, Aqqoıly men Qaraqoılynyń qyzyl qoıy kózderiniń qurtyn alyp, bári qoraly maldy aınalshyqtap, basqa dúnıeni umytyp ketkendeı eken. Saýdaǵa túsken maldy qyzyqtaýshylar kóp: aqshasy bary da, joǵy da qoı baıǵustyń arqasyn basyp, sharadaı quıryǵyn kóterip kórip, tirideı jep qoıǵysy kelip, aýyzdarynyń silekeılerin jutynyp júr.

Sary aıǵyrdyń ústine bir shyǵýǵa Turardyń ańsary aýdy. Beıseýbet iske qulyqsyz-aq bala edi, bul joly jelik jeńdi. Saryǵa aqyryn jaqyndap baryp, kúmispen kúptegen ap-aýyr úzeńgisin abaılap ustap kórdi. Sary aıǵyr sál pysqyrynyp, kózi oqshıyp, balaǵa bir burylyp qarady. Úzeńgige aıaǵy jetpes, bıik eken. Sonda bala dereý Qyrǵyzbaıdyń syr minez tobylǵy torysyna qarǵyp mindi, tory bylq etken joq. Sonan soń baryp, torydan saryǵa aýysyp otyrdy. Áýeli júregi dúrsildep, seziktene berdi. Sary aıǵyr saıtandaı atylyp, úrkip júrer me eken dep edi, janýar sabyrly eken, baladan jamandyq sezbegendeı, tynysh tura berdi.

Qaqtaǵan kúmispen qaptalǵan qazaqy er toqymnyń ústinde kórpeshe joq, quıryqqa qatqyl tıedi eken. Shúpirlete qaǵyp tastaǵan túıme bas jez shegeler Talǵar taýdan túnde jamyraǵan aspan juldyzdary sıaqty. Kúmis erdiń qasyn Turar búldirip almaıyn degendeı alaqanymen abaılap qana sıpap kórdi.

Hege ekeni belgisiz, osy kúmis er onyń kózine jyly ushyrady. Biraq bala óziniń batyr babasynyń táni tıip, teri sińgen ereýil taqta otyrǵanyn sol sát sezgen joq. Tek bir túıgeni: mundaı at pen mundaı er-toqymnyń ústinde adam jaıbaraqat otyra almas. Bul keremet joryqtyń, alapat erliktiń orny sıaqty. Bul erdiń ústi uly ister týraly jar salatyn, san myń, qoldy aýzyna qaratatyn dýaly sózderdiń qasıetti minberi ispetti. Bala úzeńgige aıaǵyn tirep túregep turyp, myna han bazarǵa:

— Eı, beıshara usaq tirliktiń adamdary! — dep aıqaı salǵysy kelip edi, attyń ústinen aıaǵy úzeńgi tirep turýǵa jetpedi.

Endi bir shamada bul sary aıǵyr men kúmis er-toqym tegin adamdiki emes ekeni esine túsip, boıyn qorqynysh bıledi. «Urysyń» dep ustap ala ma dep jan-jaǵyna taǵy jaltaq-jaltaq qarady. Joq, bazar uly teńizdiń oppaly-oqpan ıirimine túsip ketken qara qurymdaı, qybyr-jybyr qujynap, bárin bir alyp magnıt tartyp alǵandaı, sodan ajyraı almaı qalǵandaı eken. Attyń ıesi de sol magnıtke jabysyp qalǵan shyǵar. Turarǵa eshkim nazar salmady.

Sekemdi sekýndtar óte shyqty da, sálden soń balanyń boıyn bir selkeý sezim bıledi. Sary aıǵyrdyń ústi oǵan dúnıe-álemniń shoqysyndaı sezildi. Aınala tóńirek bári kórinedi, bárine kóz jetedi. Bıik dýaldyń ar jaǵynda qońyraýlary kúńgirlep shirkeý tur. Almatydaǵy kafedral sobordaı saltanatty bolmasa da, qońyraýlary sondaı sazdy, jan-jaǵyna saǵynysh sáýlesin shashyratyp jatqandaı. Balanyń esine Prıhodko myrza tústi. Bıik jardyń jaǵasynan ushyp kete jazdaǵandaı boıy dir ete qaldy. Ivan Vladımırovıch aıtyp edi: artyńa burylyp qarama, artyń qulama quz, oǵan qarasań basyń aınalady dep. Umyta beredi baıǵus bala, abaılamaı ótkendi esine ala berdi.

Han bazar, yǵy-jyǵy jandar. Áne, ana jerde qobyz tartqan soqyr dýana otyr. Qobyz úni qaıǵyly, qabyrǵańdy sógip, sonyń arasynan júregińdi sýyryp áketerdeı zarly áýen. Oǵan shirkeý jaqtan kúmbir-kúmbir qońyraý úni qosylǵanda, myna adamdardyń qybyr-jybyr kúıbiń tirshiligi qumyrsqanyń kún kórisindeı tym usaq kórinedi. Ala taqıa kıgen ózindeı bir bala qabaq kóterip, tostaǵandap sý satyp júr. Órisinen aıyrylǵan tegene quıryq qyzyl qoı sýdyń ısin sezip, ishi solyqtap, mekirenip qoıady.

Bazar shaıyr sasıdy. Semiz qoılardyń pysynaǵan ısi aýany álem dep tur. Bazar — shopan-atanyń abaqtysy. Biraq qoıdan jýas mal joq, tym qurysa eshki qusap baqyrmaıdy da, pysynap, ishi solyqtap, kózi bozaryp tura beredi.

Bazar shirkin adamǵa qyzyq, atqa túk qyzyǵy joq. Keledi — qaqshıtyp baılaıdy da, sodan saýdanyń sarsańynda júrip, bulardy múlde umytady. Tek bazar qazan bolyp, aýylǵa qaıtarda ǵana attary esterine túsedi.

Sary aıǵyrdyń da ıesi sol saýda sarsańyna túsip ketken bolar, atynyń ústinde bóten bala otyrǵanyn ázir baıqaǵan joq. Osyndaı jylqyny da umytýǵa bola ma eken?

Baılaýly attar aýyzdyqtaryn shaınap, pysqyrynady, tezek tastaıdy. Sol kezde murynǵa daladaǵy kóktiń kermek ısi keledi. Vernyı túrmesindegi atqoranyń tanys ısi ańqıdy. Kóńil júırik, bala bir mezgil sary aıǵyrdy azynatyp, Sahalınge sapar shegedi. Ivan Vladımırovıch aıtyp edi, jaıaý adam Sahalınge júz alpys, júz jetpis kún júrip jetedi dep. Al, sary aıǵyr bolsa she? Biraq jolda ótkel bermes asaý ózender, teńiz bar dedi-aý. Múmkin, sary aıǵyr Taıbýryl sıaqty bir taýdan bir taýǵa deıin qarǵı alatyn shyǵar. Qyzyl Jebeniń ushqanyn Turar óz kózimen kórgen. Aıaǵy jerge tımegen sıaqty edi sonda Qyzyl Jebeniń.

Sháıhana jaqtan samaýryn kerneıleriniń tútini býdaqtaıdy. Káýap pen samsanyń ısi burqyraıdy. Súmelek ash ıtter sháıhana tóńiregin jaǵalap, árkimnen ımenip, jalt berip júr.

Múmkin, sary aıǵyrdyń ıesi sháıhanada otyrǵan bolar. Sháıhanadan berirek dóńdeý jerde belin býǵan aq beshbettiń syrtynan jelegeı aq shapan jamylǵan, dóńgelek qundyz bórik kıgen dáý qaryn bir adam japadan-jalǵyz eki qolyn shapanynyń astynan ótkize artyna ustap qozǵalmaı tur. Myna bazar surapyl soǵys, al anaý aq shapan qolbasshy sıaqty.

Oqtyn-oqtyn aq shapanǵa árkim-árkim baryp aldynda búgjıińkirep turyp-turyp, qalyń topqa qaıtyp ketedi. Soǵystyń qalaı júrip jatqanyn habarlap turǵan adútanttar sekildi.

— «Napoleon, — dedi Turar Ivan Vladımırovıchtiń tarıhtan aıtqan sabaǵy esine túsip. — Sonda Kýtýzov kim? Ol — ońtústik betinde, men — soltústik betindemin. Kitaptaǵy sýrette Kýtýzovtyń astynda aqboz at bar edi. Meniki — sary aıǵyr. Men — Kýtýzov! Borodıno — ýrra!».

Bir kezde Napoleonnyń aldyna eńkeńdeı basyp barǵan uzyn boıly óziniń atasy Qyrǵyzbaı ekenin tanydy.

— Oho, Qyrǵyzbaı atamdy qara. Napoleon oǵan birdeńe dep renjip turǵan sıaqty. Qyrǵyzbaı atam — general Ojero.

Onyń da boıy osyndaı uzyn bolǵan. Alǵashqy kezde Ojero Napoleondy moıyndańqyramaı kekireıip qaraǵan ǵoı. Sonda Napoleon oǵan:

— «General! Eger meniń aıtqanymdy oryndamaıtyn bolsańyz, ekeýmizdiń aramyzdaǵy aıyrmashylyqty joıyp jiberemin. Aıyrmashylyǵymyz nede ekenin bilesiz be? — degen. Ojero túsinińkiremegen.

— Aıyrmashylyq ekeýmizdiń boıymyzda, — degen Napoleon. — Meniń buıryǵymdy oryndamasańyz, basyńyzdy alamyn. Sonda aıyrmashylyq joıylady, boıymyz teńesedi. «Aıtqan-aq qoı, sorly. Anaý aq shapan da Qyrǵyzbaı atama «basyńdy alamyn» dep turǵan tárizdi».

Atasy eńkeńdeı basyp qaıtadan qalyń topqa kirip ketti. Kelgen sharýasy Qyrǵyzbaı atasyna jolyǵý bolǵanmen, Turar endi asyqpady. Bazar tarqamaıynsha, atasy eshqaıda ketpes. Turarǵa sary aıǵyrdyń ústinen myna maıdandy baqylap otyrý áldeqaıda qyzyq.

Bir kezde Napoleonnyń qasyna eresekteý bala keldi. Basqalar qusap elpeńdemeı, erkelep turǵan sıaqty. Napoleondy belinen qushaqtap, betine qaraıdy. Sirá, birdeńe tilep turǵan bolar. «Oý, mynaý Atamyrza ǵoı. E, Napoleon onyń ákesi boldy ǵoı. Ivan Vladımırovıch aıtyp edi-aý, sirá. Serik ylǵı Atamyrzaǵa jaramsaqtanyp júrýshi edi, ákesi de sondaı eken ǵoı. Áne, Napoleon qoınynan alǵan shúberegin sheship, Atamyrzaǵa aqsha berip jatyr...».

Eń jaqsy atqa minip otyrǵanymdy Atamyrza kórsin degendeı kenet Turar:

— Eı, Atamyrza! — dep aıqaılap jiberdi. Ana joly tóbelesip qalǵany esinen shyǵyp ketken sıaqty. Atamyrza estip kelse, ony Qyrǵyzbaı atasynyń tory atyna mingizip, ekeýi qatar otyrmaqshy.

Óz oıy — oǵan myna bazar Borodıno demekshi. Anaý aq shapandy seniń ákeń Napoleon demekshi. Men Kýtýzov bolaıyn, sen Bagratıon bol demekshi. Nıeti durys-aq, ózderinshe bir bala bolyp, bólesiz, janjalsyz oıyn qurmaqshy. Qalyń nópirdiń basynan asyra taǵy da:

— Eı, Atamyrza! — dep aıqaılady.

Atamyrza eleń etip jan-jaǵyna qarady. Álden soń baryp, bıik sary aıǵyrdyń jarqyraǵan kúmis eriniń ústinen ózine qol bulǵap turǵan Turardy kórdi. Ákesin jeńinen tartqylap, Turarǵa qolyn shoshaıtyp birdeńe-birdeńe dedi. Ákesi renjip qolyn bir siltedi. Mazamdy alma degen bolýy kerek. Napoleonnyń oıy qazir balada emes, myna dalada. Generaldary biri kelip, biri ketip jatyr. Turar Atamyrzadan kóz jazyp qaldy. Endi bir sátte onyń sháıhanadan eńgezerdeı bir kisini ertip shyqqanyn kózi shaldy.

Atamyrzaǵa sary aıǵyr tanys bolatyn. Onyń ıesin de biletin. Iesi sháıhanada qymyz iship, qyzý áńgime ústinde otyratynyn da biletin.

— Aqa, sizdiń aıǵyryńyzdy bir bala minip, qashqaly tur. Ustap alyp uryńyz, — dedi.

Atamyrzanyń opasyzdyǵyn sezgen Turar attan domalap túse bergende, álgi eńgezerdeı kisi de taıap qalyp edi. Turar tura qashsa, qalyń toptyń ishine kirip úlgirer edi. Biraq turdy da qaldy. Álgi adamnyń keskin-kelbeti, júrisi óz ákesi Rysqul sıaqty eken. Áýeli júregi búlk-búlk ete qaldy. Attyń ıesi múlde jaqyndaǵanda onyń narttaı qyzyl betin, alaqandaı shegir kózin kórip, ákesi emes ekenin uqty. Atamyrza toptyń arasyna kirip ketip, baspalap qarap tur edi. Attyń ıesi Turarǵa baǵjıa qarap, qulqynan shap berip ustaı aldy.

— Kimniń balasysyń? Aıt shynyńdy, atty urlamaqshy ma ediń?

— Joq, — dedi Turar qulaǵy aýyryp bara jatsa da saspaı. — Men ury emespin.

— Onda tanymaıtyn bireýdiń malynda neń bar?

— Jáı, qyzyǵyp kettim. Qyzyl Jebe sıaqty eken.

— Ne deıdi? Qyzyl Jebeń ne?

— Sondaı júırik at bolǵan. Onyń qanaty bar edi. Sol esime túsip ketti. Qulaǵymdy qoıa berińizshi endi...

— Jónińdi aıtshy, sen kimniń balasysyń óziń?

— Qyrǵyzbaıdyń.

— Qaı Qyrǵyzbaı? Álgi deldal Shilmembet pe? Ótirik aıtsań ólesiń. Káne, júrshi Qyrǵyzbaıǵa. Áı, onyń balasy bar ma edi, á?

Turardy qolynan myqtap ustap alyp, jurtty kımelep, atasy turǵan jerge alyp keldi.

— Aý, Qyrǵyzbaı, moınyńdy bur. Satar kóbeısin. Mynaý seniń balań ba?

— E-e, Aqkóz batyr, aman ba, shıraǵym. E-e, myna Turar ma? E-e, meniń, meniń...

Qyrǵyzbaı qalbalaqtap qaldy. Saýdalasyp turǵan ózbek pe, tájik pe — áriptesterin tastaı berip, shetke yǵysa berdi. Aqkózdi bylaı alyp shyǵyp:

— Bul birdeńe istep... ne bolyp qaldy? — dep abdyraı jaýtańdady.

— Eshteńe de, táıiri, degbiriń ketpeı-aq qoısyn. Ásheıin, Qyrǵyzbaıdyń balasymyn degen soń, e Qyrekeńde mundaı qasqyr bala bar ma edi dep qalǵanym ǵoı. Áı, aqymaq, bara ber, — dep Aqkóz Turardyń qolyn bosatty.

— Aqkóz batyr, men saǵan shynymdy aıtaıyn, — dep atasy Aqkózge sybyrlap jan-jaǵyna qarady. Urlyq qylǵan adamdaı ózinen ózi qýystanady. Turardyń yzasy keldi. Úp-úlken kisi de osyndaı úrkekteıdi eken-aý. — Bul baıaǵy óziń biletin Rysquldyń balasy. Aýzyńnan shyǵyp ketip júrmesin, aınalaıyn. Qyrǵyzbaıyp bolyp osyndaǵy orys mektebinde oqıdy. Meni izdep kelgen ǵoı bazarǵa. Bes-on tıyn berip qoıatynym bar. A-a, a, Turar, má, kúnim, — dep Qyrǵyzbaı qaltasynan aqsha syldyrlatty.

— Alda, aınalaıyn-aı, — dep Aqkóz óńi jylyp sala berdi. — Aıdaýǵa ketken Rysqul jazǵannyń jalǵyzy osy de. O, shirkin, jalǵan-aı!..

Endi Aqkóz Turardy baýyryna basyp, kúrekteı qolymen balanyń basynan sıpady. Quddy óziniń ákesi sıaqty. Bala myna meıirden shala mas, bir kórgen bótenniń baýyryna tyǵyla tústi.

— Rysqul qandaı edi! O, shirkin, jalǵan. Ol ekeýmiz biraz kún dám-tuzdas bolǵanbyz baıaǵyda. Myna Aıbar sıdyrmaı, Almaty aýyp ketti ǵoı sonda. Oǵan da mine, otyz jyldaı bolyp qaldy. Babam Álimbek batyrdan qalǵan kóz edi, meni kózindeı kórip júr dep maǵan tula boıy tuldyry — jalǵyz kúmis erin syıǵa tartyp edi. Jańa myna jaman sonyń ústinde jarbıyp otyr. Sirá, tanyǵan-aý deımin ákesiniń kúmis er-toqymyn. Tanydyń be-eı, shynyńdy aıtshy?

— Qaıdan tanysyn, — dedi Qyrǵyzbaı da qýanyp, endi ekpin ala sóılep. — Ol kezde bul aqymaq joq edi ǵoı. Bul Almatyda týǵan bala. Qaıda-a-a, beride ǵoı. Qudaı qoısa, qazir on ekige shyqty. Al ákesinen habar joq. Ógeı sheshesi İzbaısha Moldabektiń qolynda, Túlkibas jaqta. Ahat deıtin aǵasy bar edi ǵoı Rysquldyń, sol týǵan jerge baryp ólemiz dep kóshirip áketken. Aqkózjan, kem-ketikke yqylasyń túsip júretin er jigit ediń, — dep Qyrǵyzbaı taǵy da jalynyshty únge kóshti. — Aýzyńnan shyǵyp ketip júrmesin. Rysquldyń balasy ekenin prıstav bilip qoısa, muny da, meni de ońdyrmaıdy. Oqý oqyp, jetilse, kim biledi, adam bolyp, óz kúnin ózi kórip keter...

— Qaltyrama, Qyrǵyzbaı! — dedi kenet qatqyl únmen Aqkóz. — Meni aýzyna ıe bola almaıtyn aljyǵan dep turmysyń. Al, shyraǵym, atyń kim? — dep endi balanyń basyn kóterip ózine qaratty. — Turar deımisiń. Men seniń ákeńniń qandykóılek joldasy bolamyn. Baıaǵyda osy Merkede Rysqul ekeýmiz tize qosyp talaı júrgenbiz. Anaý turǵan aq shapandy jýan shaldy kórdiń be?

— Napoleon, — dedi Turar.

— Napalany nesi. Aıbar ol. Seniń ákeń ekeýmiz sonyń qyzmetinde bolǵanbyz. Sonyń malyn aıdap, talaı jerdi aralaǵanbyz.

— Onyń balasy menimen birge oqıdy, — dedi Turar.

— E, báse, — dedi Aqkóz basyn shaıqap. — Baı balasy — baıǵa uqsaıdy, baılanbaǵan taıǵa uqsaıdy. Ol da ákesindeı bireýdiń qolymen ot kósegish. Jańa meni aıdap saldy ǵoı saǵan. O, aram-aı!

— Oıbaı, Aıbardyń balasymen shataspaı júr, balam, — Qyrǵyzbaı qaıtadan qaltańdaı bastady. — Al, Aqkóz batyr, qý tirshilik, álgi sarttar meni kútip tur ǵoı. Úıge kel, meıman bol. Sonda bir áńgimelesermiz, al ázir...

— Bara ber, Qyreke, bara ber. Jolyńnan qalma. Áıtpese, ár qoıdan alatyn on tıyn shirińkeden qur qalasyń. Saýdań jóndi júrmese, anaý Aıbar seni de Rysqul men myna men qusatyp qyryna alar. Bar!

Shal ketken soń, Aqkóz Turarǵa taǵy bir abaılap qarap alyp:

— Ákeńe tartypsyń, — dedi. — Biraq qudaı saǵan onyń qıyn jolyn bermeı-aq qoısyn. Bárin de estigem. Rysqul týraly ańyz kóp. Ras bolsa, soldattardy óltirip, katyrǵydan qashyp ketipti deıdi, kim biledi? Áıteýir tiri júrse, bir keler. Oqýyń qalaı, qaraǵym. Qarnyń ashyp júrgen joq pa? Qaıbir jetisip júrmin deısiń.

Aqkóz Turardy sháıhanaǵa alyp baryp, palaý áperdi, qymyz berdi. Árkim, árkim: — Bul kim, Aqa, bul kim? — dep edi, Aqkóz:

— Ózimniń balam, nemene bala kórmep pe edińder, o nesi-eı, — dep qoıdy.

— Ákeńniń jaqsylyǵyn kóp kórip edim, bul kóılek sonyń bir mysqalyna da tatymaıdy. Al! Meni esińe ala júrersiń. Men osy Merkeden elý shaqyrym Qoraǵaty degen jerde turamyn. Aqkóz Qosanuly deseń jurttyń bári biledi. Bazar saıyn ózim de kelip turamyn. Ipi sharýam joq, mal satpaımyn, Qyrǵyzbaı atań qusap deldaldyq etpeımin. Eldi kóresiń, ájik-kújik áńgime. Baılardyń beıilin ańdaısyń. Soryńdy uraıyn kedeıdiń neshe parasyn baıqaısyń. Baıyn — kedeı, kedeıin — baı eteıin deseń, qolyńnan kelmeıdi. Ol qudaıdyń isi. Áne, ana bir sorly jaman ógizin jegip, jońyshqa ákelip satyp otyr. Jetiskeninen emes qoı. Áne, jýsan shaýyp, sony satyp, sháı pulyn taýyp júr ana bireý.

— Ýa, Aqkóz batyr, — dep qaldy bir tustan soqyr dýana. Qobyzyn sarnata-sarnata jalyqsa kerek, endi kir shúberekpen orap, qorjynyna salyp alypty. Temir taıaǵyn aldyna kezeı ustap jerdi shuqylap keledi. — Ýa, Aqkóz, daýysyńnan tanydym. Qaıyr-sadaqań bar ma, qaraǵym. Jaman aǵańa berip qoı, tileýińdi tilep júreıin.

— Mine, joqshylyqtyń taǵy bir ash jolbarysy. Men bala kezimde myna qobyzy bar edi, ózi de tozbaıdy, qobyzy da tozbaıdy.

— Qalt aıtasyń, Aqkóz. Men tozdym. Bala-shaǵaǵa masyl bolmaıyn dep kelemin, áıtpese úıden shyqpaı-aq jatar edim. Al qobyzym tozbaıdy. Meniń súıegim qýrap qalǵanda da, bul tozbas. Sypataıdyń asynda tartylǵan bul qobyz. Átteń, men ólgende, muny ózimdeı tartar ul tabylsa, sonda men jannatta jatqandaı bolar edim, qaıteıin. Ondaı ul joq. Sypataıdyń aıtqanyn bilesiń be, Aqkóz?

— Ne dep?

— Sypataı aıtqan: meniń asymda báıgeden kedeıdiń aty kelsin dep. Qaıda sondaı batyr endi? Sypataıdyń asyn bergende sonaý Syrdan Maıly aqyn kelgeni esimde.

Botbaı eli, týǵanym,
Qutty bolsyn dýmanyń!
El shetine jaý kelse,
Tyrqyrata qýǵanyń, —

degeni esimde. — Zamanymda sol Maılynyń oń jaǵynda otyryp em, arýaq tozsa — jyn bolar, endigi túri mynaý Japarqul aqyn aǵań nyq.

— Sypataıdyń asynda men de meımandarǵa tabaq tartqanmyn, — dedi Aqkóz dýananyń alaqanyna aqsha salyp turyp. — Jaqynda Sypataıdyń asyndaı úlken bir toı bolady. Aıbar saýdager Bekten bolystyń balasyna qyzyn uzatady. Sypataıdyń asynda bas báıgege júz taılaq tigilip edi, bular ne tiger eken — kóremiz, quda qalasa.

— Jaqsy boldy aıtqanyń, Aqkóz. Bekten bolystyń toıyna shaqyrýsyz baramyn. Biraq shaqyrylmaǵan qonaq — sypyrylmaǵan jerde otyratynyn da bilemin... Allaýhı-ah! O, musylmandar, qaıyr-sadaqa ber. Bále-jaladan, kesir-kesepattan ada bolasyńdar. Allaýhı-ah! Aqkóz, aman bol, qaraǵym. Allaýhı-ah! Allaýhı-ah! Allaýhı... h!

Dýana daýysy qalyń toptyń arasyna sýdaı sińip ketti.

Onyń ornyna endi baqalshy daýysy bajyldańqyrap, basym shyqty:

— Aına bar, taraq bar,
Almasań da qarap qal!

Bir shetten baǵlan qozydaı sary ala qaýyn satqan saýdager oryssha úırenip alǵan biraýyz taqpaǵyn qurannyń súresindeı qaıtalap qaqsaı bered:

— Padhadı narod,
Svoı ogorod:
Palavına sahar,
Palavına med...

Torlama sary qaýyndardyń birazy pisigi ótip, qaqqa jarylyp ketipti. Yrsıǵan jaryqtan bal aǵyp jatyr. Kúzgi ara, qara shybyn álgi balǵa úımeleıdi. Saýdager olardy belbeýin sheship úrkitken bolady. Shyrynnyń qurbany bolyp ketse de rıza shybyndar qaıta kelip qonady.

Endi bir sát elden erekshe qalyń toptyń ishinde japadan-jalǵyz at minip júrgen bireý ashshy daýyspen aıqaılap keledi:

— Eı, jarandar, jarandar!

— Eı, jarandar, jarandar!
Bul sózime qulaq sal!
El aman, jurt tynyshta
Shoqpar, Shýdyń boıynan
Súıinshige syılyq bar!
Bir úıir jylqy joǵaldy.

— Mine, bul bizdiń qazaqtyń kásibi, — dedi Aqkóz Turardyń ıyǵynan sıpalap turyp. — Noǵaı aına-taraq satady: sart qaýyn satady; qazaq joǵalǵan jylqysyn izdep han bazarda jar salady. Ómir osy. Malyn ury alady, jerin patsha tartyp alady. Osynyń bárin ishińe toqı ber, bala! Mine, myna jaıma bazarǵa qara. Tirshiliginiń túrine bolaıyn. Anaý ólesi shaldyń aldynda ne joq: synyq taraq, eski kebis, tot basqan shege, túıreýish, shamnyń biltesi, aǵash túıme... Osy kásibi. Onsyz oǵan ómirdiń qyzyǵy joq. Bir joly men sıaqty bir qazaq osy jaıma bazardy jaǵalap júrip bir aq dári kórip, satýshydan:

— Mynaý ne? — dep surapty.

— Búrge óltiretin dári, — depti álgi.

— E, jaqsy boldy ǵoı, maǵan satshy, — depti qazaq. Endi kelesi bir aptada álgi qazaq jaıma bazardan aq dáriniń ıesin taýyp alyp:

— Áı, sart! Aldaǵanyń ne? Dáriń búrge óltirmeıdi eken. Aqshamdy qaıyr! — deıdi.

Satýshy saspastan:

— Sen ony qalaı berdiń búrgege? — deıdi.

— Qalaı berýshi edi? Tekemetke seýip tastadym.

— E, beker bolǵan. Búrgelerdi jeke-jeke ustap ákelip dárini ıisketý kerek edi de, — depti satýshy saspastan... Ańqaýmyz bala, ańqaýmyz. Qashan ǵana qaharlanar bul halyq. Átteń, qaıran seniń Rysqul ákeń sıaqty otqa qyzǵan tastaı uldar kóp týsa ǵoı bul elden.

Aqkóz attar baılaýly turǵan jaqqa bettedi.

— Seniń ákeń baıaǵyda Túlkibastan Merkege kelgen soń ekeýmiz bir jyldaı jup jazbaı birge boldyq. Aıtsa, áńgime kóp. Endi kezdesip turarmyz. Áli aıtyp berermin. Mine, mynaý sol ákeńnen qalǵan belgi, — dep Aqkóz kúmis erdi kúrekteı qolymen sart etkizdi. Aqjal sary aıǵyrdyń shylbyryn mama aǵashtan sheship, basyn buryp, kúpshekti kúmis úzeńgige aıaǵyn kótere berdi.

Aqkóz atqa qonǵanda, burynǵydan da aıbyndy kórinip, arýaqtanyp keterdeı eken. Turar eriksiz óz ákesimen salystyrdy. Ákesi de at ústinde er-azamattyń sultany bolatyn. Biraq ol tym lypyldap, tym tistenip turatyn. Mynaý jaıbaraqat, tipti mańǵaz, aı mańdaıly shapyrash shara kóz, narttaı nurly, naý tulǵa eken.

Ol at ústinen eńkeıip turyp, Turarǵa qolyn sozdy.

— Raqmet, aǵa, — dedi Turar qoshtasýǵa qımaı.

— Oqy, shyraǵym, jalǵyzbyn dep jasyma. Ákeńniń oshaǵy óship, qazany tóńkerilip qaldy eken dep qapalanba. Men adam tanysam, sen tegin emessiń, teksiz emessiń. Ákeńniń óship qalǵan oshaǵyn sen júregindegi ottan tutatarsyń áli. Seniń ákeń esime túsken saıyn meniń keýdem jaýyr attyń arqasyndaı syzdaıdy. Tiri bolsa, bir keler. Já, qosh...

— Raqmet, aǵa...

Aqkózdiń jańaǵy sózi júregin jalyndatyp jibergendeı, ózinde bir joıqyn jiger paıda bolǵandaı bek qanattanyp, qataıyp qaldy.

«Ákeńniń óship qalǵan oshaǵyn júregińdegi ottan tutatarsyń», — dedi-aý. Bálkim, oshaǵy óshken, qazany tóńkerilgen tek bizdiń úı ǵana emes shyǵar. Óshpese de ólegizigender kóp qoı. Solardyń da otyn tutatýǵa kerek shyǵar, aǵa».

Biraq bul oıyn ol ázir daýystap aıta almady. Alysta qalǵan Talǵar taýdyń baýyryndaǵy jeroshaq kózine elestedi. Onyń kúlin aldaqashan jel sýyryp áketken. Odan beri jańbyr jaýyp, qar jaýyp, jeroshaq opyrylǵan. Besaǵashtaǵy Taý-SHilmembettiń jerkepeleriniń ornynda búkshıgen-búkshıgen kishkentaı tóbeshikter qalǵan. Olardyń ústin yzaly, yzǵarly jalaý sıaqty shońaına tiken basqan. Shońaına tiken keshke taýdan jel soqqanda yzyńdap áldene aıtqysy keler. Biraq onyń tilin kim túsinedi? Shońaına tikenniń yzyńy... Onyń tilin bilgen bar ma...

Baǵanaǵy dýana attyly Aqkózdiń aldynan taǵy kezdesip:

— Ýa, Aqkóz, atyńnyń dúbirinen tanydym. Attandyń bilem aýylǵa. Al jolyń — shydyr, joldasyń — Qydyr bolsyn, jolbarysym! — dedi.

Dál bir uly joryqqa shyǵaryp salyp turǵandaı, jaıýly qolyn jıyp alyp, qasań qaıystaı bir japyraq betin sıpady.

Turar ınternatqa qaıtpaqshy edi, bazar qaqpasynyn aldynan taǵy bir soqyrdy kórip toqtady.

— Erteńgi kúnińdi oıladyń ba, adamdar! Erteń seni ne kútip turǵanyn bilgileriń kele me, adamdar! Bilgileriń kelse — beri jaqyndańdar, — deıdi álgi áz orysshalap. — Teńiz shoshqasy áýlıe maqulyq. Bárin de biledi. Ol qazir senderge óz taǵdyrlaryńdy aıtyp beredi. — Áz orys shaqshıǵan kúnnen qoryqpaı aq basqan qyzyl jıek kózimen aspanǵa qarap, atjalmandaı maqulyqty arqasynan sıpap tur. Qaqsap tur. Jaǵy sembeıdi. Al teńiz shoshqasy úndemeıdi.

Turar baıqaıdy: kóripkel, tyshqanǵa bal ashtyryp jatqandardyń ishinde musylman násili joq. Olar jolamaıdy. Soqyr orysqa mas ýrádnık táltirekteı basyp, taıap kelip:

— Ilúsha! Ilá paıǵambar! Ana maqulyǵyńa aıt, maǵan bal ashsyn. Úıdegi balpyldaǵan qatyn maǵan taǵy ursar ma eken, joq «janym, jarym» dep kúle qarsy alar ma eken, káne, — dedi.

Ýrádnıktiń fýrajkesi bir shekesine qısaıǵan, belindegi naǵany da bókse jaǵyna ysyrylyp ketken. Saýdager qatyndardy bopsalap, samogonǵa ábden toısa kerek.

Teńiz shoshqasy, ıesiniń belgi berýi muń eken, qoraptaǵy búkteýli qaǵazdardy tumsyǵy jybyrlap ıiskep-ıiskep, ortadaǵy kek qaǵazdy monshaqtaı usaq tisterimen sýyryp alyp shyqty.

Ýrádnık aq kirpik tuzdaı kózin ashyp-jumyp, ashyp-jumyp, kók qaǵazǵa uzaq qarady. Álde ýrádnık saýatsyz, álde qaǵazdaǵy jazý saýatsyz, áıteýir tártip saqshysy qatty qınaldy. Qasyńda qyzyq kórip turǵan Turardy baıqap, ejireıip, shúbálanyp biraz turdy da:

— Eı, kırgızenok, hat tanısyń ba? Oqyshy myna qytaısha jazýdy. Meniń kózim buldyrap... — dep «qytaısha jazýdy» balaǵa usyna berdi.

Turar qaǵazdy qolyna alaryn alsa da, mańdaıy tership qoıa berdi. Jazý qısyq-qyńyr, shala-saýatty bireý shımaılaǵany kórinip tur.

— Oqy! — dedi ýrádnık jerdi tepsinip. Soqyr balgerdiń teńiz shoshqasy qobdıshanyń ishine buǵa tústi.

— «Jýyq arada qyzmetińiz joǵarylaıdy. Mártebeli tórelermen terezeńiz teń bolady».

— Ary qaraı, — dep ýrádnık Turardyń toqtap qalǵanyna renjip.

— Boldy. Basqa jazý joq.

— Ilúsha! Paıǵambar! Malǵun! Dál osy sáýegeılikti sen maǵan on jyl buryn aıtqansyń. Osydan on jyl buryn ana ala maqulyǵyń dál osyndaı jazýy bar qaǵaz tartqan. Qyzmetim joǵarylaǵan túgi joq. Bári ótirik, ońbaǵan! Mártebeli tóreler... Kórsetemin men saǵan, Ilúsha! Aldaýshy bolma! Kók tıyn da joq saǵan.

Ýrádnık ashýlanyp, qyrshańqy bolǵan attaı qısalańdap kete bardy.

Turar Ilúsha soqyrdy aıady. Baıǵus shynnan qoryqty. Teńiz shoshqasy odan beter úreılenip, jıi-jıi demalǵannan búıiri búlkildep ketti.

— Ilúsha aǵaı, maǵan ashyńyzshy. Mine, aqsham bar, — dep Turar soqyrdyń alaqanyńa qara baqyr saldy. Qorqyp qalǵan qasqa teńiz shoshqasy ıesiniń ıtermeleýimen bir qaǵazdy áreń sýyryp alyp shyqty.

«Sen týǵanda aspannan quıryqty qyzyl juldyz aqqan. Búkil ómiriń alaýlaǵan ot, shaıqas shyǵar...»

Ýrádnıktiń qaǵazy qarapaıym túp-túsinikti edi. Myna óz qaǵazynyń maǵynasy býaldyr... «Qyzyl juldyz... Qyzyl Jebe shyǵar. Shaıqas? Qandaı shaıqas?».

Alda qandaı shaıqas kútip turǵanyn uǵa almaı, ańyryńqyrap kele jatqanda, bazardyń shetinen shań-shuń shýyldasyp, jemge úımelegen torǵaıdaı shúpirlegen bir top balaǵa nazary aýdy. Jaqyndańqyrap baryp edi, balalar kezek-kezek alaqandaı aınaǵa úńilip, uzaǵyraq turyp qalǵandaryn ıyǵynan tartqylap tur eken. Jasamys bir orys kórermenderdi shaqyryp:

— London, Parıj, Sankt-Peterbýrg, Rım. Álemniń uly astanalaryn bir sátte aralap shyǵýǵa bolady. Káne, kelińder! Kórińder! Nebári bir tıynǵa álemdi aralap shyǵýǵa bolady, — dep shalqyp tur.

Aınaǵa úńilip turǵan balanyń shúıdeli jelkesi tanys sıaqty kórindi. Betine úńilip qarap edi, Qabylbek eken. Qýanyp ketti.

— Qabylbek, bul ne? — dedi Turar úsh aıaqqa ornatylǵan qara qorapty nusqap.

— Qyzyq. Kóresiń be? Kel, — dedi Qabylbek birden ańqyldap, ashyq peıilmen. Basqa balalardy Turar tanymaýshy edi, olar:

— Ol keıin keldi, biz kezek kútip turmyz, — dep kımeleı bastap edi, qapsaǵaı tulǵaly, boıshań Qabylbek:

— Shýlama, oǵan men kezek alyp qoıǵanmyn, — dep óktem sóılep, basqalardyń betin qaıyryp tastady. Balalar endi talasýǵa bata almaı, kúńkil-kúńkil qyńqyldasyp, amalsyz toqtady.

Qıal jetpes ǵajaıyp qalalar birinen soń biri jalt-jult etip óte shyqty da, arty qap-qarańǵy túnek bolyp, buldyrap baryp bitti.

Aınadan betin burǵan Turardyń júzinen Qabylbek tań qalǵan belgi kórmeı:

— Nemene, unamady ma? — dedi.

Turar oǵan jaýap bermeı, jasamys orysqa burylyp:

— Siz Sahalındi kórsete almaısyz ba? — dedi.

Álemdi ýysynda ustap, lepirip turǵan adam áýeli suraqqa túsinińkiremeı, sátten soń:

— Sahalın! — dep sańq ete tústi de, lezde saqylyqtap turyp kúldi kelip. Eger taýyq kúle bilse, dál osylaı kúler edi. Jumyrtqalaıtyn jer izdep alasurǵan taýyqtap osylaı qaqylyqtaıdy. Turardyń tup-tunyq kózderinen jarq-jurq etip oıanǵan otty baıqap, balanyń bir jandy jarasyn tyrnap alǵandaı bolǵanyn sezip, jasamys orys kúlkisin tıa qoıdy.

— Joq, balaqaı, Sahalındi kórsete almaımyn. Sahalın áli mundaı túrli-tústi sýretke túsirile qoımaǵan shyǵar. Ári dese ol Parıj emes, Rım emes. Sahalınde, baýyrym, Ohot teńizinen soqqan taýdaı-taýdaı tolqyndar, tipti bizdiń prıstavtyń kók shatyrly bıik úıin basyp qalatyn qalyń qar, basqa ne qyzyq bar?

«Ana bir joly Ivan Vladımırovıchten Sahalındi bul shuqshıa surap edi, taǵy da... Múmkin, jáı qıal shyǵar. Men de Afrıkany kórsem dep qıaldaımyn ǵoı».

Qabylbek osylaı túıdi de, Turardan Sahalınniń syryn surap jatpady. Biraq onyń birtúrli kóńilsiz bola qalǵanyn baıqap, ózinshe ony aldandyrmaq nıetpen:

— Júr, Turar, bizdiń aýylǵa barasyń ba? Bizdiń aýyl Oıtalda. Onsha alys emes. Men jákeme ilesip, qoı aıdasyp kelip edim. Erteń sabaqqa úlgiremiz, — dedi.

Turar biraz oılanyp turdy da:

— Joq, sabaqqa daıyndalamyn. Onan da sen ınternatqa júr. Aýylyńa baryp, odan tańerteń salpaqtap júresiń be sol. Sabaqqa birge daıyndalaıyq — dep Turar óz usynysyn aıtty.

Qabylbek ınternatqa búgin barǵysy kelmep-aq edi, biraq Turarǵa «joq» deı almady. Turardan eńseli, qarýly bola tura onyń aıtqanynan shyǵa almaıtynyn Qabylbek bul joly taǵy baıqady.

— Jaraıdy, jákeme aıtyp qaıtaıyn, — dep mal bazar jaqqa júgire jóneldi de, keshikpeı keri oraldy.

— Seniń jákeń de Napoleonnyń generaly ma? — dedi Turar shańy burqyldaǵan kóshege shyqqan kezde.

Qabylbek túsinbeı qaldy. Turar «Napoleon» jaıyn túsindirgennen keıin:

— Joq, á, qaıdaǵy general, — dedi Turardyń zildi mysqylyna kek tutpaı ańqyldap. — On shaqty qoıymyz bar edi, kıim-keshek alamyz dep, sonyń ekeýin aıdap kelgenbiz. Jákem deldal emes, qudaı saqtasyn. Deldal Seriktiń ákesi ǵoı.

— Kórdim. Serik sıaqty qulaǵy qalqıǵan sary shal eken, — dedi Turar borpyldaq topyraqty keshken Qabylbekten shetteńkirep aryqtyń jaǵasyndaǵy shymdaýytqa shyǵyp kele jatyp.

Arbıǵan aq terekterdiń sarǵaıǵan túıetaban japyraqtary úzilip ushyp, bıikti qımaǵandaı, qybyjyqtap qalyqtap baryp-baryp, amalsyzdan aıaq astyna yń-jyńsyz qulap túsip jatyr. Shirkeý qońyraýlarynyń áli sembegen sarnaýyq úni sary japyraqtardyń janazasyndaı estiledi. Shirkeýden qaıtqan kempirler ońtústikke osy kezde oralǵan qarǵalardaı kileń qara kıinip, top-top bolyp barady. Qoldarynda taıaqtary, aq shúberekke oraǵan túıinshekteri bar.

Isa paıǵambar tirilgen jeksembiniń kúni besinge aýyp bara jatty.

* * *

Mektep-ınternat — buryn Aıbar baıdyń ǵımaraty bolatyn. Ózi kók túńkeli jańa jaı saldyryp, soǵan kóshti de, myna eski úıin úkimetke paıdasyna satty. Úkimet qazyna qaltasynan tıyn shyǵarǵan joq. Jeti bolys Merkeniń ár tútininen bes tıynnan jınalǵan qarjy taǵy da sol Aıbardyń shanashyna tústi. Aınalasyn eresek adam qolyn sozsa jetpeıtin bıik dombaz dýalmen qorshap tastaǵan. Internat jaǵyna kirip-shyǵatyn jalǵyz aýyr qaqpany kúrkildek orys shaly kúzetedi.

Ol qorıtyn baılyq shamaly. Aıbar baıdan qalǵan úıdiń aldynda ár jerinen aǵash tireý qoıǵan bastyrmasy bar. Sol tireý bórenelerdi qaǵyp áketpese, basqa urlaıtyn zat joq. Aıtpaqshy, eń shetki bólmede azyq-túlik, azyn-aýlaq múlik saqtalady. Onyń kiltin Álipbektiń ózi ustaıdy. Azyq-túlik bolǵanda, ınternattyń balalaryna kóje pisiretin birer qap qyzyl bıdaıdyń uny, birer qoıdyń eti, bir qap qant, shıkideı aqtaǵan botqalyqtary... Bir býma aq jaıma, monshadan keıin balalar aýystyryp kıetin bir deste taza jeıde-dambal, taǵysyn taǵylar.

Demalys kúnderi ınternatta jalǵyz qalatyn Turarǵa bola munda qazan asylmas. Aspaz áıel de demalady. Álipbektiń aıtýymen aspaz áıel Turarǵa bir kúndik tamaq tastap ketedi. Jarty bólke nan, úsh-tórt túıir qant, bir kesek ashshy irimshik...

Qabylbek ekeýi qurǵaq tamaqty bólip jep, qalaıy tostaǵanmen sýyq sýdy simirip-simirip, bilteli shamnyń jaryǵymen kitap oqýǵa kirisken. Álgide ǵana taqyl-tuqyl tamaqty qomsynyp, Oıtaldaǵy apasy asqan etten qur qalǵanyna ishteı ókinip otyrǵan Qabylbek endi Turar Lermontovty daýystap oqyǵan kezde Oıtaldy da, dámdi etti de lezde umytty.

Óleńdi oqyp bolyp, Turar kitaptyń betin tars japty da, bilte shamnyń álsiz sáýlesimen kómeski kóringen terezege kózin qadap, melshıdi de qaldy. Oń kóziniń aldyna jalǵyz tamshy jas synaptaı úıirilip kelip, sol qalpy bir túıir gaýharǵa aınalyp qalǵan sıaqty edi.

Qabylbek Turardyń jańa ǵana jarqyldap otyryp, kenet jaýar bulttaı túnergenine tań qalsa da, úndegen joq. Synypta ekeýi eki jyldan beri bir partada otyryp, ábden bir-birine ıisi sińisip ketken. Oqtyn-oqtyn Turardyń kenet bult búrkenip qalatynyn Qabylbek burynnan biletin.

Terezeniń ar jaǵy qap-qarańǵy. Myna tynyshtyqta kúzdiń jańbyry tyrs-tyrs tamshylap turǵany estiledi. Tereze syrty qap-qarańǵy bolǵanmen Turar sol túnekten óz ákesin kóredi. «Qapastyń qaqpasyn ashyńdar! Jaryq kúnniń sáýlesin kósetinder! Qarakóz arý men qara jal arǵymaq qaıda? Qarakóz arý alysta. Qarajal aıǵyr — kókoraı shalǵyn jaılaýda. Er-toqymsyz, júgensiz bulǵańdaýyn qarashy. Átteń, dúnıe, dármen joq. Tas abaqty tars jabyq, elegizgen shyraǵdan ǵana tilsiz joldas. Temir esiktiń ar jaǵynda etiginiń taqasy taqyldap qaraýyl ǵana júr. Japadan-jalǵyz Rysqul. Eliń qaıda? Arqasyn azap tesken Taý-SHilmembet qaıda? Bor bolǵan bozdaqtar. Qarakóz İzbaısha qaıda? Qarlyǵashtyń aýzyn ashqan balapandaryndaı Turar men Túımetaı qaıda?».

Kókesi dál qazir dáp osylaı dep aıtqandaı Turardyń qulaǵyna alystan talyp Rysquldyń úni keldi. Sol ún estilmeı qalmasyn degendeı bala tynyshtyq tilep, dem almaı otyrǵan tárizdi. Alystaǵy ákesimen únsiz sóılesýge Turar osylaı ádettenip alyp edi.

Tilsiz tyǵyryqqa tirelip otyrǵan eki balany daladan estilgen saldyr-suldyr dybys selt etkizdi. Ekeýi de terezege jabysa qarap qalyp edi, qarańǵy aýladan eshteńe kórinbedi. Turar áldenege seziktengendeı bosaǵada jatqan temir shybyqty ala sala dalaǵa atyp shyqty. Qabylbek qarap otyrsyn ba, ol da júgirdi. Qoımanyń aldynan áldekimder qarań-qurań etkendeı boldy.

— Bul qaısyń-eı! — dedi Turar.

Álgiler aýlanyń arǵy shetine apyr-topyr qasha jóneldi. Boıshań bireýi dýaldyń erneýine qol artyp úlgirdi. Alasasy dýaldyń bıigine qoly jetpeı qaıta qulap tústi. Bıikten aýnap, ary domalap bara jatqanyn Turar temir shybyqpen maı quıryqtan bir osyp úlgirdi. Alasa boılysyn Qabylbek ustap aldy.

— Óı, mynaý... Serikpisiń? — dedi Qabylbek daýysy oqys shyǵyp ketip. Qolǵa túsken «tutqyn» betin jeńimen búrkemeleı berip edi, Turar onyń qolyn qaǵyp jiberdi.

— Serik!

— Áı, qaıdan adasyp júrsiń?

Serikte ún joq. Ana ekeýi ony súırep, qoımanyń aldyna alyp bardy, balanyń basyndaı qara qulyp ornynda eken. Turardyń aıaǵy jerde jatqan aýyr zatqa tirelgendeı boldy. Eńkeıip qarap edi — som temir eken.

— Qoıa berińder meni, ákem ursady, — dedi Serik jalynyp.

— Jáı, qydyryp júr edik, senderge kele jatyr edik...

— E, bizge kele jatsań, bizdiń esik anaý, qoımada neleriń bar? Qasyńdaǵy kim?

— Jáı, bizdiń kórshiniń balasy.

Jańbyr údep bara jatqan soń aryq qoıdaı tyrtysqan Serikti súırep, bólmege kirdi. Turardyń tań qalǵany kúrkildek qaraýyl shal myna ý-shýǵa selt etpeıdi. Qabylbekke:

— Baıqa, qashyp ketpesin, — dep ózi qaraýyl shalǵa shyǵyp ketti. Kúrkildek qaraýyl tulypqa oranyp, uıqyny soǵyp jatyr. Samogonǵa toıyp qulaǵan bolar, ary-beri tartqylap kórip edi, shybyn shaqqan qurly bolmady.

Turar qaıtyp kelip, Serikti alqymynan aldy.

— Aıt shynyńdy janyń barda. Shynyńdy aıtsań, biz seni Álipbek aǵaıǵa ustap bermeı-aq qoıaıyq. Aıtpaıdy ekensiń, óz obalyń — ózińe. Qoımany tonamaq bolǵandaryńdy jasyra almaısyńdar. Mine, qulyp buzar som temir. Aıt, qasyńdaǵy kim?

— Atamyrza...

— Al sonda ekeýińe ne jetpedi? Ashsyńdar ma?

— Joq á?..

— Endeshe ınternattyń qoımasynda neleriń bar? Urlyq qylǵyń kelse, Atamyrzanyń óziniń ákesiniń dúkeni dúnıe-múlikke siresip turǵan joq pa? Soǵan nege túspeısińder?

— Atamyrza...

— Nemenege, Atamyrza?

— Meni ustap bermeısińder me? Shynymdy aıtaıyn.

— Olda-bilda, shynymdy aıtamyn de! — dep Qabylbek te shúıildi.

— Olda-bilda, shynymdy aıtamyn, — dep Seriktiń qalqan qulaǵy kúnbatystyń sýyq soqqan japyraǵyndaı búrisip bara jatty.

— Kúndiz Atamyrza seni bazardan kóripti, — dedi Serik shińkildek daýysymen neǵurlym jaǵympazdana sóılep. — Saǵan Aqkóz degen kisiniń kóılek alyp bergenin de kóripti. Men úıde otyr edim, ysqyryp shaqyryp aldy. — Sharýa bar dedi. — Ol ne? — dep edim, — Turardy qatyramyz, — dedi. — Qaıtip? — dep edim, ınternattyń qoımasynan aqjaıma urlaımyz. Erteń Álipbek kelip, qoımany kórip, kim urlady degende, ınternatta jalǵyz qalǵan Turardan kórmeı me. Sen urlamasań, jańa kóılekti qaıdan aldyń demeı me oǵan. Endi túsindiń be? — dedi. Túsindim dedim. Atamyrzany ózderiń bilesińder ǵoı, aıtqanyn istemeseń, qyr sońyńa túsip alady. Ákesine aıtyp, meniń ákemdi sorlatady. Bilesińder ǵoı...

Seriktiń músápir túrin kórip, onyń aıtqanynyń bári ras ekenine kózderi jetip, Turar men Qabylbek ony aıap ketti. Atamyrzanyń aıtaǵynda júrgeni bolmasa, bul baıǵus qalbalaqtap qalǵan aqkóńil, qaǵilez bala.

— Jaraıdy, Serik, sen bizdi kórgen joqsyń, biz seni kórgen joqpyz. Tek Atamyrzadan irgeńdi aýlaq sal. Áıtpese, ol seni báribir bir kúni omaqastyrady. Oılan, — dedi Turar. — Al endi úıińe qaıt. Bizben birge bolsań, ólmeısiń. Ákeńdi de qudaı almaıdy. Aıbar bolmasa, ashtan qyrylatyn ba edińder? Biz seni jamandyqqa qımaımyz. Osyny túsin.

Serik alǵysyn qaıtyp aıtaryn bilmeı, aýzy yrjıyp, basyn ızeı berdi. Ash bıdaıdaı betindegi kúlki izi qoldan japsyryp qoıǵan tyrtyq sıaqty. Serik shyn qorqynysh pen shyn rıza sezimdi basynan birinshi ret búgin ótkerdi.

Turardyń esine kúndiz soqyr balshynyń kók qaǵazyndaǵy jazý tústi. «Shaıqas» degen bar edi. Múmkin, shaıqas osy shyǵar. Atamyrza maǵan bále oılap, qıanat jasamaq boldy. Áıteýir, abyroı bolǵanda, ózi masqaralandy. Al onyń aram oıy iske asqanda she? Men urlaǵan joqpyn dep qalaı dálelder edim? Dál basyp, qolymnan ustap almasa da Ivan Vladımırovıch pen Álipbek aǵaıdyń kóńilinde kúdik qalar edi. Sumdyq-aı».

Turar shaıqastyń mánin endi-endi túsine bastaǵandaı edi. Shaıqas — tek judyryqtasyp tóbelesý emes, urmaı jaralaıtyn zymıan soqqy da bolady eken. Osynyń bári kúres eken. Al, «búkil ómirdiń bári shaıqas bolatyny qalaı?».

* * *

Jazǵa salym tereze aldyndaǵy aq terekterdiń ashań jasyl japyraqtary kúnnen kúnge jaıylyp, syrǵalary salbyraı bastady. Kúzde jan tásilim etken sary japyraqtar qys boıy jerde jatyp, topyraqqa sińip, jer astyndaǵy tamyr arqyly aǵash basyna qaıtadan órmelep shyǵyp, anasynan qaıta týyp, ólip-óshý degen uǵymdy tárk etip, máńgilik ómirdiń jyryn sybyrlaı bastaǵan shaq.

Dúnıede eshnárse izsiz-túzsiz ketpek emes desedi fılosoftar. Taýdyń bókterleri jasyl taqıa kıgendeı jańaryp shyǵa keldi. Jelkildep shyqqan jasyl shóp yqylym zamandarda ólip-óshkenderdiń shashy desedi. Sol shópti mal jeıdi. Adam maldyń sútin ishedi, etin jeıdi. Aınalyp kelgende, kóp zaman buryn qýraǵan súıek topyraqqa aınalsa, odan shóp ósip, ony mal jep, ony adam jep, qazirgi tiri júrgeni sol bir kezdegi ólgenderdiń arqasy sıaqty da.

Aqterektiń ashań jasyl japyraǵyna qarap, oılanyp otyrǵan Turar synypqa bóten adamnyń kirip kelgenin keıin ańǵardy. Synyptaǵy shákirtter oryndarynan údere tura kelgenin sońynan baıqap, ózi de ushyp turdy.

Sulý murtty, boıy tip-tik áskerı kisi Ivan Vladımırovıchpen kúńkildesip biraz sóılesken soń, muǵalim balalarǵa:

— Kóne, jańa dıktant jazǵan dápterlerińdi partalaryńa jaıyp qoıyńdar, — dedi.

Kelgen meıman eki qolyn artyna ustap, bir-bir basyp, partalardy jaǵalap júrip, shákirtterdiń dápterlerine úńildi. Atamyrzanyń tusyna kelgende, onyń dápteriniń, tysyna qarap:

— A, sen Aıbar myrzanyń balasysyń ba? — dedi.

— Iá, ıá, — dedi Atamyrza tym asyǵys. Myna joldastarynyń kózinshe mártebeli meıman ózine bólekshe nazar aýdarǵanyna rıza.

Meıman Atamyrzanyń dápterin qolyna ustap, basqalardikinen góri, kóbirek shuqshıdy. Ózinen bir eli qalmaı ilesip kele jatqan Ivan Vladımırovıchke burylyp qarap, basyn shaıqady. Muǵalim ony quptaǵandaı kózin jumyp, basyn ızedi.

Bul kelgen Merke ýchastoginiń tergeýshisi Semashko myrza edi. Merke syndy túkpirdegi ýchastokte saýatty adam saýsaqpen sanarlyq. Al prokýrordyń jumysy jyldan jylǵa kóbeıip keledi. Qylmystylar kóbeıgen saıyn is te kóbeıedi. Ol isti júrgizýge kómekshi kerek. Saýatty kómekshi kerek. Merkede ondaı adam teberikke tabylmaıdy. Árıne, Aıbar sıaqty ataqty adamnyń balasy bul jumysqa laıyqty-aq bolar edi. Biraq Aıbar myrzanyń urpaǵy ári saýatsyz, ári aıbaq-saıbaq, soıdaqtatyp jazady eken. Tergeýshi onyń jazýyndaǵy byjynaǵan qatelerdi qyzyl qalammen shımaılaıyn dep turdy da ol raıynan tez qaıtty. Qansha degenmen Merkedegi syıly kisilerdiń biriniń tuqymy ǵoı, tıispeıin dedi.

Osy táýir-aý degen bir-eki dápterdi ıelerine qaıtarmaı, qolyna ustaǵan kúıi, partalardy jaǵalaı berdi. Shákirtter qyl kópirdiń ústinde turǵandaı demderi tynyp qalǵan. Mundaı mártebeli adam synypqa tápe-tánnen kirip keler dep eshkim oılamaǵan. Áıtpese «Ákemniń ólerin bilsem talqanǵa aıyrbastap jiberer edim» dep bir beıbaq aıtqandaı, myna balaqaılar bul dıktantqa baryn salar edi. Tergeýshi tutqıyldan kelip, tuıaq serpýge mursha bermeı, dińkeletip turǵany... Tergeýshi teksererin bilse, kók jalqaý Atamyrzaǵa deıin sabaqqa degen dini ózgerer edi... amal neshik, tosynnan kelgen zaýal boldy bul.

Semashko myrza jolaı taǵy bir dápterdi qoltyǵyna qystyrdy. Synyptaǵy qos terezeniń artqysynyń tusyna taqala bere áýeli Qabylbektiń dápterine úńildi. Ony da aldy. Onyń qatarynda jatqan qaǵazǵa qarap, edáýir turyp qaldy da, endi onyń ıesine kóz tastady. Basqalardyń ózderinen góri dápterlerine kóp kóńil bólgen tergeýshi bul joly shákirt balaǵa zeıin toqtatyp, shamadaǵydan uzaǵyraq turyp qaldy. Turardyń kóńiline kúdik kirip: «Meni izdep júr. Ustamaqshy», — dedi. Biraq syr bermeıin dep tym siresip qalǵanyn sońynan ańǵaryp, erkinirek bolýǵa tyrysty.

— Famılıa? — dedi Semashko jáı ǵana.

— Qyrǵyzbaev, — dedi Turar ornynan asyǵys kóterile berip.

— Otyr, otyr. — Tergeýshi Ivan Vladımırovıchqa buryldy. — Basqa sabaqtardan úlgerimi qalaı?

— Óte jaqsy. Iá, óte jaqsy, — dep dırektor eleńdeńkirep ketti.

Semashko Turardyń tulǵasyn: qop-qoıý qara shashynan bastap, kónetoz botınkaly aıaǵyna deıin jeke-jeke taldap turǵandaı kórindi.

— Densaýlyǵy?

— Ábden shynyqqan, — dep lezde jaýap qatty dırektor. Biraq qandaı jaǵdaıda shynyqqanyn salalap jatpady.

— Mektepke úıden qatynaı ma? Internattan qatynaı ma?

— Internatta turady.

— Áleýmettik tegi?

— Orta sharýaly kırgız. Aspara bolysyna qarasty tórtinshi aýyldan. — Tergeýshi tórtinshi aýyldyń qaı tusta ekenin esine túsirgisi kelgendeı, terezeden ári qarap sál kidirdi. Turardyń kóńiline ash shıebórideı sýmańdap neshe alýan oılar keldi. Shyqqan tegime deıin, densaýlyǵyma deıin táptishteýine qaraǵanda, túbi tegin emes. «Shynymdy aıtyp jalynsam ba eken? Joq! Tilińdi tiste!» — dep ózine ózi buıyryp, aspaı-saspaı ol da terezege qarady. Jaýqazyn jasyl japyraqty aq terek kóńilge sabyr uıalatqandaı boldy.

— Bul balany kabınetińizge alyp júrińiz. Ońasha sóılesemiz, — dedi de tergeýshi eshkimge qaramaı, esikke bettedi. Shyǵyp bara jatyp, artyna burylyp, aýyzdaryn ashyp ańqıyp qalǵan balalarǵa:

— Saý bolyńyzdar, — dedi.

Úlkenderdiń sońynan ilesken Turardy balalar sostıysyp, únsiz shyǵaryp saldy. Turardyń oıynda «Endi qaıtyp bularmen birge bolamyn ba, joq pa?» — degen suńǵyla suraq turdy. Birneshe jyl bolǵan, bir bulaqtan bilim alǵan, bir qazannan as bólisken, ınternat degen shańyraqtyń astynda qıly-qıly kúnderdi birge keshken baýyrlaryna bir burylyp qaraǵysy keldi. Ol tipti qazir

Atamyrzanyń ózin de qımaı bara jatty. Tergeýshi qusap ol da: «Saý bolyńdar», — deı jazdap, aldaǵy beımálim bolashaqtyń bosaǵasynan attaı berdi.

IV

— Sen endi maǵan ári tilmash, ári pısar bolasyń, — dedi Semashko myrza Turarǵa. Balanyń júregi búlk ete qaldy. Jamanshylyq kútip edi, jaqsylyq shirkin jalt etip eles berdi. Betine qan burq qaınap shyǵa kelgende, balanyń qońyrqaı júzi alaýlap, ot sharpyp bara jatqandaı kórindi. Jeńiltek minezdi adam bolsa «alaqaı, alaqaı!» — dep daýysy oqys shyǵyp keter edi, Turar meılinshe sabyr saqtap:

— Qup bolady, myrza, — dedi.

Zań degen kári qýdyń qushaǵyna Turar oıda joqta osylaı endi de ketti.

* * *

— Turar, júr kettik, — dedi Semashko esikten kire bere. Turar aldyndaǵy qaǵazdaryn jınastyra, ornynan tura berip:

— Suraýǵa ruqsat etińiz. Andreı Pavlovıch, qaıda baramyz? — dedi.

— Toıǵa baramyz, Turar, toıǵa. Kırgızdardyń qyzyǵyn kóremiz. Aıbar myrzanyń qyzyn Bekten myrzanyń balasy alyp jatyr. Asparada úlken toı. Kırgızdardyń toıy qyzyq bolady ǵoı. Ekzotıka. At jarys, taǵy ne deýshi edi álgi... — tergeýshi mandaıyn ustap oılanyp qaldy. — Álgi eshkiniń erkegine talasatyn oıyn.

— Kókpar, — dedi Turar kúlip.

— Iá, kókpar. Óte qyzyq oıyn.

Keńseniń aldynda súlikteı qara qos at jegilgen trashpeńke tosyp tur eken. At aıdaýshy Semashko men Turarǵa kartýzyn basynan alyp sálemdesti. Jolǵa shyqqanda Semashko myrza Turardy qasynan qaldyrmaıdy. Soǵan qarap at aıdaýshy Turardy bala da bolsa syılaýǵa ádettengen.

Qos qara jegilgen jeńil trashpeńke bylq-bylq etip, Merkeniń kóshesinen ótkende, joldaǵy adamdar tura qalyp, úıdegi adamdar júgirip esiktiń aldyna shyǵyp qarap qalar edi. Bylqyldaq trashpeńkede Semashko syndy myrzamen qatar otyrý kimge de bolsa dáreje. Turardyń ornynda qazir, aıtalyq, Atamyrza bolsa, mundaı jaǵdaıda shylymyn kúnniń kózinen tutatar edi. Al Turar bolsa, osy otyrysyna yńǵaısyzdanady. Jaıaý-jalpy halyqqa opasyzdyq istegendeı hal keshedi. Keıbireýlerdiń solaı oılaıtyny da ras edi. Shákirtterdi bylaı qoıǵanda, Aleksandra Sergeevnanyń, ózi keıde kúıme minip ketip bara jatqan Turardy kórip qalyp:

— Qaraı gór, shikireıe qalýyn, quıtaqandaı chınovnık, — dep jaqtyrmaı teris aınalatyn. Sonda kúıeýi:

— Eh, Sashenka, sen-aq sol balany túsinbeı qoıdyń. Seltenbaıyń ol emes, odan, men bilsem, birdeńe shyǵady. Al zań mekemesinde qyzmet istep, sot jumysyn bilýi oǵan ábden kerek-aq. Eger sen bilseń ǵoı, onyń Pýshkındi, Lermontovty, Gogoldi, Chehovty, Gorkııdi qalaı súıip oqıtynyn. Basqa balalar qusap jattap alyp, sýdyratyp taqpaqtap qana qoımaıdy, shyǵarmanyń qat-qat astaryn da ańǵaryp, mán-maqsatyn suńǵyla ditteıdi. Onyń pıanınoda oınaǵanyn kórgen joqsyń ǵoı sen. Bir kúni sen úıde joqta menen bir kitap alýǵa úıge kelgen eken. Bizdiń pıanınony kórip:

— Ruqsat pa eken, Ivan Vladımırovıch — dedi.

— Baıqap kór, — dedim. «Manchjýrıa qyrattaryn» oınaǵanda aýzymdy ashtym da qaldym.

— Muny qaıda úırenip júrsiń? — dep edim.

— Natasha degen qyzdan, — dep kúrsindi. Ol seniń sabaqtaryńnan da úzdik úlgerip júr ǵoı. Úlgermese bir sári. Túsinbeımin, nege unatpaıtynyńdy. Ras, minezi tikteý, qyzbalyǵy da bar. Biraq retsiz, sebepsiz qyzbalanbaıdy.

— Já, jaraıdy. Tiri bolsaq, kórermiz. Mektepti altyn medalmen bitirgenderdiń ózi keıde qyzmette darynsyz bolyp qalady. Al ortasha degen ómir synynda ozyp ketedi, — dep Aleksandra Sergeevna ılikpeı qaldy. — Seniń Kırgızbaevyń da ázir «výnderkınd» bolǵanmen, keıin jáı kóptiń biri bolyp qalyp júrmesin.

* * *

Qos qara jekken trashpeńke zaýlatyp otyryp, Merkeniń shyǵys jaǵyndaǵy Aspara bolysynyń kindigi — Bekten bolys aýylyna tartty. Maı topyraǵy burqyldaǵan qara joldyń tústik jaǵy tóbeden-tóbege órmelep, Aspara taýyna ulasady. Teristikte jasyl maıdan onan ary sarǵysh belder, odan da ary buldyr saǵym. Qos qaptalda esirip ósken sıyr jońyshqa, quraq qamys. Kók moıyn saryala shymshyqtar shyryldaıdy. Mahabbat maýsymyna mas bolǵan bódeneler bytpyldyqtap tynym tappaıdy.

Kók maısany teńizdeı keship, ár-ár jerden asaýlaryn oıqastatyp salt attylar bolys aýylyna jolsyzben jortyp barady. Bekten aýyly dál qazir alyp aıdahar sıaqty: jan-jaqtan attyly, jaıaýlardy ózine qaraı lebimen tartyp jatyr. Aspandaǵy aq jeleń bulttar da toıly aýylǵa asyqqandaı, kók táńiri teńiziniń keýdesinde júzgen aq jelkendi kemeler saltanatpen lek-lek aýyp keledi.

Qannyń ıisin jerdiń túkpirinen sezgish qara qartalar da top-tobymen ushyp barady. Iá, bul toıda mal az soıylmaıdy.

Adyr-adyr qyrlardan, budyr-budyr belderden túsip, joǵarydan aq kúndikteri sharadaı-sharadaı bolyp, mama bıe mingen báıbisheler de teńselip keledi. Sirá, qyrǵyz qudaǵılar shyǵar.

Murnyn tesip, ógiz mingender de óńkeńdep ketip barady. Olar sirá, kókpar tartpas, báıgege at qospas. Aq orda syndy úılerge eńkeımeı kirip, tórge de shyqpas. Kedeıdiń bir toıǵany — shala baıyǵany, myna aǵyl-tegil molshylyqtyn sorpa-sýyna bir toısam degen úmit jetelep keledi olardy.

Semashko myrza jelpildek, jeńil minez kisi emes. Toı degende alyp-ushyp, atqa jaıdaq mine shabatyn ádet munda joq. Biraq bul da pende. Keńseniń qaǵazbasty julyn qurttaı jumysynan bir mezgil bul da qol úzip tynystaǵysy keledi. Ári dese Bekten bolys toıyna arnaıy shaqyrdy. Syıly bolystyń meselin qaıtarmas bolar. Jazǵa shyǵyp, jany jadyrap, kóńili kóterilgen tergeýshi Turardy búıirinen túrtip qalyp:

— Endi sen de jigit boldyń. Úılendiremiz-aý osy, — dep ázilge basty. — Qalaı, kóz salyp júrgen qyzyń bar ma? Bekten sıaqty toı jasaımyz, á? — dedi.

Qaljyń da bolsa, bul jaıynda Turarǵa qoıylǵan tuńǵysh suraq edi. On tórtke jasy jańa ilingen balanyń qıalyna qyz sıqyr ál-ázir qona da qoımas. Biraq Turar qazir syıly ıesiniń tosyn saýalynan sasyp qalyp, qulaǵyna deıin kúreń qoshqyldanyp shyǵa keldi. Ol jáı jymıyp, basyn shaıqady.

Sol-sol eken, kókireginde bir yzyń turyp aldy. Áýeli mán bergen joq. Álgi yzyń kún sýyqta úıge kirip ketip, endi qaıtyp shyǵýǵa jol taba almaı alasurǵan aradaı mazany aldy. Álden ýaqyttan keıin baryp Turar onyń áýen ekenin ańǵardy.

Bappen jelgen súlik qaralar terbeltken trashpeńkenin yrǵaǵy ma, joq álde kókpeńbek aspanda jarysa júzgen aqsha bulttar ma, nemese aınala masatydaı túrlengen jasyl, qyzyl jelek pe — neniń áseri ekeni belgisiz. Turar álgi áýendi yńyldap salyp otyrǵanyn ózi de sezbeı qaldy.

— Oho, sen býntar poláktyń melodıasyn bilesiń be? — dep Semashko tańdaı qaqqanda ǵana, keýdede shyryldap turǵan sıqyrly shymshyq kenet usha jónelgendeı, Turar álgi yzyńnan aıyrylyp abdyrap qaldy.

«Polonezdi» baıaǵyda Natasha pıanınoda oınaýshy edi. Biraq onyń «Polonez» ekenin, ony «býntar polák» jazǵanyn Turar bilgen emes. Áıteýir júregine uıalap qalǵan. Mýzyka yzyńy jaltyraǵan qara pıanınony, onyń aqyqtaı appaq pernelerinde oınaǵan qyzdyń jip-jińishke súırik saýsaqtaryn, perýza aspan tústes kókshil kózderin Turardyń sanasynda qosa tiriltip jibergendeı. Qyzdyń jińishke saýsaqtary balanyń júreginiń qylyn shertip, áýen sodan shyǵyp jatqandaı.

— Bul áýendi muǵalim oınar edi, sodan sanamda jattalyp qalypty, — dedi Turar Semashko myrzaǵa. — Býntar polák degen kim? Ony bilmeımin.

— Bilmegeniń óte jaqsy. Ondaı adamdardyń shyǵarmasyn ǵana súıip, ózin bilmeı-aq qoıýǵa bolady. Degenmen, sen bolashaq zań qyzmetkeri, uly ımperıanyń kırgızdan shyqqan talantty tirekteriniń biri bolarsyń dep oılaımyn. Sondyqtan bárin bilgeniń jón. Býntar polák — Ogınskıı degen kisi. Patshaǵa qarsy Kostúshko bastaǵan polák kóterilisine qatysqan. Áreketi búlik bolǵanmen, mýzykasy ǵajap, «Polonezdi» men de jaqsy kóremin.

«Sonda qalaı? — dedi Turar ishinen túıilip. — Adamnyń jazǵan shyǵarmasy jaqsy, ózi jaman. Patshaǵa qarsy bolǵandyǵyna bola jaman. Meniń ákem de patshaǵa qarsy shyqty. Demek, ol da jaman bolǵany ma? Joq, tergeýshi myrza, munyńyz qate sıaqty. Siz «Polonezdi» tyńdap, áýendi súıip otyrasyz. Al onyń ıesi sonda qalaı esińizge túspeıdi? Ony qalaı jek kórýge bolady? Men osy ýaqytqa deıin bul mýzykanyń ıesi Natasha dep oılaýshy edim. Ogınskıı. Polák, býntar».

* * *

Myqannyń boıy mamyrlaı qonǵan qazdardaı, qatar-qatar tigilgen kileń aq úıler. Ersili-qarsyly shanshyla shaýyp, tabaq tartqan jigitter. Mańǵazdana býdaq-býdaq kóterilgen kók tútin. Berekeli qazannyń tútini de joq. Aýyl jaǵalaı qańtarýly attar. Aýyl syrtynda tusaýymen sekirip júrgen attar. Kımeshekteri shubatylǵan báıbisheler, sholpysy syldyrlaǵan kelinshekter, úkileri jelkildegen bıkeshter.

Arqasyn asqar taýǵa tiregen shalqaq aýyl. Ýyqtary shańyraqtardy emes, aspannyń ózin tirep turǵandaı, kıiz úılerdiń tóbeleri tákapparlana kekireıip tur. Jan-jaǵy jasyl masaty, zúmiret teńiz ortasyna aq aral ornaı qalǵandaı eken.

Kelgen meımandardy kútip alyp, úıdi-úıge bólip, jón siltep turǵan jigitter qos qara jekken trashpeńkeniń egesi qurmetti qonaq ekenin kórip, Semashko myrzany japsarlas tigilgen, syrty aq sháıimen tystalǵan aqshańqan úıge qaraı alyp júrdi.

Ógiz minip, jaıaý-jalpy kelgen kem-ketikterdi bul mańǵa jolatpaı, qyzmetshi jigitter:

— Aýlaq, aýlaq! — dep aýyl shetindegi qarasha úılerge qaraı aıdap jatyr.

Semashko túsken úıdiń ishinde qudaı emes, qudaıdan bylaı da emes, kileń yǵaı men syǵaılar otyr eken. Tergeýshiniń tanyǵany Merke ýchastoginiń prıstavy Sokolskıı myrza, bas quda Aıbar myrza. Shaldýar bolysy Shabdan myrza, Qoraǵaty bolysy Qarabek myrza...

Bekten bolystyń ózi ornynan turyp, tergeýshini prıstavtyń janyna qoltyqtap aparyp otyrǵyzdy. Qasyna ergen qara balany elemegen bolyp, nazar salmaı, tý syrtyn berip bosaǵa jaqta qal degendeı nyshan bildirip edi... Ol ısharasyn túsine qoıǵan Turar tabaldyryqta turyp qalǵan. Biraq Semashko myrza ádeıi daýystap: — Turar, kel munda, — dep óz qasyna shaqyrdy. Bolys kenet túsin jylytyp: — Kel, kel, — dep jalpańdaı qaldy. Taı tegenede ýyz qymyz sapyrýly. Semashko kelgende úzilgen tamasha qaıta jalǵasty. Qyrǵyzdan kelgen Solty yrshy ushatyn búrkitteı júresinen qomdana túsip, ekilenip «Manasqa» qaıta basqan kezi eken. Yrshyny basynan tyńdap otyrǵan prıstav, Semashkoǵa:

— Býrýttardyń eposy. Manas batyr jyryn aıtyp otyr. Kóketaı degen bireýdiń asy jaıynda qazirgi aıtyp otyrǵany, — dep túsindirdi.

— Turar, sen maǵan aýdaryp otyr, — dedi tergeýshi endi prıstavty mazalamaı-aq qoıaıyn degen nıetpen.

Yrshy Solty eki kózin shart jumyp, dobaldaı eki qolymen búıirin taıanyp, bul bıik úıde bıik dárejeli adamdar otyrǵanyn umytqandaı, jan balasyn elemeı, baıaǵy erler zamanynyń elesine bar ynty-shyntysymen, berile, qyryldaqtaý úni qyshqyra, yshqyna shyǵyp, Kóketaı asynyń hıkaıasyn tópeı berdi.

— ... Káýirdiń hany Jańbyrshy
Búginshe tartý jedim dep
Bir qompıyp qaldy deıdi.
Ertegi kúni bolǵanda
Jezden buıda taqtyryp
Qalydan kilem japtyryp,
Tumsyǵy bar astaýdaı
Musylman, káýir aldyna
Eki órkeshi kisideı
Qarasha qaımal, tý ingen
Ákelip bir saıdy deıdi
Dámesi bar áıelge
Jalańash kelip aıasyn dep,
Shaqyryp uran saldy deıdi
Kóp ishinen bir qatyn
Jalańashtanyp shyqty deıdi,
Orańqy degen aty bar,
Oraqa qula bıesi bar
Eneden týma boldym dep,
Jalańashtanyp keldi deıdi.
Bógelmesten túıeni,
Tisimen sheship aldy deıdi.

— Vot, ochaıannaıa baba! — dedi Turardyń tárjimasynan keıin tergeýshi ózin tejeı kúlip. Al prıstav shydaı almaı daýysy barqyrańqyrap:

— Chertova baba! — dep qaldy.

Yrshy Solty olardy iltıfatqa almaı, daýysyn jorta ashshy shyǵaryp, ekpindep ketti.

— Qaımaly qara ingendi
Jetelegen qalpymen
Musylman men káýirdiń
Ortasynan qaq jaryp
Alshań basyp júrdi deıdi.
Sonda musylman men káýirin
Keleke qylyp qatyndy
Qarq-qarq kúldi deıdi,
Sonda turyp Er Manas,
Eńsegeı boıly Er Manas
Týrasynan kirdi deıdi.
Qatynǵa kelip aıtty deıdi: —
Alda Orańqy, ońbaı qal!
Sen, Orańqy, qatyn bolmaı qal!
Seniń óńiriń toly pulyń bar, doly-aı!
Órisiń tolǵan malyń bar, doly-aı!
Sen maldan ólip kettiń be, doly-aı?!
Puldan ólip kettiń be, doly-aı?!
Seniń báteńniń ishine qarasam
Úsh Merkeniń jylǵasyndaı,
Bóbeshigińe qarasam, doly-aı!
Asyp qoıǵan tulǵadaı, doly-aı!

Sonda qatyn Manasqa jaýap beredi, — dep Solty yrshy kózin ashyp alyp, aldynda turǵan syrly tostaǵanǵa qol sozyp, qymyzdan bir jutyp qoıdy. Turar tergeýshige «báteńniń» degen sózdi aýdara almaı irkilip, sálden soń «deterodnyı chlen» dep jetkizdi. Semashko onyń bul tapqyrlyǵyna rıza boldy.

— Sonda qatyn Manasqa jaýap beredi, — dep yrshy qymyzǵa malynǵan túrpi murtyn alaqanymen súrtti.

— Alda, Manas, ne deısiń!
Bilda, Manas ne deısiń?
Sonda bátesin shapalaqtap,
Qatyn-ekeń aıtady:
— Aǵys penen Qojasym,
Seni tapqan bu bátem,
Qosaı menen Tóstigim,
Seni de tapqan bu bátem.
Kókshe menen Edige
Seni de tapqan bu bátem,
Meniń bu bátem bolmasa
Qaıdan shyqtyń, erlerim?
Óńir tolǵan pulym bar,
Óris tolǵan malym bar,
Táýba shúkir qudaıǵa
Ólmegendeı múlkim bar.
Men qaraýyma kelgenmin
Men qaıratyma qonǵanmyn.
Erkekte namys bolǵanda
Urǵashyda namys joq pa eken, Manas?!

— Oı, pále-aı! — dep syıly meımandardyń bireýi daýystap jiberdi.

— Ras-aq qoı, sorlyniki!

— Taýyp ketken eken, jádi.

— O, zamannyń adamdary sózge jyǵylǵan ǵoı.

— Sóz tas jarady, tas jarmasa bas jarady.

— Myrzalar, mende bir usynys bar, — dedi prıstav tynyshtyq tilep. — Qurmetti yrshy sharshaǵan shyǵar. Talmaı tyńdaǵanymyzǵa úsh-tórt saǵat boldy. Áli úsh-tórt kúnge sozylatyn túri bar. Yrshy da tynystasyn, biz de boı jazaıyq. Qyzyq kóreıik. Mysaly, sol Manas zamanynyń qyzyǵyn qazir nege qaıtalamasqa? A? Qalaı, yrshy Solty?

— Abden bolod, myrza, yqtıar sizde, — dep yrshy qaıtadan qymyzǵa qol sozdy. Sodan soń Aıbar myrza men Bekten bolysqa kezek-kezek qarap aldy: — Oýo, myrzalar! «Alysty jaqyn qylatyn — qyz». Qyz berip, qyz alyp, ulan toı ótkerip jatasyńdar. Qutmandý bolsýn toıyńyz. Bızdıkı sızdıń maıram kónýldý bolsýn degen tılek, týǵandar.

Prıstav qorazdanyp jan-jaǵyna qarady. Qarny jýan qadirmendiler ulyqtyń ne usynaryn ańdamasa da, bastaryn shulǵı bastady.

— Bizge qyzyq kerek, túsinesizder me, qyzyq. Qymyz ben etke bógip boldyq, — dedi prıstav.

— Osy ulyqtarǵa baıaǵy Sypataıdyń asyndaǵy sıaqty tazdardyń súzisin kórsetsek qaıtedi? — dep qaldy ańqaý bireý. Ony kórshisi búıirinen nuqyp jiberip, qulaǵyna sybyrlady:

— Bekten myrzany shyǵaraıyn dep pe eń súziske?

Anaý jym boldy. Bekten bolystyń taqıasy basynan bir eli túspeıtini esine sap ete qaldy.

— Joq, myrzalar, sender túsinbeı otyrsyńdar. Osy otyrǵan ıgi qaýym bir túıe taba alady ǵoı. Báıgege túıe tigilse, sony jalańash áıel baryp, tisimen sheship alsa, qalaı, a? — dep prıstav tuqshıyńqyrap qalǵan bı-bolystarǵa nyqyra sóıledi.

— Bolady ǵoı, myrza. Biraq basqa báıgeler bar. At jarys, jamby atý, aýdaryspaq, kúres, kókpar... — dep Bekten sypaıylap edi. Aıbar qudasy ornynan qopań-qopań qozǵalyp:

— Sokolskıı myrza durys aıtady. Túıeni men tigem. Káne, habarshy jar salsyn. Talapker qatyn tabyla ma eken? — dep omyraýlap shyǵa keldi.

— Aıeke, toı meniń aýylymda ótip jatyr. Bir oısylqarany men de taba alamyn, — dep Bekten de namysqa tyrysty.

Osylaısha keý-keý, gý-gý, yrdý-dyrdý áńgimemen bıik úıdiń qonaqtary aýyrlap qalǵan oryndarynan yrǵala-yrǵala túregelip, balpań-balpań dalaǵa shyǵa bastady.

* * *

Myqannyń tómengi jaǵynda, jar basynda jarbıyp otyrǵan Mańyraq aýylyn eshkim arnap toıǵa shaqyrǵan joq. Myqannyń osy bir tusy bıik qabaq bolyp ketedi. Jazda, kúzde mamyrlap jaı aqqanymen, jylda kóktemde, sý tasyǵanda, jaraǵan býradaı qarshyldaǵan ózen jarlapty súzgilep, mújı beredi, mújı beredi. Shetki toqal tamdardyń bir-ekeýin ana jyly jarmen birge japyryp ta ketken.

Asaý sý altynkúrek eskende bir-eki kún arsyldaıdy da, lezde sabasyna túsip, jaraly jarqabaq jalańashtanyp, yrsıyp-yrsıyp qalady. Kebersigen qıaǵa biraz kúnnen soń qaıtadan sán kirip, jan kirip, túk kórmegendeı bolady. Jardyń beti jybyrlaǵan shurq tesikke aınalady: qurqyltaı deıtin qus qıaǵa uıa salady.

Qanaty bar qus bitkenniń ishinde jer basyp júrýge jaralmaǵany osy qurqyltaı jaryqtyq. Aıaq oǵan jarǵa jabysýǵa ǵana kerek, tegis jermen júre almaıdy. Tirshiliginiń kóbi kózge ilinbes zaý bıikte. Top-top bolyp shıqyldap júrgen qurqyltaıdy kóp adam sezbeıdi de. Oǵan tamaq ta aspannan buıyrǵan. Shybyn-shirkeıdi áýeden qarmap, sony qanaǵat tutady.

Mańyraq aýylynyń da tyrbyń tirshiligi osy qurqyltaıdyń kúnkórisi sıaqty edi. Ekinshi Nıkolaı patshanyń premer-mınıstri Stolypınniń agrarlyq reformasynan keıin ishki Reseıden kelgen pereselenderge prıstav Mańyraqtyń bulaq boıyndaǵy burynǵy qonysyn tartyp áperdi de, azyn-aýlaq mal ustap, jońyshqa, júgeri egip kún kórgen aýyl Myqan boıyndaǵy sý shyqpaıtyn qyrqa jar basyna ysyryldy.

Bul ózi irgeli Botbaı rýynyń ishindegi az ata edi. Burynǵylar aıtady, Báıdibek batyr qaıtqanda onyń jesiri Domalaq Ana jaryqtyq qaınysy Baıtýǵa:

— Ámeńgerim sensiń, meni al, — deıdi. Baıtý momyndaý eken, kónbeı qoıypty. Sonda Domalaq Ana aıtty deıdi:

— E, jazǵan, meni alǵanda urpaǵyń kúnniń shyǵysy men batysyn jaılaıtyn edi, qaıteıin. Endeshe, kúzge jetseń júzge jetpessiń, — dep.

Áýlıe ana solaı aıtty ma, joq pa, óz qulaǵymen kim estip turǵan deısiń. Biraq Baıtýdyń, urpaǵy az bolyp qalǵany ras. Sodan qalǵan az ata osy Mańyraq. Báıdibek batyrdan taraǵan Botbaıdyń ishinde otyrady. Sol azdyǵynan shyǵar, pereselenderge jer berý týraly úkim shyqqanda, aldymen qonysynan aıyrylǵan da osy Mańyraq boldy. Onyń burynǵy shuraıly qonysy endi Kýzmınka dep atalady. Pereselenderge Mańyraq jurty alǵashynda eki-úsh tanaptan teń bólingenmen biraz jyldan keıin olardyń da arasynan jalmaýyt shortandar shyǵyp, kóligi, quraly joq maıda shabaqtaryn jutyp jiberdi. Az shortanǵa kóp shabaq batyraq malaı bolyp qala berdi.

Biraq jerinen aırylǵan sorly Mańyraq úshin «sary orystyń — bári orys» edi.

Sol Mańyraqtyń biri — Taılaq degenniń jaman tamy aýyldyń eń shetinde, jardyń dál erneýinde qalyp turǵan. Bıylǵy kóktemnen shyqpa janym shyqpa dep áreń qutyldy da, endigi sý tasqynda saý qalmaıtynyna kózi jetip, kún jylyda jarqabaqtan árirek jyljyp, basyna pana turǵyzyp alýdyń áreketinde edi. Kún jylt etkennen Taılaq shıetteı bala-shaǵasymen jabylyp, shelekpen sý tasyp, balshyq ılep, qysh quıdy. Balshyq ıleýge jalǵyz sıyryn salaıyn dep edi, abysyndary Taıtaqaı atap ketken qatyny Talbúbiniń talqany shyqty:

— O, sorly, myna jamyrap otyrǵan jalmaýyzdaryńnyń tańdaıy aqqa endi tıeıin degende jalǵyz sıyrǵa buzaý tastatpaq ekensiń, á! Balshyqqa ala sıyrdy salǵansha, myna meni sal, — Qulaǵy aýyr adamǵa tán ádetpen aıqaılaı sóılep, jýa-jýa, jamaı-jamaı ala-qula bolyp ketken kóıleginiń etegin yshqyryna qystyryp alyp, jalańaıaqtanyp, topan aralastyrǵan laıǵa kúmp berip tústi de ketti.

Pisýi jetpese laı jaryqtyq yljyrap, qysh quıýǵa kelmeıdi. Sýǵa enesi túsken úırektiń balapandary qusap, sheshe sońynan laıǵa Taılaqtyń balalary da qoıyp-qoıyp ketti.

Talbúbi — jalǵanda kúshti áıel edi. İri mal ombylap qalatyn qalyń batpaqty qara sanyna deıin batyp turyp ılegende borsha-borsha boldy.

Joǵary aýylda toı bolatyny bularǵa da málim edi. Qazaq toı degende qý bas domalar dep shaqyrylmasa da bara beredi. Toı ıeleri qalaı ma, qalamaı ma — onda sharýasy shamaly. Olardy eshkim kókireginen ıtermes. Biraq ıgi jaqsylardyń kebisi jatqan jerge de jaqyndaı almas.

Talbúbi bolystyń toıyna baramyn dep boı bermedi. Baıy aıtty: barmaısyń dedi. Toı seniń neńdi alǵan, odan da tómennen baryp qamys oryp keleıik dedi. Aqyry janjalmen, birin-biri tildesýmen tyndy. Taılaq ala sıyrdy jetektep qamysqa ketti. Talbúbi murynboq bir balasyn jetektep, joǵary aýylǵa jóneldi. Boıjetińkirep qalǵan qyzy «men de baramyn» dep qyńqyldap edi, «táıt» dep tastady. Meniń qaıyrshylyǵymdy kórmeı-aq qoı, men jelikkennen bara jatyr deımisiń sorly. Toıdan qalǵan-qutqan qamyr, sorpa-sý bolsa, ala kelemin, otyr úıde, — dep qaldyryp ketti. Bylaı shyǵa bere taǵy aıqaılady: — Barǵyzbasyń, barǵyzbas, Kúláı! — dedi.

Esti qyz sonda boıyndaǵy tuldyry — qyzylala kóılekti qolymen sıpalap edi, jamaýy kóp eken...

* * *

Jabaǵy júni túsip, túlegen sary ingen jetektegen salt atty toı jaǵalap jar salyp, kógaldy ózen jaǵasyna baryp toqtady. Sary ingenniń buıdasyn sámbi talǵa shıelep baılap bolyp, taǵy aıqaılady:

— Anadan jańa týǵandaı jalańash kelip tisimen sheship alǵan áıeldiki myna ingen!

Buryn-sondy mundaı báıgeni estimegen jurt aýyldyń qaq mandaı aldyndaǵy ózen boıyna qaraı aǵyla bastady. Tipti qaz-qatar qazylǵan jeroshaq basyndaǵylar da qazandaryn tastaı salyp, el qulaǵy estimegen qyzyqqa qaraı umtyldy. Jalbyz arasyna súıretip aparyp súıek kemirip jatqan ıtter antalaǵan adamdardan seskenip, jemtikterin tastaı qashty. Jalbyz japyrylyp, kókmaısa taptalyp, ezilgen dermene shóptiń ısi ańqıdy. Bireýler soıylǵan maldyń qarnynan aqtarylǵan qan-jynǵa taıyp jyǵylyp jatyr.

Halyq qara-qurym bolyp jıylýyn jıylǵanmen, talapker tabylmaı, báıge uıymdastyrýshylar tyǵyryqqa tirelip qalǵandaı kez. Eki órkeshi maıdan dir-dir etken jardaı sary ingen kimniń de bolsa qulqynyn qytyqtaıdy. Biraq ábıirin ashyp, aımandaı masqaraǵa ashyq shyǵýǵa eshkim bata almaıdy. Ózi bastaǵan jumystyń jigi qashyp turǵanyna renjip, prıstav tunjyrady. Bektenge salsa, osy mashaqattyń keregi joq-aq. Biraq bas qudasy Aıbar myrzany da jelik qysqan eken, elerip alypty.

— Áı, aıt myna jurtqa! Jaramdy bir urǵashy shyqpaǵany ma bul elden! — dep jarshyny qystady.

Jarshy taǵy da qaqsap, tili men jaǵyn bezep baqty.

— Áı, sen shyq, sen shyq, — dep jas kelinshekter, ázildesip birin-biri ıtermeleıdi.

— Qarań qalsyn, tóbemnen tómen qaraı altyn quısa da barmaımyn! Óziń shyq, óligińdi kóreıin!

— Dúıim halyq turmaq, meniń tyr jalańash tánimdi óz kúıeýim de kórgen emes, o nesi!

— Sumdyq-aı! Muny oılap tapqan qaısysy?

— Baılyq ne istetpeıdi, bar ne degizbeıdi, joq ne jegizbeıdi, esirdi ǵoı... Endigi ermegine osy qalypty, — desip kúbir-kúbir, sybyr-sybyr gýledi.

Tergeýshi men Turar prıstavqa taıaý turǵan.

— Adamdy qorlap ne kerek? — dep qaldy Turar prıstav estimesin dep jaı ǵana.

— Onyń ras. — dedi Semashko teris aınalyp. — Epostyń jaıy bir basqa. Ár zamannyń óziniń salty bar.

Úlken qyzyqtan dámelenip kelgen jurt, endi áldekim aldaǵandaı kóńili qalyp, aldy taraı bastap edi, bireý ashshy daýyspen aıqaı salyp:

— Ýa, Bekten, erkek shyqsa, myna men shyqsam, beresiń be túıeńdi? — dep sańq-sanq etti.

Taıaǵymen aldyn kólbep, basy qaltandańqyrap ortaǵa qaraı bir shal shyqty. Turar onyń baıaǵy bazardaǵy Japarqul dýana ekenin tanı ketti.

— Joq bolmaıdy! — dep jekirdi prıstav. — Qaıt keıin. Tek qana áıel shyqsyn!

Soqyr dýanany qyzmetshi jigitter ıtermelep, kóptiń arasyna qaıtadan súńgitip jiberdi.

Bir ýaqytta qalyń toptyń bir sheti qasqyr tıgen qoıdaı dúrligip, shaıqalyp ketti.

— Oıbaı, masqara, áne, áne! Shyǵatyn boldy!

— Jol ber! Jol ber! — desip qaldy.

Qalyndy qaq jaryp, alpamsadaı alqam-salqam aqsary, nurly júzdi, júdeý kıimdi urǵashy alańqaıǵa arsalańdap shyǵa keldi. Taıtaqaı! Jurt dý ete qaldy. Álgide tarap bara jatqandar qaıtadan keri júgirdi. Arttaǵylar eshteńe kóre almaı, alǵa qaraı kımelep, baj-buj bastaldy.

Aınala alasapyran jurtty qansha elemegen bolyp, táýekelge tastúıin bekinse de, baıǵus urǵashy jamaý-jamaý sary ala, kóılegin basynan asyra sheshe bergende, aqsary óńi órt tıgendeı lap etip, qyp-qyzyl bolyp ketti. Kóılekti sypyrǵanda alty balany asyraǵan alyp ananyń qos emshegi aryq taılaqtyń jyǵylǵan órkeshindeı salań-salań etti.

— Mine, qyzyq! — dep prıstav alaqanyn shapattady. Aıbar myrza keńk-keńk kúlgende jýan qarny selkildedi.

«Apyr-aı, Taıtaqaı ǵoı! Baıǵusqa «qoı!» dep aıtar eshkim tabylmaǵany ma? Eldiń esi shyǵyp ketkeni qalaı?» — dep Turar qysyldy. Áldekim dál ózin jalańashtap jatqandaı jany alqymǵa kelip, shydaı almaı barady. — Múmkin, bul beısharanyń esi aýysty ma eken?! Munyń nesi qyzyq, nesi kúlki! Kópe-kórneý qorlaý ǵoı bul adam balasyn! Ana jyly aýylyna barǵanymda esi durys edi ǵoı!!

Bul oıyn daýystap turyp aıtaıyn dep bir oqtaldy da, prıstav pen Aıbardyń máz bolǵanyn, Bektenniń eshkiniń quıryǵyndaı shyjbyńdap turǵanyn, tergeýshi myrzanyń sazaryp qalǵanyn ańǵaryp, biraz tosyldy.

— Oıbaı, myna masqarapaz kimniń qatyny?

— Áı, álgi Mańyraq Taılaqtyń Taıtaqaıy ǵoı, qudaı urǵyr.

— Kótek, dambalyn sheshe bastady! Oıbý, sorly-aı...

Osy bir ý-shý, ıý-qıý dabyrany qoǵadaı japyryp, bir aıqaı sańq ete qaldy.

— Toqtat! — dedi álgi adam Taıtaqaıǵa umtyla berip. — Óle qalǵyr, Taıtaqaı! Bul ne sumdyǵyń sorly, elge kúlki, ósekke tań bolyp?!

Taıtaqaı baj etip onyń betinen aldy:

— Nemene, namysyń kele me? Namysshyl bolsań, meniń ash-jalańash otyrǵan alty balamdy asyrap ber! A? Jalǵyz atyńnan basqa túgiń joq. — Maǵan neńdi beresiń, a? Jardaı túıe jerde jatqan joq. Ábırimdi bir ashyp, bir túıe tapsam, túgim de ketpeıdi. Kúlgen aqymaq kúle bersin!

Taıtaqaı basynan kir-kir oramalyn alǵan joq. Oǵan ábıirin ashqannan góri, basyn ashqan ólim sıaqty.

Taıtaqaıǵa toqtaý aıtyp, topty jaryp jalǵyz shyqqan azamat Aqkóz ekenin Turar á degende-aq ańǵaryp, sýǵa batyp tunshyǵyp bara jatqan jerinen qoly bir butaǵa ilingendeı qýanyp ketti. «Aınalaıyn aǵataı-aı, shyn batyr ekensiń ǵoı, asqardaı azamat ekensiń ǵoı», — deı berdi.

— Myna búlikshi kim taǵy? — dep prıstav kenet qaharlanyp, qasyndaǵy ýrádnıkke:

— Tez qaıtar! — dep buıyrdy.

Qylyshy salańdaǵan qısyq aıaq ýrádnık Obrov Aqkózge jetip baryp, jaǵasynan ala túsip, judyryǵyn murnyna taqap, kózi aqshań-aqshań etti.

— Qaıt, ońbaǵan!

Shalǵaıyn tistegen qanden ǵurly kórmeı, Aqkóz ýrádnıkti ıyǵynan búre ustap shıirip kep jiberip edi, prıstavtyń aldyna kelip tyrań ete qulady. Aqkóz prıstavqa endi ózi betpe-bet keldi:

— Eı, ulyq! Toqtat myna sumdyqty. Adam balasy saǵan maımyl emes kúlki qylatyn! Bekten myrza, qus qondyryp, kelin túsirgen toıyńdy masqarapazǵa aınaldyraıyn dep pe ediń? Aıbar qudańnan men aqyl kútpeımin. Senin esiń bar emes pe edi?

Bul jaqta janjal jalyndap jatqanda, Taıtaqaı túıeniń shıelep baılanǵan buıdasyn tisimen sheshe almaı jantalasyp baqty.

Jerge bir aýnap túsken ýrádnık uıpa-tuıpasy shyǵyp, shashy qobyrap, shińkildep, naganyn qynabynan sýyryp aldy.

— Tutqynda buzyqty! — dep buıyrdy prıstav.

Bir jaqta janjal, bir jaqta jalańash áıeldiń jantalasy. Jurt bir órttiń tutanǵaly turǵanyn sezip, úrpıińkiresip qaldy.

— Osynyń ózin jalańashtap, arqasyna dúre salyńdar, myna halyqtyń kózinshe! — dedi prıstav kómekke kelgen eki ýrádnıkke.

Úsh ýrádnıktiń oqtaýly qarýlarynyń ortasynda qalǵan Aqkóz yzadan jarylyp kete jazdady. Muny ottyń ortasynda qaldyryp, Taıtaqaı tilin almaı raıdan qaıtpaı, tisimen buıda jipti sheshe almaı qur sorlap ol tur. Tisimen sheship almasa, túıe joq. Munshama arsyzdyqqa adamnyń barǵanyna túıe ekesh túıe shydaı almaı, býh! — dep pysqyryp jibergende Taıtaqaıdyń ústi-basyna túıeniń aýzynan kóbikti jyn shashyrap ketti.

Úsh ýrádnıkti Aqkóz úsh jaqqa ıterip tastap, boı bermeı-aq tur edi, mas prıstav óz naganyn sýyryp alyp, aspanǵa qaraı tars etkizdi.

Jurt shý ete qaldy. Baılaýly ingen «býh!» — dep tapyraqtap qasha jóneldi. Sámbi tal ıilse de synbap edi, túıeniń jibi úzilip ketti.

Myltyq daýysy shyqqan soń Aqkóz ýrádnıkterdi ary-beri laqtyrǵanyn qoıyp, eki qoldy solardyń erkine berip, endigi qarýy til men jaqqa basty.

— Eı, ulyq, ol beıshara qatynnyń aýylynyń jerin tartyp alǵanyń az ba? Qańǵyrtyp, qý taqyr jardyń basyna kóshirip tastaǵanyń az ba? Endigi istegen qorlyǵyń mynaý. Ol baıǵustyń muqtajdyǵyn paıdalanyp, ólimnen uıat qyzyqqa batqyń keledi. Búıte berseń bir kúni óziń jalańashtanasyń. Ony oıladyń ba? Dúnıe kezek degen. Kóp asqanǵa — bir tosqyn. Bilip qoı sen de, Bekten! Sen de Aıbar!

— Dúre salyńdar ıtke! — dep aqyrdy prıstav.

Ýrádnıkter Aqkózdiń qolyn artyna qaıyryp baılap, jelkesinen tuqyrta basyp shókeletip otyrǵyzdy da, kóılegin basyna qaraı sypyryp jiberip, qamshymen osyp-osyp jibergende aq tánge qyzyl-qyzyl jolaqtar aıqysh-aıqush túse bastady.

Halyq kúńirenip ketti.

— Oıbaı. bul Aqkóz ǵoı. Arysymyzdy dúrege jyqqyzyp qoıyp qarap turamyz ba?

— «Tek júrseń — toq júresiń» degen. Ulyqqa urynyp nesi bar?

— Onyń tánine tıgen taıaq, bizdiń Botbaı, Qoralas tánine túsken tańba!

Osy kezde álgi Taıtaqaı sorly aptyǵyp alqyn-julqyn júgirip kelip, Aqkózdiń qan-josa bolǵan arqasyn alpamsadaı denesimen búrkep jata ketti.

Ýrádnıkter ne isterge bilmeı ańtarylyp qalyp edi, prıstav:

— Ol qanshyqty da soǵyńdar! Qarashy, dambalyn sheshpeı, shartty buzyp, bizdi aldamaq bolǵanyn. Soǵyńdar!

— Andreı Pavlovıch, ara túsińizshi, qudaı úshin, — dedi Turar kózinen jasy yrshyp ketip, shydaı almaı.

— Sokolskıı myrza, tym alys kettińiz. Toqtatyńyz! — dedi tergeýshi sazaryp turyp.

— Aralaspańyz, tergeýshi myrza. Bul sottyń isi emes. Buzyqtardy táýbasyna keltirý meniń isim, — dep prıstav aıylyn jımady.

— Myrza, qatelesesiz, qyzmet babyńyzdyń pravosyn asyryp tursyz. Bul qylmys. Al qylmys ataýlynyń bári sottyń isi, — dedi tergeýshiniń janyndaǵy jas bala daýysy yzadan dirildep.

— Mynaý qaıdan shyqqan kúshik? — dep prıstav túksıe qaldy. — Káne, káne famılıań kim? Men seni kórgen sıaqtymyn. Iá, ıá, myna tergeýshi myrzanyń keńsesinde isteısiń.

— Famılıasy Qyrǵyzbaev!

Daýys shyqqan jaqqa Turar jalt qarap edi, Aıbar ákesiniń tasasyna tyǵylyńqyrap turǵan Atamyrza eken.

— Myna kúshikti men sizdiń keńseńizden endi kórmeıtin bolaıyn. Óıtpeıdi ekensiz, ýez nachalnıgine málimdeýge májbúr bolamyn, Semashko myrza.

Sokolskıı endi bulardy nazaryna ilmeı, dúre soqqan jaqqa buryldy. Ýrádnıkter Taıtaqaıdy bir shetke súıretip tastap, Aqkózdi qaıtadan qamshymen osqylap jatyr eken. Arqasy qyp-qyzyl etke aınala bastapty.

Adamdar aıaýsyz taptaǵan jasyl kóktiń japyraǵy qanǵa boıaldy. Dál kóz aldynda óz ákesin soıylǵa jyǵyp jatqandaı, Turardyń jany shydamaı, bir-aq qarǵyp, ýrádnıktiń qolyndaǵy qamshyǵa sileýsindeı qatyp jarmasyp qaldy. Bul baıaǵy bazarda teńiz shoshqasyna bal ashtyratyn pushyq ýrádnık Obrov edi. Qur edireńdegeni bolmasa, ishkish nemeniń qaýqary shamaly eken. Balaǵa shamasy kelińkiremeı, sasqanynan prıstavqa «mynaý qalaı?» degendeı qolyn jaıdy. Qamshy tyıylyp qalǵanda Aqkóz qan jýǵan basyn kóterip edi, Turarǵa kózi tústi. Tanyǵan sıaqty, aqyryn ǵana ezý tartty.

— Apyr-aı, bul elde de erkek kindik bar eken-aý? Aınalyp keteıin-aı, buǵanasy bekimegen bala ediń, saǵan kesirim tıip ketpesin. Shataspaı-aq qoı. Eki dúnıede de rızamyn! Qudaı tileýińdi bersin, qarashyǵym!

Á degende abyrjyp qalǵan ýrádnıkter Turardy jelkeden búrip ustap, shettetip áketti.

— Tımeńiz oǵan! Ol bizdiń joldasymyz! — dep top ishinen Qabylbek pen Turaly sýyrylyp shyqty.

— Qoıa ber, ákeńdi... ólemiz be tegi! — dep qalyńnyń ishinen áldekim yshqyndy.

Halyqtyń tolqı bastaǵanyn sezip, Bekten bolys shyj-byj boldy. Tergeýshi Semashko prıstavqa:

— Endi oıynnan órt shyǵaraıyn demeseńiz, toqtatyńyz. Jabyńyz sahnany. Táýir-aq spektákl kórsettińiz, — dedi.

Shaldýardyń bolysy Shabdan bul jerge meıman bolsa da, es bilgendik tanytyp, prıstavqa:

— Osyny qoıǵanymyz jón, myrza, — dedi sypaıy ǵana sóılep.

— Jaraıdy, qoıa ber buzyqty, — dedi prıstav ýrádnıkterge. Sonan soń Semashkoǵa burylyp:

— Sizdiń ana kúshigińiz meniń esimde bolady, Semashko myrza. Qoınyńyzǵa tyǵyp jylytyp júrgenińiz jylannyń balasy bolyp júrmesin. Tili ýǵa tolǵanda ózińizdi shaǵar. Sizdiń keńseńizde jumys isteýge laıyqty bala, mine! Qaıdaǵy bir Kırgızbaevty kómekshi etip qoıǵansha, tekti myrza Aıbardyń balasyn nege almaısyz qaramaǵyńyzǵa, — dedi Atamyrzany meńzep turyp.

— Aý, halaıyq toı bolǵan soń, sheke qyzbaı turmaıdy. Já bári oıyn. Endi balýandar kúresi bar, alaman báıge bar. Aty aldymen kelgenge on taılaq syılyq daıyn. Káne, toı-tamashaǵa qarańyzdar! — dep úkili bórik kıip, atqa mingen jarshy álgi sumdyqty jýyp-shaımaq boldy.

Biraq toıdan bereke ketti. Qyrsyq shalyp, qymyran irigendeı tunjyr toı qaıtyp qyzyqqa molyǵa qoımady.

* * *

Aqjal saryǵa Aqkóz eki umtylyp mine almady. Iesiniń beıtanys minezin unatpaǵandaı esti janýar moınyn kádimgideı qaıyryp, Aqkózge bir qarap alyp, ishin tartty. Iesi úzeńgige aıaǵy jetpeı lezde músápir halge tústi. Onyń qınalǵanyn baıqap turǵan kóztanys adamdar qymsynyp bir-bir basyp jaqyndaı túsip, qoltyǵynan alyp járdemdespek edi, Aqkóz:

— Ary tur! — dep aqyryp jiberdi.

Álgiler sostıyp keıin shegindi.

— Men ólgen adam. Qolyńnyń ushyn men tiride berseń edi, túge!

— Kesh, Aqkóz batyr. Shaban qımyldaıtyn qý ádetimiz ǵoı. Qudaıshylyǵyn aıtsaq, seskendik bir jaǵy. Qý jan tátti. Myltyǵyn tarsyldatady. Men Dosmaıyl ǵoı, tanydyń ba, batyr?

— A, qatpa qara Dosmaıyl senbisiń? Áı, jarqynym-aı, shymaldaı halyqtan bir adam máý demedi-aý. Sol ótip ketti. Áıtpese soıyl túk emes. Jaýqazyndaı bala ǵana shyryldady-aý, aınalaıyn-aı!

— Jaýqazyndaı bolsa da júreginiń túgi bar eken, — dep Dosmaıyl súıinish bildirgen boldy.

— Júreginiń soıaýdaı túgi bar onyń ákesi edi ǵoı, arystanym-aı!

— Kimdi aıttyń, batyr!

— A, armanda ketken bir asyl. Tyrnaǵyna deıin asyl.

Aqkóz kıreleńdep júrip, aqjal saryny oıpańdaý jerge turǵyzdy da, tizgindi ýystaı ustap, úzeńgige aıaǵyn áreń artyp, erge aýyrlap áreń qondy. Qoltyǵynan dememek bolǵan Dosmaıylǵa:

— Tek! — dep tastady. — Maǵan janasqanyndy kórse, soqyr prıstav ońdyrmas. Árkim óz basyn qorǵalaǵan qý zaman! Al biraq, qashanǵy yǵa berer deısiń. Yǵa berse — jarǵa baryp jyǵylar. Jarǵa jyǵylmas úshin jantalas bolar.

Aqjal sarynyń shylbyry súıretilip barady eken, Aqkóz eńkeıip jıyp alaıyn dep edi, boıy ıilmedi. Dosmaıyl toby onyń qarsylyǵyna qaramaı, attaryna qonyp, sońynan erdi. Al Aqkózdiń qantalaǵan kóziniń aldynan álgi arashashy bala ketpeı qoıdy. * * *

Taıtaqaı ýrádnıktiń qamshysyn shybyn shaqqan ǵurly kórgen joq. Jon arqasynda bileýdeı qyzyq syzyq qalsa da, aýyrsyna qoımady. Ol mundaı taıaqtyń talaıyn jegen. Onyń janyn shıqyldata shaınaǵan áste de ýrádnıktiń qamshysy emes.Taıtaqaıdy qanjylatqan ám qaljyratqan myna tobyrdyń suq kózderi edi. Birese mazaqtap, birese músirkep karaǵan kózder onyń júregin parshalap, qanjardaı qadalyp jatty. Taıtaqaı kóp kózderdiń arasynan áreń sytylyp shyǵyp balasyna ustatyp qoıǵan kónetoz kóılegine shapshı umtylyp, julyp alǵanda, náreste qorqyp shyr ete qaldy.

Kóılekti jalmajan apyl-ǵupyl kıip jatyp, qan josaly jonarqasyna keptelip qalǵan kebinniń jeńine qolyn suǵa almaı, ashý men yza qysqan dúleı kúshpen shireı julqynǵanda, shirik mata shydas bermeı, dar etip aıyrylyp, bir jeńi qoltyǵynan qaqyrap tústi.

Sol jerde Taıtaqaı kıim ataýlyny qarǵady. — Osy sum shúberekti, qý kebindi kim shyǵardy, qandaı shunaq shyǵardy, oıbaı?! Osy kebin bolmasa, adam degen albastynyń bári birdeı emes pe, oıbaı?! Úsh kún qý tirshilikte ábıirin shúberekpen jaýyp alyp, dalbasalaıdy, qarań qalǵyrlar. Bárińniń kebiniń — qara topyraq qarań qalǵyrlar. Kózderiń shyqqyr, nemenege qadala qaldyńdar?!

Taıtaqaı tap bergende, qyzyq kórýshiler úrikken qoıdaı jalt berip, japyryldy — Baıǵus, aqyly aýysqan ba? — dep kúbirlesip bara jatty.

Taıtaqaı aqyly aman, esi bútin, kishi balasyn qolynan qysyp ustap, Mańyraqqa bet aldy. Jol-jónekeı álgi oıran osqylaǵan toıdyń oqıǵasy kóz aldynan qat-qabat kóship jatty. Shyjandaı shytyrman arasynan jarq etip qaısar bala eles berdi.

— «Apyr-aý, byltyr bizdiń úıge kelip, Qyrǵyzbaı jezdemniń eshkilerin aıdap ketken bala emes pe?» — dep dal boldy. — «Sen de sondaı bolar ma ekensiń?» — dep janyndaǵy kenjesiniń basynan sıpady. Jalań aıaǵyn shettik tiken soıǵylap, sıraǵy qanaǵan botasyn jerden kóterip alyp, qamshy tilgen arqasyna laqtyra salyp, sheńgel ilgen etegin yshqyryna qystyryp qoıyp, qurtqa qasqyrdaı qasarysyp, bel asyp bara jatty.

* * *

Qaıtar jol kóńilsiz. Toıdan emes, janazadan qaıtqandaı Semashko myrza da, Turar da únsiz. Jazdyń uzaq kúni baıaý batyp bara jatqan. Kún uıasyna qonǵan soń da aspannyń qyzyly kópke deıin qaza bolmaı, áýeniń teristik betkeıiniń jalqyn sary reńi taımaı qoıdy. Teristik óńirde jatqan Mańyraq aýylynyń búgingi masqarapaz qatyny Taıtaqaı úmit etip, óndirshegi úzilgen sary ingen qazir aspanda ushyp júrgen tárizdi. Sary ingenniń shýdasyndaı ulpa bulttar múlgip qalǵan.

— Iá, Turar dos, is qıynǵa aınaldy, — dep til qatty bir shamada Semashko. — Óte qıynǵa aınaldy. Endi saǵan Merkede qalýǵa bolmas. Prıstavty óziń bilesiń toı. Ol bireýdiń sońyna tússe sorlatpaı qoımaıdy. Ne isteý kerek?

— Andreı Pavlovıch, endi Merkede men ózim de qalmaımyn. Oqý bitti, dokýment qolǵa tıse — ketemin. Sizdiń qaramaǵyńyzda kóp nársege kózim ashyla bastap edi, zań isin edáýir bilip qalyp edim, amal neshik... — dep kúrsindi Turar.

— Baýyrym, sen óte qıyn adamsyń. — Semashko qyzyl ińirde balanyń betine tóne tústi — Túsinesiń be, óte qıyn adamsyń. Mysaly, myna men patshanyń chınovnıgimin. Memleket saqshysymyn. Al álgi jerde sen búlikshige búıregiń burdy. Memleket turǵysynan kelgende, prıstavtiki jón. Ol álgi býntardy da, seni de jazalaýǵa tıis. Al men prıstavty jaqtaýǵa tıispin. Biraq seni oqqa baılap jiberýge qolym kóterilmeıdi.

— Raqmet sizge, Andreı Pavlovıch. Biraq aıtyńyzshy, qudaı úshin jańaǵy mazaq ádilet pe? Ol baıǵus áıeldi men bilemin. Ótken jyly atam bir sharýaǵa jumsap, ol áıeldiń aýylyna barǵan edim. Túnek túbinde jatqan sorlylar. Álgi túıeni alǵysy kelgende dúnıe qorlyǵy ustady deısiz be? Joq Andreı Pavlovıch, kúnkóris úshin. Áıtpese ol onsha arsyzdyqqa baratyn aqymaq áıel emes. Al álgi siz aıtqan býntar bolsa, ol namysty qorǵady. Sorly kedeı baılardyń mazaǵy bolmasyn dedi. Durys qoı. Ádildik qoı. Al men ádildikti qorǵaǵym keledi. Mazaq pen azap. Betinde bir túıir uıaty bar adam ondaı mazaqqa qalaı kónedi?

— Kónedi, baýyrym, kónedi. Kırgız — oqymaǵan qarańǵy halyq. Oqyǵany sen sıaqty — myńnan bireý. Al qarańǵy halyq qashan da kónbis. Bul halyq saýaty ashylyp, sıvılızasıaǵa jetý úshin áli júz jyl, joq, áldeneshe júz jyl kerek. Sen áli jassyń. Áli esesiń. Kesir-kesepattan aman bolsań — keńse chınovnıkteriniń biri bolasyń. Sonda bul raıyńnan op-ońaı qaıtasyń. Bizdiń oıazdyń orynbasary Ázimhan myrza álgi jerde sen sıaqty shataqqa aralaspaıdy. Ol aqymaq emes. Oıazdyń tilmashy Jańkın, o da shataspaıdy. Ol aqymaq emes.

— Sonda — aqymaq men boldym ǵoı, Andreı Pavlovıch? — Turardyń yzaly kózi alageýimde jalt-jult ete qaldy.

— Joq, men olaı degim kelmeıdi, baýyrym. Men tek sen áli balasyń deımin. Ósesiń — ómir ózi qaqpaılap, óz degenine kóndiredi áli. Sondyqtan qur bosqa tyrashtana berme demekpin. Túsindiń be?

Jeńil kúımeniń dóńgelegi qıyrshyq joldyń ústin qytyrlatyp keledi, qos qaranyń taǵalary tasqa tıip, qarańǵyda ot jarq ete qaldy.

— Al endi máseleniń túıinine kelsek, Merkeden taıyp tur. Sendeı qabiletti kómekshiden aıyrylý maǵan ońaı emes, árıne. Men seni jaqsy kóremin. Saǵan kırgız eken dep qaramaı, jaqsy kórip kettim. Men saǵan rızamyn. Meniń halimdi sen de túsin, baýyrym, álgi bir soıqannan soń, sen meniń keńsemde júrýiń qıyn. Ol kóp jaǵdaıda maǵan da baılanysty emes, túsinesiń ǵoı.

— Túsinemin, Andreı Pavlovıch. Meniń sizge ókpem joq.

— Biraq men seni betaldy qańǵyrtyp ta jibergim kelmeıdi. Pishpektegi aýylsharýashylyq tehnıkýmynyń bastyǵy — meniń tanysym. Qalasań, soǵan hat jazyp bereıin...

Mynandaı jaqsylyqqa jalpańdaı jónelmeı, bala oılanyp qaldy. Kúıme ústin únsizdik jaılady. Joldyń sol jaq qaptalynan, taý jaqtan jylqylardyń pysqyrǵany; jylqyshylardyń sańq-sańq etken daýystary; ańǵar alqymynda otyrǵan qoıshy aýyldyń ıtteriniń áýpili estiledi. Taý omyraýyna tyǵylǵan laǵyl alqadaı bolyp, jaǵalaı ottar jyltyldaıdy. El orynǵa otyrǵan shaq, qazan kóterilip, jer oshaqqa ot jaǵylyp, adamdar sol qara qazanǵa kóz tigip, qybyr-jybyr tirshilikten tıylǵan sát. Aspara basynan marǵaý kóterilgen dóńgelek aı — qudaı-taǵalanyń jalǵyz kózi sıaqty. Azdap sheldenip tur. Myna jer betindegi ıtshe yryldasqan qý tirshilikti qatpar-qatpar, jyqpyl-jyqpylyna deıin kórýge sol shel kesir keltiretin de tárizdi. Áıtpese, dál qazir Taıtaqaıdyń qazanynda tek qana tas qaınap jatqanyn qudekeń kórer edi ǵoı. Qaptyń túbi qaǵylyp, jana astyq pice qoımaı, aýyzǵa túse qoımaı, ózek talǵan osy bir tusta Taıtaqaı kedeı qazanǵa sý toltyryp, ishine malta tas salyp, qaınatyp otyrǵan sıaqty.

— Apa, qarnym ashty, — dep qyńqyldaǵan balalaryna:

— Shyda, áli pispeı jatyr, — deıdi Taıtaqaı.

Áıteýir birdeńe pisip jatqanyna kóńili aldanǵan balaqaılar kúte-kúte, álden ýaqyttan keıin uıyqtap ketetin sıaqty.

— Solaı, Turar, toıǵa baramyz dep oıǵa qaldyq. Oılanyp otyrsyń ǵoı. Oılan, oılan! Qalasań, hat jazyp beremin. Oqýǵa qabyldanasyń. Týǵanym emessiń, naǵyz chınovnıktiń kózimen qaraǵanda, sen tipti dúnıege adasyp, áldeqalaı kelip qalǵan túzemsiń. Biraq aıttym ǵoı, seniń jóniń bólek... Kim biledi, — Semashko myrza qıaldanyp qara kúńgirt dalaǵa qarap sóılep keledi. — Múmkin sen óse kele meniń jaýym bolyp shyǵýyń da múmkin, patshaǵa adal qyzmet etersiń, ana Ázimhan, Jańkın aǵalaryń sıaqty. Ony tiri bolsaq, ýaqyt kórseter. Káne, qalaı?

Bul suraq — sońǵy suraq ekenin tez uqqan Turar endi sozbaqtamaı:

— Jaraıdy, Andreı Pavlovıch, sizge alǵysymdy qalaı aıtyp jetkizerimdi bilmeı otyrmyn. Pishpek bolsa — Pishpek bolsyn, — dedi.

— Joq, men seni zorlamaımyn. Basqa jerge oqyǵyń kelse — óziń bil. Biraq...

— Iá, biraq meniń basqa barar jerim, basar taýym joq, Andreı Pavlovıch. Ras, zań oqýyna tússem be dep edim, ondaı oqý ne Áýlıe-Atada, ne Pishpekte, ne Vernyıda joq dedińiz. Qazaqqa aýylsharýashylyq mamany da kerek qoı.

— Seniń qazaq dep otyrǵanyń kırgız ǵoı, aýyl sharýashylyq mamandyǵy kırgızdarǵa emes, eń aldymen uly Reseı ımperıasyna, patsha samoderjavıesine kerek. Qaraı gór muny: «qazaq, qazaq» deı qalýyn!

Kenet Turar óziniń taǵdyry — aýmaǵan qazaqtyń taǵdyry ekenin osy sátte túsingendeı boldy. Apyr-aý, muny Rysqulov dep ataýǵa bolmaıtyny sıaqty, qazaqty — qazaq bola tura, qazaq emes — kırgız. Bul ne? Kezdeısoq uqsastyq pa, joq zańdylyq pa?

«Joq!» — dep tistendi sonda Turar. Sonaý bir jyly muǵalimder oqýǵa túsetin balalardyń tizimin alyp, aýyl aralap kelgende atasy muny «Qyrǵyzbaev» dep jazdyryp, sodan bala buzaý baǵyp júrip, keshke jaqyn Aspara shyńyna qarap turyp: «Men Rysqulovpyn!» — dep shyńǵyryp jibergeni sıaqty, dál qazir de aıqaılap jibergisi keldi. Myna Semashko myrzaǵa: — Qazaq kırgız emes — qazaq! Men Qyrǵyzbaev emespin, Rysqulovpyn! — dep aıtyp salǵysy keldi — aıta almady. Amalsyz tilin tistedi. Ataly sózdi de aıta bilý lazym. Kimge, qalaı, qaı jerde aıtý kerek ekenin ańdaý lazym.

Sol joly buǵanasy qatpaǵan bozbala bir nársege qatty túıilip, tastaı bekidi: erteń kýálik alǵanda Qyrǵyzbaev emes, Rysqulov bolyp jazylady. Sodan soń...

* * *

— Naýqastanyp turǵan joqsyń ba? Júzin synyq qoı, — dep sostıyp qaldy dırektor Turardy kórgende. — Otyrshy, óziń.

Turar dırektor ústeliniń aldyndaǵy oryndyqqa jaıǵasa berip jaqsy kóretin ustazynan jasyrmaı bar jaǵdaıdy jaıyp saldy.

— Keshegi oqıǵadan keıin maǵan tezirek Merkeden ketýge týra kelip tur, Ivan Vladımırovıch. Múmkin bolsa, saltanatty keshke qaldyrmaı-aq maǵan kýálik berseńiz...

Semashko myrza Pishpek tehnıkýmynyń bastyǵyna hat jazyp bermekshi boldy. Endigi sharýa tek sizde...

— Da, Qyzyl Jebe, men seni túsinemin, — dep dırektor kreslodan kóterile berip, tar kabınettiń ishinde ári-beri júre bastady. Bir qolyn artyna ustap, bir qolymen býryl samaı shashyn sıpalap, oıǵa shomǵan sıaqty. — Keshegi áreketiń úshin saǵan ursýǵa da bolady, uryspaýǵa da bolady. Árıne, shyn rev... joq, shyn azamat jalǵyz-jarym eshteńe óndire almaıtyn bolǵan soń, syr bermeýge tıis. Jalǵyz aǵash — orman emes. Ony áli túsinesiń. Jaraıdy, jasyma! Dokýmentińdi alasyń. Pishpekte meniń de dostarym bar, dalada qalmassyń. Aıtpaqshy, dokýmentterdi toltyrýǵa sen kómektesseń qaıtedi? Seniń jazýyń jaqsy toı. Bizdiń mektebimiz tunǵysh ret balalarǵa kýálik bermekshi. Ol kýálikti aıbaqtamaı, ádemilep, mánerlep toltyrǵan jón bolar edi. Al úzdik oqýshy retinde birinshi nómirli kýálikti ózińe toltyr. Jaraı ma? Ekeýmiz kýálikterdi búgin toltyryp bitsek, erteń balalarǵa saltanatty túrde tapsyramyz. Ol jıynǵa Merkeniń ákimderi de keledi. Kelistik qoı? Onda erte kúndi kesh qylmaı, iske kiriseıik. Myna papkada balalardyń tizimi bar. Qaı pánnen qandaı baǵa alǵany da jazýly. Máselen bylaı. Alfavıt boıynsha, birinshi Aıbarov Atamyrza... — Oh, ońbaǵan. Birinshi bola qalýyn qarashy. İlinip áreń bitirdi, kileń úshtik. Meıli, oǵan qalaǵan nómirińdi qoı. Birinshi nómirdi ózińe qaldyr. Káne, jazyp kórshi...

Dırektor temir seıften sý jańa jaltyraq qaǵazdar alyp shyqty. Qalyń jyltyr paraqtyń eń tórinde eki basty samuryq qustyń sýreti salynǵan gerb belgisi tur. Odan tómenirek iri áriptermen: «Kýálik» dep jazylypty. Dırektor Turarǵa kýálikti qalaı toltyrý kerek ekenin túsindirip boldy da, bir sharýamen keńseden shyǵyp ketti.

— Saǵan eshkim kesir bolmas úshin, syrtyńnan qulyptap qoıamyn. Qarsy emessiń be? Al muqıat bol, qate jiberme. Árbir kýáliktiń blanki esepte tur. Bireýi búlinse, eń aldymen men qurımyn. Saǵan senemin, Turar... — dep ketti.

Turar Atamyrzanyń kýáligin toltyryp bolyp, óz jazýyna ózi ary-beri qarap, ekinshi blankti ala bergende astynan jazýy bar bir paraq qaǵaz shyqty. Bul Ivan Vladımırovıchtiń qoly ekenin Turar birden tanydy da, kýálik toltyrýǵa baılanysty emes pe eken dep oqı bastady.

«Sankt-Peterbýrg. Memlekettik Dýmanyń múshesi, sosıal-demokrat I. P. Pavlovskııge.

Qurmetti Ivan Petrovıch! Sizge Reseıdiń bir qıyrynan, Túrkistan ólkesinen hat jazyp otyrǵan sosıal-demokrat Ivan Koval. Bizdiń uıym áli álsiz. Biraq sizder kómek etseńizder, isti jolǵa qoıýǵa bolady. Ol úshin Sizden mynany ótinemiz. Bizge revolúsıalyq ádebıetter kerek. Mysaly, myna maǵynaly kitapshalar, proklamasıalar:

1) «S.D. men S.R. degen ne jáne kóterilis»;

2) «Memlekettik Dýma degen ne, ol halyqqa ne beredi?»;

3) «I jáne II Dýmalar nege joıyldy. III Dýmany saılaý týraly Zań nege shyǵaryldy?»; 4) «Soldatqa adam bermeńder, salyq tólemeńder»; 5) «Jer talap etińder»; 6) «Patsha kimderdi darǵa asyp, kimderdi óltirip jatyr?» t. b. Sondaı-aq rev. óleńder, Marseleza teksti, jaýyngerlik jáne qaraly marshtar.

Sizdiń hatty bizdiń poshta ashyp qoıady eken dep qoryqpańyz. Onda ózimizdiń adamdar bar. Tek sizderdegi poshta ashyp júrmese bolǵany. Hatty vagon jáshigine salyńyz, nemese zakazben jiberińiz. Osy hatymdy alǵanyńyz týraly L. N. Tolstoıdyń sýreti bar otkrytka salyp belgi berińiz. Al kitapshalar jibergenińiz týraly M. Gorkııdin sýreti bar otkrytkamen belgi berersiz. Al eger kúdik týǵan jaǵdaıda Neva prospekti sýreti bar otkrytkamen bildiresiz. Meniń adresim: Túrkistan ólkesi, Syrdarıa gýbernıasy, Áýlıe-Ata ýezi, Merke selosy.

I. Koval»

Turar urlyq qylǵan adamdaı, yńǵaısyz jaǵdaıda qaldy. Dırektor tapsyryp ketken jumysty da umytyp, ári uıalyp, ári mynandaı keremet jańalyq ashqanyna ań-tań bolyp, múlde basqa bir álemniń ústine top ete túskendeı ańtarylyp qaldy. Myna hattaǵy mándes: «Sosıal-demokrat», «Memlekettik Dýma», «Revolúsıa» degen sózder Turardyń qulaǵyna yzyńdap, alystan, Almaty túrmesiniń kamerasynan estilgendeı bolady. Iá, Aleksandr Bronnıkov aıtar edi bul sózderdi. Ol kezde bul sózderdiń maǵynasy balanyń sanasyna jete bermeıtin. Biraq shyńyraýǵa ilýde syǵalaǵan kún sáýlesindeı syr bar edi sıqyrly sózderde. Bala sony sezetin.

«Bizdiń poshtada ózimizdiń adamdar bar deıdi á... Sonda kim bolǵany? Aıtpaqshy, Qabylbek poshtada isteıdi ǵoı. Ári oqıdy, ári poshtada jumys isteıdi. Sol bolyp júrmesin?! Apyr-aı, sonda Ivan Vladımırovıch mundaı qupıa jumystardy maǵan senbeı, Qabylbekke senip tapsyrǵany ma? Biraq meniń isteıtin jerim — mundaı astyrtyn jumystyń orny emes qoı».

Turar kelesi kýálikti Qabylbek Sarmoldaevtyń atyna nómiri ekinshi dep toltyrdy. Bar yqylasyn salyp, onyń aty-jónin marjandaı tizip jazdy. Qabylbek te úzdik shákirt edi, baǵalary kileń bestik, bir-aq tórti bar eken. Onyń ózi musylmansha oqýdan.

Kelesi kýálikti Turar ózine toltyrdy. Bul sát onyń ómirindegi eń bir sheshýshi kezeń edi. Qylmys ekenin bile tura tas jutyp, táýekelge bel baılamaq. Aldyna taza kýálikti qoıyp, ózimen ózi arpalysyp kóp otyrdy. Famılıasyn ózgertip jazǵany — zańǵa syıymsyz. Ivan Vladımırovıchke kesiri tıip ketýi múmkin. Álginde qatty eskertip ketti ǵoı; bir blank búlinse — men qurımyn dep. Sonda qalaı Qyrǵyzbaev bolyp kete bara ma? Týǵan ákeden jetesiz ul bezedi. Arada neshe jyl ótse de, ókim ataýly onyń ákesiniń atynan ólgen býranyń basynan úrikken atandaı esteri ketip, kózderi ejireıe qalaly. Soǵan bola ákesiniń atynan aıyryla ma? Keshe keshte Bekten toıynan qaıtqandaǵy ant qaıda? Álde Ivan Vladımırovıchke aıtyp, ruqsat suraý kerek pe? Ol kónbeı qoısa she? Óıtkeni ony da qadaǵalap otyrǵan ınspektor bar. «Rysqulov degen qaıdan shyqqan oqýshy? Ondaı shákirt joq edi ǵoı, Andreev myrza?» — dep qadalsa, ustazy ne kúıde qalmaqshy. Biraq bala dál qazir táýekel demese, ómir-baqı bóten famılıamen ketetinine kózi jetti de: ne ólgenim, ne tirilgenim, dep kýálikke qara týshpen «R» degen áripti basyp kep qaldy. Jazaryn jazyp alyp, mańdaıynan sýyq ter burq ete tústi. Qolyndaǵy qalamushty qaǵaz betinen tartyp alyp, ózi tańbalaǵan «R» árpine úreılene qarap, meńireý adamdaı sileıdi de otyrdy. Kirpik qaqpaı qalǵan balanyń kóz aldynda álgi «R» birte-birte ulǵaıyp, jan bitkendeı qımyldap bara jatty. Aspara shyńynyń basynda Qyzyl Jebe mingen Rysqul taǵy bir ret jalt etip kórindi de «R» árpi qaıtadan burynǵy qalpyna keldi.

Endi sheginerge jer qalmady. Ótkelden sheginetin kópirdi Turar ózi órtep jiberdi. Endi kýálik báribir búlindi. Týshpen túsken «R»-dy óshire almaısyń. Sonda bala «Rysqulov Turar» degen sózderdi badyraıtyp turyp irileý jazyp boldy da, óz denesine qudiret basqa bas ornatyp, keýdesine basqa júrek salyp bergendeı, sirá túk te bolmaǵandaı salmaqtana qaldy. Álgi bir ýaıym, ábiger hal atymen joq. Endi bul eshkimnen qoryqpaıtyn sıaqty. Qaıta eńsesin ylǵı basyp turatyn, ylǵı janshyp júretin zil qaratas arqasynan domalap túskendeı «ýh!» — dep jalyn ata bir dem aldy da, rahat áleminiń qushaǵyna kirgendeı, seıdin kóńili kóterilip, yńyldap án salyp, kýálik qaǵazdaryn toltyra berdi. Álgi ánniń áýeni «Polonez» ekenin ańǵarǵan da joq.

Dırektor qaıta oralǵanda Turar barlyq balalardyń kýáligin jazyp ta bitirip edi.

— Jaraısyń, Qyzyl Jebe! — dep maqtady dırektor Turardyń jazýyna súısinip.

— Maqtaýyńyz jetti, Ivan Vladımırovıch, endi aıyptaısyz, jazalaısyz meni, — dedi Turar aspaı-saspaı.

— Nege? — dep dırektor shoshyp ketti. — Álde blankti búldirip aldyń ba?

— Joq, Ivan Vladımırovıch. Men sanaly túrde eki qylmys istedim. Birinshisi, sizdiń qupıa hatyńyzdy oqyp qoıdym. Bul bir. Ekinshiden, mine myna óz kýáligimdi bylaı toltyrdym. Meniń shyn aty-jónim. Katorgaǵa ketken ákemniń aldynda máńgi qarabet bolmas úshin osy áreketke bardym. Endigi erik ózińizde, Ivan Vladımırovıch. Dál qazir prıstavqa ustap beresiz be, álde kýálik bermeı qoıasyz ba — bári óz qolyńyzda.

* * *

Dırektor kenet júregi syzdaǵan adamsha álsirep baryp kresloǵa otyra ketti. Aqyrǵan da joq, baqyrǵan da joq. Sotta ólim jazasyna kesilgen jandaı eseńgirep biraz otyrdy da sybyrlap qana:

— Hatty oqyǵanyńnan qoryqpaımyn. Meıli oqyǵanyń durys ta bolǵan shyǵar. Meni satpaıtynyńa kózim jetedi. Al erteń eldiń aldynda saǵan myna kýálikti qalaı tapsyramyn? Qaıdaǵy Rysqulov! — dese ne deımin? Osy qınap tur, Qyzyl Jebe. Oh, búldirdiń, baýyrym, búldirdiń. Tipti osy kúni búrkenshek atpen júretinder az emes qoı. Azar bolsa, solardyń biri bolar ediń de.

— Onyńyz ras, Ivan Vladımırovıch, siz de búrkenshek atpen júr ekensiz. Biraq meniń ákemniń aty múlde óship ketkeni qıanat bolar edi. Ákem jazyqsyz jazanyń nebir dókeılerin kórgen. Al myna jaza tym aýyr, tym obal bolar edi... Ertedegi jaıdy ýaıymdamańyz, Ivan Vladımırovıch. Erteńgi saltanatty jıynǵa men qatyspaımyn. «Qyrǵyzbaev atasy qatty aýyryp aýylyna ketti» — deńiz. Al kýálikke qolyńyzdy qoıyp, mórińizdi basyp, qolyma qazir ustatyńyz. Qaıtyp meni Merkeden eshkim kórmeıtin bolady. Sizge tıtteı de zıanym tımes.

— Munyń da aqyl eken, — dep dırektor samaı shashyn sıpalaı berdi. — Degenmen, túrme úıretken-aý saǵan munyń bárin. Besikten beli shyqpaı jatyp, túrmege túsken adamnan bárin kútýge bolady.

— Dıirmende týǵan tyshqannyń balasy dúrsilińnen qoryqpaıdy, Ivan Vladımırovıch.

— Sen tyshqannyń balasy emes, jaraly arystannyń balasysyń. Sen Qyzyl Jebesiń, baýyrym! — Osyny aıtyp dırektor ornynan túregelip, Turardyń basyn keýdesine qysyp, óz týǵan balasyn alys saparǵa shyǵaryp salyp turǵandaı, tebirenip kóp teńseldi.

— Qazaqtan seńdeı shákirt tárbıelegenime qýanamyn, Turar, — dep sybyrlady.

Turar ustazynyń qushaǵynan sypaıy ǵana bosanyp alyp, onyń kózderine kózin qadap:

— Baýyrym, Ivan Vladımırovıch, shyn aıtasyz ba? Shynnan qazaq dedińiz be? Qazaq ta men sıaqty ózinin shyn atynan aıyrylyp júrgen joq pa? Keshe Semashko myrza maǵan «qazaq, qazaq» dep qaqyldaısyń dep renjidi... Sonda qalaı? Aıtyńyzshy, aǵataı!

— Qazaq ta óz atyna ıe bolar, Turar. Ol zaman da týar. Biraq Semashko myrza durys aıtady. «Qazaq, qazaq» dep tek ultyńnyń týyn kóterer bolsań, qyńyr ketesiń. Múlde — tek bir ulttyń quly bolýda emes, adamnyń, adamzattyń uly bol! Qazaqtyń kedeıi kórgen qorlyqty orystyń kedeıi kórmeı júr me eken? Myna irgemizdegi qyrǵyzdar she? Ózbekter, tatarlar, ýkraınder she? Mine, osylardyń báriniń kedeı tabynyń basy birikkende ǵana maqsatqa jetemiz. Jeke-jarym bólinip alyp, eshbir ult bereke tappaıdy. Lenın solaı úıretedi, uqtyń ba, Turar?!

— Lenın! — dedi Turar da sybyrlap, eki kózi jaınańdap sala berdi. — Men bul esimdi túrmede Aleksandr Bronnıkovten estigenmin. Bilemin, Ivan Vladımırovıch, bilemin, aǵataı!

— Bilseń, esinde bolsyn, sen qazaqtyń ǵana emes, búkil ezilgender áleminiń ulysyń. Qazaqtyń kedeıin jaqtaımyn dep, orystyń batyraǵynyń obalyna qalýshy bolma. Batam osy!

— Bir suraq: Aıtyńyzshy, Ivan Vladımırovıch, «S. D. jáne S. R.» degen ne? Hatyńyzdan...

— Túsindim. Turar. Bul jóninde ekeýmizdiń áńgimemiz áli jalǵasa berer dep senemin. Ony bir sózben aıtyp túsindirý qıyn. S. D. — sosıal-demokrat, S. R. — sosıal-revolúsıoner. Al bulardyń ata-tegin ajyratyp aıtatyn adam Pishpekte bar. Sen oqıtyn tehnıkýmda. Oǵan hat jazyp berip, seni erekshe tapsyramyn. Merkege álginde óziń aıtyp qalǵandaı, qaıta oralmaıdy emessiń, jıi kelip turatyn bolasyń. Tek seıildeý úshin emes, óte jaýapty ister úshin de. Túsinesiń ǵoı... Endeshe, jortqanda jolyń bolsyn, joldasyń — taýdaı talap pen tabıǵı talantyń bolsyn! Iá, sát!

EKİNSHİ BÓLİM

«Vo glýbıne sıbırskıh rýd
Hranıte gordoe terpene:
Ne propadet vash skorbnyı trýd
I dým vysokoe stremlene»

(A. S. Pýshkın)

«Oıan, Turar!»

Esińde me, Almatynyń kók qaqpaly túrmesinde jatqanda udaıy qulqyn sáride saǵan osylaı til qatar edim. Sodan beri qansha jyl ótken? Alty, bálkim, jeti jyl shyǵar. Áý basta men katorgadaǵy ýaqytymdy saǵatpen sanaýshy edim, Turar. Sodan soń kún sanaıtyn boldym. A ı sanadym. Ýaqyt shegi joq eken, áste-áste býǵan da boı úırenip ketti bilem, keıin-keıin, kúndi de, aıdy da, tipti jyldy da jıyp tastadym, atasyna nálet.

Ana bir jylǵy qıal hatymda aıtqanymyzdaı, Úrkittiń qalasynda meni Bodoıbo degen jerge aıdaýǵa úkim shyqqan. Úrkit pen Bodoıbonyń arasy eki myń shaqyrym jer. Áýeli Úrkitten bizdi jaıaý aıdady. Qystyń bir qysylǵan kezi edi. Aınala dúnıe appaq sire qar, jalǵyz aıaq jolmen uzynnan-uzaq shubaǵan katorjnıkter. Úrkitten biz shyqqanda alty júz adam edik. Alty júz adamnyń aıaǵyndaǵy kisen syńǵyry álemniń qaı túkpirine bolsa da jetken shyǵar dep shamalaımyn. Bálkim, seniń qulaǵyńa da shalynǵan shyǵar. Sol kisendi jalań qolmen ustaı alsań, alaqanyńdy alyp túsedi. Alty júz adamnan Bodoıboǵa tiri jetkeni úsh júzdeı boldy-aý dep shamalaımyn. Kóbi úsip óldi, atasyna nálet. Baıaǵy bir kúnder jumaq eken ǵoı. Elde júrgen shaǵymdy aıtamyn. Bireý ólse, «baýyremaılap», jylap-syqtap, el jıylyp, kúńirenip, kádimgideı kór qazyp, aq jaýyp, arýlap qoıar edi. Adam balasynyń sondaǵy qadirlisi-aı. Úrkit — Bodoıbo jolynda bir beıbaq kisenine shalynyp qulaı ketse, qaıtyp turýdy oǵan jazbaǵan. Aıdaýyl ony kúresinge súıretip tastaıdy. Eshkim qaraılaýǵa mursat joq. Tutqyndar tek kózben ǵana qoshtasady. Endi meniń kezegim qashan keler eken dep bara jatady.

Kóbi ashtan óldi, atasyna nálet.

Qıyrsyz aq kebin — aq munardyń arasynda uzaq júrgende adam sansyrap, dúnıe-tirshilikke samarqaý bolyp qalady eken.

Alysta aǵaıynym qaldy-aý, ananyń jaıy qalaı, mynanyń hali qalaı boldy eken dep oılap, mı qatyrmaısyń mundaıda. Tek ózegiń ǵana áli ólmegenińdi eskertip, úzilip-úzilip, ashtyqtyń azynaǵan belgisin beredi. Keıde bálenbaı júz kisenniń syńǵyry sol ash ózektiń aıanyshty azasyndaı bolyp estiledi. A biraq sonda da sana sónbeı, qıal ólmeı, qaı-qaıdaǵy kóz aldyńa elesteıdi. Birde Aqsý-Jabaǵylynyń jaıqalǵan jaılaýy, jeli basyndaǵy shybyndaǵan mama bıelerdiń qymyzynyń ıisi, qazanda qaınaǵan baǵlan ettiń jupary sonaý alystan jetip, murnyńdy jaryp kete jazdaıdy. Keıde Talǵar taýdyń baýyryndaǵy jerkepeniń irgesinde turatyn arsha kúbidegi ashymal kójeni ańsaısyń. Sondaǵy dúnıe netken dúrıa ediń, qatyqsyz qara kóje netken qasıetti edi. Baıtaq qazaq dalasynyń topyraǵynda týǵandardan ashtyqtyń dámin menen artyq tatqan adam bar ma eken? Aı, joq-aý, sirá. Kúnine kóretin toqsan toǵyz báleniń bir túri jáne myltyqsyz, qylyshsyz, a biraq eń qatybas túri osy ashtyq, atasyna nálet.

Bodoıbo degen ıttiń joly bir jerde keńeıip, aldymyzdan shana júrip, taptalyp qalǵan eken. Sol joldyń ústinde kóz ushynda qaraıǵan jalǵyz núktege bálenbaı júz ashtardyń kózi bir mezgilde túsken sıaqty edi. Týra kep umtyldyq. Aıaq-qoldaǵy buǵaýlardyń saqyr-suqyr syldyry júz ese kúsheıip, úrkindi qahar habaryndaı aspan asty, jer ústin kúńirentip jiberdi. Qar jamylyp múlgip turǵan qaraǵaı úńgilerinde uıyqtap jatqan aq tıin atyp turyp, apanda alty aı myzǵıtyn qońyr aıýlar qorqa qorbańdap shoshyǵan zaman. Aldaǵy qaraıǵan qara noqatqa kim buryn jetedi, sonyń juldyzy janar shaq. Bizden buryn ótken shanadan túsip qalǵan bir kesek nan shyǵar degen úmit dál qazir qudaıdyń ózinen de kúshti.

«Anaý jatqan at basyndaı altyn» dese, áı, qaıdam, eshkim búıtip jan ushyrmas edi. Bulaısha birin-biri eteginen tartyp qulatpas edi. Salt atty aıdaýyldar bul dúrligýden seskenip, attaryn qarǵa ombylatyp, qaptaldy qaraýyldap, myltyqtaryn ıyqtan sypyrǵan. Adamdardyń aýzynan aq jalyn atqylaıdy. Arandardan shyqqan aq budan qara tobyr ústine aq tuman turyp qaldy.

Ólermender aqyry álgi qarǵys atqyr qara noqatqa jetip jyǵyldy-aý. Alǵashqylardyń biri bolyp men de qol soza umtylyp edim-aý. Jańaǵy júgirgen túk emes eken. Naǵyz azap bastaldy. Biriniń ústine biri qulaǵan adamdardan tay turǵandaı boldy. Qahar soqqyr qara noqat qaıda qalǵanyn kim bilsin, áıteýir adamdar dalbasalap, birin-biri julmalap, qoldarymen sıpalaıdy. Balaǵattasyp, keńirdek jyrtysýǵa ál-dármen joq, tek qyryldaǵan únder. Kimniń kimge ne aıtqany belgisiz.

Baıaǵynyń baıaǵysynda, bala kúnimizde kógalǵa shyǵyp alyp «túıebas» oınaýshy edik. Qazir bóten bireý bizdi kórse, «túıebas» oınap jatyr eken dep oılar edi. Aqyry atty aıdaýyldar bizdi byt-shyt qylyp qamshymen sabap, oǵan da bolmaǵan soń aspanǵa myltyq atyp tarsyldatyp, jaǵamyzdan alyp, jan-jaqqa laqtyryp, áreń taratty-aý.

Taǵdyrdyń mazaǵy san túrli, Turar. A biraq dál mundaı mazaqty taǵdyr bul shaqqa deıin oılap tapqan joq shyǵar. Nan dep talasqan qara noqat shanaǵa jekken attyń qatyp qalǵan tezegi eken, atasyna nálet...

Álginde birin biri keńirdekten alǵan beıbaqtar endi bir-biriniń betine qaraı almaı, Bodoıbo degen ıttiń jolymen ilbı basyp kete bardyq.

Buzaý úni álgindeı emes, endi úzdigip shyǵady, qyńsylap ta qysylyp shyǵady. Adamdardyń kórgen azabyna shydaı almaı, temir ekesh temir de tebirenip jylar ma eken, Turar. Men muny óz qulaǵymmen esittim, atasyna nálet.

Shyǵys Sibirdiń aspany batar kúnniń aldynda ashań qyzyl reń alyp, myna sumdyq mazaqtan táńiriniń ózi uıalyp, beti dýyldap turǵan sıaqty.

Tuńǵysh ret sonda meniń kózimniń aldy buldyrap, qyzyl-jasyl sáýle shalyqtady. Bulyńǵyr arasynan anda-sanda qaba jal Qaldyqyzyl atqa mingen Saımasaı maǵan qamshysyn búktep ustap, saqyldap kúlgendeı bolady. Tabalaǵany shyǵar. «Kórdiń be, bálem, kóresini» degeni shyǵar. A biraq meniń kóńilim oǵan tozǵan joq, atasyna nálet. «Saımasaıdyń astynda Qyzyl Jebeniń bolmaǵany qandaı jaqsy», — dep ózimdi-ózim jubattym.

Aspannyń qyzyly ydyrap, tóńirek buldyraı bastaǵanda biz bir selenge kelip kirdik. Bárimizdi bir saraıǵa ákep qamady. Sansyrap qulap, bir-birimizdiń baýyrymyzǵa tyǵylyp jattyq. Álgi bir qarań qalǵyr qara noqatqa bola biriniń keńirdegin biri julǵan beıbaqtar endi ıesiz qanshyqtyń kúshikterindeı birine-biri tyǵylyp, qushaq ajyramas týystardaı buıyǵyp qalypty.

Álgi bir qarań qalǵyr qara noqattyń tóńireginde tompaıyp-tompaıyp eki-úsh adamnyń óligi taǵy da qaldy. Múmkin, ál-dármenniń aqyrǵy tamshysy taýsylǵan shyǵar. Múmkin, alasapyran arpalysta bireýlerdiń qoly qaterli tıgen shyǵar. Álde aıdaýyldardyń qamshysyn kótere almaı qaldy. A biraq aldanǵan úmittiń kúıigine shydaı almaı ketýleri de múmkin. Úzilgen úmit — ajal. Meniń bir táýba qylatynym, meniń janymnyń shyqpaı júrgeni — áli de sol sum úmit, atasyna nálet.

Esińde me, Turar. Meni Almatynyń abaqtysynan aıdaǵan bozala tańda sen arbanyń artynan júgirip, belbeýimnen ustadyń. Sonda qolyńa shýda jiptiń tarqatylǵan bir ushy ilindi. Tarqatylyp-tarqatylyp taýsylarda aıdaýyl shtyktyń qyrymen álgi jipti qıyp jiberdi. Sen qulap qaldyń. Sonda men kóńilime sekem aldym. Shirigen jaman jiptiń úzilgeni beker boldy-aý, bul shirkin elegizgen úmit jibi sıaqty edi-aý, dedim. A biraq, dátke qýat berip, sol úzilgen jipti, úzilgen úmitti men kóńildiń názik qylymen jalǵadym.

Jol hıkmetin aıtyp taýysa almaspyn, Turar. Kóktem shyǵyp, qar erip, muz buzylǵansha biz Ústiqut degen jerde jattyq. A muz buzylǵanda bizdi kemege salyp, Lena darıasymen alyp júrdi. Darıanyń nesin aıtaıyn, bizdiń Alataýdan aqqan búkil ózen-sý bitkendi jınasa, buǵan teń keler me eken, áı qaıdam. Kemeden túsken soń taǵy da jaıaý aıdady. Jeri taýly keledi eken. Alataýdaı aspanmen talaspasa da qyrat-qyrat, kileń orman jamylǵan dúleı dúnıe. Halqynyń keıbiri týra ózimizdiń qazaq-qyrǵyzǵa uqsaıdy. Áýeli qazaqtar ma, ıakı qyrǵyz ba, bular jaqut dep. Sóıtip jaqut degen eldi de kórdik. Sóılesip kóreıin desem, aıdaýyl ruqsat etpeıdi. Iakı olardy bizge jolatpaıdy. Olar bizge ish buratyn tárizdi, sirá.

Salt atty bir jaqut jol jaǵasynda qyratta turyp, men tusynan óte bergende daýystap, óz tilinde birdeńe-birdeńe dedi. Túsinbedim. Sonan soń ózi saýsaǵymen nuqyp kórsetip: «Saha, Saha» — dedi. Sonan soń saýsaǵymen meni nusqap, óz tilinde taǵy birdeńe surady. Túsine qoıdym: «Qazaq, qazaq», — dedim. Ol aqsıa kúlip, týysqanyn kórgendeı máz bolyp: «A-a, qassaha, qassaha!» dedi.

Taǵy da ózin nuqyp: «Saha» meni nusqap: «qassaha — týǵan, týǵan!» — dedi. Sonan soń meni aıaǵandaı basyn shaıqap, tańdaıyn qaǵyp, bir kúrsindi. Qoınynan bir teri qalta sýyryp alyp: «tamaha-tama-ha», — dep maǵan qaraı laqtyryp jiberip edi, aıdaýyl qaǵyp aldy. «Eı, sasyq ıakýt, aıda, ary júr! Áıtpese sen de osylarǵa qosylasyń», — dep jekidi. Jaqýt-saha qamshyny bir basyp, atyn orǵytyp, qyrdyń astyna bulań etip tústi de ketti. Qaıtyp kórinbedi. Onyń maǵan syılaǵany temeki eken. Sodan bastap men shylym shekkim keldi. Buryn jek kóretin neme edi. Endi qumartyp qaldym. Biraq buǵynyń terisine monshaq tizip tikken qaltaǵa qyzyqqan aıdaýyl syı belgini óziniń qoınyna súńgitip jiberdi.

Tanymaıtyn, bilmeıtin, aıdaladaǵy jerdiń bir qıyryndaǵy adam. Tań qalam. Nege bulaı? Nege jany ashıdy? Men ózgeler turmaq, óz qandas, qaryndastarymnan kóbine-kóp teperish kórdim. Talaılarmen doc ta boldym. Biraq dostardy men jat jurttan kóbirek taptym. Álgi jaqýt-sahanyń yqylasy kóń bolyp qatyp qalǵan kóńilimdi bir jibitip, ishi-baýyrymdy eljiretip jiberdi. Jer betinde áli jaqsylyq joıylmaǵan eken-aý dep, osy yqylastan tyń qýat alǵandaı bolyp qaldym. Jerdiń júzinde osy yqylas joǵalǵan kúni dúnıe qarań qalatyn shyǵar, atasyna nálet.

İlgeri basqan aıaǵyń keıin ketkende, dittegen armanyń túńgi adasqaq aldamshy ottaı jetkizbeı qoıǵanda, jan-jaǵyńnan jaý qamaǵandaı jalǵyz qalǵanda, osy men nesine tiri júrmin, endi maǵan bul jalǵan dúnıede ne bar? — dep bir túńiletin sátter boldy. Aıdaýdaǵy pende úshin eń aýyr kesel osy. Buǵan shydaı almaı, soqpa dertke ushyrap, qaıtyp ońala almaı, sheksiz Taıgada jer tompaıtyp qalǵandar qansha, atasyna nálet. Menimen birge ózimizdiń Áýlıe-Atanyń Murat degen bir shymyry boldy. Ol da áldeqalaı jalamen ustalsa kerek. Óte taqýa, tym taza kisi edi. A biraq soryna qaraı tym ýaıymshyl eken. «Artymda úıelmeli-súıelmeli úsh balam qaldy. Úsheýi temir qanat shaqa balapan sıaqty, ylajsyz náreste. Áıelim momyn. Tym bolmasa pysyq ta emes. Endi olar tipi qalar deımisiń. Ásirese bir jasqa tolar-tolmas kenjesi shinjeý edi, ne boldy eken? Áı, úzilgen shyǵar, áı sorlaǵan shyǵar», — dep kúni-túni ýhileı beredi, kúni-túni ahylaı beredi. Qaraýyldyń ákelip bergen batpaq kójesin ishpeı ıterip tastaıdy. Áýeli men ony demep, «sorly ajalyńnan buryn ólemisiń. Bala sende ǵana bar da, basqada joq, pa! Qudaı basqa saldy, kónesiń. Qudaıdan ólim tileseń, ólim seniń ótinishińsiz-aq ózi keledi. Biraq qaı jerde, qaı saǵatta keledi, — ony eshkim boljap bilgen emes. Áıteýir jaryq dúnıede júr ekensiń, shúkirshilik et te, jaqsylyqty aldan kút!» — dep qaırat bergen bolyp júrdim.

Menen ajyrap, basqa topqa ketken soń, kóp uzamaı sol kisi dúnıe saldy. Oılaımyn, eger ekeýmiz ajyramasaq, áli tiri júrýi de múmkin edi-aý dep. Men de oǵan jaqut-saha. A biraq jańaǵy jaqut-saha barda, myna men ólmeımin, atasyna nálet. Qudaı sony aman qylsyn.

Kórgen-bilgenimdi tizbeleı berip qaıteıin. Áıteýir, qý súıegimiz saýdyrap Bodoıboǵa da jettik-aý. «Bodoıbo, Bodoıbo, altynnyń keni» degenge, bul bir Úrkittiń qalasynan da iri, altyn jalatyp, jarqyratyp tastaǵan naý shahar shyǵar desem, qıqy-jıqy qısyq úılerdiń qurandysy eken, táıiri.

Bodoıbonyń túrmesi basqa úılerinen góri myqty salynǵan ba dedim. Bu jaryqtyq patshanyń yqylasy abaqty degende erekshe qulaǵan. Qaı túrmesine barma, tastan órip, qamaldan da qatty yqtıattap salyp tastaǵan. Jan-jaǵy tay, bir jaǵy darıaǵa tónip turǵan el eken. Buryn bul qalanyń aınalasy ıt tumsyǵy batpaıtyn jynys orman eken. Endi jan-jaǵy úsh-tórt shaqyrym jerge deıin typ-tıpyl. «Ne bolǵan?» — desek, biletin orystar aıtady: katorjnıkter qashyp, arasyna tyǵylyp qalmasyn dep ormandy jaǵalaı otap, órtep jibergen dep.

Bodoıbonyń túrmesinde biz naǵashymyzdyń aýylyna kelgendeı bolyp qaldyq. Tuńǵysh ret monshaǵa túsip, ish kıim aýystyryp, sheshinip jatyp uıyqtadyq. Aýqatty da birshama berdi, toıa jeıtin boldyq. Sóıtsek, bul jańa tozaq aldyndaǵy az kún boı jasaý eken. Alys joldan aryǵandardy az ǵana áldendirip alǵan soń, túrmeden aıdap shyǵyp, túksıgen jartastyń etegine alyp bardy. Muny «Jartas» kenishi dep ataıdy eken. Búkil Bodoıbodaǵy eń tereń, eń aýyr kenish osy bolsa kerek. Jer astyndaǵy qarańǵy kórge tirideı kirgizdi. Kólbeý satymen bir-birlep, qazdaı tizilip túsemiz. Ár jerde jyltyrap shyraǵdan turady. Tóbeden sý tamshylaıdy. Jelkeńnen ázireıliniń oǵyndaı tıgen tamshydan qorǵalanyp, moınyńdy qyjyraıtyp ishińe tyǵyp alasyń. Shıqyldaq jaman aǵash saty taıǵanaq. Abaılamaı taıyp ketseń, kóriń tereń.

Apan úńgirdiń túbine jetken soń qolymyzǵa kúrek pen qaıla berdi. Al kep tasty soqqyla. Qazylǵan tas pen topyraqty «táshkege» salyp, syrtqa shyǵarady. Almatynyń túrmesinde sen atqora tazalaıtyn qol arba kádimgi. Altyn degenimiz osy eken. Altyn degen jaryqtyq am basyndaı bolyp jatady eken desek, kádimgi qudaıdyń qý qum topyraǵy. Sony joǵary shyǵaryp, sýly naýamen «vajgert» tógedi eken. «Vajgert» degeni kádimgi kıiz. Úlken kıiz. Altyn qıyrshyǵy tac qumnan ajyrap, sol kıizge uıyǵyp qalady eken. Jumystyń bar túri osy, Turar. A biraq bul naǵyz tozaq. Tizeńnen shylqyldaǵan sý keship júrip, qarańǵy jerdiń astyn kórtyshqansha qaza beresiń, qaza beresiń. Qaraýyl degen ıt janalǵyshtan jaman. Sál damyldasań — aıamaıdy. Jerdiń astyna tań qarańǵysynda túsip, ińir qarańǵysynda bir-aq shyǵamyz. Sondyqtan biz kúnniń júzin kórmeımiz.

Shahtadan shyqqanda bizdi baraqqa kirgizip, anamyzdan jańa týǵandaı, tyr jalańash sheshindirip qoıyp tintedi. Qomyt kıimniń jyrtyq-tesigin túgel timiskilep shyǵady. Altyn urlaıdy dep kúdiktenedi. A biraq taza altynnyń shashyrap jatqanyn kórgen emespiz. Bári qum, topyraq, onyń altyny qaısy, qumy qaısy — aıyrý qıyn. A biraq pende bolǵan soń, taza altyn tabylsa, alǵyń da keledi. Katorjnıktiń mıyn bul oı kúndiz-túni shaqqylaıdy da turady. A biraq qasha qalǵannyń ózinde qarjy kerek. Árıne, altynyń bolsa, elge jetý ońaıyraq. Ásirese kóktem shyǵa, janyń bir bostandyqqa bulqynyp shyqqysy keledi-aq. Qar ketip, kók shyqqanda, tústikten qustar qaıtqanda, sol qustar kelgen jaqqa katorjnıktiń kózi muńaıa qaraǵanyn kórseń, atasyna nalet! Bodoıboda ne kóp, kenish kóp. Katorjnıkter sonyń birinde ǵana isteıdi. Basqalarynda jaı jumysshylar isteıdi. Kóbisi Reseıden óz erkimen jumys izdep kelgender. Bodoıbodan baıyp qaıtpaqshy bolǵan beıbaqtar.

Iaǵnı katorgaǵa óz erkimen kelgender. Aıaq-qolynda kiseni joq demeseń, olar da katorjnıkter. Tapqany qý tamaǵyna jetpeıdi. Kózi ashyq orystar aıtady: bir kılo jarma Reseıde eki som, ol munda tórt som, bir put tuz Reseıde qyryq tıyn, munda eki som, bir kılo qant Reseıde bes som, munda on som, — dep.

Saımasaılar munda da bar. Jumysshy sorly bala-shaǵasyn asyraý úshin mundaǵy Saımasaılardan azyq-túlikti qaryzǵa alady.

Qaryzdanyp táýeldi bolǵan sorly ómir-baqı quldyqta qalady. Qutyla almas quldyq qamyty munda da kóp.

Bas-basyna úı qaıda? İshine torǵaı qamasań turmaıtyn jyrtyq baraqtarǵa bala-shaǵasy da, boıdaǵy da aralasyp, syǵylysyp jatatyn kórinedi. Olarǵa qaraǵanda túrme beıish deıdi bizdiń orystar. Jyrtyq baraqtaryn jamaýdyń amalyn qara. Jumysshylar baraqtarynyń syrtyna qar úıip, shelekpen sý tóge beredi, tóge beredi. Ol siresken muz bolyp qatady. Sóıtip jataqtyń jyrtyǵy biteledi.

«Muz sylaqty» qalanyń adamdary aqyry azapqa shydaı almaı, bastyqqa baryp, jumys jaǵdaıyn jaqsartyp, jalaqyny kóbeıt dep talap qoımaq bolyp, bálenbaı myńy jınalyp, ulyǵyna bara jatqanda soldattar qarýsyz beısharalardy myltyqpen atyp, jýsatyp saldy. Bul sumdyqty biz kóre alǵan joqpyz, a biraq túrme qansha biteý bolsa da, syrttaǵy habar abaqtynyń tac qamalynan ótip ketedi. Sol soıqannan keıin bizge de qaraýyl burynǵydan beter kúsheıtildi. «Lena qyrǵyny» degen soıqan dál bizdiń qasymyzda boldy. Kózi ashyq orystar aıtady: «Patshanyń kúni taýsyldy. Endi kóp uzamas. Jaǵdaı ózgeredi. Bizge de bostandyq bolady», — deıdi. Ondaı atty kún bolsa, senimen qaýyshar kún týar, Turar. Áıteýir, bir zor daýyldyń jaqyndap kele jatqanyn, oqymasam da, men sezetin sıaqtymyn. Sol daýyl adam ómirindegi joqshylyq, aldaý-arbaý, bále-jala, zorlyq-zombylyq sıaqty. Baıaǵy Almatynyń túrmesindegi tamyr Eskendirdiń aıtqan Lenın degen kisisin munda aýyzǵa jıi-jıi alady. Estigen saıyn qulaǵym eleńdep, meniń bir jaqyn adamymdy atap jatqandaı, ishim jylyp qalady. Sol Eskendir shynynda kóregen eken. Alǵash sodan estigende nana qoımap edim. Endi mundaǵy halyqtyń bar sengeni — Lenın.

«Jartas» kenishiniń túbinde maıyp bolmasam, jaqsylyqqa men de jetetin shyǵarmyn degen úmit jandy jylytady. Oqyǵan orystar Pýshkın degen aqynnyń óleńin aıtady. Qazir men orysshany bilip qaldym ǵoı. Sol Pýshkın, patshaǵa qarsy shyǵyp, katorgaǵa budan júz jyl shamasy buryn aıdalǵan dekabrısterge myna óleńmen sálem joldaǵan eken.

«Vo glýbıne sıbırskıh rýd
Hranıte gordoe terpene
Ne propadet vash skorbnyı trýd
I dým vysokoe stremlene» —

dep.

Sol Pýshkın taǵy da: «Kisender talqandalyp, abaqtylar qırap, bostandyq tańy atady. Sonda qoldaryńa aldaspan alyp, jaýdy jaıratasyńdar», — depti.

Qolyna men de qarý alyp, azattyq úshin alysyp ólsem, armanym joq. Paıǵambar aqynnyń aıtqany kelgeı.

Aıaq-qoldaǵy aýyr kisenge baýyr basyp ketkenim sonshalyqty, eger onyń kilti ashyla qalǵan kúnde tastamaı, eskertkishke ala ketemin. A múmkin bul kisennen qanjar soǵýǵa tura keler. Patshanyń ıtteriniń basyn shaýyp, sol qanjardy jaý qanyna sýarsam, mende qandaı ókinish bar.

Taǵy bir arman-tilek. Kisenimniń qanjardan artylǵan bir túıirinen men saqına soǵar edim. Seniń týǵan anań Qalıpa dúnıeden erte kóshti, Turar, qolyna saqına sala almadym. Odan keıingi alǵanym İzbaısha seniń týǵan anańnan kem bolǵan joq. Shıetteı eki náresteni, senimen Túımetaıdy analyq meıirimmen ısinip, baýyryna saldy. Qula daýyl qý tirshiliktiń kúıbeńimen júrip, onyń da saýsaǵyna saqına kıgize almadym.

Jyldar júzine er adam jar qushaǵynsyz kún keshýdiń ahıretteı qasiret ekenin men saǵan táptishtep jatpaımyn, ulym. Nesin jasyraıyn, Sibirdiń uzaq túnderinde men İzbaıshany da kóp oıladym. Sen de er-azamat bolyp ósip qalǵan shyǵarsyń. Qudaı saǵan aldaǵy kúnde alǵan jardy adalynan bersin. İzbaısha meniń adal jarym edi. Endi menen kúder úzip, basqa bir tóbetke táýeldi bolsa, amal joq. Al meniń neǵaıbyl nálet jolyma qarap, áli de kútip júrgen bolsa, men kisennen soqqan temir saqınany onyń perishteli saýsaǵyna saf altynǵa balap salar edim. Aqyly bolsa, munysy nesi dep, tań qalmas. Ras, temir kisen aıaǵyma tusaý bolyp, adymymdy ashtyrmady. A biraq jyldar boıy serik bolǵan sur temirge et úırendi, ol da meniń bir múshemdeı boıǵa sińisip ketken tárizdi, atasyna nálet.

Egerim, meniń alǵanym İzbaısha áli bar bolsa, saǵynysh jalynyna taptalǵan, qasiret býyna sýarylǵan, meniń shydamymmen shyńdalǵan temir saqınany oǵan tartý etpekshimin. Bodoıbodan bir saqınalyq altyn da tabar edim, a biraq altyn saqına Rysquldyń jary İzbaıshaǵa jaraspasa kerek. Menen arylmaı kele jatqan bir arman syry osyndaı, Turar.

Turar, baýyrym meniń. Bul hatymdy men juldyzdarǵa tapsyrdym. Birine-biri qol jalǵap, saǵan jetkizer, aıan berer. Ákeńniń tiri júrgenin sezdirer. Menen kúder úzbegeısiń. Meniń ońaılyqpen jan bermeıtinimdi sen bilesiń ǵoı. Aspandaǵy juldyzdar saǵynyshtyń kıesi kórinedi. Bodoıbonyń sary altynyndaı saǵynyshymdy sen juldyzdarǵa qarap tanyrsyń.

Seni meniń saǵynyshym jelep-jebep júrgeı, Turar... Jaryq dúnıeniń júzinde kórisýge jazsyn taǵdyr ekeýmizdi.

Ákeń — Rysqul.

I

Tashkentten attanǵaly beri de eki kún boldy. Beket-bekette at aýystyryp, az tynystap, aıalsyz salyp uryp júrip otyrǵannyń ózinde araǵa eki kún salyp Áýlıe-Ataǵa áreń jetti.

Atshabardyń astyndaǵy Kerýen saraı beketinde aýystyrar at joq bolyp shyqty. Tashkentten kele jatqan rotmıstr beketshini jaǵasynan alyp:

— Tez tap attardy! Men general-gýbernator Kýropatkınniń tótenshe tapsyrmasymen Merkege asyǵyp bara jatqan resmı adammyn! — dedi.

Beketshi o da qudaıdyń pendesi ǵoı, á degende rotmıstrdiń qolyn jaǵasynan julqyp tastap-aq edi, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı badyraq kóz dembelshe qazaq general-gýbernatordyń esimin estigen soń jeli shyqqan torsyqtaı solyp sala berdi:

— Álginde ǵana tyń attardy oıazdyń ókili jegip júrip ketti. O da Merkege bara jatyr...

— Oıazdyń mekemesi qaı jerde?

— Kaýfman kóshesinde, myrza. Úlken sary úı. Júrińiz, men ertip aparaıyn, — dep elpeńdeı qaldy.

* * *

Qan sorpa bolǵan attaryn Shaqpaqtan shyqqan arbakesh atqoradaǵy aqyrǵa aparyp baılady. Kúımedegi jolaýshylar jerge túsip, aıaq-qolyn jazdy. Tashkentten mingen ǵalym-etnograf sakvoıajyn ashyp, tamaq jeýge kiristi. Turar óziniń ózegi talǵanyn sonda baryp shyn sezgendeı boldy. Ash ózek úzilip keterdeı sazyp tur. Sony baıqaǵan etnograf dámge shaqyryp edi, Turardy namys jibermedi. Onsyz da jol-jónekeı tamaǵyn osy ǵalymnan asyrap keldi. Qashanǵy masyl bola beredi.

— Raqmet. Tamaqqa tábetim joq, — dedi.

Joǵarydaǵy Atshabarǵa shyǵyp qaıtpaqshy bolyp bir turdy. İs Túlkibastan, ne Merkede bazarlap kelgen aǵaıyn kezdesip qala ma degen dáme.

Túlkibastyqtardan bálendeı bireýdi jyǵa tanı qoımas, biraq jón-josyq surastyrsa, óziniń aty-jónin aıtsa bul tarapta munyń ákesin biletin qazaq-qyrǵyz tabylar da ma edi. Al merkelikterdiń bala-shaǵasyna deıin biledi. Ákesi Atshabarda kezinde talaı bolǵan. Átteń, iz qalmaıdy. Áıtpese túıe taban qısyq etiktiń izi Rysquldyń ómiriniń jolyndaı buralańdap jatar edi.

İz qalmaıdy, sóz qalady. Ýaqyt — qalbyr elek sıaqty. Onyń kózinen usaq-túıek, maıda-shúıdeniń bári túsip ketedi de, irileri ǵana qalady. El aýzynda sóz sol iriler týraly ǵana saqtalady.

Túlkibasta — Turardyń ákesi týǵan. Babasy Jylqaıdar jatqan shyǵar áne bir qyrdyń astynda.

Perishteniń túsindeı, peıishtiń tórindeı qaıran Túlkibas! Saǵan, sirá, myna dıdaryńa qaraǵanda jamanshylyq jýymas. Mynaý zańǵar alqarakók aspan, anaý asqar Táńirideı taýlar, aıdahardaı shapshyp aqqan asaý aqjal ózender, qanyq jasyl japyraqty áýlıe jańtaq aǵashtar, túpsiz aspan shyrqaýynda qalyqtap júrgen tákappar qyrandar; tóskeıdegi shúıginde semizdikten mamyrlap qalǵan shyjandaı mal...

Iá, bul jánnatta tek Adam-Ata men Haýa-Ana tektes adamdar ǵana tursa kerek edi. Biraq peıishtiń ózinde de ótirik-ósek, qyzǵanysh pen qastandyq, jaýyzdyq pen qaraýlyq baǵzy zamanda, adamzattyń bozala tańynda boı kórsetse, búgingi pendelerge ne joryq. Áıtpese, Adam-Ata men Haýa-Anadan týǵan Qabyl ózi inisi Abyldy qyzǵanysh qyrsyǵynan taspen uryp óltirer me edi? Jaýyzdyqtyń tórkini peıishtiń tórinen shyqqan.

Adam-Ata men Haýa-Ana ómir súrgen jumaq ta dál osy Túlkibastaı-aq bolǵan shyǵar. Munda da Abyldar bar, munda da Qabyldar bar. Bul jerdi jaılaǵan eldiń arǵy babasy Shilmembet degen kisi eken. Sodan taraǵan urpaqtan batyr da týǵan, qatyn da týǵan, dana da shyqqan, shala da shyqqan. Perishte júrgen jerdi shaıtan ańdıdy. Perishtesiz jerde shaıtan jumyssyz qalady.

Áıtpese, jıyrma úı Sálik budan otyz jyl buryn Túlkibasty tastap, ulardaı shýlap, údere kósher me edi?

Rysquldyń aǵasy Berdiquldyń qany tógiler me edi? Aspandaǵy Alataýdan qulap aqqan móldir bulaqtar Dáý-Babanyń baýyryna kelgende qyzǵyltym tartatyn sıaqty. Berdiquldyń qany emes pe eken? Áldeqashan, budan otyz jyl buryn tógilgen qan áli kúnge deıin jýylyp bitpese, móldir bulaq qyzarmasqa ne shara!

Daýylbaı bolys urǵyzyp óltirtken Berdiquldyń múrdesine jylda kóktemde qaýlap kók shyǵady. Qorǵansyz zıratqa kirip ketip mal jaıylady. Berdiqul molasynyń ústindegi shúıgin shópti tilimen talmap, sıyrlar qomaǵaılana jalmaıdy. Záńgi-babanyń qunyqqanyna qaraǵanda sol jetim tóbeshiktiń shúıgini shyryn bolar. Shóp shyryn sútke aınalar Berdiquldyń súıeginen nár alǵan sútti adamdar ishedi, Daýylbaı da ishetin shyǵar.

Sodan beri otyz jyl ótipti. Taý da ornynda, tas ta ornynda. Jıyrma úı Sálik-Sary jyraqtap ketkeni bolmasa, el de ornynda. Qandy sý iship, qaıǵysyz qara quldaı júrip jatqan jaıy bar kórinedi.

Teńbil-teńbil qarakók orman, oıdym-oıdym jasyl araldar arasynan toqal tamdar da, aq shańqan shalqaq aq úıler de kezdesip qalady. Ala-qula dúnıe. Anaý baı, mynaý kedeı dep peshenesine jazyp qoıǵandaı. Ákesi Almatynyń túrmesinde otyryp aıtqan áńgime boıynsha shamalaıdy: myna qara qabylan taýdyń ar jaǵy — Iirsý, Kelte, Masat, shyǵysyn ala Aqsý-Jabaǵyly. Ular ushyp, arqar júgirgen, qyran qalyqtap, aıý mekendegen, júz jyldyq aǵashtary ıt muryny ótpes kór bolyp ketken qara orman, arshaly taý. Kıik oty, qulan oty, kókemaral sıaqty asyl shópter ósetin qasıetti topyraq.

«Kúmisbastaý qaı tusta eken? — dep qoıdy Turar jol boıy. — Daýylbaı áli bar ma eken? Sol Daýylbaı bolmasa jıyrma tútin Sálik-Sary jel aýdarǵan qańbaqtaı jer jannaty Túlkibastan aýyp, Alataý bókterin jebelep, alysqa keter me edi?».

Ádiletsiz jeńis — rýhanı jeńilis. Rysquldy elden aıyrǵanmen Daýylbaı muratyna jete aldy ma? Másele qaıda?

Túlkibastyń ústinen ótip bara jatyp, Turar óz ákesiniń jan dúnıesin endi tereń túsine túskendeı boldy. Mynandaı jumaqtan jyraqtap ketý úshin sebep ońaı bolmasqa kerek. Jumaq bar da, tamuq bar. Jumaqta tek perishteler ǵana turmaıdy.

Bir kúni túrmeniń terezesinen qıaqtaı bolyp jańa týǵan aı kórindi. Turar:

— Kóke, kóke! Anany qarashy! — dedi saýsaǵyn shoshaıtyp.

Rysqul balanyń qolyn qatyp jiberdi.

— Jańa týǵan aıta saýsaq shoshaıtpaıdy! — Qolyńa súıel shyǵady, — dep edi sonda ákesiniń úni jumsaryp.

Ákesi de bala bolǵan. Anaý Dáý-Babanyń qyrqasynan qyltıyp jańa týǵan aı kóringen shyǵar. Bala Rysqul:

— Áne, áne! Jańa týǵan aıǵa qarańdar? — dep saýsaǵyn shoshaıtqan bolar. Sonda ákesi Jylqaıdar:

— Shoshaıtpa saýsaǵyńdy! — degen-aý, sirá. Sodan soń:

— Aı kórdim — aman kórdim. Jańa aıda jarylqa, eski aıda esirke! — dep bata qylyp, betin sıpaǵan shyǵar.

Turar ákesiniń bala kózin baıqaǵandaı.

Ne kóp, aǵash kóp eken: naý terekter, qarakók qaısar emender, jańǵaq pen jabaıy alma... Anaý emendi bul topyraqtan eshkim de ajyrata almas. Tipti alaı-túleı Shaqpaqtyń daýyly da myzǵyta qoımas. Ákesi sonda aǵashtan osal boldy ma? Tamyry qoparylyp, ebelekteı el kezip ketkeni qalaı?

Biraq Rysquldyń júrek qylynyń bir ushy Túlkibasta jatqanyn Turar biledi. Biledi. Ol názik te bolsa, bolattaı berik qyldy eshkim de úze almas. Qandaı alysqa ketse de, tipti Sibirge aıdalǵanda da ol qyldy qıar qudiret tabylǵan joq.

Ákesiniń týǵan jerge degen mahabbat jalyny Turardy da jylytyp, Túlkibasty eriksiz jaqsy kórip ketkendeı. Átteń Merke bolmasa, Merkede kútip turǵan ister bolmasa, Turar sonda kúımeden túsip qalar edi. Dáý-Baba, Kúmisbastaý, Sháńkibastaý, Iirsýǵa barar edi.

Kúıme Kornılovka selosyna aıaldap, jámshik at aýystyryp jatqanda, Turardy bir alyp magnıt tartqandaı, ózimen ózi kóp alysty. Kornılovkanyń ejelgi aty — Jaskeshý edi. Qoqan qyrǵynyndaǵy tógilgen jastyń keshýi me, qalmaq qyrǵynyndaǵy tógilgen jastyń keshýi me — belgisiz. General Chernáev júrip ótken soń Kornılovkanyń ústińgi jaǵynda baıaǵy aıta beretin Sháńkibastaý, Qaraqoıyn qonysy asa alys ta emes edi. Sol Qaraqoıyn Turardy ózine Odısseıdi tartqan sıqyrly sulýlar aralyndaı arbaı berdi. Sıqyrly sulýlar aralynda qalyp qoımas úshin Odısseı ózin kemeniń dińgegine baılattyryp tastaǵany sıaqty. Turardy da baılap-matap turǵan jaı — Merke sapary. Áıtpese, qazir Qaraqoıynǵa burylsa — Ahat atasyn kórer edi...

Ahat Almatydan Turardy alyp qashqaly da on jyl ótip ketipti. Sol sapar atasy Turardy Merkedegi Qyrǵyzbaıǵa tabystap, ózi osy Túlkibas asyp ketken. Turardy Túlkibasqa ala ketýge Daýylbaı áýletinen seskengen.

Merkeniń bazarynda balamen qoshtasyp turyp:

— Al, shyraǵym, Merke de seniń bir eliń. Qyrǵyzbaı seniń týǵanyń. Aıtqanyn iste, tilin al. Alla senimen aman kórisýge jazsyn. Zaman ońalsa, qaýqarym jetse, izdep kelip, ata-babań týǵan jer Túlkibasty bir kórsetermin. Sonda sen ata-babanyń qasıetti topyraǵyn jersinip, ana sútiniń dámin alǵandaı bolarsyń. Al, eger meniń kózim jumyla ketse, er jetkende áıteýir bir izdep kelip, beıitimniń basyna tize búgip: «Eı, beıshara Ahat atam, men seniń urpaǵyńmyn. Jasýdaı jaqsylyǵyń tıip edi, sol jaqsylyǵyń aldyńnan shyqsyn!» — dep bata qylǵaı. Bul dúnıeden urpaqsyz óter men beıbaqqa dúnıede saýabyń tıer. Hosh-qaıyr!

Qolyńdy jaı, Turar! Ajaldan buryn eshkim ólmeıdi. Aldymdaǵy tirshilik boljaýsyz. Allanyń amanat qoıǵan jany bar. Múmkin, kóremin, múmkin endi qaıtyp kórmespin. Eger men áldeqalaı ahıretke bet alsam, «atalap» artymnan bir kelýge arlanba, Turar. Dúnıe-jalǵanda Ahat degen atam ótken dep esińe ala júr. Qoshtasarda sońǵy sózim: — Artyńnan qýmasyn, aldyńnan býmasyn! Áýmın!

Ahattyń Merke bazardaǵy sońǵy sózi osy edi. Ol kezde Turar on jasta edi. «Artyńnan qýmasyn» degende «Almatydan Prıhodko qýyp kelmesin» dep túsingen. Endi oılasa, atasynyń batasy ol maǵynadan áldeqaıda keń eken. Artyńnan qýyp otyratyn — jamanshylyq, aldyńnan ylǵı da kútetiniń — jaqsylyq. Birinen qashqan bolasyń, birin ómirbaqı kútip, aldaǵy kúnge moınyńdy soza beresin, soza beresiń. Biraq bir qudiret: «Aýzyń asqa, aýyń atqa jarymasyn», — dep qarǵap qoıǵandaı, Taý-SHilmembet áýletiniń basyn taýǵa da, tasqa da soqty. Rysquldyń eteginen ustap, shırek ǵasyr sandalystan soń týǵan Qaraqoıynǵa qaıtyp oralǵan Ahat endi tiri me, joq pa? — Belgisiz.

Adam ólse, artynda ne qalady? Myna zańǵar taý, anaý zeńgir aspan, jasyl japyraq, analyq topyraq, shyryldaǵan torǵaı, qalyqtaǵan qus qalady.

Egde jigit kezinde elden ketip, eńkeıgen qart shaǵynda qaıta kelgende Qaraqoıynnan ne tapty eken? Kúndiz oıynan, túnde túsinen shyqpaıtyn týǵan jeri ne tartty eken Ahattyń sybaǵasyna? Sálik atadan óz qatary sıregen shyǵar. Kárilerin taba almaı, jastaryn tanymaı, jat jerge kelgendeı bir sarsań keshken bolar da. Baıaǵy dáý Omar sıaqty Ahat atasy Daýylbaıdyń aıaǵyna jyǵylmas.

Turar osyny oılap, Qaraqoıyn jaqqa qarap júregi syzdady. Kúımeden qalyp Qaraqoıyn ketýge bir tolqyp turyp, qaıtadan qataıyp qaldy. Myna Túlkibas oǵan qansha ystyq kóringenmen, onyń kóńili qalǵan jalǵanshylyq ta bar edi.

Bul habardy ol Pishpekte oqyp júrgende kanıkýlge Merkege kelip, Qyrǵyzbaı atasynyń úıinen, onda da sampyldaq Salıha apasynan esitken.

— Álgi júziqara baıǵa tıip alypty. Esittiń be, Turar-aý, oıbý, ne betimdi aıtaıyn, myrzaǵanyń kúıigin qaıda baryp tartaıyn!

Ógeı shesheń İzbaıshany aıtamyn: Moldabek qaınysyna qosylyp alypty, jalmaýyz. Myrzaǵamdaı asyldyń basyn jutqan jalmaýyz. Kebenek kıip ketken erdiń jolyn kútpeı, ne óldi degen habary joq, nekeli erdiń namysyn qorlap, baısyrap bara jatqan ıt qanshyq, Moldabektiń momyndyǵyn maldanyp, tıip aldy, qaıteıin. Qaıteıin-aý, qaıteıin, qaısybirin aıtaıyn, Turar-aý! Myrzaǵama tartpaǵan myryń Moldabek! Týǵan atasynyń jarynyń qoınyn qalaı ashty eken! Óldi degen sýyq habary bolsa bir sári. Ondaı jamanaty joq, sum dúnıeni shyr aılanyp bir kúni qaıtyp kelse — ne betin aıtady İzbaısha men Moldabek — júzi ǵana qaralar?!

Salıha sheshesi eki kózin tars jumyp alyp, qos búıirin taıanyp, eki jaǵyna kezek-kezek teńselip, «Júziqaralar!» — degen saıyn bóstektiń ústin dáý judyryǵymen qoıyp-qoıyp qalady. Bóstekti emes, İzbaısha men kishi qaınysy Moldabekti judyryqtap jatqandaı beıne bir. Qyrǵyzbaı atasy bolsa, aıtqyzbas edi, sonyń úıde joqtyǵyn paıdalanyp, aı, armansyz bir aqtaryldy-aý Salıha apasy.

Sol Moldabek pen İzbaısha qazir Túlkibasta. Olardyń betin Turar qalaı kóredi? Osy jerde ol Ahat atasyna da ishteı renjigen sıaqty. Moldabek pen İzbaıshanyń neke qıaryna Ahat ta qatysty-aý dep qaýiptenedi.

Ógeı de bolsa, İzbaıshany Turar jaqsy kórýshi edi. Kelinshektiń de balaǵa qaqań-soqańy joq bolatyn. İzbaıshany Sibirge ala ketemin dep ákesi Rysqul túrmede jatyp qansha áreket jasaǵanyn Turar jaqsy biledi. Sibirge ilesip bara almaımyn dep İzbaıshanyń atynan jazylǵan qolhatty da biledi. Ol tilhatqa ákesi senbep edi. Sonda ákesi aldanǵan boldy ma? Sonda Taý-SHilmembet Rysquldy shynnan óliler sanatyna qosqany ma?

Buǵan Turar kóńili senbeıdi. Aqıqat kóziń kórmegen soń, úkimet ákeń óldi dep resmı habar bermegen soń, qaıran kóńil úmitker.

Taý-SHilmembet Talǵardyń baýraıyna tyǵylyp turǵan Besaǵashta otyrǵanda Ahat atasy qıssa oqıtyn. «Alpamys batyrdy» Turar sol bir sábı shaǵynan biledi. Endi sol Alpamys jıi-jıi esine túse beredi. Óziniń ákesi Rysquldy Alpamysqa balaıdy. Moldabek — Ultanqul eken deıdi. İzbaısha — Gúlbarshyn, Ahat atasyn — túıe baǵyp jylap júrgen — Qulbaı shalǵa uqsatady. Kúnderden kún ótkende Rysqul-Alpamys tiri qaıtady. Ahat Qulbaıdy quldyqtan qutqarady. Moldabek-Ultanquldy tepkilep, ıt terisin basyna qaptaıdy. Al İzbaısha-Gúlbarshyn... Osy araǵa kelgende Turar Gúlbarshyn syndy asyldy İzbaıshaǵa aıyrbastaǵysy kelmeıdi. Gúlbarshynnyń jóni bólek qoı.

Al ákesi Rysqul naǵyz Alpamys. Qıssa men shyndyq arasynda kóp qısyn bar. Halyq qıaly telegeı teńiz bolǵanda da, sol qıaldyń arqaýy — ómir. Munyń da ákesi ańyzǵa aınala bastady. El arasynda Rysqul týraly ár alýan joramal júr. Rysqul katorgadan soldattardy óltirip qashyp, astyna ala at minip, basyna aqqýdyń terisin kıip (jurt oǵan aqqýdyń terisin nege kıgizetini Turarǵa múlde túsiniksiz) el aralap júretin kórinedi. Tipti onymen birge oqyǵan Tórebek degen jigit bir kúni Turardan kádimgideı:

— Sen ákeńmen jolyǵypsyń ǵoı. Merkege seni izdep kelip, senimen ońasha sóılesip, ketip qalypty ǵoı. Astynda ala aty, basynda aqqýdyń terisi bary ras pa? — dep te surady.

— Beker sóz, — dep shynyn aıtqan Turarǵa:

— Patshaǵa qarsy qol jınap júr deıdi. Sonysyn bilip, qorqyp aıtpaısyń ǵoı, á? — deıdi.

Kimniń aýzyna qaqpaq qoıady, Tórebek te bireýden estigen. Biraq ákesin kórmegeni Turardyń ózine aıan. Qıssa, ańyz degen osyndaıdan týatyn shyǵar. Aty ańyzǵa aınalǵan adamǵa ajal darymas. Táni ólgen kúnde de, rýhy jalaý bolyp jelbirep júrer.

Ákesiniń patshaǵa qarsy qol jınaýy — halyqtyń qıaly bolsa, Turardyń qol jımaq bolyp Merkege asyǵyp bara jatqany kádimgi shyndyq.

Joq, Turar bul sapar Túlkibasqa aıaldaı almaq emes. Qosh, qaıran ata-baba qonysy! Qosh, Ahat ata! Qosh, jalǵyz baýyr Túımetaı! Kóriskenshe kún jaqsy...

Artta Shaqpaq asýy qaldy. Jýaly jeri qaldy. Qarataýdyń Kúıik asýyna shyqqanda arǵy betten munartyp Áýlıe-Ata kórindi. Áýlıe-Ataǵa jaqyndaǵanda Asaý deıtin ózenniń jaǵasyndaǵy bir seloǵa toqtap, jolaýshylar sál tynystady. Etnograf-ǵalym rotmıstrden selonyń atyn surady.

— Golovachevka, — dedi rotmıstr óziniń bilimin kórsetip qalǵysy kelip. — Áıgili general Chernáevtiń Golovachev degen ofıseri bolǵan. Selo sonyń atynda.

— Al buryn ne dep ataǵan? — dep táptishtedi ǵalym.

— Buryn bir áýlıe áıeldiń atymen atalǵan kórinedi. Qalaı edi, shaıtan alǵyr?

— Aısha-Bıbi, — dedi jergilikti qyzyl qańlylardyń biri. — Áne, anaý turǵan sol Aısha-Bıbi kúmbezi.

— Aısha-bıbi degen atynyń ózi ádemi emes pe? — dep ǵalym shuqshıa tústi. — Endi esime tústi: ol Qarahandar dáýirinen beri kele jatqan eskertkish. Halyqtyń ǵasyrlar boıy qoıǵan atyn syzyp tastap, áldebir belgisiz ofıserdiń esimin qoıýy qalaı?

— Ǵalym myrza, bul sizdiń sharýańyz emes. Patsha ofıserin olaı qorlamańyz! — Rotmıstr tikshıe qaldy.

— Mártebeli myrza, uly Reseıde ne kóp — patshanyń ofıserleri kóp. Al anaý eskertkish — qaıtalanbas tarıhı mura. Aıyrmashylyq jer men kókteı. — Ǵalym-etnotraf qalshyldańqyrap ketti.

* * * *

Ýaqyt tar. Árbir kún, árbir saǵat altynnan qymbat. Jaıaý júgirip jetetin jer emes. Áýlıe-Ataǵa áli poıyz joly — «shoıyn joly» jetpegen. Turar oılaıdy. «Átteń, ushy-qıyrsyz baıtaq dalany temir jol kesip ótse. Adymy qysqa aǵaıyndardyń tusaýy kesilip, qulashy keńise: búkil, tutas halyqtyń aıaǵy kisendeýli sıaqty. Kisendeýli attaı, kósilip shaba almaı tapyraqtaǵan, shoqyraqtaǵan zaman. Tashkentten Samarǵa deıin sapar shegip qaıtqan Turar poıyz joldyń ne ekenin biledi. Arystan óte bere kilt úzilip qalǵan sol joldy ıyǵyna salyp tartyp, uzartqysy keledi. Edildiń jaǵasynda keme tartqan býrlaktarsha moınyna qamyt kıse de uzartpaqshy bolady. Ne kerek, ol tek qıal ǵana.

Al qazir, otarba turmaq, atarba da joq. Kúıme toqtap tur. Bar úmiti álgibir edireńdegen rotmıstrde ǵana. Sol zor bermese, Merkege búgin kólik túri joq. Áýlıe-Ata alasapyran. Burynǵydaı buıyǵy emes. Adamdardyń júris-turysy apyl-tupyl. Shotyr-shotyr toptasa beredi, kúńkildesip, seziktene sóılesedi.

Atshabarǵa barsa biraz jaǵdaıdan habardar bolar edi, biraq bul joqta rotmıstr at taýyp kelip, kúıme júrip kete me dep qaýiptendi.

Rotmıstrmen ekeýiniń arasy asa jaqsy da emes. Eser nememen eregisse, kúımege mingizbeı tastap ketýi de ábden yqtımal.

Tashkentten shyǵarda, endi júreıin dep turǵan sátte osy ofıser órt sóndirerdeı entigip jetken. Kúımeniń oryndyqtary bos emes. Jolaýshylar birine-biri ıyq tiresip, ıne shanshar jer qalmaǵan. Rotmıstr qalt turyp qaldy. Otyrǵan jurtty alaq-julaq birer qarap sholyp shyqty. Turarǵa ejireıe kóz tigip turdy da:

— Vstat! — dep buıyrdy.

— Mártebeli myrza, meniń bıletim bar. Zańdy ornym.

— Vstat! Aq patshanyń ofıserin kórgende túzemderdiń ornynan turyp, bas ıip sálem berýi kerek ekeni týraly jarlyqty oqymaǵan qandaı ońbaǵansyń? Aıyp tóletip, dúre soqtyryp, aıdatyp jibereıin be ózińdi!

Eregisten eshteńe ónbeıdi. Ondaı ospadarsyz tártiptiń bar ekeni shyn. General-gýbernator túzemderge arnap sondaı qorlyqty jarlyq jarıalaǵan.

— Ondaı jarlyqtyń bar ekeni ras, ofıser myrza. Jergilikti halyqtyń ókili aq patsha ofıserleri men chınovnıkterdi kórgende quldyq úrý belgisi retinde ornynan turyp, ıilip sálem berýge tıis. Bul týraly Kýropatkın myrzanyń kómekshisi Erofeev myrza qol qoıǵan tártipti oqyǵanym bar. Biraq ol jarlyqta kúıme ishinde de turyp bas ıý kerek degen pýnkt joq edi. Biraq, jaraıdy, otyryńyz ofıser myrza, — dep Turar ornynan kóterildi.

Rotmıstr otyrýyn otyrǵanmen, sózden tosylǵanyn sezip, esesin jibermeýge tyrysyp:

— Sen úshin arnaıy pýnkt kerek bolǵan ǵoı, — dep burq etti. — Aıtpaqshy, myna qazir jıyrma besinshi maýsym jarlyǵynan keıin túzemder de áskerge alynyp jatyr. Sen sodan qashyp júrgennen saýmysyń? Bul ne saıahat? — Rotmıstr: «bálem, jandy jerińnen ustadym ba?» — dedi bir ezýlep zárli mysqylmen.

— Ofıser myrza, siz basqa jarlyqty da bilýge tıissiz ǵoı, umytyp qaldyńyz ba, general-gýbernator qara jumysqa mobılızasıa jasaýdan bolystardy, aýylnaılardy, ımandar men moldalary jáne úkimet oqý oryndarynda oqyp júrgen shákirtterdi qutqarǵan jarlyq shyǵarǵan joq pa? Men osyndaǵy muǵalimder ınstıtýtynyń shákirtimin. Al qazir kanıkýlǵa Áýlıe-Ata ýezinde turatyn týysqandaryma bara jatyrmyn.

— Keshirińiz, — dedi rotmıstr basyn sál ızese de, zildene, kekesin únmen.

Degenmen, kádimgideı yǵyp qaldy. Óz keńsesinen shyǵyp jatqan jarlyqtyń bárin jatqa aıtyp jutynyp turǵan pysyq ta tákappar qaratory jigit muny judyryqsyz-aq tumsyǵyn qanatyp tastaǵandaı edi. Rotmıstr birtúrli yńǵaısyzdyq sezinip, ishteı renjip, ashýtas jalaǵan baladaı tyjyrynyp otyrdy.

Asyly, aram jeńis — rýhanı jeńilis qoı. Ondaı jeńis jandy jegish, lázzaty joq, qur qoqaıma. Rotmıstr Turardy qorsynyp, otyrǵan ornyn tartyp alǵanmen, qazir kóńili shytyr jegen ógizdeı beı-jaı.

Turar kúıme esiginiń jaqtaýynan ustap túregep tur. Ústindegi eýropasha kostúm óńi túspegen, taza, qyry synbaǵan, uıpalanbaǵan, súıkimdi. Boıy ortasha bolǵanmen, denesi qoladan quıǵandaı shymyr, jas adamnyń ál-qýaty shıyrshyq atyp, jigeri muqalmaı, júzi japyrylmaı, janyp turǵany baıqalady.

Osy qalpynda ol qorlanyp emes, rotmıstrdiń beısharalyǵyn aıap, músirkep turǵany sıaqty. Rotmıstr muny «túzem» dep kemsitti. Násildik aýrýmen aýyrǵan adamnyń sandyraǵyn aıtty. Bul aýrýǵa orystardyń azshylyǵy ǵana shalynyp, kópshiligi saý ekenine ishteı qýanyp, ofıserdiń ospadarsyzdyǵyn umytýǵa tyrysqan. Esine sonoý myń da toǵyz júz besinshi jylǵy Almaty túrmesinde otyrǵan Aleksandr Bronnıkovty aldy.

Aleksandr Bronnıkov kim? Mynaý otyrǵan rotmıstr kim? Ekeýi eki dúnıe. Jer men kókteı, qys pen jazdaı, kún men túndeı. Ekeýin de orys degenmen, kókirek basqa, kózqaras basqa. Bireýi zulymdyqtyń kúzetinde, bireýi adamgershiliktiń qyzmetinde. «Lenın aıtqan eki Reseıdiń kishireıtilgen kórinisi», — dedi ishinen Turar. Proletarlyq Reseı bar da, halyqtardyń túrmesi bolǵan Reseı bar. Túrmeniń ókili qarsy aldynda otyr. Al Aleksandr Bronnıkov bolsa... Qaıda eken qazir? Tiri me, óli me? Óziniń týǵan ákesi Rysquldyń taǵdyryńdaı tuman tutqan belgisiz, neǵaıbyl. Rysqul da, Aleksandr da 1905 jyldyń qaharmandary. Al revolúsıa qaharmandary op-ońaı quryp ketpese kerek-ti. Kóńilge sol ǵana medet. Áıtpese, olardyń tirshiliginen Turar beımálim.

Turardyń japadan-jalǵyz túregep turǵany jalǵyz rotmıstrdi ǵana emes, kúımedegi bar jolaýshylardyń báriniń julyn-júıkesine tıdi. Bári de kirpi ústinde otyrǵandaı qolaısyzdyq sezimde. Aqyry shydaı almaı, kózildirikti ǵalym-etnograf:

— Jigitim, otyryńyz, — dep yǵysqan boldy. — Myrzalar, sál jyljysańyzdar áli de bir kisilik oryn tabylar. Káne, káne, myrzalar.

Rotmıstr qopańdap kórshisin yǵystyra, jyljı bergenin ózi de sezbeı qaldy.

Turarǵa kúımeden oryn qatystyrǵan ǵalym sonoý Orynbordan kele jatqan etnograf bolyp shyqty. Jetisý qazaq-qyrǵyzdarynyń fólkloryn zertteýge kele jatqan beti eken. Kerýen saraıda kóliksiz otyryp qalǵan kezde ol Turarmen ózi tanysty.

Turardyń Merkege baratynyn bilip, ol jerdiń jaǵdaıyn, halqyn surastyrdy. Kúımeniń baspaldaǵynda otyryp sakvoıajyn ashyp, tamaqtana bastady. Dámge Turardy da shaqyrdy. Uqypty kisi. Pisirip alǵan birer taýyǵy, jumyrtqalary, tipti qıary da, qaǵazǵa oraǵan tuzǵa deıin bar.

Turar sypaıylyq saqtap, bas tartyp kórip edi, etnograf:

— Jigitim, men baıqaımyn, siz mádenıetti adamsyz. Biraq tamaqtyń uıaty joq. Kelińiz, — dep bolmady.

Ekeýi shúıirkelesip, oraza ashyp otyrǵanda qastaryna bir jetim kúshik kelip, shoqıyp otyra ketti. Tamaqtanǵandardyń birese qolyna, birese aýzyna qarap, jalanyp-jalanyp qoıady. Shydamaı turyp ketip, quıryǵyn bulǵańdatady. Basyn qısaıtyp qaraǵanda kózindegi jalynyshtan janyń shyr-shyr etkendeı bolady.

Etnograf taýyqtyń mújilgen aıaǵyn laqtyrar-laqtyrmas kóz ilespeıtin jyldamdyqpen qaqshyp alyp, azýǵa basyp kútir-kútir shaınaıdy da, bir-aq qylǵytyp salyp, taǵy da mólıe qalady.

Ash ala kúshik sóıtip, adamdardyń qolynan tamǵan tam-tum nesibesin qaqshyp alyp turǵan kezde, rotmıstr jetip keldi. Bakenbardty samaıynan kirsheń ter aǵyp, tútigip ketipti. Tamaqtanyp otyrǵan jolaýshylarǵa degen ashý-yzasyn ıt baıǵustan alyp, qyldyryqtaı súıekti qytyrlatyp jatqan kúshikti teýip kep jiberip edi, tumaq laqtyrǵandaı aýlaqqa baryp bir-aq tústi, shar-shar etip, kópke deıin áldekimge muńyn shaǵyp qyńsylap qaldy.

— Tilsiz maqluqtyń jazyǵy ne? — dep fólklorıst narazylyq bildirdi.

— Fılantropıa! — dedi rotmıstr kúımeniń kóleńkesinde turyp mýndıriniń jez túımelerin aǵytyp, oramalmen terin súrtip. — Sender úshin men áýre. Qazir attardy ákeledi. Qudaı qarǵaǵan bul azıattardyń qalasynda kólik tabý da qıamet. Maǵan renjigenshe, raqmet aıtsańdar jarasar. Fılantrop...

* * *

Tyń attar jegilgen qara kúıme Kerýen-saraıdan shyǵyp, Áýlıe-Atanyń qısyq kósheleriniń shańyn kóterip, taǵy da kúnshyǵysqa bet aldy. Bir kezde aldan asaý Talas ózeni kórindi de, qala artta qaldy.

Qaladan shyǵa bere rotmıstr at aıdaýshyǵa aıqaı saldy:

— Aıda jyldam! Jekkenderiń at emes, esek sıaqty, nemene júrisiń ónbeıdi? Aıda jyldam!

Myna daýystan Turar kenet selk ete qaldy. Bir kezde áldeqaıdan estigen tanys sózder... tanys ún... tanys maqam... Qudaı-aý, qaıda, qashan estigen?

Rotmıstrdiń aqyrǵan daýysyna at aıdaýshy artyna burylyp, ofıserge túksıe bir qarap aldy. Murty salbyrap, ezýinen tómen túsken, shoń muryn, qyrtys mańdaı, iri tulǵaly egde qazaq eken, lám demesten qaıtadan boıyn túzep, uzyn qamshyny asyqpaı joǵary kóterip, myltyq atqandaı shart etkizdi. Kúıme zaýlap ala jóneldi.

— Aıda jyldam! — dedi rotmıstr odan beter elirip.

«Qudaı-aý, shynnan sol ma? — Turar rotmıstrge kóz qıyǵyn saldy. — Men shynnan tanymaı qalǵanym ba? Eger bul shynnan Arkasha bolsa, ol da meni tanymady ǵoı. Demek, ekeýmiz de ózgergen bolarmyz. Arada on jyl ótti toı...».

Arada on jyl ótse de, aýzyndaǵy sol bir jattandy sóz ózgermegen. Attardy qamshylap, qýalap kele jatqandaı, jany yshqynyp, esire elirip ketetin qý ádeti qalmapty.

«Sol! — dedi Turar ishinen. — Dál ózi. Kesheli beri birge kele jatyp, qalaı ańǵarmadym? Qudaı saqtaǵanda, ol da meni tanymady».

Bala kezinde domalanǵan sep-semiz, irkildekteý neme edi, ysylyp, eńgezerdeı naý jigit bolypty. Jıren jez murtty, samaıynan tómen túsken bakenbardy bar, eńseli ofıserdi bir kezdegi shińkildek, bolpyq Arkasha dep kim oılaǵan.

... 1905 — 1906 jyldary myna Turar Almaty túrmesiniń bastyǵy Prıhodko myrzanyń gımnazıs balasyn faetonmen mektepke alyp baratyn. Faetonǵa túrmeniń qos jıren qasqasy jegilýshi edi. Jıren qasqalar myna bekettiń attaryndaı emes, atylyp turǵan jaraý júırikter bolar edi. At aıdaýshy Turarǵa álgi gımnazıs shińkildep buıryq aıtyp:

— Aıda jyldam! Nemene esek jegip kele jatqandaı, júrisiń ónbeıdi. Aıda jyldam janyńnyń barynda! — dep ákireńdeýshi edi.

Minezi, júris-turysy, sóz saptaýy sol sábı qalpynda qalǵan da, dene tulǵasy ulǵaıyp, kıim formasy ózgerip, bet-álpeti erterek egdelenipti. Kóziniń aldy kúlkildek, mańdaıynyń ájimi kóp. Soǵan qaraǵanda, kóbirek jutyp qoıatyn bolar. Degenmen, ofıserlik forma ózine bek jarasyp tur.

Endi Turar bir qyryndap, oǵan betin bermeı, buǵyńqyrap otyrdy. Kim biledi, tanyp qalýy yqtımal. Álgide Turar ony sóz saptaýynan tanydy ǵoı. Ol da muny eleýsiz bir belgisi arqyly bilip qalmasyna kim kepil...

«E, bul bala keziniń ózinde ákim bolýǵa beıim edi, armanyna jetken eken. Áskerı jolǵa túsken eken. Sonda bunyń qyzmeti Almatyda emes, Tashkentte boldy-aý. Tipti general-gýbernatordyń tikeleı qol astynda qyzmet qylatyn bolǵany ǵoı. Álgi bir sózinde sony ańǵartyp qaldy-aý. Sonda munyń ákesi Prıhodko myrza qaıda? Áli sol túrmeniń bastyǵy ma eken? Álde qyzmeti joǵarylap, ol da Tashkentke aýysty ma? Natasha she?»

Natasha esine túskende, Turar eriksiz rotmıstrge qarady. Qansha degenmen, bet beınesinde Natashaǵa uqsas bir eles baıqalady. Bir eles... O basta tabıǵat ekeýin bir qalyptan shyǵarǵan da, bireýi tym turpaıylana bergen, ekinshisi meılinshe symbat alyp, tym sulýlana bergen. Kim biledi, óse kele Natasha da ózgergen shyǵar. Al Turardyń kóz aldynda sýreti qalǵan Natasha — qyz bitkenniń kóriktisi.

Qara jol taý baýyrlap, buralańdap ońtústikke qıastady. Oń jaqta — Aq-Bulymnyń ar jaǵynda Tek-Turmas áýlıeniń kúmbezi qarań-qurań qalyp barady. Odan ári aspandy tirep turǵan aq bas shyndar. Osydan elý-alpys jyl buryn ana Tek-Turmastyń taýynan general Chernáev Áýlıe-Atany dúrbimen sholyp, shabýylǵa shyǵar sátte óz qıalynda osynaý aqbas shyndarmen boı talastyryp turǵan.

Kim júrmegen qara jol. El esinde emis-emis qalǵan eles zamanynan beri Shyǵys pen Batysty jalǵastyryp jatqan Jibek joly osy. Teń-teń jibek artqan kerýen ǵana júrgen be bul arqyly? Arǵysyn ári qoıǵanda, el esindegi beride zeńbiregin súıretip Qoqan áskeri ótken jol, zeńbiregin súıretip Chernáev áskeri ótken jol... Osy jol arqyly dert esimen jer sydyryp Rysqul bastaǵan jıyrma tútin Taý-SHilmembet te júrgen.

...Ákesi túrmede aıtyp edi: Áýlıe-Atadan shyqqanymyzda Merkege jetpeı Qatshagúl jeńgem jol ústinde qaıtys boldy dep. Qatshagúl — baıaǵy Daýylbaıdyń soqqysynan mert bolǵan Berdiquldyń áıeli edi ǵoı. Beıshara arysynan aıyrylǵan kúıikke bir shydamaı, týǵan topyraǵynan aıyrylǵan qaıǵyǵa taǵy shydamaı, osy jol boıynda qusalyqpen jan tásilim etse kerek. Sheıit jannyń súıegi osy mańaıdyń bir besikteı ǵana jerinde: ıakı Aqyr tastyń, ıakı Aqyr tóbeniń bolmasa Maqpaldyń, nemese Maldybaıdyń, a bálkim, Qulan tóbeniń tóńireginde áli jatqan shyǵar...

Jol jaǵalaı oıdym-oıdym egindik Alataýdyń baýraıyna shashylǵan altyn alqadaı sarǵaıyp kórinedi. Bul Aqyrtóbeniń ataqty aq bıdaıy. Ras bolsa, patshanyń ózi osy Aqyrtóbe bıdaıyn Peterborǵa aldyryp, sodan pisirilgen nandy jeıtin kórinedi. Qıaly júırik qazaqtyń shyny ekeni, ótirigi ekeni beımálim. Biraq Aqyrtóbe bıdaıyna qumarlar kóp ekeni ras.

— Aıda tezirek! — Ofıserdiń ashshy daýysynan kúıme ishinde qalǵyp-múlgip kele jatqandar selk-selk etip shoshyp ketip, kózderin baǵjań-baǵjań ashyp, salbyraǵan bastaryn kóterip-kóterip alady.

— Myrza, attar boldyryp qaldy, — dedi murty salbyraǵan at aıdaýshy artyna túnere burylyp. — Aqyrtóbe jaqyn, sol jerden at aýystyrasyzdar...

— «Apyr-aı, bir bıeden ala da týady, qula da týady. Bir anadan jaqsy da, jaman da týady. Natashanyń minezi jibekteı jumsaq, óte meıirimdi edi. Asyly sheshesine tartsa kerek. Sheshesi Sofá Konstantınovna — arty tegi polák, óte ımandy kisi edi. Kúıeýiniń túrme bastyq bolǵanyna qusalanatyn sıaqty edi. Prıhodko myrzamen eshýaqytta shirkeýge birte barmaıtyn. Turar keıin oılasa, onyń dini katolık eken ǵoı. «A múmkin Natasha Ogınskııdiń «Polonezin» sol sheshesi arqyly bilgen shyǵar».

Turar kenet keremet jańalyq, ashqandaı qýanyp ketti. Kóńiline «Polonez» áýeni mamyr aıynda gúlge qonǵan kóbelekteı kólbeńdep kele berdi. «Báse, báse, — dedi ol ishinen. — Sofá Konstantınovna biz sıaqty kem balalarǵa óte qaıyrymdy edi-aý. Sol Kostúshko kóterilisinde Reseıge jer aýdarylǵan poláktar tuqymynan emes pe eken? Natasha soǵan tartqan. Al myna rotmıstr myrza aýmaǵan ákesi...».

Urymtal joldyń ústinde, oqtaýly myltyqtyń aýzynda kele jatsa da, kenet keýdesin kúı kernep, sanasynda ádemi áýenniń saıraǵany sonsha, Turar tanaýy deldıińkirep: top-tolyq kúreń-qyzyl erinderin oqtyn-oqtyn ashyp qalyp, kómeıinde tutqynda jatqan bir áýen bulqynyp syrtqa shyqqysy kelgendeı, kókiregi kúmbirledi. «Polonezdi» ysqyryp sala da jazdady. Abaılamaı aýzynan án áýezi shyǵa qalsa Arkadıı Prıhodko myrzanyń sekem alýy da múmkin ǵoı.

Asyǵyp keledi Arkasha. Turar da asyǵys. Asyly, ekeýiniń dittegeni bir maıdan. Dálirek aıtqanda, ekeýi bir maıdannyń eki jaǵynda. Munyń salyp-uryp, sarsań soǵyp kele jatqanyna qaraǵanda, Merkedegi soıqannyń tolǵaǵy jetken tárizdi.

Taǵdyr eken, arada on jyl ótken soń erke-táıtik Arkashamen ashyq maıdan shaıqasynda kezdesemin dep Turardyń úsh uıyqtasa túsine kirgen be? Ras, jek kóretin. Sabap alǵysy kelip kijinetin. Mazaǵyna shydamaı qorlanatyn. Al uly urys dalasynda kezdesýdi oılamaǵan.

Taǵdyr eken, taǵdyr Arkashany Turarǵa jaý etip qoıdy da, onyń týǵan qaryndasy Natashany oılaǵanda et baýyry eljireıtin boldy.

Zulymdyq ataýlyǵa qarsy, halyqty kóteremin dep qahar minip kele jatqan beti mynaý. Sol halyqty janyshtaımyn dep asyqqan Arkasha anaý. Surapyl oılar soǵysynyń jarqylynda jalt etip názik sáýle júregin syzdatady. Ol — Natasha.

II

Asparanyń ushar basynda ǵana qalǵan bir shókim qardy jańa shyǵyp kele jatqan kúnniń nury shalyp, aq qar qyzyl araıly asyl tasqa aınalyp, atyraptaǵy mazasyz aýyldarǵa meıirban sáýle taratqandaı. Jańa shyǵyp kele jatqan kúnniń kúzetshisindeı bolyp, Myqan jaǵasynda Turar japadan-jalǵyz tur. Taý baýraıyndaǵy el erte oıanyp, kúndegi kúıbiń tirshilik bastalǵan. Óriske aıdaǵan sıyr qazyq basynda qalyp bara jatqan buzaýyn qımaǵandaı móńirep, artyna qaraılaı beredi. Baqtashynyń daýysy tańǵy aýany jara shańqyldaıdy. Oıpańda jylqy oqyranyp, aýyl shetinen ıt mańqyldaıdy. Úı-úıden tútin shubatylyp, kókpeńbek beıkúná aspannyń júzin tasalaı almaı ún-túnsiz ǵaıyp bolyp jatyr.

Tústikte túksıgen taý, teristik — sheksiz munar. Osydan teristikke týra tartsań — elý-alpys shaqyrymnan soń qumǵa baryp kiresiń. Jasyl jannat taýsylyp, qulazyǵan qum bastalady. Sol qum tústikke qaraı tap-tap beretin sıaqty. Biraq taýdan, taýdyń salqyn samalynan, sansyz móldir bulaqtan seskengendeı buǵyp qana jatady. Áldeqalaı taý qalǵyp ketip, sý toqtap, tal-daraq jyǵylsa, qum lap berip, bas salmaqshy.

Ústirt qaraǵanǵa aýyl ajary burynǵydaı. Eshteńe de ózgermegen. Sol bir murjasy alasa jataǵan toqal úıler. Keıbireýleriniń tóbesinde ótken qystan qalǵan eski shóptiń qaldyǵy áli qalqıyp tur.

Bular jaılaýǵa da shyqpaıdy, qystaýǵa da kóshpes. Qysy-jazy osy Myqan boıyn emip jatqan kedeı el. Jaılaýǵa kóshse Bekten bolys pen Aıbar baılar kósher. Aspara asyp, Sýsamyrdy baryp jaılap, dúnıe rahatyna meldektep júrgen solar.

Biraq bıyl jaz Bekten bolystyń ózi de Sýsamyrdyń sary qymyzyn sapyryp ishe almaı, oıda júr. Joq, syrt qaraǵanǵa el ózgermegen sıaqty bolǵanymen, Merke atyrabynda ashyq kúnniń ózinde kún kúrkirep, naızaǵaı shartyldap, daýyl soǵyp turǵanyn baıqamaýǵa bolmas eken.

Áne, anaý Myqannyń arǵy betinde joǵarydan tómen qaraı jóńkilip bara jatqan attylar kimder? Toıǵa ıakı asqa, kókparǵa, tamashaǵa tartyp bara jatqanǵa uqsamaıdy. Sabylyńqy, sabyrsyz sýyt júris.

Shilde kúniniń ózinde áldebir yzǵar sezilgendeı. Myqan sýy sol baıaǵy syldyryna basyp, sylqym aǵyp, jaǵasynda jalbyz ben atqulaq, qoǵa men túıejapyraq jaıqalyp tur. Aýa da sol baıaǵy káýsar, sol baıaǵy zám-zám sýyndaı móp-móldir.

Myqan sýyna túser tus jarlaýyt, jalǵyz aıaq jol ǵana ıreleńdep jatady. Turar burynnan sol jarlaýyt tusynda jalǵyz turǵandy unatatyn. Úkili shoq qamys tusynda ıirim bar. Bala kezinde atqulaqtyń japyraǵyn julyp alyp, sol ıirimge tastap jiberip, álgi jasyl qaıyqtyń shyr kóbelek aınalyp, sharq urǵanyna qyzyǵa qarap qalatyn.

Jasyl qaıyqqa minip alyp qıalynda sheksiz muhıtqa shyǵyp keter edi. Teńiz keship júrip Sahalın aralyna jetetin. Aıaq-qoly kisendeýli ákesin tutqynnan bosatyp, jasyl qaıyqqa mingizip, elge, Myqan boıyna keri qaıtatyn.

Ol ıirimge jaqyndaǵanda tostaq kóz, kókqasqa baqalar tarbań-tarbań sekirip, sholp-sholp etip, sýǵa qoıyp-qoıyp ketetin. Qazir de jańa shyqqan kúnniń kózine qyzdyrynyp otyrǵan kókqasqalar beımezgil úrkip, sýǵa súńgip-súńgip ketti. Qarlyǵashtar áýenge basyp, ózen ústinde qaıqańdap ushyp júr. Iirimdegi sýǵa kún sáýlesi shashyrap túskende, sý betine injý-marjan shashylǵandaı, maıda tolqyn qulpyryp oınap, jaınań qaqty.

Jarlaýyt astyndaǵy ıirimge Turar bes jyldan keıin birinshi ret kelip turǵan beti.

Zymyrap ete shyqqan bes jyl. Ótken kúnde belgi joq. Sońǵy ret osy jarlaýyt basynda turyp, atqulaqtyń bir japyratyn qaıyq qylyp, sýǵa aǵyzyp, Myqan boıymen, Merkemen qosh aıtysqan soń Turar Pishpekke attandy. Pishpekten soń Samar, Samardan soń — Tashkent.

Merkeden attanǵanda Turar on tórt jasar panasyz bala edi. Tamyry baılanbaǵan jas shybyqtaı bolatyn. Taǵdyrdyń daýyly, qańtary men aqpany ony julqylap, jer betinen joıyp jibermekke áreket jasap, talaı ozbyrlandy. Bárine de shydaǵan, bárin de bastan ótkergen. Ómirge degen yntyzar kún náp-názik, taldyrmash qara balany daýylǵa qarsy ushyryp, qanatyn qataıtty.

Baqyty kem balalyǵymen qoshtasqan Myqan boıyndaǵy jarlaýytqa qazir kelip turǵanda, erigip, seıil quryp júrgen joq. Áste de olaı emes-ti. Jarlaýyt basynan jan-jaqqa kóz salady. Álgibir bes-alty atty tómendegi Oıtaldy betke alyp, saı-saımen ǵana jyljyp, tóbeleri qylt-qylt kórinip, lezde kózden tasa boldy. Ózi júdeý aýyldyń adamdary asharshylyqtan, ıakı obadan qyrylyp qalǵandaı qybyr etpeıdi. Tym qurysa, qolyna qumǵan ustap, úı syrtyna dáret ala shyǵatyn shal-kempir de kórinbeıdi. Tiri jan bar bolsa da, syrt dúnıege soqyr terezeden baspalap qarap, úılerinde buǵyp-buǵyp, úreı bolyp otyrǵan tárizdi.

Aspan ashyq, álem jarqyrap tursa da, dúnıe kún tutylǵandaı kúńgirt. Kókten nur sebelep turǵanmen, kókirekte kóńildiń shyraǵdany pás tartsa, dúnıe osylaısha suryqsyzdanady eken. Buǵan Turardyń kózi jetip tur. El nege búıtip buǵyp, baspalap qarap otyrǵanyn da biledi. Ár butanyń túbinen, ár saıdyń tasasynan, jan-jaqtan jaý qamalap turǵandaı úreı tynyshtyq. Osy meńireý tynyshtyqtan keıin áldekim shashyn jaıyp ańyrap, jer astynan joqtaý aıtyp shyǵa keletindeı, tars etip oq atylatyndaı tosyn sát.

* * *

Qyrǵyzbaı atasy qartaıaıyn depti. Ózi baıaǵydan qoıan minez qorqaq adam, endi tym qaltyrap qalypty. Sońǵy ýaqyttyń býra burqyly buıyǵyp jatqan muny da shaıqaǵan tárizdi.

Turardyń kelgenine bálendeı qýana qoımady. Nege ekenin ashyp aıtýǵa taǵy batpady. Turardyń munyń úıine kelip túskenin bilse, ókimet aıamaıdy. Sony shal sezedi.

İńir qarańǵysynda Turar úıge: «Assalaýmaáleıkúm!» — dep kirip kelgende Qyrǵyzbaı atasy namaz oqyp otyr eken. Kelgen Turar ekenin bilse de, bylq etpedi. Sharıǵat namaz buzýdy qalamaıdy. «Shirkin-aı, kókem bolsa, namazdy atyp uryp, ornynan qarǵyp kóteriler edi-aý», — dep Turar ishinen tynyp qaldy.

Al Salıha sheshesi Turardy kórip, bas salyp qushaqtap, ańyrap turyp bir jylap aldy. Shalynyń: «Oıbaı, qarystyr jaǵyńdy!» — dep ysyldaǵanyna qaramastan:

— «Qaıran ǵana asylymnyń synyǵy-aý, armanda ketken esil erdiń jurnaǵy-aý, teńdesi joq tulparymnyń tuıaǵy-aý!» — dep kópke deıin teńselip turyp aldy.

Álden ýaqyttan keıin shart jumýly kózin ashyp, álsiz shyraǵdannyń alageýim jaryǵyna Turardy shyǵaryp turyp, tula boıyna, bet-júzine úńilip turyp ábden qarady.

— Shynymen Turarmysyń, qaraǵym-aý! — Naýdaı jigit bolypsyń ǵoı. Tipá-tipá, til-aýzym tasqa! Aýmaǵan Myrzaǵanyń ózi. Uqsamasań-týmaǵyr. Kıimi ǵana basqa, shash qoıǵany bolmasa, dál ózi. Oıbý, shash qoıyp, kápir bolaıyn dep pe eń? Qoı ári, aldyryp tasta! — dep endi daýysyn qataıta bastady.

— Apa-aý, shashtan basqa kókemnen taǵy qandaı aıyrmashylyǵym bar? Tapshy, káne — dep Turar da kempirdi ıyǵynan qushaqtap, aımalap qoıdy. Bul yqylasqa tym tánti bolǵan Salıha, dindeı jigitke taǵy úńilip:

— Dál ózisiń ǵoı, Turar-aý! — dedi erkekshe jaryqshaq daýysymen. — Oıbý, ańqaý basym-aı, ákeńniń saqal-murty bar edi-aý.

— Odan basqa?

— Odan basqasy — bári aınymaǵan ákeń.

— Tappadyń, apa, — dedi Turar kempirdi jaýyrynynan qaǵyp qoıyp. — Kókem kózáınek kımeýshi edi ǵoı.

— Alda qudaı-aı, kózáınegiń bar eken ǵoı. Álden kózáınek taqqany nesi? Sol da sán be? — dep kempir eki ezýi salbyrap renjip qaldy.

— Sán emes, apa, — dep kúldi Turar. — Muny kımesem, kózim buldyrap, kitap oqı almaı qalatyn boldym.

— Osy kitap oqı bergen de jaqsy emes-aý. Shyraǵdannyń jaryǵymen et bettep jatyp, uıqy kórmeı oqýshy eń ǵoı ana jyldary. Kózdiń maıyn jep qoıǵan ǵoı. O basta oqysa — oqysynshy, bizden de bir azamat shyqsynshy deýshi edim. Bilesiń be, ana jyly oqýǵa bala alamyz dep muǵalimder kelgende, myna shal seni jazdyrǵysy kelmeı, men kónbeı qoıyp em ǵoı. Saýatyń ashyldy, qara tanydyń. Endi boldy emes pe? Qyrǵyzǵa da baryp oqydyń, orysqa da baryp oqydyń, jer túbindegi Samar deı me, soǵan da bardyń. Tashkenge de bardyń. Tegi munyń shegi bar ma? Sondaǵy ulyq bolǵanyń qaısy? — dep Salıha kempir endi pendeshilik jaǵyna qaraı qısaıdy. — Táshkennen bir sháıi kóılek ala kelseń ne ǵylatyn edi myna jaman shesheńe. Men óle ketsem, balasynyń Táshkennen ákep bergen kóılegin alamyz dep kempirler súıegime túsýge talasar edi.

— Áı, anturǵan, ottaı bermeı qoısańshy endi! — dep shaly shaq ete qaldy. — Balanyń mazasyn ala bermeı, sháı-páı daıyndasańshy.

— Oıbý, sorly basym-aı, sháı qoıýdy umytyp ketippin ǵoı, — dep Salıha saldyrap sasyp qaldy. Lezde burqyldap, ashý shaqyrdy. — Áı, qaqbas, alystan kelgende biraz aınalyp-tolǵanǵanǵa neń ketti. Sháı-puıy nesi? Soı ana toqtynyń bireýin! Turar alystan kelgende soımaǵanda, meniń janazama soıaıyn dep pe eń?!

— Toqty soıyp, túnimen jaıbaraqat otyratyn zaman emes qoı, jazǵan-aý, — dep shaly jýasyp qaldy.

— Ras aıtasyz, ata, jaıbaraqat otyratyn ýaqyt emes, — dedi Turar salmaqpen. — Qoı soıyp, et asýdyń keregi joq, sháı, tipti shalap bolsa da jetedi. Al, ata, aýyldyń, habaryn aıta otyryńyz. Ne bolyp jatyr ózi?

— Ne bolýshy ed? — dep Qyrǵyzbaı bul suraqtan sekem ala qıpaqtady. Baıaǵy eki shoqyp, bir qaraıtyn qý ádeti. — Men, áıteýir, aralasa bermeımin. Áıteýir, abyr-sabyr, elińde maza joq. Bazarǵa burynǵydaı mal da túspeıtin boldy. Jalǵyz atyn jeldiktep, japa-tarmaǵaı baqan ustaǵan edireń baılar, áıteýir. Kimdi shaýyp, qıratyp tastaıtynyn qudaı bilsin, áıteýir shetinen jeligip alǵan. Shetinen bozaǵa toıyp alǵan adyrlar sıaqty. Qorqamyn, tárizi jaman. Kesiri tıip júrmese jarar, áıteýir.

— Kóppen kórgen uly toı, nesine qorqasyz? Astyńyzda atyńyz bar, bir shetinen baryp siz de tıispeısiz be? — dep mysqyldady Turar. Shaldyń munsha úrkektep otyrǵanyna rıza, sirá.

— Oı, shyraǵym-aı, shybyn janym shyqpa dep júrgen atańa endi batyrlyq paıda bolar dep pe ediń?

— E, baıaǵy Soqyr batyrdyń bir juqanasy joq pa boıyńyzda? Alyńyz naıza qolyńyzǵa! — dep Turar shaldy ájýalaı tústi.

— Soqyr batyrdyń zamany men bul zaman teń be eken? Ol — mártter zamany. Al bizdiki: «shyqpa, janym, shyqpa».

Atasy búkpesiz aıtyp tur. Buǵan qoıar kinási joq: Kimmen kim soǵysady? Ne úshin? Ne maqsat? — Onda atasynyń sharýasy bolmas. Shaldyń sharýasy bazar edi, sháı-pulyn sodan ajyratyp júrýshi edi, endi bazardan soń ketse kerek Qyrǵyzbaılar úshin eldi kim bıleıdi, tizgin kimniń qolyna tıedi — báribir. Tek óz basy, oshaq qasy aman bolsa boldy.

— Já, ata, meniki jaı sóz. Al endigi kelgen sharýam — maǵan atyńyzdy bere turyńyz. Biraq meniń kelgenimdi jan balasyna aıtpaısyzdar.

— Shyraǵym, Turar, senen men atty aıap otyrǵan joqpyn, — dedi atasy birden mújile túsip, aýrý adamdaı úni álsiz estilip. — Tek júrseń, toq júrersiń degen. Osy shataqqa shatyspaı-aq qoı, shyraǵym. Ákeń baıǵus basyn taýǵa da urdy, tasqa da urdy. Odan ne shyqty. Taspen japalaqty ursań da japalaq óledi, japalaqpen tasty ursań da japalaq óledi. Myna zaman — tas. Oǵan soqtyqpa deımin, tilimdi alsań. Ákeden qalǵan jalǵyz jetim, sen bir kesirge urynyp júrseń, Rysquldyń tútini múlde tutanýsyz qalady. Osyny oılan.

— Atań durys aıtady, — dep Salıha bir tustan ordańdaı qosyldy. Buryn udaıy Turardy jaqtap otyratyn kempir bul joly shal jaǵyna shyqty. — Myrzaǵa baıǵus óziniń urynshaqtyǵynan, birbetkeıliginen tapty ǵoı. Qaıda ǵana qaldy eken, qaraǵe-em! — dep Salıha sóziniń aıaǵyn ańyrata bastady.

Kempiri Rysqulǵa joqtaý aıta bastaǵan saıyn Qyrǵyzbaı «táıt!» — dep tastaýshy edi, bul rette úndemeı tómen qarady. «Rysqul jer betinde joq» degen nanymǵa endi bul moıyn usynǵan sıaqty.

— Apa, qaı-qaıdaǵy jamandyqty shaqyrmańyz.

— Itjekkenge ketkenine on jyldan asty, ne habary joq, ne oshary joq, tiri adam osy ýaqytqa deıin bir til qatpaı ma myrzaǵa-o-o-ý! Hege kettiń habarse-ez-o-oý, ah! — dep kempir eki kózin shart jumyp, eki búıirin taıanyp qalǵan.

Budan arǵyǵa Turar tóze almaı:

— Ata, men júremin, munda qalsam, senderge kesirim tıer. Káne, atyńdy erttep ber! — dep burynǵy ótinishin bul joly qatal qaıtalady.

Shal sál búgejektese de, myna qaharly únge, óńmennen ótken otty kózge shydaı almaı, esikke qaraı qalbalaqtaı jónelgenin ózi de baıqamaı qaldy.

— Sháı ishseńshi, Turar-aý, — degen Salıhanyń sózin Turar estigen joq. Bul kezde ol tastaı qarańǵy dalaǵa shyǵyp úlgerip edi.

* * *

Merkeniń «Tórtkúl» dep atalyp ketken qyr bazaryna bul jeksenbide de halyq kóp jınalypty. Birak shyǵys bazaryna tán burynǵy sán joq. Adamdar áldeqalaı asyǵys, áldeneden seziktengish bir-birine kúdikpen qaraıdy, jan-jaǵynan úreı qamaǵandaı, jaltaq. Shaıhana aldynda jýan qaryn samaýryndar sekseýil shoǵyna shydaı almaı, selkildep, ıinderinen dem alyp tursa da, burynǵydaı jaıǵasyp, maldas quryp otyrǵandar kórinbeıdi. Shaıqorlardyń ornyna, bıik narǵa bir kezde soqyr prıstav Sokolskıı myrza, onyń sońynan keshe Tashkentten kelgen rotmıstr jáne eýropasha kıingen jas qazaq jigit kóterildi. Atqa mingen ýrádnıkter bazardyń o sheti men bul shetine shapqylap, jar salyp júr:

— Azamattar! Mańyzdy habar! Qazir óte mańyzdy habar esitesizder. Shaıhananyń aldyna jınalyńyzdar!

Turar aǵash narǵa kóterilgenderdi birden tanydy. Prıstav burynnan tanys. Rotmıstr Tashkentten saparlas bolǵan. Al jas qazaq — baıaǵy Atamyrza.

Atamyrza zińgitteı jigit bolypty. Qıaqtaı murt qoıypty. Kózine pensne salypty. Onyń altyn baýy qymbat qara kostúmniń omyraýyna taǵylǵan.

Halyq qujynap, jaıaýy bar, attysy bar, shaıhananyń aldyna úımeledi. Ulyqtar turǵan nar men kópshiliktiń arasyna birqatar myltyq asynǵan soldattar tizildi.

Soqyr prıstav tapaldaý boıyn uzartqysy kelgendeı, hrom etikti aıaǵynyń ushyna kóterilip, eki qolyn arqasyna ustaǵan qalpy, qarlyqqan daýyspen:

— Myrzalar! Halaıyq, — dep jurtty óz aýzyna qaratyp aldy. Ý-shýdyń lezde sap bolǵanyna rýhtanyp qalǵandaı endi úni ashylyp, sampyldaı jóneldi.

— On toǵyz ben qyryq úshtiń arasyndaǵy buratanalardy soǵystyń qara jumysyna alý týraly patsha jarlyǵy shyqqaly, mine, bir aıdyń júzi boldy. Bolystar men starshyndar maıdan jumysyna baratyn jigitterdiń tizimin jasaýǵa kiriskeli de bir shama ýaqyt ótti. Patshaǵa, ımperıaǵa shyn berilgen azamattar bul jarlyqty durys túsindi. Áıtse de áli túsinbeýshiler kóp, el ishine búlik salyp, qara halyqty adastyrýshylar shyqty. Áldeqandaı ońbaǵandar patsha jarlyǵyna qarsylyq kórsetýge tyrysyp, kúsh jınap, býnt shyǵarýǵa da árekettenýde. Ony biz bilemiz. Biraq olar otpen oınaıdy. Ajaldy qarta búrkitpen oınaıdy. Oıtal mańynda Aqkóz degen buzyqtyń bastaýymen bandalar toptasyp jatqanyn da bilemiz. Olar bizdiń bir zeńbirektiń oǵyna da tótep bere almaıdy. Biraq biz qan tókkimiz kelmeıdi. Halyqqa patsha jarlyǵynyń mán-maǵynasyn áli de bolsa túsindirip, máseleni beıbit jolmen sheshkimiz keledi. Bul rette kırgızdiń oqyǵan, kózi ashyq azamattary ne aıtady, sony tyńdańyzdar. Sonda aqıqatqa kózderińiz jetedi. Orynborda shyǵatyn «Qazaq» atty gazettiń sońǵy sanyn keshe bizge Tashkentten rotmıstr Prıhodko myrza jetkizdi. (Rotmıstr alǵa bir adym shyǵyp, kópshilikke taǵzym etti). Sol gazettegi taǵlym sózdi sizderge qazir Atamyrza Aıbarov oqyp beredi.

Osy ýaqytqa deıin prıstavtyń sózin qazaqshalap turǵan Atamyrza qolyndaǵy arab árpimen basylǵan gazettiń birinshi betin jazyp, altyn jıek pensnesin keńsirigine nyǵarlap qoıyp, daýystap oqı bastady.

— «Qazaq» gazeti. Shilde aıynyń segizi kúni. Orynborda shyqqan sany. Tyńdańyzdar, munda bylaı jazylǵan:

— Patshanyń jarlyǵy — haq. Oǵan qarsy shyǵyp bolmaıdy. «Buıryq qatty bolsa, janǵa tátti» degen. Sondyqtan jarlyqty oryndar bolar.

Bálkim, qara jumysqa jattyqpaǵan, otbasy, oshaq qasynan uzap shyqpaǵan momyn qazaq jastary maıdan degen sózdi estip, úreı bolyp, maıdan jumysyna barýdan bastartyp, búgingi kúnniń qamyn oılap, qashyp-pysyp, jasyrynyp júrer. Olaı etýge bolmaıdy. Ol durys emes. Maıdan jumysyna barýdan jasyrynyp qalý qate.

Maıdanǵa barýdan bas tartsań, halqyń qaharǵa ushyraıdy. Bul shaq — soǵys shaǵy. Tártip qatań: qashqyndardy izdeýge ásker shyǵady, el-jurtyń ábiger bolady, azyp-tozyp, qyrǵyn-súrginge urynady. Ot basyń, bala-shaǵań, kempir-shalyń kúızeledi. Qashqanmen — qutylmaısyń, patshanyń quryǵy uzyn. Qashqyn bolsań, shańyraǵyń shaıqalyp, sharýań kúızeliske ushyraıdy. Ókimet tarapynan halyqqa degen senimsizdik týady.

El aqsaqaldary men atqaminer azamattar osyny este ustap, jarlyqtyń mán-jaıyn jurtshylyqqa uǵyndyra bilse, quba-qup.

Qol qoıǵandar: Ǵalı, Rahmet, Jaqyp».

— Áı, qaraǵym, olaryń kim? Búkil qazaqqa sóz tastaıtyndaı kim edi olaryń? — dedi at ústinen áldekim aıqaılap.

— Olar — Alashtyń arystary. Olar durys aıtady. Sózderine qulaq qoıý kerek, — dep Atamyrza beleń alyp barady.

«Bul mektepte aýzyn býǵan ógizdeı bolyp turýshy edi, sabaq bilmeı. Qashannan beri halyq aldynda sóz bastaýǵa jarap qalyp edi?» — dep Turar tań qaldy, ári qobaljı bastady.

Synǵa túser saǵat soqty. Dóp qazir sóılemese sóz atasy ólgeli tur. Sóıleıin dep neshe ret oqtaldy, biraq bir nálet kúsh boıyn býyp jibermeıdi. Qyrǵyzbaı atasynyń doǵal tory atynyń ústinde turyp, úzengige aıaǵyn tirep, áldeneshe ret kóterildi, aýzynan sóz shyqpaı tunshyǵa berdi. Jan-jaǵyna qarap edi, ıin tiresken adamdar aýyzdary ańqaıyp, Atamyrzanyń sózin kádimgideı tyńdap tur. Shydaı almaı, qol kóterip, endi aýzyn asha bereıin degende, oń jaǵyndaǵy bir mosqal bireý:

— Áı, bala, shoshańdamaı, tıysh turshy, sóz estıik, — dep búıirine qamshynyń sabymen túrtip qaldy.

Endi sál keshikse, bári de kelmeske ketedi. Myna turǵan jurttyń bári bolmasa da, kóbi prıstav pen Atamyrzanyń aıtqanyna ılanatyn túri bar.

Turar yzadan jylap jibere jazdady. «Halyq aldynda jaq asha almaıtynym bar, sonaý Tashkentten aryp-ashyp, asyǵyp nesine jettim? Mynadaı jıyndy qudaıdyń ózi daıyndap berip turǵanda, lám dep til qata almasam — baıaǵydan beri nesine oqyp, nesine kúndiz-túni kúres jolyn oıladym? Dál osy bazarda baıaǵyda, budan alty-jeti jyl buryn soqyr balgerdiń teńiz shoshqasy qoraptan tistep alyp shyqqan kók qaǵazda: «Seniń búkil ómiriń shaıqas», — dep edi ǵoı. Sol shaıqas osy emes pe? Sonda meniń shaıqasker, kúresker bolǵan túrim osy ma? Qalaısha jasyq týyp edim, o atasyna nálet!».

Tuńǵysh ret Turar ákesi Rysquldyń ashynǵanda aıtatyn sózin qaıtalady: «atasyna nálet».

Astyndaǵy toryny tebinip, alǵa umtylyńqyrap, dodadan kókpar alyp shyǵýǵa yshqynǵan shabandozdaı kóziniń aldy qantalap, qaharlana aıqaılap jibergenin ózi de baıqamaı qaldy. Daýysy ashshy shyqty. Halyq eleń etti.

— Eı, Atamyrza!

Atamyrza oq tıgendeı selk etti, altyn pensnesi jalp etip, omyraýyna qulap, baýlyǵyna salbyrap qaldy. Ol qalyń toptyń ishinen at ústinde alǵa umtyla dál ózine qaraı qolyn sermep turǵan Turardy tanydy.

— Eı, Atamyrza! Sen qashannan beri saıraıtyn bolǵansyń? Saıraýyń — qorazdyń aýzyndaǵy shegirtkeniń shyryldaǵanyndaı. Shyryldarsyń, sorly! Aıtyp turǵanyń shyn bolsa — áskerge aldymen óziń nege barmaısyń?.. Jalǵan aıtasyń! Qolyńdaǵy gazet te jalǵan aıtady! Ol halyqqa basybaıly, qulaq kesti qul bol deıdi. — Turar demi jetpeı alqynyp bara jatqanyn baıqady. Júregi dúrsildep qatty soǵyp, ókpesi órepkip, aýzynan atyp shyǵardaı alqymyna tireldi. Sóz bólinip, oı shatassa — naǵyz sorlaǵan jeriń sol. Qazir analarǵa kezek bermeý kerek. Halyqtyń nazaryn myqtap ustap qalý kerek. Aıyrylsań — qurydyń. Kóp sóılep, myjýdyń da qajeti joq. Negizgi oıdy az sózben lezde jetkizbeseń — jeńildiń.

Álginde búıirinen qamshymen nuqyǵan mosqal qazaq endi ózine qadalyp qalypty. «Al, bol, aıt!» — dep turǵandaı kózqarasy.

Odan ári júzdegen, myńdaǵan kózder ózine qadalǵanyn qas qaǵym sátte ańǵardy. «Sóıle!» — dedi ózine ózi.

— Patsha, patsha deısiń, Atamyrza. «Patsha, patsha!» — dep lepirgende balaǵyńnan kirgen jel tanaýyńnan shyǵady. Patsha ýádeden taıǵan joq pa? Qazaqtardan áskerge adam almaımyn degen antyn buzǵan joq pa? Antyn jutqan kimdi aıaıdy? Soǵys júrip jatqanyna úsh jyldyń júzi boldy. Kimge kerek ol soǵys? Qan tógip jatqan halyq. Taýqymet artyp jatqan halyq. Al patsha bolsa, taǵyn oılaıdy. Halyq qyrylǵan jerde patsha taǵynyń amandyǵy kimge kerek?! Men de keshe ǵana Tashkentten keldim. Ondaǵy jurt patshaǵa adam bermeımiz dep attanysqa shyqty. Sonoý Torǵaıda, anaý Jetisýda, mynaý Qyrǵyzda halyq kóterilip jatyr. Dúıim halyq kóterilse, patsha da, gýbernator da, oıaz da, mynaý turǵan prıstav ta túk isteı almaıdy. Altaý alaýyz bolmaı, tórteý tóbedegini alaıyq. Qarýlan, halaıyq! Oıtaldaǵy Aqkózge baryp qosyl. Bytyramaı bir kisiniń balasyndaı bol! Bes saýsaq jumylsa — judyryq, jumylmasa — qurydyq. Patsha qazaq jigitterin maıdannyń qara jumysyna almaqshy. Ol ne degen sóz? Ol okop qazady, qolyndaǵy bar qarýy kúrek bolady degen sóz. Sonda qalaı? Germandyqtar myltyq pen zeńbirekten oq jaýdyrsa, okop qazyp jatqan qazaq olarǵa qarsy kúrek laqtyra ma? Bilgish bolsań, osyǵan jaýap bershi, Atamyrza?!

Atamyrzanyń aýzyna qum quıylǵan jeri osy boldy. Ol qazir mektepte muǵalimniń suraǵyna jaýap bere almaı melshıip murnyn shuqylaı beretin ádetine qaıta basty. Dárejeli myrza ekenin umytyp ta qalsa kerek. Alysqa uzap kete qoımaǵan eken azamatyń. Aqyldan kemtar neme áli jetile qoımapty.

— Mynaý qaıdan shyqqan bále? — dedi esin endi jıa bastaǵan prıstav.

— Bul Turar degen buzyq. Esińizde me, ana jyly bizdiń toıda Aqkózge ara túsetin tilmash. Semashko myrzanyń kómekshisi, — dep túsindirdi Atamyrza.

— Men bul sumdy bilemin. Tashkentten birge keldim. Iá, bul Turar Rysqulov. Qap, bilsemshi sol ekenin! — dep rotmıstr sanyn bir-aq soqty.

— Áı, ońbaǵan, toqtat! — dep aqyryp qaldy prıstav. — Toqtat! Soldattar! Tyńda buıryqty! Ustańdar ana sumyraıdy!

Iin tiresken adamdardy nar-minberden bólip turǵan soldattar alǵa kımelep, Turar turǵan jerge jetpek bolyp umtylyp edi, teńizdiń tolqyny teýip tastaǵandaı, qaıta keıin japyrylyp ketti.

— Bala! Endi taı! Biz qalqalaı turamyz, — dedi qatar turǵan mosqal qazaq. Endigi aıaldaýdyń, sóz sóıleýdiń reti joq, bazar ústi ý da shý, shatyr-shutyr, sapyrylys bastaldy. Turar tory atty toptan áreń shyǵaryp, bazardyń soltústik qaqpasyna qaraı yǵystaı berdi. Artyna bir burylyp qarap edi, qalyń nópir onyń sońynan dúrmek-dúrmegimen andyzdap keledi eken. «Soldattar emes», — dedi ózine ózi.

Qaqpadan shyqqan bette Oıtal baǵytyn betke alyp, tory atqa qamshy basty. Naǵyz shaıqas jolyna tuńǵysh túskenin bar jan-tánimen sezip, ushatyn qanat bitkendeı, keń dalaǵa «attan!» — dep aıqaı saldy. Osy sózdi ár tustan qaıtalap, soltústikke qaraı andyzdap bara jatqan attylardy kórip, Turardyń kózinen jas parlady.

* * *

Vasılıı Terentevıch Kýzmın uıqydan erte turýǵa daǵdylanǵan kisi. Selonyń eń iri baıy, ári atamany bolǵandyqtan óz dárejesine saı aspaı-saspaı sáske túste bir-aq tursa da bolar edi. Joq, Kýzmın ondaı emes. Kýzmın óziniń bala-shaǵasyna, jalshy-batyraqtaryna únemi:

— Kto rano vstaet, tomý bog daet, — degen ósıetti aıtýdan jalyqqan emes. Búgin de torǵaı shyr etkennen tóseginen turyp, uıysqan qaba saqalyn, býryl shashyn aınanyń aldyna baryp tarap, buryshtaǵy ıkonǵa shoqynar-shoqynbas, ıyǵyna kıtelin ile sala, tysqa shyqty.

Batyraqtary qorada júr eken. Kýlak buǵan qýanyp qaldy. Myna qıly zamanda jalshylaryna senbeıin dese, bular bir myń bolǵyrlar. Erte turyp, mal qamyna kirisken túri bar.

Taılaqqa para-par, eńsegeı boıly, ómiri qabaǵy ashylmaıtyn túkis orystyń aty Pahom edi. Ekeýi de satyly arbaǵa jegiletin qara ógiz ben sary ógizdi eske salady. Ras, sary ógizdiń bir múıizi synyq. Qudaı soǵan parlap uqsatqandaı Pahomnyń da bir qoly sholaq. Pahom osy Kýzmınkadan 1914 jyly kúzde áskerge alynyp «patsha men otandy qorǵaý» úshin maıdanǵa attandy. Chernıgov jerinde oń qolyn shyntaǵynan oq julyp ketti de, múgedek bolyp keri qaıtqan. Qaıtyp kelse, qart anasy men qatyn ólgen, jalǵyz uldy armıaǵa alǵan. Selo shetindegi jápireıgen jaman lashyqtyń tóbesine qarasora ósip, jamanattyń qara jalaýyndaı qaýlap tur eken.

Alabota men qarasora qaýmalaǵan lashyqtyń tabaldyryǵynda jalǵyz qolymen mahorka orap, ashshy tútindi ataý astaı burqyrata jutyp otyrǵan kezde qasyna osy Kýzmın keldi. Jalǵyz qalǵan shaǵynda janyńa janashyr bireý kelip, birer aýyz jyly sóz aıtsa, sonyń qurbany bolyp ketkiń keletin sezim bıleıdi boıyńdy. Kýzmın adam janynyń názik tamyrlaryn taba biletin kári qasqyrdyń ózi edi. Pahomdy qoltyǵynan súıep, óz úıine ertip aparyp, búkil soǵystyń boıynda tatpaǵan tamaǵyn berip, samogon araqpen syılady.

Pahom Kýzmınniń shoshqasyn baǵyp, baı Kýzmınniń bosaǵasynda qala berdi. O basta ishki Reseıden kelgende bulardyń taǵdyry bir qalyptan shyqqandaı uqsas edi, kele-kele Kýzmınniń tasy órge domalaı bastady. Taǵdyr atty aýyr tasty Pahom da órge qaraı ıterip kórip edi, biraz jyljyp baryp qaıtadan yldıǵa qulaı berdi, qulaı berdi...

Maldy óriske shyǵararda Kýzmın jalshylarǵa ádettegiden tys tapsyrma aıtty. Buryn ylǵı olarǵa:

— Maldy alysqa uzata jaıyńdar. Selonyń tóńireginen uzamaı, kil taqyrǵa jaıasyńdar, ómiri búıirleri tompaımaıdy. Alysqa, shuraıly jerdi qýalaı jaıyńdar! — dep buıyrar edi. Bul joly:

— Eı, jigitter, alysqa uzamańdar. El mańynan qara úzbeńder. Zaman jaman. Kırgızdar qutyrdy. Qul-qutanyna deıin atqa minip, qoldaryna soıyl ustap alypty. Abaılańdar. Shaýyp ketip júrmesin. Saqtyqta qorlyq joq, myna berdandy ala júrińder, — dep myltyqty Pahomǵa usyna bergen. Biraq endi ol myltyq ata almaıtyny esine túsip, Taılaqqa usyndy. Bererin berse de: «Osy kırgız óz qanyna tartyp ketip júrmeı me?» — dep te shúbálandy.

— Pahom, baıqa! — dep sholaq jalshyǵa kóbirek senim artyp, Taılaqqa abaı bol degendeı syńaı tanytty.

Kýzmınniń jelini jer syzǵan sıyrlary, qoı-eshkisi aralas — mańyrap-móńirep óriske bet aldy. Shoshqalaryn qorsyldatyp artyn ala Pahom shyqty. Tústikten taý munartqan, teristikten keńistik kerilgen beıbit tań. Topalań týar dep qaýiptener nyshan joq. Baqtashy men shoshqashy Myqandy jaǵalaı, el syrtyna shyqqan soń, maldyń aldyn orap, kógaldy qoınaýǵa ıirip tastamaq edi, Pahom:

— Aıdaı tús, — dedi.

— Qojaıyn ursady, alysqa uzamańdar degen, — dep Taılaq yryq bermep edi, Pahom kónbedi.

— Aıda, sorly.

— Ary barmaıyq, Aqkózdiń qolyna túsemiz.

— Qolyńda myltyǵyń bar, nemenege qorqasyń? — dedi sholaq Pahom yzǵarly mysqylmen.

— Ómiri myltyq atyp kórgen emespin, maǵan bu da bir, taıaq ta bir, áıteýir ses demeseń, — dep Taılaq ıyǵyndaǵy berdandy qolyna alyp, o jer, bu jerin shuqylap kórdi.

— Ata bilmeseń, shuqylaı berme, túsirme ıyǵyńnan, — Pahom zildene sóıledi. Qaraptan-qarap kele jatyp, kúndegiden minezi ózgerdi.

* * *

Pahom 1915 jyldyń sýyq kúzinde Galısıa jerinde jaralandy. Qaharmandyǵy kóp, qarýy joq Reseı armıasynyń kópshiligi osy on besinshi jyly qatty qyrǵynǵa ushyrady. Avgýst aıynda bes júz seksen bes myń adam, qyrkúıekte — tórt júz on segiz myń adam, al Pahom jaralanǵan qazanda — úsh júz alpys alty myń adam qatardan shyqty. Búkil Reseı boıynsha bul soǵysta on bes mıllıon erkek kindik armıaǵa alynsa, sonyń jartysynan kóbi úılerine qaıtpaı qaldy. Halyqtyń qaımaǵyndaı kileń qyrshyn bozdaqtar bosqa qurban boldy. Myna Pahom sony kórip qaıtqan. Merke tarapynda soǵystyń qyr-syryn qatparshaǵyna deıin bir biletin adam osy Pahom. Endi sol soǵysqa qazaqtardy da aıdamaqshy eken. Pahom sonyń ústinen tústi.

Patshanyń aıtqanyna kónip, aıdaýynda júre beretin momyn qazaq bul joly ózgeshe minez tanytyp, atyrylyp atqa qonypty. Basy birigip, kádimgideı eldigin tanytyp, qaharlanyp alypty. Oıtal deıtin jerge Aqkóz deıtin kósemi at qylynan tý tigip, jasaq jınaı bastapty. Al biraq onyń ishinde Taılaq joq. Taılaq munyń qasynda.

Al osy Taılaqtyń Jyly-Bulaqtaǵy jerin Kýzmın qalaı tartyp alǵanyn Pahom sonoý Stolypın dáýirinde óz kózi kórgen.

Mańyraq aýyly ulardaı shýlap, Jyly-Bulaqtan kóshkende, osy Taılaq jerge etbetinen jata qalyp, qos qolymen topyraq ýystap, sol topyraq onyń kóz jasyna shylanǵan. Sóıtken Taılaq endi Kýzmınniń malynyń tileýin tilep, qulaqkesti qulǵa aınalyp, tuıaq serper túri joq.

Endi birazdan keıin shoshqalar ózen boıyndaǵy bir qoltyqqa jaıylǵan shalshyqqa kirip, qors-qors etip, batpaqqa jata qalyp, jan rahatqa batqandaı shyńǵyryp, birin-biri talpaq tumsyǵymen túrtkilep, mamyrlap qaldy da, basqa túlik ózen boılap, áli de jyljyp bara jatty.

Bir qyzyǵy, Pahom shoshqa tabynyna qaıyrylmaı, sıyr men qoıdyń bir shetin túre aıdap, alysqa uzaı berdi.

— Áı, tamyr, jeter endi, maldy jalǵyz qolyńmen qamshylap, mazalaı berme, — dep Taılaq qaırat kórsetpek edi. Pahom kóner emes. Uzyn qamshyny shartyldatyp, maldy yqtyryp áketip barady.

— Taılaq, sen soldatqa barǵyń kele me? — dedi kenet Pahom bos jeńimen betin súrtip kele jatyp.

— Meni qaıtedi? Barmaımyn-eı! — Álgi suraq Taılaqqa mazaq sıaqty bolyp estildi. — Sen-aq jetistir. Jetistirip keldiń ǵoı jaýdy jaıratyp.

— Al seni soldatqa alady. Bekten bolys Kýzmınge seni qaıtar dep jatyr. Tizimde bar kórinesiń.

— Kýzmınniń malyn kim baǵady? Joq, sen aldaısyń, tamyr, meni qojaıyn bermeıdi, — dep Taılaq aıylyn jımady.

— Qazir soǵys kezi. Kýzmınge eki birdeı batyraq ustaýǵa ruqsat etpeıdi. Ekeýmizdiń bireýimiz qalamyz. Bireýimizdi soldatqa alady. Qalaı oılaısyń, kimdi alady?

Sumdyqtyń syry Taılaqtyń sanasyna endi jetkendeı, ańǵal adam ańyraıyp tura qaldy da, keremet jańalyq ashqandaı, aıdalada aıqaılap jiberdi.

— Oı, ákeńniń... Árıne, meni alady! Sen sholaqty ne qylsyn!

— Al sonda ana alty balańdy kim asyraıdy? Kýzmın be, Bekten be? Álińe qaramaı óziń de asyl tuqymdy aıǵyrdaı neme ekensiń.

— Áı, tamyr, óıtip ottama, bala qudaıdiki, meniki emes.

— E, sonda qatynyń olardy kúlge aýnap tapty ma? Qyzylbet qatynyń mekıen bolyp ketken shyǵar...

Kenet Taılaq Taıtaqaıdy oılap, ony udaıy uryp-soqqany esine túsip, ózegin órt shalǵandaı, tula boıy dýyldap ala jóneldi. Kishkentaıynan qosylǵan, shala qursaq, jyrtyq kóńil kóp kúnderdi birge ótkizgen, adýyn da ańqyldaq, arqyrama dúleı minezdi bolǵanmen, artynda zili joq sol áıeldiń ózine qymbat ekenin túsindi. Bárin tastap, Mańyraqtaǵy jaman úıine tez jetip, jalańbut balalarynyń mańdaıynan sıpaǵysy keldi.

— Solaı, tamyr, seni soldatqa alady. Odan qaıtyp oralýyń ekitalaı. Myń-myń adam, ilýde bireýi qaıtady. Onyń ózi men sıaqty múgedek bolyp qaıtady, — dep shegeleı berdi Pahom.

— Eger qaıtpaı qalsam, meniń habarymdy qatyn-balam qalaı biledi? — dep Taılaq demde maıdanǵa ketýge moıyn usynyp qaldy.

— E, adresińdi jazyp, qaltańa salyp qoı. Ókimet ózi habarlaıdy.

— Men hat bilmeımin ǵoı, tamyr, sen jazyp berseńshi. Qaǵazdy joǵaltyp alamyn. Bir qatty nársege jaz, moınyma jippen taǵyp alamyn.

— E, dál qazir attanyp bara jatqan joqsyń ǵoı. Jaz deseń — jazyp bereıin. Al endi tyńda. Kýzmınge biz endi qaıtyp barmaımyz, bildiń be? Aqkózge qosylamyz. Sonda soldatqa alynbaısyń. Aqkózde adam kóp. Al kóp bolǵan jerdi jaý ala almaıdy.

— Joq, oıbaı, meni bir bálege uryndyraıyn dep tursyń ǵoı, aram!

— Sóıleme! — dep Pahom oń qolyn siltep qalaıyn dep edi, qoly joq, tek ıyǵyndaǵy tuqyly ǵana sholtań etti.

Taılaq myna orys tamyrynyń áreketine túsine almaı, ómir degen saıqymazaq jumbaqtyń sheshýin tappaı, «bul, sirá, nege bastaǵaly tur», — dep dal boldy. — Sen qoryqpa, Taılaq, — dep sarnady sholaq Pahom. — Soǵystyń sorǵa toly sorpasyna myna men toıyp qaıttym. Biz jeńildik, ol aıdan anyq. Ne úshin soǵysyp jatyrmyz Vılgelmmen? Eshkim de bilmeıdi. Maqsat aıqyn bolmaǵan soń, soldattyń eńsesi túsedi. Ári dese qarý joq. Myltyǵy bar soldattyń ólgenin kútesiń. Patshaǵa soldat ta narazy, halyq ta narazy. «Joıylsyn patsha», — dep shýlaǵan halyqty men óz kózimmen kórdim.

— Óı, sen de sandyraqtap berdiń-aý, — dep Taılaq kúmán soǵady. — Patsha da joıylar ma edi?

— Joıylady, Taılaq, joıylady. Jana ókimet ornaıdy. Sonda Kýzmınnen jerińdi qaıtyp alasyń. Uqtyń ba endi?

— Jer deımisiń? Ondaı atty kún qaıda? — dep Taılaqtyń úńirek kózin muń shalady. — Jyly-Bulaq qaıtar zaman bolsa, oqqa basymdy baılaýǵa men daıyn.

Pahom saý qolymen Taılaqty ıyǵynan qushaqtap, toqtatyp turyp, kózine kózin qadap:

— Jer ózińe tıedi, Taılaq. Sondyqtan da Aqkózge jeteıik, — dedi sybyrlaǵandaı bolyp.

Taılaqtyń kóz aldyna Jyly-Bulaq keldi. Ol ózi tereń saıdyń aıaǵy, bulaq sýynyń basy edi. Aýyl eldi asyraıtyn bir bulaq sý syńsyp aǵyp jatqany esine túskende Taılaqtyń júregi syzdady. Qaraqoǵa men kúlgin jalbyz arasyna kókqasqa baqalary qoıdaı shýlaǵan, arasyna adam kirse keńirdeginen keletin bıdaıyqta bódeneler bytpyldyqtaǵan qaıran da qaıran Jyly-Bulaq! Qystyń kúni jerdiń júzin qar basyp, aıaz qysqanda da qatpastan býy burqyrap, kemerdegi muz súńgilerin syńǵyrlata jalaı aǵyp jatatyn qasıetti qara sý! Sol sýdy iship ósken tarynyń bozasyna mas kún qaıda?

Taılaqtyń úńirek kózinen Jyly-Bulaqtyń sýyndaı jyp-jyly jas parlap aǵyp kele jatty.

* * *

Qyrǵyzbaı atasynyń tory aty bylaı shyǵa bere boldyryp qaldy. Deldal ıesi sıaqty ómiri mımyrt júristen aspaǵan, qosaıaq qaǵyp, qatty júrip kórmegen mal shashasynan ter saýlap, tobylǵy túsi laısań karat erte aınaldy. Semiz neme maıy aýzyna tyǵylyp, tátti etine tıgen ashshy qamshyny da elemeı, máńgúrt, marǵaý júristen aspaı qaldy. Myna zaman alasapyrandaý, endigi jerde jaı basý jaramaıdy-aý, jalqaý tirshilik kenet dúr silkinip, dún-dúnıe uıqysynan oıandy-aý, — degen tory attyń qaperine kirip-shyqpaıdy. Myna uly dúrmekke Qyrǵyzbaı atasy aralaspaı, buǵyp otyrsa, onyń tory aty da zaýyqsyz. Aınala andyzdap shaýyp bara jatqan attardyń dúbirine eleńdemeıdi, eti qyzbaıdy, jarys jeligi ony qyspaıdy.

«Ustap alsa, múrdem kettim-aý. Átteń, qarýdyń joǵy-aı!» — degen oı lezde shalyqtap ótti de, álgi ekeýdiń bireýi ózine tanys ekenine kózi jetkende, júregi ornyna túskendeı boldy. Ol bazardaǵy jıynda ózimen qatar turǵan qaraqasqa atty mosqal qazaq eken.

— E, bala, atyń boldyryp qalypty ǵoı, — dedi ol Turarmen qatarlasa berip. — Baǵytyń qaı jaq?

— Maǵan Aqkóz aqsaqal kerek, — dedi Turar myna kisiden bir kómek bolar-aý degen úmitpen.

— E, onda betalysyń durys. Osylaı tarta ber, — dep álgi mosqal atyn tebine berip edi, Turar ony daýystap tejedi.

— Aǵataı, men ol kisige tezirek jetýim kerek, meni ala ketińizder. Myna mástektiń túrin kórip tursyzdar ǵoı.

Mosqal qara tizginin tarta túsip:

— Apyraı, a, qaıtsek eken. Biz de asyǵys. Mingesesiń be, sonda? — dedi. — Áı, Shynpatsha, balaǵa atyńdy ber de, sen myna toryǵa aýysyp min. Asyqpaı, artymyzdan kelersiń. Oıtalǵa barǵan soń bul shaban toryny qýyrdaq jasaımyz, tastamaıyq.

Shynpatsha degeni shynashaqtaı qatpa kisi eken, eki-úsh tal sırek saqalyn talmap turdy da:

— A meıli, aıtqanyń bolsyn, Dosmaıyl. Bala — tegin bala emes kórinedi. Onyń Aqkózben tezirek ushyrasqany da jón shyǵar, — dep teńbil kók aıǵyrdan yrshyp tústi. — Jańa, sen shyraǵym, Atamyrzanyń aýzyn qısaıtyp, jaǵyn aıyryp tastadyń. Sonyńa rıza edim, mynaý sonyń qaıyrymy.

Turar teńbil kókke mingende, taýǵa shyqqandaı shyn bıiktep, kóńili asqaqtap sala berdi.

Ústine bóten bireý mingenin sezgen teńbil kók uzyn moınyn sadaqsha ıip, basyn tuqyrta tizgindi julqyp-julqyp, bir orynda shyr aınalǵanda, Turardyń kózine Asparanyń Alataýy buldyr-buldyr iline berip edi. Ol da teńbil kók eken.

Endigi bir sátte teńbil kók aıǵyr Dosmaıyldyń qara qasqasymen jarysa kósilgen kezde, teristik betkeıden oıdym-oıdym qara kók araldar — shoq-shoq buıra taldar, odan ári sap-sary belder saǵym aralasa munartyp, sary muhıttaı tolqyp jatty.

Sary teńizde júzgen qarakók kemeler... Kóp keshikpeı qara daýyl turyp, sary teńiz týlap, astan-kesten bolar.

Turar bir qolymen tizgindi tarta ustap, bir qolymen kózildirigin demep keledi. Tulpar mingende, kózildirik jaraspaıdy eken, amal ne, kóziniń nury qarshyǵanyń kózindeı ótkir-aq edi, Almaty túrmesiniń qarańǵy kamerasynda kitapqa úńilgen kóp túnder sol janardy jaýqazyn kezinde-aq soryp tastaǵan eken: endi erte jastan kózáınek kıýge májbúr boldy. Turar kózildirikti búktep, tós qaltasyna salyp qoımaqshy edi, bet aldy buldyrap, dún-dúnıe túgel býaldyr tutyp qalǵan soń, kózáınekti qaıta kıip aldy. Muny baıqap kele jatqan Dosmaıyl:

— Kóp oqysań kerek, á? Kózińdi oqý jep qoıǵan ǵoı, sirá, — dedi.

Turar oǵan:

— «Áli oqýym az», — demekshi edi, aıtpady. Onyń, bar dittegeni — Oıtaldyń buıra araly edi.

* * *

Merke jaǵynan lek-legimen qulaǵan attylardy býdaq-býdaq shańnyń arasynan ańǵarǵan sholǵynshy bıik terek basynan aıqaı saldy:

— Oıbaı, kep qaldy! Qaraqurym, shegirtkedeı qaptap keledi! — Sholǵynshy-qaraýyldyń daýysy tarǵyl-tarǵyl, álem-tapyryq shyqqanyna shyn shoshyǵan sarbazdar Aqkóz sardardyń jarlyǵyn kútpeı-aq alańqaıda tusaýly júrgen attaryna qaraı umtyldy.

Erte me, kesh pe, Merkeden, ne Áýlıe-Atadan, ne Pishpekten ásker shyǵyp, myna kóterilisshilermen qaqtyǵysatyny aıdan da anyq bolatyn. Biraq dál qazir shabýyl tutqıyldan bastalar dep eshkim kútpegen.

Adamdar abyr-sabyr, aıqaı-shý, yzy-qyzy bolyp jatqanda, Aqkóz asyqpastan aqjal saryǵa minip aldy da, qazanatty tebinip qalyp, taıaý tóbeniń basyna oınaqtap shyǵa keldi. Mundaǵy yldıdan Merkeniń órleýit tusy onsyz da ap-anyq kórinedi. Aqkóz qolyn kólegeılep, órge qarap edi, shynynda da aýnaqshyǵan bozala shań ár tustan shubalańdap keledi eken. Kánigi kári kóz álgilerdiń ásker emes ekenin birden ańlady. Ásker bolsa tártip saqtap, shashyramaı, berik qamaldaı tutasyp keler edi. Al myna bytyraǵan attylar kim sonda? Shotyr-shotyr, ekeý-úsheý, beseý-altaý. Keıbiri shoqytyp kele jatsa, keıbiri toıǵa, kókparǵa kele jatqandaı jaıbaraqat.

Merkeden beri qaraı yldılaı túsken jap-jazyq dala myna shildeniń ystyǵyna shydaı almaı, qýraǵan kúırek qyzyl ızenin órt shalyp, sodan túıdek-túıdek tútin aspanǵa atylyp jatqandaı.

Aqkóz jaý shappaǵanyna kózi jetse de, «saqtyqta qorlyq joq» dep, sarbazdardy saqtandyrmaq bolyp, artyna buryla berip edi, atqa qonyp, qaraqurymdaı qaptap turǵan qalyń qoldy kórip, kenet qýanysh kernegen keýdesinen oqtaı atylyp:

— Aınalaıyndar-aı! — degen sózdiń qalaı shyǵyp ketkenin ózi de ańǵarmaı qaldy.

Oıtal ormanynyń jap-jasyl alańqaıy edi. Qazir sol alańda attyly sarbazdardan ıne shanshar jer qalmastan, jaýyngerler ıin tiresip tur eken.

Sardardyń qýanyshy qoınyna syımaı, endi bir sóz bastaıyn dep turǵanda, onyń kózi Oıtal ormanynyń teristiginen shyǵa jyrylyp bara jatqan bes-alty attyǵa tústi de, túsi ózgerip, kóńili sý sepkendeı basyla berdi.

— Halqymnan aınalaıyn. Adaldyǵyńnan aınalaıyn, — dedi ol aqjal sarynyń ústinen úzeńgige aıaǵyn tirep túregep turyp.

— Senderge qudaı anaý opasyzdardyń jolyn bermeı-aq qoısyn. Ana órden túsip kele jatqandar, men bilsem, jaý emes. Jaýmen aıqaspaı jatyp ana júziqaralar qashyp barady. Já, bes-alty shirigen jumyrtqa myna turǵan bes-alty myń qoldyń sadaǵasy bosyn!

Alty myń bas buıryqsyz-aq burylyp, Aqkóz qamshysynyń tobylǵy saby nusqaǵan jaqqa japyryla qarady. Qashqyndardy olar toǵaı arasynan kóre alǵan joq. Shydaı almaǵandary Aqkóz turǵan tóbege shaýyp shyǵyp, sardardyń aıtqanyna óz kózderi jetti. Alty atty adam sary beldi betke alyp, ańshylardan qashqan bórideı tuqshıa túsip, jele-jortyp zytyp barady eken.

— Men Oıtalǵa — ádildik týynyń astyna eshkimdi de kúshtep, zorlap jıǵan joqpyn! — dep Aqkózdiń daýysy sańqyldap qaıta shyqty. — Basyna kún týǵan halyq ózi keldi. Áne, qarańdar, taǵy da kele jatyr. Bizdiń qolǵa qosylmaqqa kele jatyr! — Sardardyń tobylǵy qamshysy endi ári jaqty nusqady. Oıdym-oıdym oınaqshyǵan shańdaq jaqyndap qalǵan eken, — Bul jıyn — erikti jıyn. Jan balasyna qıanat, zorlyq joq. Shaıqastan qorqatyndar aralaryńda áli de bar bolsa, alda rıza, men rıza, áne jolyń ashyq, bara bersin. Oıtalǵa erikkender kelmeıdi, bul jıyn — as pen toıdyń jıyny emes, táýekeldiń, kóppen kórgenniń uly toıy. Odan taısalǵandar osy bastan taıyp tursyn!

— Durys! Durys!

— Týra sóz!

— Aramyzda aramzalar bolmasyn!

— Qorqaqtar qatyndardyń qasynda otyrsyn!

Jasyl buıra jaǵalaýdyń ortasyndaǵy qara darıa tasyǵandaı: aspanǵa naızalar men aq baqandar shanshylyp, tolqynnyń aq shýda jalyndaı jelkildeıdi. Kóbisiniń qarýy baqan men ýyq, aq soıyl. Sol jabaıy qarý jabyla kóterilgende myna ańyzaq shildeniń aq sheldengen aspanyn tirep turǵysy kelgendeı shanshylady.

Oıtaldyń júz jyldyq zaý terekteri qyrkúıek túspeı jatyp, osy tamyzdyń ishinde-aq sary balaqtana bastaǵan. Sonaý sáýirdegi sarań jańbyrdan soń bul óńirge bıyl tamshy tambaı tur. Jaıylymy jutań, jaıshylyqta jaıqalyp turatyn kúr eńse men rań, bıdaıyq pen bede tym erte qýrap, ushyp ketken. Tek tyrbyq jýsan tana sup-sur bolyp, sazaryp alyp, áli de bolsa aptappen arpalysyp, kún kózine zárlene qarap, yzasy betine shyǵyp turǵan sıaqty.

Qasaqana bıyl Merke men Myqannyń, Aspara men Shaldýardyń sýy da qysyr jylandaı qymsynyp, qyldyryqtap aǵady. Sý burynǵydaı arnasynan asyp tasymaǵan soń, oıdaǵy shalǵyn tozǵan, úkili nar qamys bıyl órt shalǵandaı selkeý-seldir.

Mundaı ańyzaq qurǵaqshylyqta dala shańdaq. Burq eterge jeleý tappaı jatqan kebir topyraq Merkeden qulaǵan attylardyń jolyn áıgilep aspanǵa búkil dalanyń ústinen bozbala tý kótergendeı, satym aralas tozań tutyp aldy.

Tozańdatyp, shańdatyp órleýitten alǵashqy attylar da jetti. Astyna jaby tuqymdas bórte júndi myqyr at mingen aıyr qalpaqty adyrlaý bir kisi anadaıdan aıqaı salyp:

— Assalaýmalaıkúm, Aqkóz batyr! Biz tige Asparanyń arǵy betindegi Batys qyrǵyz bolamyz. Sen ádilet týyn kóterdi degendi estip, ańnan qazaq-qyrǵyz qashannan bir týǵan, ne kórse de — bir kóredi, bul zamanda da bir bolaıyq dep ele keldik. Myna meniń aǵalarym men atalarym keshegi Sypataı batyrdyń sarbazdary bolǵan. Ony sen jaqsy bilesiń batyr. Búgin jolda biz Sypataı batyrdyń basyna túsip, duǵa oqyp, ádilet úshin attandyq, aq jol bep dep bata tiledik. Ańnan myna attyń basyn saǵan tiredik. Qabyl al, batyr! Meniń nyspym — Atasaqal, qasymda jıyrma jigit bar.

Aqkóz aqjal attan túsip, Atasaqalǵa qaraı tóbeden tómen jaıaý betteı berdi. Atasaqal da myqyr attan aýnap túsip, tóbege qaraı enteleı basty.

Aqkóz áýeli Turardy tanymaı tosyrqap otyrdy. Oryssha kıingen, kózine altyn jıek kózildirik tutqan, dýdardaı shash qoıǵan shombal deneli jas jigit bir jerde kórgen adamyndaı eles berse de, qaıda kórgenin esine túsire almady. Ulyqtardyń qasynda osyndaı tilmash, pısar qazaqtar júretin. «Bizdiń aramyzǵa kirip ketken jansyz bireý bolyp júrmesin», — dep te kúdiktenip qaldy.

Tek Dosmaıyl aldyna kelip, tizerlep otyra berip:

— Ýa, batyr, myna bala seni izdep keledi. Seni tanımyn deıdi. Ózi deımin tegin emes. Merkeniń bazarynda prıstav pen Atamyrzanyń aýzyna qum quıyp ketti, — dedi.

— Kim bolasyń jarqynym? — dep Aqkóz endi Turarǵa búkil tulǵasymen buryla qarap, tóbeden tómen tóne tústi.

«Tanymady, — dedi Turar ishinen. — Tanymady. Biz sonaý Bekten toıynan beri kórispegeli alty jyl ótipti. Ekeýmiz de ózgergen ekenbiz. Munyń basynda býryly kóbeıipti. Reńi áli taımaǵan biraq. Jaryqtyq áli narttaı júzinen nur shashyrap, eki kózi áli jaınap tur. Osy kelbette adamdy ózine eriksiz artyp alatyn magnıt bar sıaqty. Dál qazir myna qalyń qoldyń munyń janyna toptanǵany da tegin emes qoı. Qudiretti qart, endi sol qudiret jolyn durys taba bilse bolǵany...».

Turar tóbede otyrǵan Aqkózge taǵy bir adym jaqyndaı tústi:

— Aqa, tanymaı qaldyńyz ba? Men Turarmyn ǵoı. Rysquldyń...

— Boldy, boldy, baýyrym, qulynym, boldy, ar jaǵyn aıtpaı-aq qoı! — dep Aqkóz ornynan qoparyla kóterilip, qorbańdap kelip jas jigitti baýyryna basty.

— Ylǵı bir syn saǵatta sen kez kelip, qanatymen sý búrikken qarlyǵashtaı, dem beresiń, qulynym. Sonaý Bekten toıyndaǵy soıqanda shyryldap kelip ara túskenińdi áli umytqan joqpyn, qýatym. Áı, sondaǵy júrek jutqan erligiń-aı. Sodan keıin senen kóz jazyp qaldym. Seni oqýǵa ketti dedi bireýler. Qansha jyl boldy? Alty jyl deısiń be? Iá, alty jyl ótip ketipti-aý. Sen osy qanshaǵa keldiń, Turarjan?

— Jıyrmaǵa keldim, Aqa.

— Jıyrmaǵa deısiń be? Men alpysqa shyqtym. Seniń ákeń menen birer jas kishi edi. Qazir qanshada bolǵany?

— Tiri bolsa, elý altyda ǵoı, Aqa. Aıdaýǵa ketkenine on jyldan asyp barady, áli derek joq qoı. Kesimi on jyl edi...

— E, Turarjan, kebin kıgen kelmeıdi, kebenek kıgen keledi. Tiri júrse, arystan edi, azamat, bir aınalyp soǵar, ne bopty. Áı, arystan edi-aý, esil er...

Bul áńgimeni tyńdap otyrǵandar jaǵdaıatqa endi-endi túsingendeı.

Aralarynda Rysquldy biletinderi ózgelerine aıqaılap aıtyp jatyr.

— Oý, baıaǵy Shymyr Rysqul toı. E, báse, myna Aqkózdiń ajyramas dosy bolatyn.

— Mynaý sonyń balasy boldy ǵoı. Ornynda bar ońalar degen osy. Dardaı kisi bolypty.

— Bolaıyn dep turǵan bala ǵoı. Áıtpese, elde mundaı jas az ba?

Osy tektes áńgimeni rastaǵandaı, Aqkóz batyr myna jas jigitpen dárejesi teńdeı sóılesip otyr. Kópshilikke bul jigittiń bitimi de unaǵandaı: tebindep qalǵan qara murty, dóńesteý kelgen er muryndy, shekeligi shyǵyńqy, kómirdeı qara shashy qaıratty, jaspyn dep jasqanshaqtamaı, betińe týra qarap sóıleıtin, kózi taıqymaıtyn tik minezdeý, biraq ádepten ozbaıtyn, ınabat ıesi ekeni kórinip tur.

— Aqa, men osy bette sonaý Tashkentten kele jatyrmyn, — dedi Turar endi esen-saýlyqtan keıin negizgi áńgimege kóshpek oımen.

— Seni bireýler Reseıde oqyp júr dep edi-aý, Turarjan.

— Onyńyz ras, Aqa. Reseıge Samar degen qalaǵa oqý izdep barǵanym ras. Biraq bastyǵy meni qabyldatpaı qoıdy. Buratana, kóshpendi kırgızǵa oqý ne kerek dep jolatpaıdy. Sodan Tashkentte oqyp júr edim ǵoı. Osy ótken shildeniń aıaǵyn ala Eski Tashkentte kóterilis shyǵyp ketti. Shaıhantaý, Shynıaz, Toıtóbe degen aýdandarda da dúmpý burq-burq ete qaldy. Men ne de bolsa elge jeteıin, el-jurtymmen birge bolaıyn dep Merkege tarttym. Endi, mine sizben birgemin.

— Áp bárekeldi, jaryǵym. Myna daýyldatqan zamanda úrkekter úıinde tyǵylyp otyrady. El dep eńiregen er kóppen birge joryqqa shyǵady. Er ekensiń, Turar. Maǵan aqylshy bol. Oqyǵan azamatsyń. Myna biz oń men soldy ajyrata bermeımiz. «Kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura» degen. Sen jas ta bolsań kópti kórdiń. Táńiri qoldasa, árýaqtarǵa syıynyp, shaıqasqa shyqpaqshymyz. Munymyz qalaı?

— Aqa, suraǵyńyz oryndy, — dedi Turar sál oılanyp. — Osy suraq myna jurttyń báriniń kókeıinde turǵan suraq. Ruqsat etseńiz, men jalǵyz sizge emes, myna kópshilikke qazirgi jaǵdaıdy aıtyp, ýaqytty sholyp ótsem. Buǵan qalaı qaraısyz?

— Onyń ábden durys, balam. Onda men qoldy toptaıyn, — dep otyrǵan ornynan aýyr kóterilip, eńgezerdeı tulǵasy tóbe basynda tas músindeı qalshıyp biraz turdy.

— Ýa, sarbazdarym! — dep qońyr ún sańq ete qaldy. — Berirek jınalyp, sóz tyńda. Bizdiń osy qaýymymyzdyń bir tutqasy, bizdiń dosymyz, jas ta bolsa bas bolǵan, Rysquldyń Turary sóz aıtady. Qulaq sal, káne!

Úzeńgiler qatysyp, aýyzdyqtar syldyrlap, tóbeshikti jaǵalaı attar pysqyrynyp, adamdar sampyldap, birazǵa deıin abyr-dabyr basylmaı qoıdy.

Kóptiń aldynda sóz sóıleýdiń tusaýyn Merkeniń Tórtkúl bazarynda, qaharly da qaýipti shaqta kesken Turar qazir qysylǵan joq. Áli dý-dý etken halyqqa qarap qolyn kóterip, saıabyr tilep, únsiz turyp qaldy. Áli bir sózi joq, tek qol kóterip turǵan Turardy kórip, jurt birte-birte ózinen-ózi tyna qaldy.

— O, aǵaıyn, aralaryńyzda usta bar ma, aqyn bar ma?

Áýeli ne derin bilmeı, siltideı tynyp qalǵan qalyń qol kenet buzylǵan aranyń uıasyndaı gýildep ala jóneldi.

— Aqyny nesi? Aqyn ne jeıdi bul jerden? Soǵysta eshkim dombyramen soǵyspaıdy. Ne dep tursyń, jarqynym? — dep tilin bezengen shaqyldaq bireý shıqyldap kúle berip edi, biraz el ony qostap ha-halap kep jóneldi. Turar taǵy da qolyn kóterdi. Shý tyıyla bergende:

Ereýil atqa er salmaı,
Egeýli naıza qolǵa almaı,
Eńký-eńký jer shalmaı,
Qońyr salqyn tóske almaı,
Tebingi terge shirimeı,
Terligi maıdan erimeı,
Alty malta as bolmaı...

Turar saqpandaı sartyldaǵan osy bir qudiretti sózderdi jorta tyıa qoıyp, jan-jaǵyna kóz salyp edi, sarbazdardyń kópshiligi úzeńgige aıaqtaryn tirep, ushatyn qustaı qomdanyp, kózderi ot shasha bastaǵan eken.

— Oý, jarqynym, ne bop qaldy, aıtsańshy, oıbaı, ar jaǵyn! — dep art jaqtan bireý soıylymen aspandy shanyshqylap, yshqyna aıqaılap jiberdi.

— Oıbaı, mynaý óleń emes, órt qoı!

— Shýlama,túge! Ar jaǵyn aıt, mıatym, — dedi Aqkóz de alǵa umsynyp.

Turar sonda burynǵydan beter serpilip, myna qaýymdy birjolata qaýlatpaq nıetpen sańqyldap ala jóneldi:

Alty mata as bolmaı,
Ózińnen týǵan jas bala,
Saqaly shyǵyp jat bolmaı,
At ústinde kún kórmeı,
Asharshylyq shel kórmeı,
Ózegi talyp et jemeı,
Er tósekten bezinbeı
Uly túske urynbaı
Tún qatyp júrip, tús qashpaı,
Tebingi teris taǵynbaı,
Temir qazyq jastanbaı
Qý tolaǵaı bastanbaı,
Erlerdiń isi biter me? —

Aspara taýdan teńiz tóńkerilgendeı, myna myń qoldy bir tolqyn, qudiretti tolqyn sharpyp ótti de, álgi órt óleńniń áserinen aryla almaı arbalyp qalǵan halyqqa Aqkóz sóz tastady.

— Apyr-aı, keýdesinde jany bar adamdy atqa qondyrmaı qoımaıtyn jigerli jyr ǵoı mynaý!

— Egeýli naıza, ereýil at! A qudaı, qolda!

— Budan keıin «attandamaı» qalaı shydap turasyń, qudaı!

Sonda Turar Mahambettiń óleńin jatqa bilgenine myń táýbe aıtyp, sol óleńmen tanystyrǵan tashkenttik dostaryna, ustazdaryna myń alǵys baǵyshtady. Kópirgen kóp sózden góri, bir aýyz otty óleńmen myna toptyń qanyn qyzdyryp, jigerin qaırap, birden til tabysqan tapqyrlyǵyna ózi de dán rıza. Endi Turar boıyn erkin bılep, oıyn túzep, birjolata qulshynyp ketti.

— Mine, aǵaıyn! Aqyn degen osy! — dedi Turar. — Aqynnyń sózi naızadan da, oqtan da ótkir. Jańaǵy men aıtqan jyr Mahambet degen batyr aqyndiki. Ol ári jaýynger, ári aqyn bolǵan. Osydan jetpis-seksen jyl buryn patsha men baı-sultandarǵa qarsy kóterilisti bastaǵan kisi. Qalaı, halaıyq, aralaryńda aqyn bar ma dep suraǵanym endi túsinikti boldy ma?

— Túsinikti boldy, Turar shyraǵym. Myna men Saýytbek degen aqyn aǵań bolamyn. Ana janyńda turǵan Aqkózdiń Myrzabaı degen balasy da aqyn. Zaman beıbitshilik, el toqshylyqta ekeýmizdiń eptep aıtysqa túsetinimiz de bar. Endi «kóppen kórgen uly toı» dep qolǵa qarý ustap turysymyz mynaý.

Sańqyldaǵan, bıdaı óńdi, mosqal kisi atyn tebinip alǵa shyqty.

— Raqmet, Sáýke! Jańa bireý osy jıynda «dombyramen soǵyspaıdy» dep qaldy. Sol durys pa, Sáýke? Durys bolmasa, siz qolyńyzdaǵy naızaǵa qosa dombyrany da tastamańyz. Myna halyqqa keshegi Sypataıdyń erligin jyrlańyz. Ózińizdiń Aqbópeden qalaı aıyrylǵanyńyzdy aıtyńyz. Ne sebepti aıyryldyńyz? «Mal bergeni barady alyp ketip, kedeıshilik qolymdy kesip otyr», — demep pe edińiz? Myna halyqtyń kóterilisin tolǵańyz. Kóterilis tek Merkede ǵana emes, sonaý ózbek, túrikmen elinde de, myna qyrǵyzda da, anaý Almatyda da, sonaý Saryarqa, Torǵaı dalasynda da qaýlap kele jatyr. Daýyl turdy, halaıyq! Bul kúlli qoqysty, yzǵardy alyp ketetin altynkúrek daýyly. Biz myna jaqta Jetisý kóterilisimen, myna qyrǵyzdaǵy Qaraqol, Toqpaq, Sýsamyr kóterilisshilerimen, tipti sonaý Torǵaı sarbazdarymen ushtasyp, solarmen urandasyp bir mezgilde qımyldaýymyz kerek. Ár jerde shashyrap júrsek, patsha bizdi op-ońaı soǵyp alady. Bes saýsaq jeke-jeke turǵanda álsiz, al beseýi birdeı jumylǵanda — judyryq. Jalǵyz Merke kóterilgenmen biz qansha er bolsaq ta jeńiske jetý qıyn. Merke ǵana emes, ana Qordaı, myna Shý, ar jaǵy Áýlıe-Ata, Syrdarıa, Yrǵyz...

— Áı, shyraǵym! — dep úlekteı óńkıgen bireý qabaǵynan kún shildede qar jaýyp, jaıaýlap alǵa shyqty. — Aıtyp turǵanyńnyń bári altyn sóz. Tym syldyratyp jiberdiń sol altynyńdy. Myna maǵan anaý Syrdarıańnyń, sonaý Yrǵyz ben Torǵaıyńnyń qansha qajeti bar? Maǵan Kúzmenke kerek, bildiń be? Kúzmenke! Iaǵnı Jyly-Bulaq kerek! Bildiń be! Ol meniń ata-babamnyń qonysy. Meniń kindigimniń qany tamǵan jer. Áne, sol jerdi, sol Jyly-Bulaqty prıstav bastap, Bekten bolys qostap Kýzmın degen orys baıyna, sonyń sybaılastaryna satty. Al bizdi Bektenniń taz basyndaı qylpyqsyz tastaq qyrqaǵa aıdap tastady. Ne jazdyq? Bizdi qudaı jaratpap pa? Nege jerimizden, anamyzdyń emsheginen aıyrady. Jyly-Bulaqtyń sýy anamyzdyń sútindeı emes pe edi? Áne, shyraq, shapsaq biz sol Kúzmenkeni shabamyz da jerimizdi qaıtaryp alamyz, bildiń be?

— Aǵataı, atyńyz kim? — dedi Turar. — Osy siz Taılaq emessiz be?

— Iá, men Taılaqpyn. Myna turǵandardyń bári biledi. Osy keliste men ana Pahom degen orys dosymmen birge Kýzmın baıdyń malyn aıdap keldim.

— Men sizdi tanydym, aǵataı, ana jyly úıińizde bolǵanmyn. Qyrǵyzbaı atamnyń malyn alyp qaıtqanmyn.

— Oı, sondaǵy bala sensiń be?! Qaıtaryp ber Kýzmınkeni endeshe!

— Kýzmınniń malyn aıdap ketkenińiz beker bolǵan, Taılaq ata. Endi Kýzmın qarap otyrady dep oılaısyz ba? Endi ol sizdiń aýyldaǵy maldy sypyryp alady.

— Mal tapsa — alady. Úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq aýyldan nesin alady?

Bulardyń sózin estigender qarqyldap kúlip jiberdi. Taılaq jan-jaǵyna alara qarap:

— Nesine kúlesińder! — dep gúr etti. — Eı, Aqkóz! — dedi ol endi tóbe basynda turǵan sardarǵa qarap. — Men saǵan myna áskerlerińe azyq bolar dep Kúzminniń malyn aıdap keldim.

Ana Pahom orys eken dep jatyrqama. O da men sıaqty jalshy. Al men aryzymdy aıttym: Jyly-Bulaqty bizge qaıtaryp ber. Mynandaı qolmen Kúzminkeni ǵana emes, jerdiń júzin jaýlap alýǵa bolady ǵoı. Kúzminge aldymen ózim shabamyn.

— Aqa, ruqsat etseńiz, jaýabyn men bereıin, — dep qaldy Turar qol kóterip.

— Aıta ǵoı, Turar, aıt, qýatym.

— Aıtsam, bylaı aǵaıyn. Áýelgi maqsat: patshaǵa adam bermeý. Barlyǵyńdy osy jerge jetelep kelgen — sol maqsat. Túrkistan men Qazaqstan dalasynda kóterilgen myń-myń qoldyń dittegeni osy. Al bul qarsylyqqa patsha qol qýsyryp otyra beredi dep oılaısyz ba? Joq, aǵaıyn, patsha áste qarap qalmas. General-gýbernator Túrkistan ólkesin soǵys jaǵdaıynda dep jarıalady. Bul ne degen sóz? Bul — búgin bolmasa, erteń jer-jerge ásker shyǵady degen sóz. Keshe Tashkentten sol general-gýbernatordyń kómekshisi Prıhodko degen keldi. Búgingi bazarda bolǵandar kórdi ony. Ol endi Merkege ásker shaqyrtady. Ony jazalaýshy otrád deıdi. Mine, sol áskerge tótep berý úshin bizge qol jıý kerek, qoldy mol jıý kerek jáne qarýlaný kerek. Zeńbirekke qarsy baqan alyp shabý — kópe-kórneý basty oqqa baılap, tekten-tekke qyrylý degen sóz. Bizge myltyq kerek. Shama jetse, zeńbirek kerek. Áne, álginde men aralaryńyzda usta bar ma dep suraǵanymnyń syry sol. Sóıtip, biz patshaǵa adam bermeımiz, ári patshany ishinen álsiretemiz. Maıdanǵa jiberetin ásker-kúshin kóterilisshilerge bólýge májbúr bolady. Al biz bolsaq, Kýzmınka sıaqty beıbit orys selenin emes, Merke sıaqty ákimshilik ordasyn basyp alýymyz kerek. Bizdiń jaýymyz áste orys kedeıi emes, bizdiń jaýymyz — prıstav jáne onyń ýrádnıkteri, jergilikti patsha ákimshiligi, ózimizdiń baılar men bolystar, patsha áskeri. Biz búgin Kýzmınkany orystardan tartyp alsaq, erteń patsha áskerleri qazaq-qyrǵyz otyrǵan jerdiń bárin tartyp alyp, elińniń kúlin sýyryp, shańyn aspanǵa ushyrady. Biz búgin Kýzmınkany jaýlasaq, erteń búkil orys sharýasynyń, orys kedeıleriniń seniminen aıyrylyp, olardy da ózimizge qarsy qoıyp alamyz. Al eger biz orystyń ulyqtaryna jáne qazaqtyń baılaryna qarsy kúsh jumsasaq, onda ana Pahom sıaqty kedeıler bizdiń jaǵymyzda bolady. Osyny túsin, aǵaıyn!

Attyly qamaldyń aldynda jaıaý turǵan jalǵyz Taılaqtyń judyryǵy túıilip, shyqshyty bultyldap ketti. Túnerip turyp, taǵy da gúr-gúr etti:

— Sonda qalaı, «taspen japalaqty ursań da japalaq óledi, japalaqpen tasty ursań da japalaq óledi» boldy ǵoı? Jyly-Bulaqtan aıyrylǵan az el Mańyraq ańyrap qala ber deısiń ǵoı?

III

Qanquıly soǵystar tarıhta burynnan bar. Jendet ataýly da bul dúnıege jańalyq emes. Jaýgershilik shapqynynda tutas qalalar, taıpalar, aýyl-qystaqtar, jermen-jeksen bolyp, typ-tıpyl ketkenin kári tarıh ejelden biledi.

Al Mańyraq soıqany degendi... Myń-myń jyldyq tarıhta jerdiń bet-júzi topalań tóbelesten talaı-talaı kókala qoıdaı dál-dálesi shyqqan. Bir jarasy jazylyp bolmaı jatyp, ekinshi jaraqat paıda bolyp, shekesi isip shyǵa keledi. Sondyqtan shyǵar, áıteýir Mańyraq soıqany tarıhtyń nazarynan tasa qalǵan da, esh jerde jazylmaǵan.

Biraq Mańyraqta shyjǵyrylǵan jas bala etiniń ıisi murnynan ketpegen kýáler mundaǵyǵa deıin tiri júrdi, al endi biren-saran seksennen asyp selkildegen kóne qarıalar — sol bir soıqannyń búgin-erteń ǵaıyp bolar tiri kýáleri ǵana.

Bul ózi basynda kúshtiler men qorqaýlardyń qaharyna ushyraǵan sorly aýyl edi. Bále báleni shaqyra keldi de, aqyr taýys-tamam bolyp aıaqtaldy.

Bul jolǵy báleni Vasılıı Kýzmın bastady. Maly óristen ýaqytynda qaıtpaǵan kýlak dereý atqa minip, ary-beri izdeý salyp edi, jaman habar jatqan ba, joǵalǵany qoldy bolyp shyqty. Joq izdegen kýlakqa habarshylar: «Malyń bir tuıaq shashaýy joq, túp-túgel kóterilisshilerdiń qolynda. Jáne ony eshkim zorlap alǵan joq, malshylaryń shashpaı-tókpeı óz erkimen, óz qoldarymen aparyp tapsyrdy. Tek musylmandar dońyz etin jemeıtin bolǵandyqtan, shoshqalaryń Myqan qamysynda qalyp, jabaıyǵa aınalatyn túri bar», — desti.

Kýzmın yzaǵa shydaı almaı óz shashyn ózi jerden bir ýys kóde julǵandaı julyp alyp, sheshesinen myqtap turyp bir boqtady. Kimniń sheshesi ekeni qudaıǵa ǵana aıan.

Biraq shash julyp, sheshe boqtaýmen is tynbaıtynyn ábden biletin ákki, bir sát te aıaldamaı Merkege shapty. Prıstav Sokolskıı myrzanyń ústine ruqsatsyz kirip kelip, sálem sózdi taǵy da shesheden bastady.

— ... Otyrysyń ońdy, prıstav! Al halqyńnyń kúni qalaı? Aqyrzaman! Búlikshiler bizdi tapa-tal túste tonap jatyr! Bizdiń patsha senip qoıǵan ákimderdiń esinep otyrysy mynaý? Búlikshiler myń-myń qol jınap, bárimizdiń tamyrymyzǵa balta shappaqshy, al bizdiń sengen qojalarymyzdyń uıqydan kózi ashylmaıdy! Mat tvoıý...

Sokolskıı myrza óz dárejesin baǵalaı biletin, bedeline qylaý túskenin qalamaıtyn, baǵynyshtylardan jan balasyn betine qaratpaıtyn aıtýly alpaýyt bolatyn. Biraq myna tosyn toqpaqtan eseńgirep qalǵandaı, ornynan atyp turyp, eki qolyn erbeńdetip kózi ejireıip:

— Qudaı úshin, hrıstos úshin, ne bolyp qaldy. Vasılıı Terentevıch, aıtyp óltirseńshi! — dep qalbalaqtap qaldy.

Kimge kekireıip, kimge eńkeıýdi prıstav bilmeıdi emes. Vasılıı Kýzmın — Merke ýchastogindegi eń bedeldi atamandardyń biri. Kerek deseń, Merke atyrabyndaǵy iri selolardyń biri sonyń atymen atalady. Al ózi prıstav bola tura munyń atynda Sokolskoe deıtin selo joq. Kýzmındermen sanaspaýǵa bolmaıdy.

Kýzmınkanyń atamany jaı-japsardy aıtyp boldy da:

— Saǵan aıtarym, prıstav myrza, óz kúshińmen bizdi bul taǵy túzemderden qorǵaı almaıdy ekensiń, endeshe maǵan qarý-jaraq aldyryp ber. Búkil selonyń erkek kindigin qarýlandyryp, ol qaraqshylardyń sazaıyn ózim-aqtarttyramyn. Qarý ber! — dep úzildi-kesildi talap qoıdy.

— Bundaı patrıottyq jalynyńa rızamyn, — dep myrs etti prıstav. — Biraq, Vasılıı Terentevıch, selo halqyn qarýlandyryp keregi joq. Onan soń orystar men kırgızdardyń qyrǵyny týyp ketedi. İstiń mundaı ýshyqqany bizge tıimsiz. Halyqty qyryp alamyz.

— Sonda qalaı, olar oń shekemizden ursa, sol shekemizdi tosyp otyra beremiz be?

— Joq, qymbatty ataman, sál shydasaq búgin-erteń jazalaýshy otrád kelip jetedi. General-gýbernator Kýropatkınnen ásker surap, rotmıstr Prıhodko ekeýmiz qol qoıyp telegramma soqqanbyz. Rotmıstr qazir Pishpekte. Sondaǵy garnızonnan eki júz soldat, pýlemet, zeńbirek alyp shyǵady. Ras, Pishpekte de jaǵdaı máz emes kórinedi.

Qarakırgızdar da kóterilip jatyr. Toqpaqta úlken urys júrip jatyr. Ásker oǵan da kerek. Tek Tashkentten Áýlıe-Ata arqyly kele jatqan kúshke senip otyrmyz, kógershinim. Al álgi seniń kırgız-batyraǵyń qaı aýyldan edi, sony aıtshy? — dep prıstav ataman Kýzmınniń aptyǵyn áreń basty.

Jalshy Taılaq Mańyraq aýylynan ekenin bilgen soń, prıstav Bekten bolysqa shabarman jiberip, — tez jetsin! — dep buıyrdy. Mańyraq — Aspara bolysyna qaraıtyn bolǵandyqtan endi Bektenniń ózi kerek edi.

Prıstavqa buryn onsha yǵa qoımaıtyn Bekten bul kúnde búgejekteý. Zaman burynǵydaı emes. Túrkistan ólkesi soǵys jaǵdaıynda dep jarıalandy. Prıstav ákireńdese — qaqysy bar. Aspara bolysynan bes júz adam maıdan dalasyna jóneltilýi tıis edi, ol áli oryndalǵan joq. Soldatqa dep tizilgen jigitteriniń kóbi Aqkózdiń qaramaǵyna qashyp ketti. Bul bir. Ekinshi bir kúmiljıtin jeri — soldatqa aldyrmaıyn dep, árkim-árkimnen, árıne aýqatty adamdardan para alǵany da bar. Prıstavtyń úlesin Bekten áli bere qoımap edi. Bir jaǵy sodan seskendi.

Osyndaı qobaljyǵan oılarmen kelip jetken Bekten bolysty prıstav múlde basqa jaǵynan bopsalady.

— Taılaq degen kim? Ata-tegi ne?

— Ata-tegi, rýy — mańyraq. Burynǵy qonysy — qazirgi Kýzmınka. Mańyraqtyń jerin pereselenderge alyp ber degen ózińiz bolatynsyz, myrza. Sodan Mańyraq basqa jerge qonys aýdarylǵan. Al Taılaq deıtini Mańyraqtaǵy úı-jaıyn tastap, ata-babasynyń qonysyndaǵy myna Kýzmın myrzaǵa jalshy bolyp ketken. Meniń biletinim osy, prıstav myrza. — Bekten bolys qaıdaǵy bir qańǵybas Taılaqqa bola shaqyrtyp, suraqqa alǵanyna shamdanǵan sıaqty.

— Seniń sol Taılaǵyń meniń búkil malymdy qaraqshylardyń qolyna aparyp berdi. Sen ýpravıtelsiń, qaıtaryp ber malymdy! — dep Kýzmın jelke shashyn kúdireıtip, kózin ejireıtti.

— E, tamyr, sol qaraqshylar meniń jylqymdy da aıdap áketti. Qoldaryńnan kelse, kómekti maǵan kórsetińder, — dep Bekten jylarman bola qaldy.

Tizimge ilikken jalshy, jylqyshy jigitter bolystyń birer úıir jylqysyn aıdap ala ketkeni ras edi.

— Kórdiń be, Vasılıı Terentevıch, — dep prıstav murtyn shıratty. — Bul búlikte zardap shekken tek sen ǵana emes. Sondyqtan tize qosyp kúsh biriktirý kerek. Rotmıstr Prıhodko kelisimen esep aıyrylysady. Sál sabyr etińder, myrzalar. Al, Bekten myrza, sen osynda bola tur. Bizge kereksiń. Áýelgi áńgime Mańyraqtan bastalady. Bastap alyp baratyn sen bolasyń, — dedi.

Mańyraqta ne áńgime bastalmaq? Jar basynda járbıgen jaman aýyl nendeı áńgimeniń túıini bolyp jarytpaq? Bul jaǵy Bekten bolysqa áli beımálim edi.

* * *

— Mine, Mańyraq, — dedi Bekten bolys atynyń tizginin tarta toqtap.

Reti kelse, bolys endi ári qaraı barǵysy joq. Osy jerden keri qaıtpaq.

Jazalaýshy otrád jardy jaǵalaı taqyr tastaqqa qonystanǵan qotyr aýyldyń irgesine taıap keldi. Mańyraq aýylyna bul qonystyń jaısyz ekeni sonsha, myna turysy jaýyr esekke qıǵash minip otyrǵan adamdy elestetedi. «Bir aýyl eldi asyraı almaımyn-aý», — dep tastaq jer yńǵaısyzdanatyn sıaqty. «Taqyr jerdiń tasyn terip mazasyn aldyq-aý», — dep el qysylatyn tárizdi. Áıteýir bir úılesimsizdik sonadaıdan kózge urady.

Jyly-Bulaqtyń boıynan aıyrylyp, Mańyraqtyń shańyraq kótergen jeri osy. Qaıran Jyly-Bulaqtyń jánnaty jerin pereselenderge berý jóninde qaǵazǵa qol qoıyp, mór basqan myna Bekten bolys. Qansha para alǵanyn ózi biledi, myna Kýzmın kýlak, bálkim prıstav Sokolskıı biledi. Para jóninde dokýment tigilmeıdi, arhıvte saqtalmaıdy.

Jyly-Bulaqty Kýzmın bastaǵan kýlaktarǵa satqanda adasyp qalǵan ar-uıat Bektenniń shubar betin endi qytyqtap turǵan shyǵar, óıtkeni Mańyraqqa jaqyndaǵysy joq. Álde álsiz elden seskene me eken. Óıtkeni Mańyraq halqy tańnyń atysy — ornynan Bektendi qarǵap túregeledi, kúnniń batysy — Bektendi qarǵap, jatar orynǵa qonaqtaıdy.

— Ruqsat bolsa, men endi qaıtaıyn, — dedi Bekten toqpaq jal tory aıǵyrdyń tizginin eptep bir ezýleı tartyp. — Jumys bastan asyp jatyr, myrza. Tizimniń shataǵy áli bitken joq. İzdegen Mańyraqtaryńyz mine. Endi meniń keregim joq shyǵar.

Kýzmın gúj ete qaldy:

— Postoı, tamyr, postoı. Osy Mańyraqtyń bir súmelegi meniń malymdy sypyryp aıdap ketti. Sen áýeli sony óndirip ber. Sodan soń baratyn jaǵyńa bara ber. Qaraı gór, qaıtyp ketpekshi!

— Kýzmın myrza durys aıtady, — dep qostady rotmıstr Prıhodko. — Osy aýyldyń tizimge ilikken erkekteri kimder? Olar qaıda? Meniń deregim boıynsha, olar kóterilisshilerge qosylǵan. Siz ýpravıtel myrza, áýeli solardy túgeldep shyǵyńyz. Mal jaǵyn onan soń kóre jatarmyz.

— Bekten, sen nemene, bárimizden aqyldymyn dep oılaısyń ba? — dep prıstav ejireıdi. — Qazir bul kázzap aýyldyń kúli kókke ushady. Oǵan myna biz kináli de, sen adal bolyp shyǵa kelmekshisiń toı. Joq, Bektenka, ne kórsek te, birge kóremiz. Áıtpese, biz bul Mańyraqqa sensiz de jol taba alamyz. Aıda, áýeli Taılaqtyń úıin kórset! Sodan soń rotmıstr myrza aıtqandaı, tizim boıynsha, jigitterdi túgendeımiz.

Bekten bolystyń ústindegi jadań qat boz kamzoldyń jaýyryny qaraýytyp sýlanyp bara jatty. Meıizdeı qatqan denesin qazanǵa salyp qaınatqandaı, qara ter tula boıyn jaýyp júre berdi. Baıqaýsyzda basyndaǵy áshekeıli aq qalpaǵyn astyndaǵy taqıasymen qosa sypyryp ala jazdap, lezde basynan óz qolyn ózi úreılene tartyp aldy. Basynan taqıasyn alǵanyn áli kúnge jan balasy kórmep edi.

Jylda-jylda jazǵyturym sý tasqyny mújı-mújı kemerlenip ketken jar qabaqtyń basynda qulaǵan úılerdiń moryǵan dýaldary tur. Myna Mańyraq aýylyna tónip kelgen tajaldaı dármensiz eldi qorǵaǵysy kelgendeı álgi dýaldar búgin erekshe susty kórinedi. Basyndaǵy baıǵyzdyń da daýysy ashshy, qaza boıyn aza turady. Eski dýaldyń kóleńkesinde jýsap jatqan eshkiler ǵana qaıǵysyz. Bul aýyl — eshkili aýyl. Eshkiden basqa maldyń Mańyraqqa máıegi qutaımaǵan. Birli-jarym aryǵan týlaq jylqy tuıaǵyn aýyldyń jigitteri qaqpaılap minip, Oıtalǵa túsip ketti. Tipti ógiz minip ketkenderi de bar.

Pil minip, túıe minip soǵysqandardy tarıh biledi, al ógiz minip sarbaz bolǵandardy kári qulaq tarıh jaryqtyq estı qoıdy ma eken...

Er-azamaty, qarań-qurań maly ketken aýyl — kóshken eldiń jurty sıaqty jutań. Kári-qurtań, bala-shaǵa, qatyn-qalash qazir aýyldy qamalap kelgen qarýly áskerdi kórip, inderine kirip ketip, terezelerinen baspalap qaraıdy! Balalar áskerdi qyzyq kórip, jerkepeleriniń sora basyp ketken tóbesine shyǵyp, qarap tur edi, shesheleri: «Júgirmekshi — júgirmek, jýadaı solyp, qyrshynyńnan qıylǵyr! Óletin bala molaǵa qaraı júgiredi. Óleıin dep pe ediń! Tús, oıbaı!» — dep balalaryn jelkelep-jelkelep, kepelerine qýyp tyqqan.

Búkil aýylda jalǵyz qara kózge tústi. Bul Taılaqtyń nemere aǵasy Japarqul dýana bolatyn. Betiniń ájimi emenniń qabyǵyndaı aıǵyz-aıǵyz, saqal-shashy qara qumandy unǵa tyǵyp alǵandaı appaq. Aq pen qara osy adamnyń bir basynda bir-birimen jarysqa túskendeı: terisi tym qap-qara da, saqal-shashy tym aq.

Japarqul kileń myltyq asynyp, qylyshtary salańdap, jaraý at mingen áskerdi kózi kórmese de, tamashalaǵandaı, qolymen kózin kólegeılep, basyn shaıqap, tańdaıyn qaqty. Butyndaǵy júnin syrtyna qaratyp kıgen qaýdyraq teri shalbardy alaqanymen burq etkizip bir uryp qoıdy. Japarqul bul shalbardy qysta júnin ishine qaratyp, jazda syrtyna qaratyp kıedi. Qystyǵy da, jazdyǵy da osy.

— Oı-hoı, mynaý baıaǵy Sypataıdyń asyndaǵy kókpar ǵoı! — dep aıdalaǵa aıqaılap sóıleı, tańdaıyn taǵy da taqyldatty.

Attylar taıana bergende, qaharly dúbirden Japarqul jamandyqty endi sezgendeı kúl tóbeden tómen qaraı qorbańdap qasha jóneldi. Aıaǵyndaǵy qolqyldaq kebisine shalynyp, etbetinen jyǵyldy da, turýǵa shamasy kelmeı, ıegi selkildep, aq shel kózi aspanǵa qarap qolyn erbeńdetti.

Qalyń qol toqtady da, Bekten alǵa dara shyǵyp, shalǵa:

— Taılaqtyń úıi qaısy? — dedi.

Shal tili kúrmelip qalǵan shyǵar, selkildegen ıegin únsiz buryp, aýyl shetindegi jartykesh jerkepeni nusqady. Jerkepeniń jarty tóbesi jabylyp, jartysy jabylmaı qalǵan eken.

— Aýyldyń adamdary qaıda? Amanbaı, Amanqul, Jamanqul, Kenjeler qaıda? Qoqanbaı qaıda?

Bolystyń suraǵan kisileriniń birde-bireýi joq edi, soǵan ózi kináli bolǵandaı Japarqul kúni buryn eki qolymen basyn qorǵalap, kemseńdeı bastady:

— Bilmeımin, attaryna jaıdaq minip ketip qalǵan. Bir jerde kókpar bar ma, qaıdam...

— Ótirik aıtady, kári tóbet! Tur ornyńnan! — dep endi prıstav taıap keldi de, jerde jatqan jarymjan shaldy atpen omyraýlatyp turyp, eńkeıip baryp, dyraý qamshymen jonnan ala tartyp kep jiberdi.

Alǵashqy qamshy soldattarǵa qý qamysqa tıgen shyrpy otyndaı áser etti. Tek ámir kútip jalańdap tur.

— Tintińder! — dedi rotmıstr soldattardyń peıilin tanyǵandaı.

Sol-sol-aq eken, talma tústiń tymyǵynda oqystan quıyn úıirilgendeı Mańyraqtyń boz-borany shyǵa berdi. Qaqylyqtap qashqan taýyqtar baıbalam saldy. Qańsylap qashqan sabalaq ıtter aýyldan árirek baryp, qańsyǵan qara tumsyqtaryn aspanǵa qaratyp ulı bastady. Jýyndyǵa toımaǵan soń ıttiń de júni túlemeı, bókselerine qomyt jamap qoıǵandaı qobyrap júr. Kógende jatqan laqtar bireý baýyzdap jatqandaı burshaqqa býynyp, kebenek kelgendeı baqyryp ol jatyr.

— Kókpar! Kókpar! — dep qyryldady bet-aýzy qan-qan bolyp, attardyń tuıaǵynyń astynda qalǵan Japarqul. — Doda! Doda! Sypataı! Sypataı! — Shal baıǵus áli tańqalyp, tańdaıyn qaǵyp jatyr.

Taılaqtyń jartykesh jertólesinen soldattar Taıtaqaıdy, boı jetip qalǵan qyzy Kúláıdi súırep alyp shyqty. Óńi ketken boz kóıleginiń omyraýy jyrtylǵan Taıtaqaıdyń bir mamasy sýalǵan sıyrdyń jelinindeı salańdap ketipti. Jerge túsip qalǵan jyrtyq jaýlyǵyn alaıyn dep eńkeıe berip edi, soldat myltyqtyń dúmimen ıterip jiberdi. Taıtaqaı bir qolymen shashyn basyp, ekinshi qolymen álgi soldattyń ózin ıterip kep jiberip edi, soldat sereń etip qulap qaldy. Oǵan basqalar qyran kúlki boldy.

— Ne degen kúshti qatyn! — dep bastaryn shaıqady.

Taıtaqaıdy prıstav tanı ketti.

— E, mynaý baıaǵy Aıbar myrza men Bekten myrza quda bolatyn toıda bizdi aldaǵan qatyn ǵoı. Ah, saıtan! Ah, dıý! Áli tiri eken toı. O joly tyr jalańash sheshinbep ediń, endi sheshinesiń, kári dıý! O kezde jasyraq edi, qartaıyp qalǵan eken. Biraq qarýlysyń qaıtesiń áli! Seniń baıyń Taılaq — úlken qylmysker. Qojasynyń malyn urlap, kóterilisshilerge qosylyp ketti. Sol úshin onyń úı ishi qyrylýǵa tıis, — dedi prıstav Taıtaqaıǵa ejireıe qarap.

— Mende baı joq. Taılaq degen adamdy biz bilmeımiz. Ne istep júrgenin jáne bilmeımiz, ol úshin biz nege jazalanamyz? — dep áıel bet baqtyrmady. — Áı, bolys, qudaıshylyǵyńdy aıt mynalaryńa!

— Ne qylasyń, sorly, qasaryspaı, qarsylaspaı, janyńdy arashalap qalsańshy, aıtqanyna kóne ber, — dedi bolys aıaǵan bolyp.

— Qoı de, mynalaryńa! Sen ǵoı, qarabet, osylardy onsyz da shyqpa janym shyqpa dep otyrǵan Mańyraqqa bastap ákelgen. Qudaı bar bolsa, ana basyń jerde shirip, arýaqty attap atala bolǵan mıyńnyń ornyna jylan uıa salsyn da! Tifý, qarabet! — Taıtaqaı at ústindegi bolystyń betine túkirip kep jibergende, Bekten oǵan qamshy kótere almaı, betin jeńimen súrtti. Myna aıylyn jımaǵan adýyn qatynnyń sonshalyqty alysqa túkirgenine tan qalǵan rotmıstr atynyń tizginin tartyp sheginińkirep ketti de, ózine ózi:

— At! — dep komanda berdi.

Oq Taıtaqaıdyń jyrtyq omyraýyna tıgen eken, salbyraǵan mamasynyń ústimen jylǵalaı jyljyp aqqan qan emshektiń úrpine jetip, jerge tyrs-tyrs tama berdi. Taıtaqaı dem ala almaı, aýzyn aptyǵa ashqan kúıi áldene aıtýǵa aýzyna sóz túspeı qalǵandaı ańtarylyp bir sát turyp edi, Kúláı qyz:

— Apa! — dep shyńǵyryp jibergende, esil Talbúbi — Taıtaqaı esiktiń kózine jáı ǵana sylq etip búktetilip otyra ketti. Ómir boıy zilmaýyr ıt tirshilikten endi bir demalaıynshy dep, ózine ózi tuńǵysh ret erik berip, tizesin erkin búgip, tula boıy qorǵasyndaı balqyp, ısinip ketken emsheginen qyp-qyzyl sút saýlap, qyrqasyna ómiri sý shyqpaıtyn Mańyraqtyń ústine qyzyl darıa paıda bolyp, Taıtaqaı sol teńizde júzip bara jatty.

Áıel ólimi Kýzmındi ózgeshe kúıikke saldy. Ol jaýǵa ketken maldy óndirip almaq edi, myna Mańyraqta tyshqaq laqtardan basqa eshteńe kózge túspeıdi.

— Maly qaıda bulardyń? Oý, prıstav myrza, rotmıstr myrza, bir jabaıy qatynnyń ólimimen meniń malymnyń qarymy qaıtpaıdy toı. Myna qyzdy men zalogqa ustaımyn. Maǵan baılap berińder. Aqymaq ákesi kóterilisshilerdi kóndirip, maldy qaıtarsyn. Óıtpeıdi eken, bul ıttiń qyzy ıt ólimimen óledi, ol úshin meni jaýapqa tarta almaısyńdar, — dedi Kýzmın.

— Malyńyz qaraqshylardyń qazanyna túsip ketti-aý dep qorqamyn. Bizdiń derek boıynsha, onda alty myńǵa tarta qol bar. Olar sizdiń malyńyzdy jemegende, jel oppaıdy toı, — dedi rotmıstr maýzerdiń úńgisin úrlep turyp. — Odan da tezirek Oıtaldy shabýyldaıyq, múmkin malyńyzdyń birazy áli jelinbegen shyǵar. Myna qarǵys atqan aýylda topyrlap tura bergennen eshteńe ónbeıdi. Al ana jabaıy qyzǵa kózińiz túsip tur eken, zalogqa ala qoıyńyz. Qarashy, shyńǵyrýyn, bularda da týysqandyq sezim bar, tań qalamyn.

Myrzalardyń ısharasymen eki soldat Kúláı qyzdy baılap atqa óńgermekshi edi, oılamaǵan jerden beıshara jetim óli anasyn qushaqtap, sol jas árýaqtan ǵalamat kúsh alǵandaı, eńgezerdeı erkekterdi bulqyna-bulqyna laqtyryp-laqtyryp jiberdi.

Baıaǵyda myna Bekten balasyn Aıbardyń qyzyna úılendirip, ulan-asyr toı bolǵanda, osy Kúláı myna ólip jatqan sheshesi Talbúbige ilesip toıǵa baramyn dep jylap edi.

— Barǵyzbasyń barǵyzbas, baıǵus balam, — dep sheshesi so joly ony ilestirmeı qoıǵan. Onda bul tulymshaǵy seltıgen náreste edi, ústindegi kóılegi eski edi; qazirde sol kóılegi túskirdiń ońyp turǵany shamaly: qyzyl ala shyt kóılek myna soldattarmen alys-julysta bir jeńi qoltyǵynan qaqyrap ketti de, syzylyp atqan tańdaı jańa kóterilip, tompaıyp turǵan almasy jarq ete qaldy. Soldattardyń esirigi qozyp, qaıta jarmasyp, qarmaı bergende, qyz qasha jóneldi.

— Qaıda qashyp qutylady, mısyz jabaıy, — dep rotmıstr ezýin qısaıtty. Álgi eki soldat dalaqtap qýa jóneldi. Attylar da ańtarylmaı, solaı qaraı bettedi. Rotmıstr qynabynan qylyshyn sýyryp alyp, pysyqtyǵy ustap, Taılaq kepesiniń janynda úıýli turǵan shómeleni qylyshpen suqqylaı bastady. Áldebireýler jasyrynyp jatqan joq pa degen degisi.

Ne bolǵanyn á degende ózi de túsinbeı qaldy. Albastydaı áldene atylyp kelip, qara sanyn qapqanda, rotmıstrdiń astyndaǵy at úrikkennen jalt berip edi, Prıhodko burq etip jerge aýnap tústi.

Shómelede janadan kúshiktet tórtkóz qara qanshyq jatyr eken. Aýylda osynsha oıran bolyp turǵanda, tórtkóz qara qanshyq óz kúshikterin báleden jasyryp, ún shyǵarmaı jan saýǵalap-aq jatqan. Al endi pishendi jalańdaǵan qylysh tintkilegen kezde, onyń da óz balalaryn, ózin qorǵap, áreket qylǵandaǵy túri janaǵy... rotmıstrdiń qara sanynan bir-aq alyp tústi.

Soldattar qara qanshyqty atyp óltirdi. Otrádtyń feldsheri jalma-jan rotmıstrdiń shalbaryn jyrtyp jiberip, sanyna ıne tyǵyp, dári búrikti.

— Bul ıt qutyrǵan bolýy múmkin, saqtyq kerek, — dep shińkildedi feldsher óz áreketin aqtamaq bolyp.

— Órteńder qarǵys atqan aýyldy, aýrý taratady áıtpese. Tez órte! — dep buıyrdy jantaıyp jatqan rotmıstr.

Shyq etip tasqa tas tıip, arasynan ıneniń jasýyndaı ot shyqsa, lap ete qalaıyn dep turǵan qaý lezde qara tútini burq-burq etip, jalqyn sary ot oıran dúnıeniń jalaýyndaı jelbirep shyǵa-shyǵa keldi. Úılerdiń tóbesin japqan qý qamys, úıme tezek jappaı janyp, Mańyraq tamuqpen talasyp, tiri jaý men tilsiz jaý tize qosa tasyrańdap kedeı aýyldy lezde orap aldy.

Bul kezde soldattardan janushyra qashqan Taılaqtyń qyzy ózderiniń burynǵy buzylǵan tamynyń ornyna kelip jetip artyna burylyp qarap edi, aýyldyń ústinde sary jamaý qara jalaý jelbirep tur eken. Órt qyzýy munda da jetkendeı, tozaqy aptap alyp barady. Álgi eki soldat taıap qaldy. Sonda qyz baıǵus basqa amaly qurydy da, jar qabaqtan tómenge ózin-ózi tastap kep jiberdi. Jarqabaqtyń asty bıylǵy sý tapshylyqtyń ózinde túıe boılamaıtyn tereń ıirim edi, qyz kópke deıin zym-zıa kórinbeı ketti de, bir kezde sý betine shashy jaıyla shyǵyp jantalasyp arǵy jaǵaǵa qaraı maltı berdi. Qabaqqa kelip jetken soldattar oılanyp jatpaı, jattyǵý kezinde qaraqshy kózdegendeı, asyqpaı-saspaı gúrs-gúrs ata bastady. Qyzdyń erbeńdegen qol-aıaǵy tyna qalyp, qaıtadan kórinbeı ketti. Tek sý betinde jaıylǵan qara shashty tolqyn shirkin, baldyrdaı shubatyp, aǵystyń yǵymen yrǵaltyp, bulańdatyp áketip bara jatty.

— Itter, nege attyńdar? Onyń tiri bolǵany kerek edi ǵoı! — dep rotmıstr aqyrdy. Qaıtadan atqa qonyp alypty. Myna túrine qaraǵanda, zor maıdannan jeńimpaz bolyp shyqqan kemeńger qolbasshydaı, jarqabaqqa atynyń basyn tirep, úzeńgige aıaǵyn shirep tur.

Bekten bolys qolǵa túsken tutqyndaı qyltanaqsyz basy keýdesine salbyrap, eńsesi esek taptaǵandaı múlde túsip ketipti. Kim biledi, Mańyraq opatynyń o bastaǵy sebepkeri ózi bolǵanyn ishteı moıyndap, obaldan, zaýaldan qorqa ma eken...

Endi jıyrma bes jyldan keıin Gıtlerdiń soldattary Hatyn degen selonyń adamdaryn túgel otqa jaǵyp, úılerin órtep jiberedi. Gıtlerdiń ózi de benzın quıǵan kilemge oralyp órtelgen soń, kóp jyldardan keıin Hatyn selosynyń joıylyp ketken úıleriniń ornyna bas-basyna bir-bir murja turǵyzylyp, oǵan jez qońyraýlar ilinedi. Murjalardan báribir endi tútin shyqpaıdy, biraq lúp etken jel tursa jez qońyraýlar ólgen arýaqtardyń únindeı syńsyp qoıa beredi. Jel de soıqannyń bir túri: onyń lebi sezilgen sátte óli árýaqtardyń súıegi syrqyraıtyn shyǵar.

1916 jyly da, odan keıin de Mańyraqqa eshkim eskertkish turǵyzǵan emes. Jez qońyraýlar ornyna munda sheńgel qońyraýlar yzyńdaıdy. Bir qyzyǵy, buryn qyltyq óspeıtin tastaq qyrqaǵa on altynshy jylǵy opattan keıin adyraspan qaptap, shońaına qaýlap, sheńgel shyǵatyn boldy.

1916 jylǵy 15-tamyzda Mańyraq ústine kóterilgen jalqyn jamaý qara jalaý tym alystan kórinip turdy. Muny Oıtalǵa shoǵyrlanǵan kóterilisshiler de kórip, endi naıza, qylysh qaırap jata bermeı, jaýmen betpe-bet kelý kerek ekenin uǵynyp, attaryna qonǵan. Oıdan-qyrdan jınalǵan sarbazdardy soǵys óneriniń álippesimen tanystyrýǵa da mursha kelmedi. «Jalańash baryp jaýǵa tı, bir Alla ózi biledi ajalymyz qaıdan-dy» degen qaıran erler zeńbirekke qarsy shoqparmen qarýlanyp, týra ajaldyń apanyna qaraı attanǵan.

* * *

Mańyraq soıqanynan keıin jazalaýshy otrád kóterilisshilerdiń ordasy Oıtaldy oırandamaq bolyp, Myqandy boılap tómen jyljı bastaǵan.

Adam minezinde aıýan tirilgen kezde kádimgideı qanǵa mas bolady. Mańyraqtyń qatyn-qalash, kempir-shal, bala-shaǵasynyń qanyna shomylǵan jazalaýshylar, qutyrǵan ıttiń silekeıin ishkendeı, meıirim, sezim degennen ada bolyp, taǵy da qantógis izdep alasurdy. Soldattardyń kózin qandy shel qaptap, Myqan sýy sodan olarǵa qanjylym qyzyl bolyp kórindi.

Adam qatygez jabaıylyq dáýirden shyǵyp adam bolý úshin mıllıon jyl kerek edi. Adam baıǵus ábúıirin jaýyp, jer betine uıat qytyǵy paıda bolǵannan beri araǵa mıllıon jyl saldy ǵoı. Tas dáýiri, Qola dáýiri, Temir dáýiri qaldy artta. Al biraq qantógis toqtamady.

* * *

Mańyraqty qıratyp, jarty dúnıeni jaýlap alǵandaı, jeńis býyna mas bolyp kele jatqan jazalaýshy otrádqa Aqkóz kútpegen jerden shabýyl jasady. Myqannyń sol jaǵyndaǵy eleýsiz ǵana búk túsip, búkshıip jatqan beldiń tasasynan bes myń qol «Sypataılap», «Bahtıarlap» burq ete qalǵan kezde, Prıhodkonyń bes júz áskeri lezde mastyǵy tarap, úreı bolyp, aldy tyraqaılap qasha bastady.

Aspan men jerdiń arasyn «Sypataı», «Bahtıar», «Báıdibek» degen uran qara daýyldaı kernep, aıbar shasha, oq ornyna atylǵanda rotmıstr Arkadıı Prıhodko bul sózge túsinbeı, Bekten bolysqa burylyp:

— Bul ne aıqaı! Bul ne — «Sypataı?» — dep surap edi.

Bekten degbiri ketip, qashaıyn dese rotmıstr men prıstavtan qorqyp, qashpaıyn dese myna qara daýyldan jany qaltyrap, rotmıstrge jaýap aıta almaı, qalsh-qalsh etip qalǵan. Rotmıstr oǵan aqyryp jiberdi.

— Qoryqpa, nadan! Qazir kóresiń olardyń tym-tyraqaı qashqanyn. Aıt. «Sypataı» ne?

— S-sy-sypataı batyr bolǵan. Onyń aty — uran, — dep Bekten áreń tilge keldi.

Rotmıstr oılanyp qaldy: «Bul túzemderdiń de urany bar. Bizde ne bar? Bizdiki qandaı uran? Shaıtan alsyn bárin de, bizdiń uran — zeńbirek pen pýlemet!» — dep nyqtaldy da, zeńbirekshilerge burylyp:

— Zeńbirek! Daıyndal! — dep buıryq berdi.

Degenmen eki ara edáýir jer edi. Aqkóz tek qoıan-qoltyq aıqasqa ǵana myqty. Al alystan shalysýǵa qoly qysqa bolatyn. Aqkózdiń qoly qaptap, tapap óterdeı bolyp jete bergende, rotmıstr bes pýlemetti, bir zeńbirekti ornatyp ta úlgirgen.

Zeńbirektiń alǵashqy snarády Aqkóz qolynyń aldyn orap burq etip, otaý ornyndaı jerdi tóńkerip tastaǵanda-aq bes myń qoldyń júregi zyrq ete qalǵan. Alǵashqy snarádtan kisi ólimi bolǵan joq, biraq... Bul ólkede baıaǵy general Chernáevtiń jedel júrip ótken joryǵynan keıin zeńbirek oǵy jarylyp kórgen emes edi. Alty qanat otaý ornyndaı jerdi burq etkizip aspanǵa laqtyryp jibergen keremetti kórgennen soń naızaly kóterilisshilerdiń júregi shaılyǵyńqyrap qaldy. Áıtse de áýelgi et qyzýmen at basyn tartpaı aryndap kele jatqan shabýylshylardyń qalyń ortasyna taǵy bir dop túsip, aınalasy qoı qotanyndaı aýmaqtyń tas-talqanyn shyǵardy. Bes-alty adam kúl-para bolyp, kózdi ashyp-jumǵansha qırady da qaldy. Snarádtyń dúleı tolqyny tikesinen urǵan bir jaýyngerdiń denesi bólshek-bólshek bolyp, qoly — qol, sany — san qalpynda áýede arbańdap, bı bılegendeı sál sát ushyp júrdi de, bir-birlep, úzik-úzik jerge qulady.

Bul sumdyqty kórgen arttaǵy sarbazdar attarynan aýnaı qulap túsip, «baýyrym-oı, baýyrym-oı!»-lap sheıit bolǵandardyń basyn qushaqtap opyr-topyr teńselip otyryp qalyp edi, aǵyzyp bara jatyp, artyna burylyp, myna beısharalyqty kózi shalyp qalǵan Turar, attyń basyn shuǵyl buryp, jan daýysymen aıqaı saldy.

— Tara! Toptanba! Toqtama! Tara tez, zeńbirek taǵy atady!

Sońǵy sóz áser etti me, sarbazdar et pen topyraq aralas ajaldy alańnan shyǵyp, attaryna qaıta qonyp, bytyraı alǵa umtylǵanda, dál jańa ǵana jurt shoǵyrlanǵan jerge taǵy bir snarád gúrs etti. Álgi «baýyrymdaǵandar» bul tajaldan aman qutyldy da, burynǵy ólikterdiń tamtyǵy taǵy da talqandalyp, parsha-parshasy shyǵyp, ystyq topyraqqa ılenip jatty.

Bul kezde shabýylshy sarbazdardyń aldyńǵy legi soldattarǵa tónip qalǵan edi de, endi sózdi pýlemetter alyp, qaqyldaı jónelgen.

Pýlemettiń jańbyrdaı sebelegen oǵy ásirese attarǵa qıyn eken. Aldyńǵy eki aıaǵy búgilip ketip, tumsyǵymen jer tireı omaqasa qulaǵan attardyń ústinen adamdar alǵa qaraı atyla ushyp túsedi de, keıbireýi lezde oryndarynan esi kete atyp tursa, keıbireýi qaıtyp kóterile almaı, jer qushaqtap qala beredi.

Bes júz soldattyń deni atqyshtar, olardyń oǵy kóbinese atqa emes, adamdarǵa tıedi de, oq tıgen sorly eki qoly eki jaqqa ketip, shalqalap: «bul qalaı?» — degendeı, áldekimnen: «bunysy nesi?» — dep suraǵysy kelgendeı bir sát aspanǵa qaraıdy da, jerge sulap túsedi. Astyndaǵy at kózderi aqılanyp, oınaqtap shyǵa keledi. Keıbiri úzeńgiden aıaǵy shyqpaı qalyp, úreılengen, úrikken attyń súıretkisinde kete barady.

Shaqshıǵan kúnniń kózin topalań tozańnan bozala bult shaldy. Yndyny kepken, kóktemde qyltıyp shyqqan rańy men kúreńsesi áldeqashan kúl bolyp qýrap ushyp ketken qý topyraqqa jyp-jyly qan lezde sińip, qyzǵan tabadaı jerdiń ystyǵyna shyjǵyrylyp, tez kebersip qatyp qalady. Kúltesiz kúırek-jýsan shashyraǵan qannan qara shubarlanyp, qaraly qalpaq kıgendeı, qasıeti qashyp tur.

Bir zeńbirek, bes pýlemet, bes júz vıntovka bar jerde, qarýsyz qara daýyl qaptasa da qaqalady eken: kóterilisshilerdiń ásirese aldynǵy shebi shetinep-aq qaldy. Aqkózdiń bólektep ustaǵan myltyqty júz qoly edáýir kúsh kórsetip, soldattar jaǵy da biraz shyǵynǵa ushyrady. Kóbisi qus myltyq edi, qyrǵaýyl atatyn bytyra oq soldattardyń keıbirine tuzben atqandaı áser etedi.

Qaıtkende de, kóptiń aty — kóp. Jazmysh oqtan qaqqan qaharly attylar, soldattardyń shebine jetip, naıza men soıyldyń kezegi kelip edi. Shepke «Sypataılap» aqyra kirgenderdiń biri Shynpatsha-tyn. Oq boıy jerden onyń kózine kep soldattyń, ishinen erekshe túsken bireý — Merkeniń prıstavy Sokolskıı bolatyn. Basqalardan góri sony erekshe jaý sanady ma, álde burynnan kóztanys bolǵan soń ba, áıteýir, Shynpatsha qolyndaǵy naızany sonadaıdan sol prıstavka tiktegen. Oń qolyn artyna shireı tastap, naızany endi silter kezde, sol qolyn qaıys tizgin julqyp jiberdi de, astyndaǵy kúreń tóbel súrinip kep ketti.

Sokolskıı ózine tónip qalǵan qaýipten jaltaryp úlgermeı, qolyndaǵy tapanshamen Shynpatshany kózdemeı tars etkizgende, oq attyń qaq mańdaıyna tıip, burq etip qulap edi. Biraq attyń ústinen alǵa atyla qulaǵan Shynpatsha naızasy prıstavtyń keýdesine kirsh etip boılap kirip-aq ketken.

Eger astyndaǵy at omaqaspaǵanda Shynpatshanyń naızasy prıstavtyń keýdesine munshama boılamaýy da múmkin edi. At ústinen atyla ushyp, eriksiz ekpinmen, zildeı salmaqpen qosa kirgen naıza prıstavtyń keýdesindegi kres ordenin de myjyraıta tesip ótip ketipti. Prıstavtyń basynan asa ushyp túsken Shynpatsha endi esin jıyp úlgergenshe, salt atty soldat ony jalańash qylyshpen bastan ala bir shaýyp ótti. Qynynda sáýle kórmeı tunshyǵyp jatqan qylysh kún kózine shaǵylysyp jarq ete qaldy da, jaryq dúnıege kózi úırenbegendikten múlt ketkendeı, Shynpatshanyń basyna tike tımeı, taıǵanap baryp, moınynyń kúre tamyryn qıyp ketti.

Shynpatshanyń moınynan yshqyna shapshyǵan qan, osynyń bárin kórip turyp qol ushyn bermegen qudaıdyń kózin tyrnap alǵysy kelgendeı, aspanǵa bir-aq atyldy. Shynpatsha oǵan: «Qoı, qoı, qudaıda neń bar? Aqpa, atylma!» — degendeı jantalasyp, kúre tamyryn alaqanymen qatty qysyp qatty da qaldy.

Qyldyryqtaı tamyrdan qybyrlap qana aqqan qyzyl boıaý munsha kúshti bolar dep kim oılaǵan. Arnaǵa tolyp ketip áýit toǵannyń topyraq-shymyn shyp-shyp tesip shyǵatyn taý sýyndaı myna jyly qan Shynpatshanyń saýsaqtarynyń arasynan shyr-shyr etip shapshyp shyǵyp kete berdi. Kúre tamyrdy jantalasa basyp jatqan alaqannyń aınalasynda lezde qan uıyp, jas baýyrdaı bylbyrap Shynpatshanyń tula boıynan dúnıedegi sırek asyl-laǵyl tas shyǵyp jatqandaı, qyp-qyzyl boıaý kún sáýlesimen oınap jymyń-jymyń etedi.

Shynpatsha óz moınyn ózi qylqyndyryp, jantalasyp jatyp, kózi prıstavqa túsip ketti. Prıstav eki qoly eki jaqqa qanatsha jaıylyp, shalqasynan túsipti de, shúıdesimen jer tirep turmaqshy bolǵandaı, basy kegjıip, jalǵyz kózi aspannyń alys túkpirine qadalypty da qalypty. Keýdesin tesken naızanyń aq saby miz baqpaı qaqshıyp tur. Shúıdesimen, eki qolymen jer tirep turaıyn dese, álgi naıza keýdesin tesip ótip, qara jerge qarys boıy kirip ketip, bosatpaı turǵan sıaqty.

Osy naızany Sámet usta shalǵy oraqty buzyp jasap edi. Shynpatsha ustata:

— Áttesi-aı, shóp shabatyn qarýym edi, búldirdiń-aý, — dep ókinish bildirgen. Sonda Sámet usta myrs etip:

— Bul, Sheneke, taza polat, jaýyńdy jaıratpaı qoımaıd. Naızalyqqa myna jartysy jeted. Qalǵanynan sadaqtyń oǵyn jasaımyn, ásil polat eken, — degen.

Aıtqany keldi Sámet ustanyń: beıbit kúnde shalǵynǵa túsetin sharýa oraq anaý-mynaý emes, Merkeniń patshasyn jaıratty. Ótkirligi sonsha, omyraýyndaǵy kresin de tesip ketipti. Naızanyń saby osy Oıtaldyń sámbisinen edi. Bul sámbiden kıiz úıge kerege-ýyq ıýshi edi bul el. Ár isti qudaı qylady, talaı kıiz úıler endi kópke deıin tigilmes: ýyqtar qazir sarbazdardyń qolynda ketti. Sadaqtardyń adyrnalyǵyna qaıys jetpeı, qaıys ornyna ýyq baý tarqatylyp taǵyldy. Sodan da kóp sarbazdardyń qolyndaǵy sadaqtyń adyrnasy qyzylala — ádeıi sándep qoıǵan sıaqty.

Qazir prıstavtyń keýdesin tesken naızanyń sabyna ınelik qonyp alypty. Ózinen kózi úlken jándik áldene dep yzyńdaıdy. Prıstavtyń ımanyn úıirip otyrǵan mylqaý molda tárizdi.

Ádette qurǵaqshylyqta kóbirek sarnaıtyn tas shegirtkeler jan-jaqtan shyryldap, ıneliktiń yzyń duǵasyn qostap, jaǵy sembeı zarlap tur.

Tirisinde betine jan qaratpaǵan Merke patshasy edi, endi bet-aýzyna qumyrsqa jorǵalaı bastapty. Qyldyryq bel qyzyl qumyrsqa prıstavtyń kúıekteı qalyń saqalynyń arasyna biri kirip, biri shyǵyp, sýmańdap myna túkti bastan ózderine paıdaly ne bar ekenin bile almaı, sandalyp júrgen tárizdi.

Júzbasynyń saýsaqtarynan ál kete bastady. Ol ózi qolynyń jyly qandy jylbysqy moınynan qalaı jyljyp shyǵyp ketkenin sezgen joq. Kózin bir ashyp alǵanda, óz kóılegin dar-dar etkizip aıyryp jiberip, moınyn tańyp jatqan orysty baıqady. «Keshe Kýzmınkadaǵy baı orystyń sıyryn aıdap kelgen jalshy orys emes pe?» — dedi. Ony darǵa asyp tastaý kerek dep Aqkózge óziniń talap qoıǵany esine tústi. «Sary orystyń — bári orys», ana qısyq butaqqa ózim asyp qoıamyn dep julqynǵany esine tústi. Sonda álgi kózáınek kıgen jigittiń arasha túskeni oıyna oraldy. «Orystyń bári jaý emes, jaýyń — prıstav, ýrádnık, odan ári oıaz, iri ulyqtar, bolystar, baılar!» — dep edi sol Turar. Aqyry onyń aıtqany boldy: Shynpatsha prıstavty jastyq etip ala jyǵyldy. Al myna orys jalshy munyń janyn saqtap qalmaq.

Biraq Shynpatsha á degendegideı ólmeýge tyrysyp jantalasýdy qoıdy. Ony ólemin-aý degen oı endi mazalamady. Tek ishinen myna moınyn tańyp jatqan mujyqqa rıza bolǵanyn sezip qana jatty. Raqmet dep aıtýǵa tili kúrmeldi. Sóıleı almady. Endi bir sezgeni: moıny qaıtadan bosap ketkendeı kórindi. Janynda ishin basyp búk túsip jatqan jalshy Pahomdy kórdi. Onyń jarasyn tańyp, jaqsylyqqa jaqsylyqpen jaýap berýge Shynpatshada dármen joq edi. Sońǵy ókinishi sol boldy.

* * *

Jazalaýshy otrád sheginshekteı soǵysyp, Merkege qaraı jylystaı berdi. Otrád bastyǵy Arkadıı Prıhodko Merke poshtasyna jetip, Tashkentten Áýlıe-Ata arqyly kele jatqan otrádtyń jedel kómekke jetýin talap etip, telefon arqyly ortalyqpen habarlasýǵa asyqty.

Sol nıetti sezgen Turar Aqkózge:

— Aqa, jigitterdi dereý Merkege jetkizip, poshtany alý kerek. Mynalardyń aldaýsyratyp shegingenine elige bermeı, tez Merkeni alaıyq, — dedi at ústinen aıqaılap.

Aqkóz jaýap ornyna, oń jaqtaǵy selendi nusqap:

— Mynaý Kózmińke me? — dep surady.

— Iá, Kýzmınka, ar jaǵynda — Merke.

— Kózmińke bolsa, sony shabamyn! Mańyraqtyń kebinin kısin. Tuldyr qaldyrmaı órtep jiberemin. Tart solaı qaraı!

— Aqa, bolmaıdy! — dep Turar aqjal attyń shylbyryna jarmasa berdi. — Aqa, onyńyz jaramaıdy. Kýzmınkada mujyqtar men qatyn, bala-shaǵa. Olardyń jazyǵy joq. Merkege tez jeteıik, tilimdi alyńyz, Aqa! — Turar Aqkózdiń aldyn kes-kestep jan dármende daýysy óktemirek shyǵyp ketti.

— Ne dep tursyń, jarqynym? Kózmińkeniń jazyǵy joq ta, Mańyraqtyń jazyǵy bar ma edi? Onda qatyn, bala-shaǵa joq pa edi? — Aqkózdiń janary sharasynan shyǵa qańǵalap ketken eken. Aldynda kim turǵanyn ol kórmeýi de múmkin. Mynandaı qan tolǵan kóz birdeńeni kórýi eki talaı.

— Aqa, myna otrádtyń aldyn oryp, Merkege jeteıik. Áıtpese, olar buryn jetip bekinis jasap alady. Odan keıin qalaǵa kirýimiz qıyn bolady. Bizge qazir eń aldymen poshtany alý qajet. Áıtpese qazir mynalar jańa ásker shaqyrtady.

— Qaıdan?

— Tashkentten, Áýlıe-Atadan...

— E, ol ásker kelip jetkenshe, men Kózmińkeniń kózin joımaımyn ba?

— Aıtpady demeńiz, aqsaqal. Kýzmınkaǵa tıisseńiz, búkil halyqtyń túbine jetesiz. Obaly moınyńyz kótere almas zilmaýyr júk bolady. Búıtip tájikelesip jatatyn ýaqyt emes qazir. Jarlyq berińiz myna adamdaryńyzǵa. Merke! Tek qana Merke!

Aqkóz Aqjaldyń basyn tartyp, júrisin saıabyrlatty da, beshpetiniń janqaltasynan múıiz shaqshany alyp, nasybaıdy alaqanyna aıamaı tógip, astyńǵy ernine qaǵyp saldy. Syzdyqtata bir túkirip tastap, shashaqty qaıys tyǵynyn bekitip, múıiz qutyny erdiń qasyna tyqyldatyp úndemesten turyp aldy.

Turar shydaı almaı Aqkózdiń qasyndaǵy Dosmaıylǵa aıqaı saldy:

— Doseke, myna jigitterdi tez jınap Merkege buryńyz! Bolyńyz! Tez!

Dosmaıyl Aqkózge qaraılap, qıpaqtaı berdi.

Bular osylaısha ary tart, beri tartpen turǵanda qarýly otrádtyń bir bóligin kóterilisshilerdi jasqaı turý úshin tosqaýylǵa qaldyryp, qalǵan bóligimen Arkadıı Prıhodko attaryn aq kóbikke malyndyryp, Merkege qaraı zymyrap bara jatty.

Kóterilisshiler ýaqytty ótkizip aldy.

Turar Kýzmınkany saqtap qaldy, biraq onyń esesine ýaqyttan utyldy da, Merkege der kezinde kire almaı, tek túbine baryp qorshap turýǵa májbúr boldy. Jazalaýshy otrád bekinis jasap, pýlemetterin qoıyp úlgirip edi.

— Poshtany ala almadyq. Aǵaıyn, eńdi bir aqyl bar: myna qara joldyń boıyndaǵy telegraf baǵandaryn qulatyńdar. Áýlıe-Ata jaǵynan da, Pishpek jatynan da. Sym úzilse, Merkedegi otrád jan-jaqpen habarlasa almaı qalady. Káne, jyldam! — dep Turar jigitterge Aqkózdiń yqtıarynsyz-aq buıryq berip jiberdi.

— Á, munyń durys. Munyń aqyl. Osy bir yzyńdap turatyn sym temirden jaqsylyq joq. Qıratyńdar, jigitter. Áýlıe-Ata jaǵyna sen bar, Áltaı. Pishpek jaǵyna, Sháki, sen bar. Sarbazdaryńdy qasyńa al! Qıratyp tastańdar, jyn-periniń tilin! Sym temirdi sóıletip qoıǵan qudaı! Aqyrzaman osy shyǵar, sirá! — dep Aqkóz shaqshaǵa taǵy da qol saldy.

— Á, Turar balam, — dedi ol nasybaıly erinin tompaıtyp, tilin nasybaı atqan adamnyń ádetinshe sál saqaýlandyra sóılep. — «Kóz — qorqaq, qol batyr» degen osy. Álginde ǵoı, osy soǵysty bastamaıyq, kúte turaıyq, áldeqaıdaǵy Qordaımen, Almatymen, áldebir Álı batyrmen, Bekbolat batyrmen qol ushtasaıyq; tipti aıshylyq jerde jatqan Amankeldi batyrmen jalǵasaıyq dep balalyq jasadyń. Oıtalda úıirilip jata bersek, myna jeńisti bizge kim beretin edi? Bul sapar qudaı ońdap, árýaq qoldap, jaraqty jaýdy japyra jeńdik. Osynyń ózi meniń halqymnyń júregine senim. Endi burynǵydaı júreksingendi qoıady. Bildiń be, Turar? Seniń oqyǵanyń bar, al meniń kórgenim kóp.

Turar basyn shaıqap kúrsindi. Myna ańqaý batyrdyń qazir shylymyn kúnniń ózinen tutatqandaı masań qalpyn, shadyman kóńilin buzý yńǵaısyz da sıaqty. Biraq ashshy shyndyqty aıtpaı taǵy bolmaıdy.

— Jeńisińiz qutty bolsyn, Aqa! Halyq qaharlansa, alynbaıtyn qamal joq ekeni ras. Basynan baqaıyna deıin qarýlanǵan jaýǵa besaqa, syryq, soıylmen qarsy shyǵý kózsiz erlik. Biraq, bul joly qolyńyzdyń kóptigimen jaýdyń aptyǵyn bastyńyz. Qarasańyz, siz jaǵynan shyǵyn da kóp. Olarda bar zeńbirek pen pýlemet bizde joq. Olarda bar áskerı vıntovka bizde joq, orynsyz shabýyldap, qyrshyn jandardy nóserdeı oqqa qarsy at oılatyp, baýdaı túsirip qyra berýge biz, sirá, kóp shydamaspyz. Jaý osymen tyndy eken dep oılamańyz, Aqa. Bularda kúsh kóp. Ol kúsh kep keshikpeı kelip te jetedi. Áne sondaǵy soıqanǵa daıyn bolaıyq. Jańaǵy shaıqasta ólgen soldattardyń qarýlaryn jınatyp alyńyz. Sirá, elý shaqty vıntovka bolyp qalar. Biz úshin ol da medeý. Ózimizden sheıit bolǵandardyń súıegin jınap, júzin jasyrý kerek.

— Seniki aqyl, balam. Talaı bozdaqtan aıyryldyq, — dep Aqkóz sál eńsesi túsip, keń kókiregi qars aıyrylyp ketkendeı «ah» dep jalyn ata kúrsinip saldy. — A biraq ádilet soǵysy qurbansyz bolmas. Ol ólgender — sheıit. Olar baqytty. A biraq Kózmińkeni aldyrmaǵanyń janymdy áli qınap tur. Áli de bolsa, attanyp kórsek qaıted?

— Joq, Aqa! Joq! Ádilet soǵysy ondaı bolmaıdy. Onda máńgi-baqı qarǵys tańbasyn anaý maı mańdaıyńyzǵa basyp alasyz. Bolmaıdy!

* * *

Merkeniń shyǵys jaǵynan shyqqan qara jol tústikke qaraı oıystap, Pishpekke buralańdap jóneldi. Osy uly qara jol qalalar men qalalardy, el men eldi jalǵastyryp, adamzat balasyn shashyratpaı, shashaý shyǵarmaı, dánekerlep turǵan qara beldik sıaqty edi. Biraq bul qara joldyń boıymen kimder ótpeıdi, neler jetpeıdi?

Qazirgi myna qıqy-jıqy qam qysh úılerden turatyn shaǵyn ǵana selenniń ornynda baıaǵy zamanda Merke degen shahar bolǵan. Tórtkúl bazarynyń orny sol bir kezdegi iriliktiń jurnaǵy. Eýropadan, Kishi Azıadan, Úndistannan Reseıden Altaıǵa, Qytaıǵa, Mońǵolstanǵa qaraı sapar shekken jıhankezder, saýdagerler, qolbasshylar, oqymystylar, tipti dýanalar da ertede osy jolmen ótken. Al shyǵystan shyqqan jolaýshylar osy qara syzyq arqyly Merkege bir damyldap, odan Qulan, Talas, Saýdakent, Qumkent, Shymkent, Túrkistan asyp, alys elderge sapar shekken.

Patshanyń jazalaýshy otrádtary da osy jolmen Merkege jetip, zeńbirekteriniń aýzyn úńireıte keldi.

Sońǵy bir on-on bes jyldyń kóleminde qara jol boıyna qaraǵaı baǵandary qadalyp, qala men qalanyń arasyn sym temir jalǵastyryp boldy. Jeldi kúni botasy ólgen ingendeı bolar-bolmas bozdap turatyn osy sym temirdi jergilikti halyq kópke deıin jatyrqap júrgen. Tek óristen qaıtqan sıyrlar jatsynbaı, qaraǵaı baǵanǵa moıyndaryn qasyp alady. Qyrkúıek shaǵynda qara qarǵalar sol sym temirge tizile qonyp alyp bozdaýyq únnen bir syr tyńdap, uzaq sonar aldynda túpsiz tereń oıǵa ketkendeı, qalshıyp kóp otyrdy.

Kúnniń batysynan shyǵysyna sozylǵan sol sym temirde bul joly balapan ushyrǵan qarlyǵashtar otyrǵan. Ońtústikke, jyly jaqqa shyǵatyn qaterli sapar aldynda balapandaryna ertek aıtyp, aldandyryp otyrǵan tárizdi. «Sender osy jerde óstińder, shyq sýlaryn ishtińder. Endi er jettińder. Qanattaryń qataıdy, endi sol qanat talǵansha ushatyn alys jol bar aldymyzda. Kóp keshikpeı munda sýyq túsedi. Biz ómiri qar jaýmaıtyn, aıaz bolmaıtyn, jyly jaqqa ketemiz. Al keler kóktemde osy Alataý baýyryna qaıta oralamyz. Alataýdyń kóktemi tamasha. Saz balshyǵynan uıa salsań tastaı qatyp qalady. Keler jyly sender de uıa salyp, óz aldaryńa úı bolasyńdar».

Eresek qarlyǵashtar óz balapandaryna osylaısha beıbit áńgime aıtyp otyrǵanda kenet qıqýlaǵan atty adamdar kelip, baǵandarǵa qyl arqan tastap, top-tobymen jabylyp qý qaraǵaılardy qulata bastady.

Bul tosyn áreketten úrikken qarlyǵashtar aspanǵa dúr kóterilip, áýede qıqy-jıqy ushyp, adamdardyń bul isine bıikten kóz salyp, tańyrqaǵandaı, tańdaılaryn taqyldata shý-shý etedi.

Aıqaılap, atoılaǵan attylar óli baǵandarmen emes, jandy jaýmen aıqasyp jatqandaı, osy bir iske qulshyna kirisip ketti de, bir-eki baǵandy qulatyp, symdy úzse jetkilikti ekeni esterinen shyǵyp ketkendeı, qaraǵaı bitkendi jaǵalaı jyǵa berdi. Top-topqa bólingen sarbazdar úshin munyń ózi bir báıge tikken jarys oıynyńdaı básekege aınalyp, qaı top kóp jyǵar eken degen maqsat bolyp ketti.

Ásirese júzbasy Sháki qatty elirdi, jaryqtyq. Er jetip, endi «bir shúberek bas, aq jaýlyq» alyp bereıin dep júrgen balasyn bolys tizimge ilindirgen soń, ózi de, balasy Dúrmen de Aqkóz qolyna qosylyp, Aqkózdiń jarlyǵymen Sháki júzbasy bolǵan. Buryn birtoǵa, tuıyqtaý júretin osy shaǵyn sharýa, aıqasqa alǵash kirip, qannyń ısi murnyna kelgende, aq perisi qysqandaı, qyrǵyn soǵysta des bermeı, esi kete shaıqasty. Endi sol qarqynnan áli qaıtpaǵandaı, sharshaý, shaldyǵý degendi bilmeı, at ústinen áli bir túsken joq.

Sóıtip, aıqaı-súreńmen júrgende, Shákiniń aty shıyrshyqtalyp jatqan symǵa shyrmalyp, súrinip ketti. Sháki áldekimdi ákesinen bir boqtady da, er ústinen eńkeıip, úzilgen symnyń ushyn taýyp alyp, sýy qatty temirdi bilegine kúshtep jatyp orap alyp, jińishke symdy kókpar qusatyp taqymyna basty da:

— Osy bizge bále tilegen baıǵyz sıaqty bozdaýyq sensiń ǵoı, á? Ákeńniń... men saǵan jazańdy bereıin! — dep, atyna qamshyny basyp kep qaldy. Jylansha shıyrshyqtalyp jatqan sym, at uzaǵan saıyn sýsyldap sozyla berdi de, bir kezde tyrsyldap baryp, Shákiniń bileginen shyǵyp-aq ketkeni ǵoı.

Sháki atynyń tizginin tartyp, sheginshektep artyna qarap buryla bergende, áýede sýyldap jarq ete qalǵan symdy kózi shalyp edi, lezde álgi symnyń óz moınyna oq jylansha sart etip orala ketkenin sezdi...

Sart etken dybystan shoshynǵan at oqys qarǵyp ketkende ústindegi adam jerge ushyp tústi. Sarbazdar shaýyp kelip, júzbasynyń tamaǵynan sym temirdiń shyrmaýyn bosatyp alǵan kezde,

Shákiniń moıny bylq-sylq etip qalǵan eken.

* * *

Shákiniń ebedeısiz ólimi shabýylshylardyń asqynǵan masańdyǵyn lezde pás qylǵandaı boldy. Jarqyrap janǵan shyraǵdannyń biltesin bireý basa qoıǵandaı, kóterińki kóńilder qońyraıyp, ajal ıisi taǵy da bir burq etip, árkim óz jazmyshyn oqı almaı, oıǵa shomdy. Keıbireýler:

«Oı, baýyrymdap» azandata bastap edi, Shákiniń túkis balasy Dúrmen:

— Já, boldy! Óshir únińdi, jaýgershilik kezinde kisi ólimine ótirik jylap, túkirikpen kóz shylap ne kerek! Soǵysta bireý qulasa, onyń qasyna opyr-topyr jınalmańdar dep eskertken joq pa Turar senderge! — dep eldi jasqap tastady. Mundaı dándigi úshin Dúrmendi mynandaı qaza ústinde aıyptaýǵa eshkimniń batyly barmady da, kúńkil-kúbirge kóshti.

— Osy sym temirge tıispeı-aq qoıý kerek edi.

— Tilsiz sym sóılegeni tegin deısiń be? Munyń kıesi bar. Beker uryndyq. Áttesi-aı!

— Muny qulatpaı-aq órteý kerek edi.

— Bolary — boldy. Boıaýy — sińdi. Ajal seni men maǵan aqyldasyp kelmeıdi. Káne, marqumnyń ımanyn salaýat qylyp, júzin jasyralyq.

Dúrmen bul áńgimege aralaspaı, ákesiniń atynyń tizginin erdiń qasyna kegjıte baılady. Kóp bolyp, jabylyp, Shákini naıza keregege uzynynan salyp, Merke túbinde turǵan negizgi qolǵa qaraı qaraly top qozǵala berdi. Ter sasyǵan attar aıań júriske túsken soń, ashyǵyp, shól qysqany esterine túskendeı, qaıta-qaıta pysqyrynyp, moıyndary salbyrap, jylqy balasynyń ózinshe bir tereń oıyna shomǵandaı, ilbip bara jatty.

Asparanyń Alataýy kúrsinip salǵandaı, ańǵardan ańqyldap jel soqty. Jol jaǵasynda gúli túsip qýraı bastaǵan atqulaq pen sıyrquıryq, shońaına, shyrysh sol jelmen yrǵatylyp, yzyńdap joqtaý aıtyp turǵan sıaqty. Jylǵa boıyndaǵy bıik qamystyń bopaq úkili bastary ıilip, qıaqtarynan sybyzǵy úni estilgendeı bolady. Batpaqty kólshiktiń jaǵasynan baqalar shýyldap, jabaıy qarala qaz qańqyldaıdy.

Teristiktegi yldı jazyqtyń ústi shańytyp daladan kóterilgen tozańdy batar kúnniń sáýlesi shalyp, Merke atyrabyn qyzǵyltym shymyldyq tutyp alǵandaı boldy.

Qabaqtary qars jabylyp, qastarynyń ortasynan tike syzyq túsken jaýyngerler bireýi aq qalpaǵyn, bireýi jarǵaq bórkin mańdaılaryna túsire kıip túnerip alǵan.

Jaıraǵan jaýdaı japyrylyp jatqan qaraǵaı baǵandar áli ólmegendeı symdary gýildeıdi. Myna sarbazdar baǵan qıratý isine keshigip kiriskenin qazir sezbeı keledi. Jazalaýshy otrádtyń komandıri Arkadıı Prıhodko áý basta-aq Áýlıe-Ata ýeziniń bastyǵy Kastalskıı myrzamen sóılesip úlgirgen. Telegraf symdary sol sóılesýden keıin baryp úzilgen.

Kóp keshikpeı topalań qyrǵyn bolaryn júz basysyz qalǵan jigitter dál osy shaq oılamap edi.

* * *

Tamyzdyń túngi aspany — túndigi shurq tesik kıiz úıdiń shańyraǵyndaı eken. Turar kópke deıin kóz ile almaı, aspandaǵy jybyrlaǵan juldyzdarǵa qarap jatty. Oń jaq qanattan úrpıisip Úrker dirildeıdi. Bir orynnan qozǵalmaı Temirqazyq qaltyraıdy. Temirqazyqtan alystaı almaı, aınalshyqtap Jetiqaraqshy jyljyp bara jatqan sıaqty. Aspandaǵy tilsiz tileýlester. Toqym tósenip, er jastanyp, bel sheshpeı jatqan jaýyngerlerge juldyzdardyń jany ashıtyn tárizdi-aý, biraq tym alysta bolǵan soń járdemi joq.

— Nege uıyqtamaı jatyrsyń, Turar? — dedi Aqkóz shalqasynan jatqan qalpy qozǵalmaı. — Tósek jaısyz ba? Álde jylannan qorqasyń ba? Attyń teri shyqqan jerge jylan jolamaıdy, qoryqpaı uıyqtaı ber.

— Qorqyp jatqan joqpyn, Aqa. Dıirmende týǵan tyshqannyń balasy dúrsilińnen qorqýshy ma edi. Baıaǵyda túrmede kókemmen birge tas edenge de jatyp edim ǵoı. Qandalasy kóp bolýshy edi. Ony qoıshy, atjalmanyn aıtsańshy... Jylannan Ahat atam jaman qorqýshy edi. Biz jylandy tirideı ustap alyp atamdy qorqytatynbyz. Jaryqtyq. «Jáketaılap» jalynatyn. Qarttyǵyna qaramaı, balasha qarǵyp qashatyn. Biz sonysyn qyzyq kóretinbiz.

— Iá, Turar, uıyqta, balam. Kóz shyrymyn al. Alda bizdi ne kútip tur, bir Allaǵa aıan. Áldenip alǵanymyz durys-dúr. Iá, qudaı qýat ber, biz sıaqty beıbaqqa... — Qart qor ete túsip, uıyqtap ketti. Turar oıaý. Túngi aspanda — ertedegi adamdar ertedegi árippen jazyp ketken kitap sıaqty. Ony oqý qıyn. Oqyǵan adam — Táńiriniń ózimen betpe-bet sóılese alar edi. Jáýdiregen sansyz juldyz. Turar onyń ishinde Jetiqaraqshyny, Qus jolyn, Úrkerdi, Temirqazyqty, Aqbozatty tanydy. Ár adamnyń juldyzy bolady deıdi. Óz juldyzy qaısysy ekenin Turar bile almady. Ol qashan aǵyp túsedi. Keıde juldyzdar álemdi jarqyratý úshin, qarańǵylyqty ysyryp ózin ózi órtep jiberetin kórinedi. Myna jatqan Aqkóz, myna Turardyń ózi de sol juldyzdarmen taǵdyrlas tárizdi. Jaqsylyq úshin jalańash baryp jaýǵa tıip, ózderin osy tańda oqqa baılamaqshy... Qıly-qıly oılarmen Turardyń kirpikteri aıqasa bastap edi... Óń men tústiń arasynda Turar aýlaqtaǵy Myqan boıynyń ıirim tusynan kólbaqanyń úreıli únin, májnún talǵa uıa salǵan zorǵaldaqtyń jylaýyq názik daýysyn estip jatty.

* * *

Aqjal sarynyń toqymyn astyna tósep, kúmis erdi basyna jastanyp, daladaı, keń boz shekpenin jamylyp uıyqtap jatqan Aqkózdi tańǵa taıaý qaraýyl asyǵys oıatty. Merkeniń batys jaǵyna ketken barlaýshylar kelip tur eken.

— Jaısyz habar, Aqa, — dedi barlaýshylardyń bastyǵy. — Áýlıe-Atadan shyqqan ásker taıap keledi. Qulannan beri qaraı qulady. Sáskege jetpeı kelip úlgiretin túri bar. Júristeri sýyt.

— Qansha qol? — Aqkóz kúmis erdiń ústine júresinen otyryp, uıyp qalǵan aıaqtaryn qonyshtyń syrtynan sıpalady.

— Eki júz qaraly. Biraq zeńbirekteri keshegiden de kóp. Beseý ıakı altaý. Dál sanaýǵa qarańǵyda kóz jetpedi, Aqa.

— Kópeı oǵly! — Aqkóz ashý qysa bastaǵanda udaıy aýzynan osy bir túsiniksizdeý sózder shyǵýshy edi. Bul sózdiń maǵynasyn qazir údere túregelgenderdiń ishinde Turar ǵana túsindi. Aqkóz qansha adýyn, aıbarly bolǵanmen, adamǵa aqyryp-zekirýdi bilmeıtin, sabyr sabasynan asa kóterilmeıtin kisi edi. Ábden ashý shaqyrǵanda, ókpe qysylǵanda aıtar eń aýyr sóz osy: «Ittiń balasy!» Onyń ózin túsiniksizdeý tilde aıtady. Qorqyt-Ata hıkaıasyn Tashkentte júrip oqyǵan Turar ǵana bul jumbaq «kópeı oǵly» ne ekenin biledi.

— Aqa, bul ózi «kópeı oǵly» bolǵanda da naǵyz tóbeti bolyp tur. Sondyqtan etek-jeńimizdi jınaqtap, shashaý shyqpaı, yń-shyńsyz shegineıik. Oıtal mańyna baryp, bekinis jasaǵan jón. Dál qazir olarmen betpe-bet kezdesý bizge qolaısyz. Jan-jaǵymyz ashyq, aıdalada turmyz, — dedi Turar.

Aqkóz taqıasyn alyp, basyn sıpalap, sál tuqshıyp qaldy da, tuǵyrynda múlgip otyryp, kenet dúr silkingen búrkitteı basyn kóterip alyp, keýdesin jaza, eki ıyǵyn kerip jiberip:

— Joq, balam, qashqan jaýǵa — qatyn da batyr. Qor bolyp qashar halim joq. Álgide óziń emes pe aıtqan: «Dıirmende týǵan tyshqannyń balasy dúrsilińnen qoryqpaıdy», — dep. Endi qashar jaıym joq. Osy tańda Alla ne buıyryp tur, sony kórip aldym. Jazmyshtan ozmysh bolmaq emes. Myna aq tańnyń aldyndaǵy antym sol. Osydan qudaı isimdi ońlap, jaraqty jaýdy taǵy bir jaıratar bolsam, áne sonda seniń aıtqanyń bolad, Turar. A sonda meniń dabysym alysqa keted, qalyń qaýym jan-jaǵymnan qaýmalap ózi-aq keled. Meniń qolym telegeı teńiz bolyp týlar sonda. A kim shaq keler eken oǵan sonda. Soǵysta sheıit bolǵandardyń árbir tamshy qanynan nur shashyrap, ózgeshe bir ómir keler. Biz ańsaǵan azattyq tań basymyzǵa aınalar. Áıtpese qara bult qaptap, jaý súıegimizdi taptap, ahıret zaman ary qaraı jalǵasa berer. E, Turar batyr, munyń nesi sóz! Táýekel dep tas jutyp turmyn. Óńeshimnen ótse — ótti, ótpese — qaqalǵanym.

Osy sát Aqkóz erekshe arýaqtanyp, qanatyn qatty qomdap, ushpasa ish qusa bolyp óletin taý qyrandaı bir iri maqsatqa qatań shúıildi. Sharadaı eki kózi jalt-jult etip, naızaǵaıdaı shatynap, alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısar tulparǵa minip alǵany málim boldy.

— Dál qazir sol áskerdi jol ústinde bir búıirinen qapylysta shabýyldap, jaıratý kerek-dúr. Aqyl — jastan, asyl — tastan, aqyldy ekeniń ras, jarqynym, biraq osy joly sen de bir meniń tilimdi al. Júzbasylar! Jınalyńdar! — dep Aqkóz kúmis erdiń ústinen býradaı yrǵalyp, túre kele berdi.

Bul joly Turar oǵan qarsylasyp jatpady. Óıtkeni uzaq joldan aryp kele jatqan áskerge myna áldeneshe myń jasaqpen tutqıyldan lap qoısa, tańnyń eleń shaǵynda, bálkim, urystyń sáti de túser dep oılady. Aqkózge óziniń senimdi serigi Dosmaıyl da, Sarmolda da, maıdanger balalary Rahmanqul men Ábdiqul da qarsy bolǵan joq.

— Jigitter! Ez bolmańdar, er bolyńdar! — dedi Aqkóz tań nurynan eki beti narttaı janyp, sharadaı kózderinen jarqyl jaınap. — Biz pendege bir ólim, a biraq bizge keregi aq ólim. Tajal bizge zeńbiregin súıretip taǵy kele jatyr. Qatyn qusap qashqanymyzben bizdi báribir qutqarmaıdy. Káne, álgi boz bıe qaıda? Myna aq tańnyń atysynda boz bıeni árýaqtardyń atyna atap shalyp jiberińder! Sypataı batyrdyń, ata-babamyzdyń árýaǵy qoldasyn bizdi!

Tańǵy salqynda kıizdeı tutasyp jatqan ajyryq shóptiń ústine boz bıeniń qany shashyrap, laǵyl monshaq taqqandaı shóp basy jaınań qaǵyp shyǵa keldi.

Janýardyń janyna Aqkóz birinshi bolyp baryp, ishinen kúbirlep duǵa oqydy da, boz bıeniń alqymynan jylap aqqan jyly qanǵa qolyn malyp aldy. At ústinde qansha adam, sonyń bári Aqkózdiń istegenin istep, saýsaqtaryn qyzylǵa boıap shyqty.

Qoldaryn aq tańnyń alqasynda, jaqyn jaýdyń qasynda osylaısha boz bıeniń qanyna malyp, ishteı anttasqan soń qalyń qol Merkeniń irgesindegi ajyryqty alańqaıdy artta qaldyryp, jasaqty jaýǵa sýyt júrip ketti.

Alataýdyń aq shyńdary áli shyǵyp úlgirmegen kúnniń sáýlesimen súıisip, tań aldynda mahabbat qushaǵynda jatqan has sulýlardaı tebirenip turdy. Olardy tipti san myń attyń tuıaq dúbiri de selt etkize almaıdy. Kún men shyń óbiskende jerdiń júzi jymıyp, qabaǵy ashylyp, reńinen kirbiń ketip, jadyraı beredi.

Sarǵaıyp qýraǵan túıe japyraqtar at tuıaǵynyń astynda tot basqan qańyltyrdaı qańǵyrlaıdy. Bul óńirde kózin jumbaı óletin ómirsheń gúlder bar. Jal-jaǵalaı shashyratqynyń kókshil gúlderi perýza asyl tastaı jáýdireıdi. Qashan qar astynda qalǵanǵa deıin shashyratqy gúli solmaq emes. Qazan urmaı, qar jaýmaı gúlqaıyrdyń alaqandaı aq gúlderi búrik qulaqtanyp, qaraýytyp qalypty.

Alpystan asqan shaǵynda «Sypataılap», apaı tósin aıqara ashyp, tań bozynda jaýǵa shapqan Aqkóz tabıǵatynda da myna kókshil perýza gúlge uqsas birdeńe bar. Ol qazir qarakók barqytpen kómkergen aq qalpaǵyn basa kıip, aqjal saryny sabyltyp bara jatqan shaǵynda Alataýdyń aq shoqylarynan jaralǵan alpamsa perzent sıaqty. Adam, asyly, tabıǵattyń uryǵy. Tiri jan tabıǵatyna tartyp týady, óıtkeni ol adamnyń anasy. Tasty aspanǵa qansha laqtyrsań da qaıtadan jerge túsetini sıaqty, bul Aqkózdi de, onyń sońynan erteń qalyń qoldy da osy týǵan jerden aıyra almaısyń. Osy topyraqta ólip ketýge rıza, al aıyrylýǵa beıil emes. Olardyń tas qabyrǵaly qara besigi osy Merke atyraby. Olardyń boıyna kún súıip júkti bolǵan qara jerdiń: onyń jýsany men sháı-qýraıynyń, tory tobylǵysy men raýashynyń, ashshy mıasy men dermene-jalbyzynyń ısi sińgen. Bıylǵydaı shóbi shaıa qurǵaqshylyqtyń ózinde shólge shydamdy shıleýit jandaryn shúberekke túıip jaýǵa jalań tós attanyp bara jatqan myna jasaqtyń attarynyń baýyrynan sıpap qalyp jatyr. Sol shıleýitten osy eldiń áıelderi shı tartyp, kıiz úıleriniń qabyrǵasyn jabady. Qaraly úı ahırettik arysyn sol shıge orap shyǵarady.

Týǵan jerdiń aspany qara bult qaptap tursa da qarata úıdiń túndigindeı jyly kóriner. Osy aspannyń astynda, osy jerdiń ústinde qorlyq pen zorlyqqa shydaı-shydaı tózimi kemerden asyp tógilgen aqkóńil, ańǵal adamdar myna boz ala tańda, boz dalada tarǵyl tastaı túıilip atqa qonǵan bir zaman. Taqta jaýyz patsha otyrǵanda azattyq joly qan sasıdy eken. Soǵan sanaly túrde bas tikkender joryǵy edi mynaý.

* * *

Merkeden kúnbatysqa qaraı jıyrma shaqyrym shyqqanda aldan ásker qarasy munartty. Aqkózdiń jer qaıysqan qalyń qolyna qaraǵanda jazalaýshy otrád bir shókim ǵana az qol sıaqty kórindi.

— Qudaı buıyrtsa, muny biz taptap ótemiz! — dep Aqkóz úzenginiń taralǵysyn qysqarta tústi.

— Kishkene jylannyń ýy kóp bolady. Aqa, abaılaý kerek, — dedi Turar adýyn qarttyń aptyǵyn basyp. — Qoldy ekige jaryp, qos búıirden oraı shapqan jón. Sonda kúshi ekige bólinse, bálkim bizge jeńildeý tıer.

Aqkóz qoldyń jartysyn Dosmaıyldy bas qylyp, qara joldyń taý jaq betine ótkizdi de, qos qanattan bir mezgilde at oılaýǵa kelisti. Qyryq boz jylqynyń quıryq qylynan jasalǵan boz qylań tý jelbirep joǵary kóterildi. Onyń janynan atqan tańnyń araıly shapaǵyndaı qyzyl tý jelbiredi. Turardyń aıtýymen Aqkóz bul joryqta qyzyl tý kóterýge kelisse de, keshegi Sypataı batyrdyń saltymen at qylynan jasalǵan aq jalaýdy da tastamady.

— Aq jalaý patshaniki! — dep Turar kónbep edi.

— Patshaniki aq bolǵanmen, qos bas samuryǵy bar mata baıraq, bizdiki tulpar tektes jylqydan, tiri tánnen shyqqan qyl baıraq. Munyń árýaǵy basym, — dep Aqkóz kónbedi. — Bul baıraqta meniń Aqjal sarymnyń da qyly bar. Al kóne, Aqjal janýar, osy sapar tuıaǵyń muqalmaǵaı, súrinip ketpeı, súńgideı silte, tulparym! — Aqkóz attyń jalyn sıpap ishinen kúbirledi de, — endigi zamat qarala kúmis beldigin sheship alyp, moınyna salyp turyp aıqaı saldy:

— Árýaq-qudaı jar bolsyn, erlerim! Ata-baba árýaǵy qoldasyn, alǵa!

Qalyń qoldyń shabysynan jer silkinip, taý qozǵalǵandaı edi. «Sypataılap!», «A qudaılap!» aqyrǵan aıqaıdan aspan asty kúńirenip ketken.

Osy telegeı teńizdiń tolqynyndaı shýdy basa kóktep bir kezde zeńbirekter gúrsildedi. Satyrlaı atylǵan myltyqtardyń azynaýyq úni tańǵy aýanyń sarynymen jańǵyryǵyp, alty qyrdan asa estilip jatty. Ókirgen adam daýysy, shyńǵyrǵan jylqy daýysy, kók tútin men bozala shań qapyryǵyna, kúıgen ettiń kúlimsi ıisi aralasyp, myna surapyldan kóz tunyp, adam esinen adasyp, bas aınaldy.

Soǵystyń eń syn sátinde, jazalaýshy otrád qyspaqta qalyp, endi-endi irgesi sógileıin dep turǵanda kóterilisshilerdiń tý syrtynan, Merke jaqtan Arkadıı Prıhodko bastaǵan Pishpekten jetken tyń kúsh tutqıyldan soqty da, ońynan kelip turǵan istiń byt-shyty shyǵyp, berekesi qasha berdi. Qansha ólermen bolsa da, burshaqsha jaýǵan oqqa tótep bere almaǵan qarýsyz qol qyrylǵany qyrylyp, qyrylmaǵany teristikke, Oıtalǵa qaraı syrylyp shegine bastady.

Qalyń qoldyń qaqyrap, byt-shyt bolyp jyrtylǵanyn kórip: «Qaıt! Qaıt!» — dep qaharlana aıqaılap Aqjal attyń ústinde alas urǵan Aqkózdiń bir kez lezde daýysy shyqpaı qaldy. Oń ıyǵy topshasynan julynyp túskendeı, at ústinen ony bir dúleı kúsh julqyp ótti de, batyr esinen aýyp, shalqalap bara jatqanda, sarbazdar kelip, Aqjaldyń tizginin tartyp, qolbasshyny shegingender sońynan alyp ketip bara jatty.

— Kúmis er! — dep aıqaılady Aqkóz kózin tars jumyp alyp janyndaǵylarǵa. — Rysquldyń kúmis eri... Men alaı-bulaı bolyp ketsem, Turarǵa tabystańdar. Ákesiniń amanaty. Turar qaıda? Turar!..

Aqkózdiń aıqaıyn estise de, janyndaǵy sarbazdary artqa buryla almaı, jaraly sardardy qaýmalap, alystaǵy munar qumdy bet alyp, sýsı bergen.

Osy qym-qýyt súrgin sapyrylysta Arkadıı Prıhodko óziniń adamdaryna eki kisini: Aqkóz ben Turardy qolǵa túsirýdi qatań buıyryp tapsyrǵan. «Bul dúleı búliktiń qos basy bar. Sol eki basyn qaǵyp tastasaq, qalǵany qaýipti emes», — dedi rotmıstr áskerlerine.

Aqkóz qolǵa túspeı ketti. Ózgelerden kıim kıisi, bitimi ózgeshe Turar kózge ońaı tústi.

* * *

Mańyraq mańyndaǵy soǵysta-aq kóz úırenshikti bolyp qalǵan Turardy soldattar jan-jaǵynan qamalap, áýeli astyndaǵy atyn kózdep atyp qulatyp, qulaǵan attyń astynda aıaǵy qaıyrylyp qalǵan Turardy bes-altaýy bas salyp ustap, qol-aıaǵyn baılap-matap Arkadıı Prıhodkoǵa alyp keldi.

— Tanydyń ba? — dedi jas ofıser syńar ezýlep kúlip turyp. — Arada talaı jyl ótti ǵoı. Tanymaýyń da múmkin. Vernyıdy, túrmeni, gımnazıany esińe alshy.

— Tanyǵanda qandaı, Arkasha, men seni Tashkentten birge shyqqanda, jol ústinde tanyǵanmyn. Bilesiń be, qalaı? «Aıda!» degen aıqaıyńnan tanydym.

— A-a...

— Jas kezinde-aq esirik ediń, ıyǵyńdaǵy pagon saǵan aqyl qosa qoımasa kerek. Al sen meni kúıme ústinde tanymadyń, Arkasha.

Janynda bóten adamdar, prıstavtyń orynbasary, soldattar turǵanda tutqynnyń ózimen munsha rabaısyz sóıleskenine shamdanyp, óz mýndıriniń namysyn qorǵap, Arkadıı Prıhodko endi sustana qaldy.

— Kúıme ústinde tanymasam, arada az kún kórer jaryq sáýleń bar eken. Endi sońǵy saǵatyń soqty. Seni ana jabaıy qandastaryń sıaqty suraýsyz atyp tastaı salsam, meniń arym taza. Óıtkeni soǵys jaǵdaıy. Bilesiń be seniń qaraqshy baýyrlaryńnyń qanshasy qolǵa túskenin? Júz elý qaraly. Tutqynǵa almaı dalada atyp kete berý kerek edi. Biraq kırgızdar endi qutyrmas úshin olardy jurt kóretin jerge aparyp atamyz. Al, seni áskerı trıbýnal sottaıdy. Trıbýnal basyńnan sıpamas. Atý jazasy emes, asý jazasyna buıyrady. Merke bazarynda, qalyń halyq aldynda asylasyń. Oǵan deıin senen bizge bir derek kerek. Seniń kári serigiń, álgi aty kim edi?

— Aqkóz Qosanov, — dep ólgen prıstavtyń orynbasary Teláshkın jalbaqtaı jaýap qatty.

— Iá, sol bizden qutylyp ketti. Ol qaıda baryp panalaýy múmkin? Sony aıt! Jaqyn joldastary kim? Qaı aýyl, qaı bolystan? Sony aıt! Azap kórgiń kelmese, aıtasyń. Aıtpasań, bizdiń qalaı aıtqyzatynymyzdy sezetin shyǵarsyń. Aqkózdiń mekeni qaıda? Qaı jerdi baryp panalaıdy?

— Ony men qaıdan bileıin. Onyń mekeni — keń dala. Osy jerdiń taý-tasy, árbir túp qamysy men qoǵasy, árbir butasy — bári pana. Joǵary mártebeli general-gýbernator Kýropatkın myrza Peterbýrgtegi soǵys mınıstrine «Dál qazir Túrkistanǵa atty áskerler kóp kerek... Jaıaý áskerdi ózim-aq jasaqtap alar edim. Biraq sheksiz dalada kırgızdarmen atty áskersiz aıqasý óte qıyn...» dep telegramma bergenin sen bilmeýshi me ediń? Qazaqqa keń dalanyń bári pana ekenin general-gýbernator bilip otyrǵanda, onyń senip jibergen adamy — sen nege bilmeısiń? Endi bul dalada Aqkózdi izdeý — bir maıa shóptiń ishinen ıne izdeýden de qıyn. Sondyqtan meni mundaı suraq qoıyp qınama.

Turar myna toptyń ortasynda óziniń bedelin qaıta-qaıta túsire bergenine tuldanǵan ofıser aqyryp jiberdi:

— Sen shpıonsyń. General-gýbernatordyń depeshalaryn sen qaıdan bilesiń? Demek, Tashkentte, ólkelik ókimette senin sybaılasyń otyr. Seniń árbir taramysyńdy jeke-jeke sýyryp otyryp, sol syryńdy da ashý kerek. Jetti ázirge. Áketińder! Myqtap qaraýyl qoıyndar! — dep buıyrdy rotmıstr óz adamdaryna.

— Arkasha, bir suraǵym bar? — Tákapparlyqpen attaı berip qoldary qosa shandýly denesimen tutas buryldy Turar.

Rotmıstr tyjyrynyp qolyn bir-aq sermedi. Aıdaýyldar Turardy ıtermeleı bastady.

— Natasha qaıda?

Mundaı suraq kútpegen rotmıstr kózi ejireıip, mynaý meni mazaq qyla bastady-aý dep jobalap, jyndanyp kete jazdady. Óziniń jaýy munyń týǵan qaryndasynyń beınesin keýdesinde jyldar boıy saqtap júrgenin qaıdan bilsin, basqasha jorydy.

— Sandalma! Topas suraqqa men jaýap bermeımin. Áketińder! — dep jerdi bir teýip qaldy.

IV

Merkeniń ákimderi rotmıstr Prıhodko men Turardyń burynnan tanys bolyp shyqqanyna túsinise almaı, dal bolyńqyrady. Sony baıqaǵan ofıser Merke basshylarynyń aldynda óziniń álgi quldyraǵan bedelin qaıtadan qalpyna keltirmek bolyp, kúpine sóılep ketti.

— Bul ońaı jaý emes. Munyń ákesi de ońaı jaý emes edi. Vernyıdan bilemin. Ákesi katorgaǵa ketken. Bilip qoıyndar, bul katorjnıktiń balasy.

— Tak eto Kırgızbaev! — dep Teláshkın óziniń bilimpazdyǵyn kórsetip qalǵysy keldi. — Osynda bir lıberal tergeýshi Semashko degen bolǵan. Sonyń pısari bolyp júrgen. Bir qurmetti bolystyń toıynda búlikshi Aqkózge jaqtasqan. Da-da! Endi esime túse bastady. Mine, kúshik! Azýy shyǵa bastaǵan.

— Prıstav myrza! Qaıdaǵy Kırgızbaev? Ol — Rysqulov. Ózińizdiń ıegińizdiń astynda ósken bólshevık. Jalpy, bul búliktiń Áýlıe-Ata ýezi boıynsha ásirese Merkede beleń alyp ketkenine ne sebep? Osyny oılanyp kórdińiz be, qurmetti prıstav? Jo-joq, orynbasar... Buǵan siz qandaı jaýap aıtar edińiz? Bólshevıkter, sosıal-demokrattar uıa salyp alyp júrgen joq pa sizdiń ýchastokke? Solarǵa tıimdi de, jaılyraq meken ǵoı deımin Merke? Buǵan ne der edińiz? Erteń joǵarǵy jaq sizge osyndaı saýaldar qoıyp júrse, nemen túsindiresiz? Ashyqaýyzdyqtyń nyshandary joq pa?

Myna jas ofıserdiń ózin tyqsyrtyp bara jatqanyna shamdanǵan prıstavtyń orynbasary sol kózi yrbyńdap, murty jybyrlap, moıny kıteldiń jaǵasyna syımaı dolyryp bara jatty.

— Mártebeli rotmıstr myrza! Men egde tartqan adammyn. Taıaýda bandıtterdiń qolynan qaza bolǵan Sokolskıı myrzamen birge Merkede on jyldan astam ýaqyt qyzmet istedim. Biraq bul ýaqyt ishinde men joǵarǵy shen tarapynan eshqandaı sógis estigen emespin. Sizdiń myna kúdigińiz meni qatty jábirlep tur, keshirińiz, árıne...

— Endeshe shaıtan alsyn, qatańyraq bolyńyz, y-y...

— Teláshkın!

— Teláshkın myrza! Ana qolǵa túsken kırgızdardy dereý jazalańyz. Biri qalmasyn. Qandaı túrde jazalaısyz — óz erkińiz. Tek ólim!

— Qup bolady, rotmıstr myrza! Men taptym. Bul bandıtter telegraf baǵandaryn qıratqan. Jolda kórdińiz ǵoı. Bizdiń esebimizshe, Merkeniń shyǵysy men batysynda júzden asa baǵan qulatylǵan. Ár baǵanǵa — bir kırgızdan qurbandyq shalamyz. Jol boıynda jatqany jaqsy. Álgide ózińiz aıttyńyz ǵoı, kópshilik kóretin jerde jazalansyn dep. Eń durysy osy. Buǵan qalaı qaraısyz.

— Ol da durys. Te... Teláshkın. Oryndańyz. Al baǵandar qalpyna keltirilsin. Telegraf jumys isteıtin bolsyn. Al ana glavardi qalyń bazarda darǵa asamyz. Eshqandaı áskerı trıbýnal joq. Trıbýnal — myna men! Aldymen odan birshama derekter alamyz. Odan soń...

* * *

Qyrǵyn shalǵan qyrkúıek tańy yzǵarly edi. Taý baýraıynyń túni shildede de, tamyzda da salqyn bolady. Ala-kóbeń, qulanıek shaǵynda keshegi maıdan dalasyn munar basyp, qýarǵan júzin muń kireýkelep, jaraly alyp yńyrsyp jatqandaı kórinedi. Alataýdyń asqarynan ne paıda, baýyryndaǵy qandy oqıǵanyń qańqıǵan tilsiz kýási bolyp, tyrs etpeıdi. Qazan urmaı, qar jaýmaı, japyraǵy erte sarǵaıǵan tal-daraq órt shalǵandaı sıdań. Bul óńirdegi bıylǵy qýańshylyq — jaý jaǵadan alǵanda, bóri etekten tartqandaı, eńseni ezip barady. Qýań-qurǵaqshylyqta tas shegirtke kóp shyryldaıdy. Qudaıdyń tiri jándigi — ol da ashyǵatyn shyǵar. Qarǵalardyń qanaty sırek, kesheler jańbyrsha jaýǵan oq beınebir olardyń da qaýyrsyndaryn julyp-julyp áketkendeı, seldir-selkeý. Biraq endi qarǵalar toıynatyn shyǵar...

Qyrǵyn shalǵan qyrkúıektiń tańynda Teláshkın tutqyndardy Merke syrtyna alyp shyqty. Sonan soń olardy ekige bólip, bir tobyn Merkeniń batysyna, bir tobyn shyǵysyna aıdatty. Atty áskerler, ýrádnıkter tutqyndardy sart-surt sabalap, eki jarylyp júrip te ketti.

Bir sumdyqtyń bolatynyn sezgen kóterilisshiler eki udaı bólinýge yqtıarly bolmaı, qaıtadan bir-birine qosylmaq bolyp antalap kórip edi, tars-turs myltyq atyldy da, taban astynda eki jaqtan da birneshe adam oqqa ushyp qulap tústi.

* * *

Rotmıstr Prıhodko Merkeniń shyǵys jaǵyna shyǵýǵa uıǵardy. Oǵan báribir edi. Eki jaqta da «tamasha» birdeı boldy. Áıteýir shyǵysqa basy aýdy.

Ol az soldattardyń ortasynda qalyń toptan keıinirek kele jatty. Mine, birinshi qulaǵan baǵan. Aldaǵy qalyń top bul birinshi baǵannyń janyna tompaıtyp qana bir adamdy tastap ketipti. Qulatylǵan qý qaraǵaı óziniń quny bir azamat ekenin sezer emes. Qýanyshy da joq, renishi de joq.

Rotmıstrdiń astyndaǵy at qulaǵy kenet tikshıip, kózi oqshań ete qaldy da, qors etip, jalt berdi. Rotmıstr ózine oq tıgendeı ushyp tústi. Janyndaǵy soldattar úrkek atty qarys uzatpaı ustap alyp, kók máýiti mýndırin topyraq tutqan ofıserdi qoltyqtap, ústi-basyn qaǵyp, qolpashtap, qaıtadan erge qondyrdy.

Eldi úrkitý úshin jasalǵan ólimnen áýeli rotmıstrdiń astyndaǵy at shoshyp edi. Ofıserdiń ústi-basyn qansha qaqqylasa da, mýndırdiń bir jaýyryny qara daqtanyp qaldy.

At úrkitken ólik beti aspanǵa qarap, kózi miz baqpaı ashyq jatyr eken. Aspannan áldene izdegendeı kirpik qaqpaı qalǵan. Eki qoly eki jaqqa jaıylyp ketipti. Shamasy kelse, sol eki qoldy aspanǵa, kók táńirge qaraı sozǵysy keletin sıaqty. Aıta almaı qalǵan áldeqandaı aryzy bar, aýzy da ántek ashyq qalypty. Ol sirá, aıqaılap ta jatqan shyǵar, biraq tiriler onyń daýysyn estimeıtin bolar. Aıaqtary shulǵaýshań jatyr. Soǵan qaraǵanda etigi jaramdy bolar. Atqandar onyń etigin sheship áketipti. Kenet óliktiń murty jybyrlaǵandaı kórindi rotmıstrge. «Mynany shala óltirip ketken toı», — dep qalǵan ofıser janyndaǵy soldatqa:

— Bar, baıqashy, ólgen be, tiri me? — dedi.

Soldat attan túsip, janyna bir-bir basyp abaılap bardy. Jatqan adam ushyp turyp ózimen alysa ketetindeı seskenedi. Ary-beri julmalap, aýdaryp kórip:

— Mártebeli myrza! Qatesi joq, múlt ketirmegen. Dál júrekten tıgen eken, — dedi.

Ólik endi bir qyryndap, bir qoly astyna qaıyrylyp, bir qolymen jerdi qushaqtap jatty. Tiriler onyń aspanǵa aıtatyn aryzyn da aıaqtatpaı, júzin tómen qaratyp tastady. Endi tańǵy samal onyń murtyn sıpalaı almas. Osydan bul beıshara kómilýsiz kóp kún jatady. Úlpildek murty jıdip túskenshe jatady. Eldi úrkitý, úreılendirý úshin jatady.

Kelesi baǵanǵa jete bergende, aýzy kúıgen úrlep ishedi, rotmıstr attyń tizginin qysqarta ustap, er ústinde saq otyrdy. Baǵan túbinde etpetinen jatqan adamdy kórgende rotmıstrdiń aty taǵy da oqshań ete qaldy. Biraq soldattar úrkýge shamasyn keltirmeı jan-jaqtan tizgin tutysty.

Bul etpetinen túskeniń de myna jaryq dúnıede bitire almaı ketken bir tyǵyz sharýasy bardaı, bir dittegen jerine qalaı da jetýge talpynǵandaı, eki qolymen topyraq tyrmalap, jer baýyrlap jyljýǵa jantalasyp jatqan sıaqty. Áıteýir, tyrnaǵy ilinse, jaýyn jambasyna ala jyǵylǵysy kelgendeı uly armannyń aıtylmaǵan azynaýyq saryny bar.

Úshinshi baǵananyń janyndaǵy kórinis burynǵy ekeýinen ózgesheleý eken. Aldyńǵy atylǵan ekeýdi kórip, úshinshi qurbandyq tirileı qarsylyq kórsetken sıqy bar. Óıtkeni munyń basy denesinen bólek jatyr eken. Talsha moınynan qylyshpen shaýyp túsiripti. Kıiminiń boı-boı bolyp jyrtylyp jatqanyna qaraǵanda kóp alysqan. Qylysh soldattarda bola bermeıdi, ony salaqtatyp asynyp júretin Teláshkınniń ózi de. Bul sirá, sonyń qoltańbasy. Denesinen bólingen bas árirek domalap baryp, betimen óz denesine qarap túsipti. Óz denesine ózi yzalanǵandaı, jaǵalasqanda jaýǵa áli jetpegenin sógip turǵandaı, bassyz jatqan tulǵaǵa qarap, tistenip qatyp qalypty. Dene men bastyń arasyn qaıta jalǵastyrǵysy kelgendeı eki ortaǵa qaraýytyp qan atypty. Alty aı jazǵa yndyny quryp jatqan topyraq ashqaraqtyq jasap, jyly qandy lezde jutyp jiberip, kóbersip te úlgeripti.

Rotmıstr tistengen basqa kóp qarap turýǵa dáti shydamaı, atty tebinip kep qaldy. Endigi jolda ol baǵan bas saıyn toqtaǵandy qoıyp, shoqytyp ala jóneldi. Baǵandar jaqqa qaramaýǵa tyrysty. Kelesi bóreneniń tusynan ótip bara jatqanyn ol astyndaǵy attyń qulaǵy tikireıe qalǵanyn sezip, asaý aqaltekege «no-no!» dep sabyr aıtyp keledi. Ofıserdiń tilin ala bermeıtin úrkek aıýan kezekti baǵannyń tusyna jete bergende oqys jalt berdi de, qansha saq otyrsa da Prıhodko ushyp túse jazdady. Janyndaǵy bir soldat oǵan at aýystyryp mineıik dep usynys aıtty. Aıbyndyraq kóriný úshin aqalteke laıyq edi, biraq udaıy qashan tastap ketedi dep qorqyp otyrǵannan góri, qarabaıyr bolsa da, soldattyń atyna aýysyp minýdi jón kórdi.

Teláshkın toby osharylyp qalǵan eken.

— Ne turys? — dedi mástek attan aıaǵy salańdaǵan rotmıstr.

Teláshkın rotmıstrdiń esek mingendeı syqpytyn ersi kórse de, syr bildirmeı:

— Mártebeli myrza, qulaǵan baǵandar taýsyldy. Bul toptaǵy jetpis bes tutqynnyń beseýine baǵan jetpeı qaldy. Ne isteý kerek? — dedi.

— Teláshkın! Sony da menen suraý kerek pe? — dep rotmıstr Prıhodko renish keıip tanytty. — Ne kóp — baǵan kóp. Osydan Pishpekke deıin, Pishpekten Vernyıǵa deıin tizilgen baǵan. Kırgızdardy túgel qyrsań da baǵan tabylady. Beseýi qalsa, beseýin de salbyratyp il de qoı! Sony da sóz dep...

Áńgime osymen támám degendeı rotmıstr nazary basqa jaqqa, sonadaıdan kóringen kúmbez jaqqa aýdy.

— Anaý ne? — dep surady ol janyndaǵylardan.

— Ol Sypataı degenniń mavzoleıi, mártebeli myrza. Merke, Botbaı kırgızdardyń sondaı kósemi bolǵan eken.

— Qalaı? Qalaı? Spat... Spataımen... Spartak...

— Sypataı, mártebeli myrza, — Teláshkın rotmıstr mas emes pe dep burynǵydan beter kúdiktene tústi.

— A-a, Spataı, Spataı... Ony men qaıdan esittim? Ah, shaıtan alsyn! Keshe de, aldyńǵy kúni de myna jabaıy kırgızdar bizge udaıy «Spataı! Spataı!» — dep urandap, tıisken joq pa? Áne, másele qaıda jatyr! Kırgızdardy qyramyz, al urany qada beredi. Erteń taǵy shyǵady ǵoı: «Spataı! Spataı!» — dep shıebórishe shýyldap. Aıda, soldattar! Er sońymnan! — dep rotmıstr mástek atty búıirinen tors-tors tebinip qaldy.

Uly joldyń boıynda turǵan kúmbez janyna kelgende edáýir bıik eken. Tórt qulaq kúmbez asa sáýletti de emes, biraq kúıgen qyshtan soqqan mazar ashyq aspan astynda turǵanyna jarty ǵasyr ótse de áli jap-jańa sıaqty. Jan-jaǵyna otyrǵyzylǵan tyrbyq qara aǵashtardyń butalarynda álemish: aq shúberek, kók shúberek, qyzyl, jasyl, sary shúberek — jer dúnıe halyqtarynyń jelbiregen týlaryndaı terbelip tur. Jol jaqqa qaraǵan jalǵyz esiktiń ar jaǵy qap-qarańǵy.

Rotmıstr Prıhodko Mysyrdaǵy Sfınkstiń aldyna kelip turǵan Osman sultany ıakı Napoleon sıaqty. Ózin solaı sezinedi. Napoleonǵa eliktep, sonyń áreketin qaıtalamaq boldy.

— Soldattar! — dedi ol mástek attyń ústinde shirene túsip, oń qolyn kóterip, — Kúmbezge qaraı úsh dúrkin zalp berip atyńdar!

— Zeńbirekpen atpasa myltyqpen atqan ne bolady, mártebeli myrza? — dep qaldy janyndaǵy bireý.

— Shaıtan alsyn! Sonaý Merkeden zeńbirek tartyp, áýre bolar kez emes, úsh dúrkin zalp berip kórińder!

Otyz myltyq istikteri kúnge shaǵylysyp, kúmbezge qaraı shanshyla-shanshyla qaldy.

— At!

Otyz óńesh birdeı ókirgende Aspara taýy teńselgendeı, qara jer bolar-bolmas dir-dir etti. Kúmbez qyshtarynyń jańqasy jan-jaqqa shashyrap baryp, barmaqtaı, barmaqtaı shubar izder qalypty. Jol jaqqa úńireıip turǵan qarańǵy esikten kenet bir dáý maqulyq qalbań etip shyǵa kelgende, soldattardyń attary japyryla, osqyryna, pysqyryna, shyńǵyra jalt berip talaılary jol ústinde qulap tústi. Tipti eń jýas degen mástektiń ózi Prıhodkony tastap ketti. Rotmıstr baǵana bıik aqaltekeden qulaǵannan góri bul jolǵysy qattyraq boldy. Esekten qulaǵannan góri attan qulaǵan artyq. Esek minip kórmegen ofıser muny bilmese kerek. Oń jaq shekesin kıyrshyq, tastaq jol ońdyrmaı osyp jiberipti, betin qan jaýyp júre berdi.

Jeńimpazdar endi-endi ústi-basyn qaǵyp, bet-aýyzdaryn sıpalap jatqanda, bireýi:

— Ózi de jyn-perideı eken, — dep kúldi.

Úreılengen jurt onyń kúlgenine tań qalyp:

— Neni aıtasyń? — desti.

— Álgi úkini aıtam.

— Shynnan úki me? Men arýaq pa, albasty ma dep qalyp em.

— Men Sypataıdyń ózi shyǵar dep oıladym, qudaı aqy...

— Osy oıyndy qoısaq qaıtedi, rotmıstr myrza? Qansha degenmen, ólgen adam... Biz ólgendermen soǵyspaımyz ǵoı.

— Aqymaq! Qorqyp qaldyń ba? — dep rotmıstr aq oramalmen shekesin súrtip turyp, jerge bir túkirdi. — Bul Spa... Spataı degeniń ólip jatqannyń ózinde tiri kırgızdardyń talaıyna tatıdy. Bul — uran ǵoı! Jaýdy jeńý úshin, onyń jalaýyn jyǵyp, uranyn joıý kerek! Já, men zeńbirekpen qırattyram. Al endi keri qaıtaıyq.

* * *

Napoleonnan keıin basy adam, denesi arystan pishindi Sfınkstiń murny túsip, sáńkıip qalǵan. Rotmıstr Arkadıı Prıhodkodan keıin Sypataı kúmbeziniń tóbesi qara sheshek shalǵandaı, shurq-shurq tesik, shubar ala bolyp qaldy.

Dúnıe qyzyq qoı. Sol Napoleon topan sýdyń ortasynda, Áýlıe Elena aralynda aıdaýda júrip óldi. Asqazan raginen azappen óler aldynda múmkin onyń kóziniń aldynda murny túsip, sáńkıgen úreıli Sfınks janalǵyshtaı bolyp turǵan shyǵar, kim biledi. Napoleonnyń súıegi áldeqashan qýrap ketti, al sáńki pushyq Sfınks áli tur Mysyr shaharynda...

Rotmıstr Arkadıı Prıhodko qaıtar jolda muny oılady ma, oılamady ma — belgisiz. Biraq jol boıy jaq ashyp, til qatqan joq, ákesi Prıhodko ólgendeı mástek attyń ústinde túnerdi de otyrdy.

Ol jurt topyrlap turǵan jerde tana basyn kóterip aldy. Teláshkın toby sońǵy tutqyndy jaıǵastyryp bolyp, bulardy kútip tur eken. Sońǵy tutqyn eki qoly artyna baılaýly, eki aıaǵy da qosaqtalyp tańylǵan, qaraǵaı baǵannyń temir qulaǵyna óziniń qam qaıys beldigine moınynan ilinip salańdap qalypty. Qaraǵaı baǵanǵa asylǵan adam asa iri kórindi. Adam ólgennen keıin boıy uzaryp ketedi desedi, múmkin ras ta shyǵar, áıteýir myna tutqynnyń aıaǵy jerge tıer-tımes salbyraıdy.

Rotmıstr salbyraǵan denege taıap baryp, álginiń betine uzaq qarady. Tutqyn basy rotmıstrge joǵarydan tónip tur. Eki urtyn basqan shalǵy murttyń ushyna turyp qalǵandaı bir-bir tamshy jyltyraıdy. Jantásilim aldynda kózinen jas shyqqan shyǵar. Zor denesinde jyrtyq-jyrtyq bóz kóılektiń silemi ǵana bar. Basy qulaǵan tósinen tumar sıaqty birdeńe kórinedi. Rotmıstr alasa attyń ústinde úzeńgige aıaǵyn tirep turyp, erden quıryǵyn kóterip, álgi tumarǵa úńildi. Alaqandaı aǵash tumar ala jippen álgi adamnyń moınyna taǵylǵan eken. Oryssha jazýdy kórip, rotmıstr burynǵydan beter qumarlyq qysyp, álgini oqı bastady. Aǵash taqtanyń betine sıa qalammen qısyq-qısyq jazylǵan sóz:

«Týrkestanskıı kraı, Aýlıe-Atınskıı ýez, Merkenskıı ýchastok, aýl Manrak, Taılak» dep tur.

— Mańyraq qaısy? Órtenip ketken aýyl emes pe? — dep surady rotmıstr Teláshkınnen.

— Dál solaı, mártebeli myrza.

— Aýylda júrip adasyp ketem dep oılady ma, muny nege taǵyp alǵan?

— Nadan kırgız ǵoı, mártebeli myrza. Bul kırgız da soldatqa qara jumysqa alynatyn bolǵan. Eger soldatqa ketsem, kerek shyǵar degendegisi ǵoı, sirá. Bulardyń kóbisi sóıtedi. Osyndaǵy orystarǵa jazdyryp alady.

Rotmıstr oılanyp qaldy.

— Demek, bul soldatqa barýǵa bir mezgil peıildi de bolǵan. Biraq búlikshilderdiń dúrmegine qosylyp ketken. Keshirim etýge de bolatyn eken. Beker darǵa asyp jibergensińder, Teláshkın!

— Dál solaı, mártebeli myrza! Bul ózi osyndaǵy qurmetti Kýzmın baıdyń jalshysy edi. Muny azǵyrǵan sol Kýzmınniń ekinshi jalshysy Pahom Petrov degen orys, maıdannan múgedek bolyp qaıtqan. Sonyń arbaýyna túsip qaldy.

— Sony bile tura, nege óltirdiń ıttiń balasy?!

— Ózińizdiń ámirińiz boıynsha mártebeli myrza. Bulardyń aq-qarasyn tekserip jatatyn sot bolǵan joq qoı.

— Qysqart!

— Al Pahom ıt bolatyn bolsa, kırgız búlikshilerine qosylyp ketip, keshe bizben soǵysty ǵoı.

— Ol qaıda qazir?

— Oqqa ushyp óldi, mártebeli myrza. Men ózim kórdim. Alǵashqy shaıqasta. Mańyraq mańynda.

— Atama sol qarǵys atqan aýyldyń atyn!

Rotmıstr áldeqaıda, batys jaqqa kóz qadap, basyn ántek shaıqap, myrs etti.

— German soǵysynda erlikpen ólýdiń ornyna, elge oralyp, búlikshilerge qosylyp, óz qandastarynyń qolynan oqqa ushý... netken masqara!

Áıteýir myrzaǵa jaǵymdy birdeńe istesem degen nıetpen Teláshkın eptep qana:

— Mártebeli myrza, onda bul kırgızdi adam sıaqty jerlesek qaıtedi? — dep sıpaqtady, baǵandy nusqap.

— Qajeti joq, bolary — boldy. Tura bersin.

Osyny aıtyp rotmıstr mástek attyń toq búıirin tors-tors tebinip qaldy.

Japqan kózden bastap kórgen-bilgenin aıtqan kezde — o dúnıelikterdiń bári-bári Táńiriniń ózi bastap, kúlli perishteler, ázireıil, jábireıilder selt etpesten uıyp tyńdap, únsiz tebirenip, kúızelip, kúńirenip ketti. Tipti Táńiriniń de qyzyl jıek kári kózderinen sora-sora jas parlap, uzyn aq saqalyn jýyp aǵyp jatty.

— Apyraı-aı, bizdiń mundaǵy tamuǵymyz — jaryq dúnıedegi sumdyqtarǵa qaraǵanda jumaq eken ǵoı! — dep til qatty bas Ázireıil.

— E, beıshara pendem, kórgen azap-tozaǵyń basyndaǵy shashyńnan da kóp eken. Sen kúnádan pák, naǵyz perishtesiń, — dedi Táńiri keýiljirigi jibip ketken dáý murnyn bir tartyp qoıyp. — Qalasań, osyndaǵy perishtelerdiń bastyǵy etip qoıaıyn. Qalasań, seni tiriltip, jaryq dúnıege qaıta jibereıin. Tańdaǵanyńdy al.

— Jo-joq, qaıtpaımyn! — dep Taılaq shar-shar etti.

— Sonda qalaı? — dep Táńiri sarsań, eki qolyn eki jaqqa jaıyp jiberdi, — «Ýa, Táńiri, tiri qyla gór, óltire kórme!» — dep jaryq dúnıeden kelip jatqan aryzdardan meniń qulaǵym kereń bolyp qaldy. Al sen ǵoı, qaıta tirilgiń kelmeıdi.

— Eı, Táńiri! Jaqsylyq qylsań — men jaryq dúnıede júrgende qaıda qaldyń! Men saǵan sonda jalynbady deısiń be?! — dep Taılaq ashyna aıqaılap jiberdi.

Táńiri qyzyl jıek, aq shel kózin taıqytyp, tómen qarady. Appaq perishteler uıalǵannan qyp-qyzyl bolyp ketti. Ázireıil, Jábireıilder óz bastaryn ózderi toqpaqtap, betterine tyrnaq saldy...

* * *

Merke prıstavynyń tarbıǵan, jalǵyz qabat úlken qyzyl úıi kósheniń taý jaq betinde edi de, túrme sonyń qarama-qarsysynda bolatyn. Aralary jaqyn-aq. Sol túrmeden prıstav keńsesine qaraı kele jatqan úsheýge ary-beri ótken halyq qalt turyp qaraı qalysty. Úsheýdiń aldynǵysynyń qoldary artyna baılaýly. Eńsesin bıik, basyn tik ustap susty kele jatqanyna qaraǵanda ana sońǵy ekeýdiń qojaıyny eken dep te qalasyń. Biraq sálden soń onyń qoly baılaýly, artyndaǵylardyń myltyqtary kezenýli ekenin kórip, birinshiniń tutqyn ekenin, sońǵylardyń aıdaýyl ekenin ańǵarasyń. Aıdaýyldardyń biri — ýrádnık pushyq Obrovty Merkeniń ıtine deıin tanıdy.

Poshtanyń torly terezesinen kóshege qarap turǵan Qabylbek Turardy birden tanydy.

— «Atýǵa alyp bara jatpasyn!» — dep qorqyp qaldy.

«Ne isteý kerek? Tez Kovalge aıtý kerek. Bir tapsa, amalyn sol tabady. Jigitterge habarlaý qajet. Turdaly osynda, Maqsut pen Tórebek te osynda. Olardyń bárin aralap shyǵýǵa jarty kún ketedi. Jumysty qaıtedi? Poshta bastyq ruqsat berer me eken? — Turar úshin qorqa tursa da, onyń sonshalyqty tákappar, sabyrly túrin kórip, Qabylbek bir jaǵynan súısinip te qaldy. Ózimen birge oqyǵan balalarǵa Turar: «Dıirmende týǵan tyshqannyń balasy dúrsilińnen qoryqpaıdy» degendi jıi aıtýshy edi. «Ras, — dedi Qabylbek ishinen qyzyqqandaı bolyp. — Bul qarshadaıynan túrmede eken. Biz munyń kórgeniniń onnan birin kórdik pe eken... Biraq batyrdyń ózi bir oqtyq...».

Kóshe boıy kádimgideı qarań-qurań kóbeıip, kúbir-sybyr áńgime shyǵa bastady:

— Mynaý Turar ǵoı!

— Keshegi soǵysty bastaǵan osy deıdi ǵoı.

— Joq, Aqkóz!

— Osy da bar. Áıtpese, aıdaýǵa ala ma?

— Ras bolsa, munyń ákesi kádimgi Rysqul da qatysty deıdi keshegi soǵysqa.

— Beker. Ol qaıda, Sibirge aıdalyp ketken.

— Oıbaı, qashyp shyǵypty deıdi.

— Aqkózdiń qolyna qosylyp, soǵysqa qatysypty.

— Áı, nede bolsa, ákeli-balaly — ekeýi de naǵyz erler eken. Ákimderdiń quıryǵyn bir búlk etkizdi ǵoı.

— Eri bar bolsyn, el qyrǵynǵa ushyrady. Ana úlken joldyń boıy túgel ólik deıdi. Búlik qoı bul! Óstip turǵanda bálege qalmaıyq, qoı taraıyq...

— Aı, ózi de qasqyr eken, qasqaıyp bara jatqanyn qarashy!

Úrkek qaýym osylaı dep sybyr-sybyr sóılesip, qıpaqtap qala berdi de, Turardy aıdaýyldar prıstav keńsesine alyp kirip ketti.

General-gýbernator jandarmerıasynyń rotmıstri Arkadıı Prıhodko endigi Turardyń júni jyǵylǵan shyǵar dep kútken. Qansha qaısar bolsań da, ólim aldynda qobaljymas adam joq. Ómirge kelgen ekensiń, anańnyń qursaǵynan shyr etip túsken shaqtan bastap, barar jolyńnyń aqyry bir ólim. Ony tiri jannyń bári biledi jáne moıyndaıdy. Biraq sol qaharly sátpen betpe-bet kezdeser shaq, ásirese, jas azamat úshin aıanyshty shyǵar. Al biraq tabıǵat zańyn jaqsy biletin aqyldy adamdar ólimnen qoryqpaıdy desedi. Óıtkeni olar bul zaýaldyń aqıqat ekenine kózderi jetedi. Sokratqa bireý: «Sizdi otyz ozbyr ólim jazasyna buıyrdy», — depti. Sonda Sokrat saspastan: «Al olardy ólimge tabıǵattyń ózi buıyryp qoıǵan», — dep jaýap beripti. Ajaldyń azý tisinde turǵannyń ózinde ólim týraly oılamaýdan abzaly joq.

Ólgen prıstav Sokolskııdiń kreslosynda Turardyń kelýin kútip, shalqaıyńqyrap, ózin-ózi dúrdıtip otyrǵan rotmıstr tutqyn kirip kelgende eriksiz qopańdap, ornynan kóterile berdi...

Turar rotmıstrge qarama-qarsy bir jaıdaq tabýretkege otyrdy. Ekeýiniń arasyn kók máýiti úlken shombal ústel bólip turdy. Aıdaýyldar árirek sheginip, bosaǵa jaqta qatyp qaldy.

— Al, endi erkin sóıleseıikshi. Biz kórispegeli on jyl bolypty ǵoı, — dep sóz bastady qaıtadan shalqaqtaǵan rotmıstr papıros tutatyp, aýzyn qısaıta tútin shyǵaryp bolyp. — On jyl ishinde men gımnazıa bitirdim, Tashkenttegi kadet korpýsyn bitirdim. Sonda qyzmette qaldym. Al sen... Eger sol joly qashyp ketpeı, bizdiń úıde júre bergeninde, múmkin sen de ofıser bolyp shyǵar ma ediń...

— Joq, Arkasha, seniń súıikti ákeń meni dinı oqýǵa daıyndaǵan. Men musylmandardy hrıstıan dinine ýaǵyzdaıtyn mısıoner bolýym kerek edi. Oryssha aıtqanda ony: «shılo — na mylo» deıdi.

Arkadıı Prıhodko basyn shaıqap, qolyn erbeńdetip, tútindi qýalady.

— O da jaman bolmas edi. Bilesiń be, qazir Reseıde patshadan keıingi eń myqty adam kim?

— Bilemin, — dedi Turar julyp alǵandaı. — Grıshka Raspýtın. Sibirden shyqqan pop symaq. Biraq sol patshanyń ózinen de myqty ma dep qorqamyn. Óıtkeni gosýdar ózi sonyń aıtqanyna kónip, aıdaýynda júretin kórinedi.

— No-no! Tarta sóıle! Gosýdar seniń oıynshyǵyń emes! — dep Arkadıı Prıhodko lezde ózgere qaldy. — Jaraıdy, eski dostarsha biraz áńgimelestik. Endi negizgi máselege kósheıik. Biraq eskertemin. Men burynǵy «Arkasha» sen burynǵy «Týrarka» emespiz. Uly ımperıanyń adal saqshysy men onyń jaýy, qarama-qarsy otyrǵandar. Sondyqtan tek resmı sóılesemiz. Men suraımyn, al sen túzý jaýap berýge tyrys. Al sonymen joldasyń Aq... Aqkóz qaıda jasyrynyp júrýi múmkin?

— Ony buryn aıtqanmyn, qosyp-alarym joq.

— Tak. Qasarysasyń. Biraq biz tilińdi shyǵara alamyz. Bala emessiń, túsinesiń ǵoı.

— Aıtarymdy — aıttym.

Suraq qataıa, jaýap qasarysa túsken saıyn bosaǵadaǵy aıdaýyldar da shıryǵa bastaǵan sıaqty.

«Qap!» — dese, «ars!» ete túskeli tur.

Rotmıstr kreslodan turyp, tereze jaqqa baryp, omyraýyna qoldaryn aıqastyra ustap, biraz turdy.

Syrtta telegraf symyna qarlyǵashtar qaz-qatar tizilip, kún shýaqtap otyr eken.

— Sen bilesiń be, qolǵa túskenderdi biz qalaı jazalaǵanymyzdy? — dedi rotmıstr ókshesimen qalt burylyp, hrom etiginiń sirisin syqyrlatyp.

— Sezemin, — dep Turar sazaryp qaldy.

— Á, sezesiń. Senin sybaǵań basqasha. Olar qınalmaı, ońaı opat boldy. Beker sazarma. Aqkóz qaıda? Sony aıt. Bir. Tashkentte kimdermen baılanysyń bar? Eki. Osy eki suraqqa qanaǵattanarlyq jaýap berseń — múmkin, jazań jeńildener. Bilesiń be, men seni bala kúnnen-aq jek kóretinmin. Nesin jasyraıyn. Biraq tabandylyǵyńa ishteı tabynatynmyn. Tabandy bolýdyń da orny bar. Al taban tirer jeriń qalmaǵan kezde, jazadan qutylýdyń jolyn tabý da aqyldylyq. Fanatık bolý — nadandyq. Al seniń kóziń ashyq qoı. Múmkin, meniń senimen bylaı beıbit sóılesýimniń ózi de sol sebepti shyǵar. Basqa bireý bolsa...

Ofıser óz keńirdegin ustap turyp, úıdiń tóbesin kórsetti.

— Uqtyń ba? Shydamnyń da shegi bar. Seniń sarbazdaryńnyń birazy baǵan basynda salbyrap ta qaldy. Sarbazdaryń turmaq, uranyńa deıin jazalandy.

Turar túsinbeı, jalt qarady.

— Sarbazdaryń shýlap aıqaılaıtyn uran she? «Spataı! Spataı!» Soldattar onyń kúmbezin atqylady.

Turar myrs etip kúlip jiberdi.

— Ólgenderge de oq attyq de. Jaraısyń, rotmıstr. Al sen bilesiń be onyń kim ekenin? Seniń bul masqarańdy estise, uly mártebeli gosýdardyń ózi ashýlanýy múmkin. Nemenege aqshıa qaldyń? Já, ol ótken tasyrdyń orta sheninde Reseıge osy ólkeniń óz erkimen qosylýyn jaqtap, patshaǵa hat jazǵan adam. Ol Chernáev otrádymen qol ustasyp, Qoqanǵa qarsy soǵysqan adam. Jeke ózi emes, qalyń qol bastap shaıqasqan. Kadet korpýsyn bitirdim, general-gýbernatordyń oń qolymyn deısiń, al tarıhty bilmeısiń. Sypataı kúmbezin atqyzǵanyn shataq bolǵan eken, saǵan janym ashıdy. Munyńdy bilse...

— Já-já, qorqytpa, — dep kelimdári jegendeı rotmıstr tyjyrynyp qaldy. — Ol Chernáev zamany. Ol kezdegi Spataı róli durys ta shyǵar. Al qazir búlikshilerdiń uranyna aınalǵan Spataı — patshanyń jaýy. Meni bilim jaǵynan aqsatpaq bolǵansha, aldymen logıkany túsinip al. Sen óziń ınstıtýt áli aıaqtaǵan da joq kórinesiń ǵoı. Aıtpaqshy, Tashkentte seni qalaı kezdestirmegem?

— Kezdespegenimiz jaqsy bolǵan. Vernyıda kórsetken qorlyǵyń áli esten shyqqan joq.

— Sen kekshilsiń, á? Kekshildik — aqyldylyǵynyń belgisi emes. Biraq senen ne aqyl kútýge bolady. Óletin bala molaǵa qaraı júgiredi degendeı, qasarysyp otyrǵanyń mynaý. Seneriń, súıeneriń joq. Dál osy jerde osy tálkegiń! — Kenet rotmıstrdiń kózi shyny sıaqtanyp shaqshıyp ketti de, Turardyń astyndaǵy tabýretkany teýip kep jiberdi. Turar shalqalaı qulap tústi. Aıdaýyldar aıtaq kútken tóbetterdeı dúrdıise qaldy.

Turar artyna qaıyrylyp baılanǵan qoldarynyń shyntaǵyna súıenip, umtylyp-umtylyp baryp, ornynan qaıta tura bergen kezde keńseniń esigi keń ashyldy da, sol esikke áreń syıyp Atamyrza kirip keldi.

— A-a, Aıbarov myrza, marhabat. Tanydyńyz ba, qatelespesem, sizdiń «eski dosyńyz» ǵoı myna turǵan? — dep Arkadıı Prıhodko mysqyldaǵan bolyp, Atamyrzaǵa synaı kóz tastady. Turarmen týasy bitispes jaý ekenin dáleldeıtin kez osy ekenin Atamyrza jyldam sezdi de:

— Iá, «eski dos» ekenimiz ras, rotmıstr myrza, — dep Turardyń, qasyna taıap kelip, kenet shyqshyty bultyldap, dúrdik erinderi búldog ıttiń ezýindeı salbyrap, urtynan kóbik kórinip, bitikteý kózderi tunjyrap ketti de, qulashtap turyp, tutqynnyń betin ala perip kep jiberdi. Turar táltirektep baryp, jýan ústelge tirelip baryp toqtady. Atamyrza taǵy umtyla bergende, rotmıstr:

— Aıbarov! Tym qyzbalanbańyz. Judyryq jumsaý siz ben bizdiń isimiz emes. Analar da jetedi, — dep bosaǵada turǵan eńgezerdeı eki soldatty ıegimen nusqady.

— Jáı, eski esebim bar, — dedi Atamyrza alǵashqy raıynan qaıtsa da, qalshyldańqyrap turyp. — Esinde me, Turar, mekteptiń korıdorynda murnymdy qanatqanyń?

Turar jáı ezý tartyp kúldi de qoıdy. Jymıǵan ezýinen jyljyp qan ata bastaǵan. Súrtip tastaýǵa qoly qaıyrýly. «Jylama, aýzym qanady deme, shıe jedim de!» — degen qaharly ún qulaǵyna taǵy keldi.

— Upaı bulaı teńespeıdi ǵoı, Atamyrza. Kegińdi segiz jyl boıy saqtaǵan ekensiń. Biraq qaıtara almadyń. Meniń aýzym qanaǵan joq. Atamyrza, aıaımyn seni. Uıalmaısyń ba, bala kezdegi jegen judyryqty endi rotmıstr myrzaǵa shaǵynyp aıtýǵa!

Atamyrza sózden tosylyp, endi taǵy da qolyn ala umtylaıyn dese, Prıhodkonyń eskertýinen seskenip, ofıserden kómek kútkendeı jalyna qarap edi, rotmıstr onyń kómeıine tyǵylyp turǵan tilekti uqty da, soldattarǵa ıek qaǵyp, belgi berdi.

Tamuq bastaldy.

— «Kóke, shıege toıatyn boldym», — dedi Turar mekeni beımálim ákesimen oısha sóılesip.

* * *

Qabylbek óziniń ustazynyń qartaıǵanyn baıqady. Saqal-shashy baqbaqtyń basyndaı úlpildep, burynǵydan beter appaq qudaı bolyp ketipti. Qabylbekti kórgennen súrine-qabyna qarsy júrip, shákirtin baýyryna basyp qushaqtady da, oǵan áınektiń ar jaǵynan jasaýraǵan kózin qadap:

— Soıqannyń ishinde sen de boldyń ba, Qabylbek? — dedi.

— Joq, Ivan Vladımırovıch, kóterilis bastalardyń aldynda meni poshta bastyq Dolgopátov Pishpek pen Vernyıǵa jumsap jibergen. Vernyıdan qaıtyp Pishpekke kelgende, «jol qaýipti, búlik shyǵyp jatyr», — dep bizdi júrgizbeı qoıdy. Sodan tek keshe ǵana oraldym. Merkege jaqyndaǵanda kórgen sumdyǵymdy, Ivan Vladımırovıch, aýyzben aıtyp jetkize almaımyn. Baǵan bas saıyn asylǵan, atylǵan adam; jol boıy qan sasıdy. Túnimen shoshyp, uıyqtaı almaı shyqtym. Bul ne sumdyq Ivan Vladımırovıch?!

— Tarıhta talaı genosıd bolǵan, baýyrym. Bul sonyń jańa túri. Jıyrmasynshy ǵasyrda jetilgen túri. Biraq adam qany — sý emes. Ol tegin ketpes. Patshanyń taǵy syqyrlaı bastady. Soǵystaǵy jaǵdaı anaý. Mıllıondaǵan adam qyrylyp jatyr. Bir jaqsylyqtyń tolǵaǵy jetken sıaqty. Al myna Merkedegi kóterilis sol jaqsylyqty jaqyndata túsedi. Sen kórgen marqumdar sol jaqsylyq úshin qurban bolǵandar. Jasyma, baýyrym. Sátin berse — tóńkeris jaqyn.

— Ivan Vladımırovıch, meniń sizge asyǵyp kelgen sebebim basqa: jańa men konvoımen prıstav keńsesine kirgizilgen Turardy kórdim. Ony da jazalaıtyn qaýip bar. Sirá, suraqqa alyp jatyr. Qalaı qutqaramyz? Ne amal bar, aǵataı? Shynymen aıyrylyp qalamyz ba Turardan?!

Qabylbektiń kózine jas úıirilgenin kórip, ustaz ony arqasynan qaǵyp, jubatqan boldy.

— Kelgen bette nege aıtpaısyń? Apyraı, asyǵaıyq ta! Eger búgin túnge deıin aman bolatyn bolsa, sirá qutqarýdyń sáti túser. Túrme qaraýyldarynyń ishinde meniń tanystarym bar. Ras, olar búgin túnde qaraýylda tura ma, turmaı ma, bilmeımin. Úmit eteıik. Al sen tez jigitterdi jına. Seziktenip qalmasyn, abaılańdar. Shoǵyrlanbańdar. Turdaly Toqbaev, Maqsut Jylysbaev, Sadýaqas Jamansartov, Tórebek Isabekov... Osylar senimdi. Tez jalǵas. Pıterden maǵan eshteńe túsken joq pa?

— Eshteńe kóre almadym, Ivan Vladımırovıch.

— Iá, qazir poshtanyń ketýi de qıyndady ǵoı. Jaraıdy, tez jónel. Men de ketemin qazir.

Qart ustaz Qabylbek úıden shyǵyp ketkenshe, tereze jaqqa baryp, kóshe jaqty baqylap turdy.

«Bul da qarmaqqa ilinip qalmaǵaı!» — dep tiledi ishinen. Qabylbek te Turar sıaqty munyń qolynda oqyp júrip-aq keńcege ornalasqan. Merke poshta bastyǵynyń kómekshisi. Talaı jyldan beri Ivan Vladımırovıch «Koval» degen famılıamen Peterbýrgten jasyryn kitaptar alady. Eger poshtada Qabylbek Sarmoldaev istemese, ortalyqpen baılanysý múmkin emes edi. Merkedegi sosıal-demokrattardyń shaǵyn úıirmesinde osy Qabylbek te bar. Ózge shákirtterden Turdaly, Maqsut, Sadýaqas... Tórebek. Bulardyń ishinde Turdaly men Tórebek qyrǵyz balalary, Maqsut pen Sadýaqas osy merkelikter. Tórebekti aldyńǵy kúni kórgen. Onyń aıtýynsha, kóteriliske Turardyń ákesi Rysqul da qatysqan deıdi. Kóterilisshilerdiń ishinde ony kórgender bar deıdi.

Ivan Vladımırovıch muntazdaı kıinip, qolyna taıaǵyn ustap, Merkeniń ortalyǵyna qaraı aıandady. Selonyń adamdary úılerinen shyqpaı, buǵyp otyrǵan sıaqty. Jym-jyrt. Tek ortalyqqa jaqyndaǵanda qalyń top kórindi.

— Tarańdar! Tarańdar! — dep aıqaılaǵan daýysty estip, qart muǵalim asyǵa tústi. Jurtty kımelep, áreń degende alǵa umtyla bergende, prıstav keńsesinen shyǵyp kele jatqan tutqyndy kórdi. Sol ekenin bilse de, tanymaı qaldy. Tutqynnyń bet-aýzyn qan jaýyp ketipti. Jan-jaǵy qaptaǵan myltyqty aıdaýyl bolsa da, tutqynnyń aıaq-qolyna kisen salynypty.

— «Iá, — dedi qart ustaz ishinen. — Gersen aıtqan geroı osy. «Aıaq-qoly kisendeýli bolsa da, basyn bıik kóterip júrý úshin adamda asqan tákappar sezim bolsa kerek. Mynany ábden qınaǵan ǵoı. Qansha qaljyrasa da, aıaǵyn nyq basýǵa tyrysady. Basyn joǵary ustaýyn qarashy! Meniń shákirtim, baýyrym Turar!».

Kisenniń úni qattyraq shyǵyp, qanǵa bókken halyqtyń qulaǵyna jetsin degendeı aıaǵyn jerge nyq-nyq shekip basady. Álginde suraq ústinde oǵan rotmıstr aıtty: — «Katorjnık ákeń qashyp ketipti. Jandarmerıa búkil reseılik rozysk jarıalady. Ákeń syndyrǵan kisendi endi sen tatasyń!» — dedi. Qýanǵanyn bildirmesten sonda Turar qolyndaǵy kisendi súıdi. Ol ákesin súıgeni edi. Óıtkeni on jyl boıy ákesin buǵaýlaǵan kisen qansha sýyq bolsa da, onyń on eki múshesiniń bir bóligindeı bolyp ketti toı. Ony rotmıstr túsinbesten:

— Á, bálem, kópten saǵynǵan dosyńdy súıip tursyń ba? — dedi.

— Durys aıtasyń, Arkasha, — dedi Turar tili sóıleýge áreń kelip, kúrmelip.

Ol qaptaǵan topty qaq jaryp kele jatyp, qalt toqtaı jazdap, qaıtadan júrip ketti. Qart ustazyn kórip qalyp edi, biraq oǵan aıdaýyldardyń nazaryn aýdarǵysy kelmedi. Ustazy bolar-bolmas bas ıgenin baıqady.

Ivan Vladımırovıch aıdaýyldardyń ishinen úıirme múshesi cheh Irjı Volchekti kórip qaldy.

ÚSHİNSHİ BÓLİM

Dúnıe bir qısyq jol burańdaǵan,
Baq, taısa, elge dáýlet quralmaǵan.
Kúnine toqsan toǵyz bále kórseń,
Sonda da kúder úzbe bir Alladan.

(Rysqul áni)

«Oıan, Turar!»

Meniń alasapyran ómirimniń tutqasy, meni adam etip caqtap júrgen armanymnyń alystaǵy shyraǵdany — ulym Turar! Men Almaty túrmesiniń qaqpasynan attap, senen aıyrylyp qalǵaly beri on jyldan asyp barady eken. Osy on jylda qansha aı, qansha kún, qansha saǵat bar — meniń ómirimniń barlyǵy seni oılaýmen, seni ańsaýmen ótip ketti. Joq, baýyrym Turar! Bul on jyl ǵana emes shyǵar. Kúni — aıǵa, aıy — jylǵa bergisiz tutac bir dáýir. Dindarlar kúnde qudaıǵa bes mezgil qulshylyq etip, namaz oqıdy. Al meniń táńirim, tabynatyn, syıynatyn qudiretim — sen boldyń.

On jyl boıy meni jegideı jep, kúndiz-túni mazalaǵan bir ýaıym: seni bir kórý edi. Sol maqsatpen talaı ret katorgadan qashýǵa áreket jasadym. Jandarm meni ustap alǵan saıyn ólimshi etip uryp-soǵyp, talaı ret zyndanǵa tastady. Biraq ıtjandy ekenmin, atasyna nálet! Talaılar mundaı tozaqy azapqa shydaı almaı jantásilim etti. Meniń janymnyń siriligi — seniń qudiretiń shyǵar, Turar. Eger sendeı ulym bolmasa, ol jer basyp tipi júrmese, men, sirá, munsha soqqyǵa shydaı almaı súıegim Taıganyń sýyq, topyraǵyn tyńaıtyp, bir qaraǵaıdyń túbinde áldeqashan jatar edim. Betpaqtyń dalasynda aı qarańǵyda adasqan adamnyń alystan jylt etken otqa qaraı umtylǵany sıaqty, meniń janym ylǵı da saǵan qaraı talpynýmen talaı jyl artta qaldy. Seni maǵan bergen taǵdyrǵa myń da bir raqmet! Taǵdyr degen tóbettiń maǵan kórsetpegeni joq. Biraq seni meniń ulym etip jaratqany úshin sol tóbetke bárin keshtim, atasyna nálet!

On jyl boıǵy arman men tilekten adamǵa Alla taǵala qanat bitirer edi. Maǵan da sol qanat bitken-aq shyǵar. Talaı ret ushýǵa talpyndym, biraq jerden kóterile almadym. Shymshyqtyń óz qanaty óz salmaǵyn ǵana kóterýge áli jetedi. Egerde sol shymshyqtyń aıaǵyna tas baıqap qoısań, usha almas edi. Meniń salmaǵymdy aýyrlatyp jibergen baıaǵy qý kisen ǵoı. Áıtpese... ushar edim-aý, Turar baýyrym!

Aqyrymen kisendi bolat egeýmen qyrqyp, besinshi ret katorgadan qashtym. Biz úsheý edik. Bir-birimizdiń kisenimizdi egep, syndyryp, qarǵys tańbasy altynymen aptalǵan, asty altyn, ústi úskirik Bodoıbodan qashyp shyqtyq. Qaıran Bodoıbo... Men sansyz azap pen armanǵa bókken tozaq mekenim. Qansha qahar soqqan qatybas bolsań da men saǵan rıza. Altyn aralas topyraǵyń meni tartyp ketpegenine rızamyn. On jyl boıy seniń qursaǵyńnan men qazyp shyǵarǵan altynnan saraı soqsa da bolar edi. Biraq qazir qaltamda bir túıir de altyn joq. Seniń altynyńa bola tógilgen qannyń bárin jınasa teńiz bolar edi. Biraq men oılaımyn, adam qany jerge tekten-tek sińip kete bermes. A dam qany ekeni ras bolsa, topyraqtan týlap kóteriler de, qyzyl jalaý bolyp alaýlap keter.

«Vo glýbıne sıbırskıh rýd
Hranıte gordoe terpene», —

dep paıǵambar Pýshkın tekke aıtpaǵan shyǵar. Sol uzaq sabyrdyń shegi jaqyndaǵan shyǵar. Meniń kisenimdi syndyrǵan orys Aleksandr sony aıtady. Ol da Almaty túrmesindegi Aleksandr sıaqty Lenınniń úmbeti. Esińde me, Turar, men ony Eskendir deýshi edim ǵoı. Qaıda eken azamat? Tiri me eken? Tiri bolsa, qyzyl jalaý kóteretinderdiń biri sol bolar. Qos Aleksandrdan men jaqsylyqty kóp kórdim. Olardyń jaqsylyǵyn qalaı ótesem eken dep te oılaımyn. Qamqa kıgizbespin, kúreńdi mingizbespin, biraq bir arman: osy jaryq jalǵanda men senen nemere súısem, Turar, taǵdyr osy tilegimdi berse, men onyń atyn Eskendir qoıarmyn deýshi edim. Eki dosyma — qos Aleksandrǵa meniń eskertkishim sol bolar deýshi edim. Qaıdan bileıin...

Talabym o basynda-aq taıdy jeıtin bórideı-aq edim, balam. Meni óltirmeı saqtaǵan sol talaptyń sharpýy shyǵar. Qulannyń jaıylýy bir, jýsaýy bólek, qyrannyń ushýy bir, alýy bólek. Al taǵdyr bizdiń jaıylýymyzdy da, ushýymyzdy da bólektep jiberdi. Biraq baıaǵy bórilikke basyp, elge qaraı etegim jasqa tolyp, aıaǵymdy tac, mańdaıymdy qarsy butaq tilip, Taıganyń tap soqpaǵymen ońtústikti betke alyp, seniń elesińdi shyraǵdan qylyp jaǵyp, keýdemdi alǵa súırelep jóneı berdim. Serikterim — Aleksandr men Mamytbek qyrǵyz boldy.

Esińde me, Turar, meni Almatydan katorgaǵa aıdap shyqqanda arbada bir qyrǵyz otyr edi ǵoı. Mamytbek sol. Burynǵydaı taǵy da qandy qaqpanǵa túser edik, bul joly Aleksandr aqyl tapty. Baıkal teńizin burynǵydaı jaıaý aınalmaı, biz sol darıany qaltyldaq qaıyqpen júzip ótýge táýekel qyldyq. Qýǵynshy bizdi Taıganyń joldarynan torıtyny aqıqat. Al biz olar nazar sala bermeıtin teńizdi jaryp ótýge bel baıladyq. Keme bolmasa, qý qaıyqpen bul darıany keship ótý aqylǵa kelmeıtin sumdyq!

Aıhaı, dúnıe-aı! Qarasur qorǵasyndaı sol Baıkaldyń sheksiz teńizinde biz bir shópshek sıaqty, baıtaq dúnıedegi úsh shirkeı sıaqty edik qoı. Aıhaı, sonda Aleksandrdyń «Bargýzın» deıtin áýendi ańyratqany-aı. Mamytbektiń «Alataýdy» aıtyp saı-súıegimdi syrqyratqany-aı, áýen qudiretin men táýekel qaıyǵynyń ústinde, Baıkaldyń túpsiz tuńǵıyq zúmiret sýyn keshkende sezdim, Turar. Men saǵan aman jetsem, sol orys pen qyrǵyzdyń árýaqty áýenderin aıtyp berer me edim. Bodoıboda qalǵan bashqurt baýyrym Dilmuhamedtiń «Salaýatyn» da aıtyp berer edim.

Qaıtar edim jolym joq,
Sýlar býǵan jolymdy
Juldyzdardan kópir salar em,
Buǵaýlady jazmysh qolymdy, —

degen eken Baltyq darıasynyń aralynda qalǵan er Salaýat. Meniń de jolymdy sýlar býǵan edi, meniń de qolymdy taǵdyr buǵaýlaǵan edi. Sonyń bárine qarsy aqsıyp, aýzymdy saqyldatyp, buǵaýdy úzip, teńizge úsh qulash qý qaıyqty salyp, «a, Turarlap!» tótesinen tarttym, atasyna nálet!

Teńizde tolqyn týlap, qaıyǵymyzdy aýdaryp jibere jazdaǵanyn, ashyǵyp shıki shabaq jegenimizdi, teńizdiń bergi betine shyqqan soń jan balasyna kórinýge qorqyp, buqpalap, buta tasalap júrgenimizdi — bárin-bárin tize berip, qaıteıin, shyraǵym. Burynǵylardyń qıssasyndaı sheksiz bir hıkaıa.

Bodoıbodan qashyp shyǵýymyz da toǵyz júz on besinshi jyldyń jazy edi, biz sodan qazaq jeriniń shetine, Qulyndy jazyǵyna jetkende qys tústi. Barnaýl degen jerde Aleksandr qoshtasyp, Peterborǵa qaraı jol tartty. Qoshtasarda qushaqtasyp turyp aıtqany:

— Patsha senderdi katorgaǵa aıdap, muqatqanmen, bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bar, endi sender shyńdalý mektebinen ótken revolúsıoner boldyńdar. Elderińe baryp halyqty kóterińder. Patshanyń taǵy qaýsap tur. Halyq qaharlansa qulamaqshy. Men de sol kúreske aralasý úshin asyǵyp baramyn, — dep aqyrǵy aqylyn aıtty.

«Revolúsıoner» bolý bizge qaıda, biraq on jyl katorga kóp nársege kózimizdi ashqany ras. Jalǵyz-jarym Saımasaılardyń kózin joıýmen is bitpeıdi eken. Uly shaıqasta Rysquldar da jalǵyz-jarym bolǵany jaramaıdy eken. Men katorgada júrgende myń toǵyz júz besinshi jylǵy shaıqastyń ózim sıaqty kóp qurbandarymen kezdestim. Solardan kóp nárse úırendim.

Mamytbek qyrǵyz ekeýmiz Qulyndyny kesip ótip, Maraldy degen jerdi jebeledik. Ertis darıasynyń arǵy betine shyqqanda kózime Alataý eles bergendeı boldy. Jylqy baǵyp júrgen bir týǵannan: «Shyraǵym, Alataý alys pa?» — dep surap edim, sostıyp, bizdiń ústi-basymyzǵa tańdana qarap:

— Qaıdaǵy Alataý? Qaıdan júrgen adamsyńdar? — dep tergeýdiń astyna aldy. Janyń shúberekke túıýli músápir kezde, kim kóringenge jalynyshty bolady ekensiń, álgi jylqyshyǵa: «biz paqyrdy aıa, qashqyn ekenimizdi eshkimge aıtyp qoıma» dep jalbarynǵandaı turpatymyz. Eger de bul tasyrańdaǵan bir eser bolsa, qazir baryp ulyǵyna aıtsa — bitti ǵoı! Qanshama eńbek zaıa, úmittiń jyltyraǵan jaryǵy sónip katorgaǵa qaıta kete baramyz ǵoı.

Jylqyshy bizdiń haldi aıtpaı-aq túsindi bilem, túsin jylytty:

— Alataý alys áli, — dedi ol. — Jolaýshy kórinesizder. Meniń qosyma túsip, qonaq bolyńyzdar.

Rahym jylqyshy bizdi sonda jylqy sorpasyna bir toıdyrdy-aý. Elden ketkeli jylqy soǵymynyń dámin tatyp kórmegen baıǵus bastar — Mamytbek ekeýmiz aǵyl-tegil terlep: «E, jaryqtyq jylqy eti, seniń de dámińdi tatar kún bar eken-aý, qaıran qazaq-qyrǵyzdyń qadirli asy-aı», — dep jylap otyrdyq. On jyl katorgada bizdi búıtip dastarqanǵa shaqyryp, dám tattyryp, adam sanatyna qosqan jandy tuńǵysh ret kórgen soń, rıza kóńil aǵynan jarylyp, Rahymǵa bar syrymyzdy bastan-aıaq aıtyp berdik.

— E, esil erler, elderińe de jetersińder, — dedi Rahym bizdi shyn aıap ketip. — El degende — el qazir tolqýly. Patsha jarlyǵyn estigen shyǵarsyńdar. Soǵystyń qara jumysyna qazaq, qyrǵyzdan da soldat almaq bolyp jatyr. Meniń janymdaǵy serigim de tizimge ilingen eken, ol qazir Torǵaı asyp, Amankeldi degen batyrdyń qolyna qosylǵan kórinedi. Pirman baı malyn baǵatyn kisi qalmaǵan soń, meni áskerden ázer alyp qalyp otyr. El arasy dúrlikti. Patshaǵa qarsy ár-ár jerde kóterilip jatqandar kóp. Soǵan qarsy myltyq asynǵan ásker kóbeıdi. Jolda saq júrmeseńizder, qolǵa túsesizder. Kúdiktini dereý ustaıdy.

Rahym osyny aıtyp, bizge Pirman baıdyń qalyń jylqysynan eki at ustap, astymyzǵa mingizdi. Dorbamyzǵa pisileı de, shıkileı de et salyp berdi. Baıdyń maly suraýsyz emes, ózim de jylqyshy bolyp kórgenmin.

— Myna eki atty izdese qaıtesiń, baýyrym ? — dedim.

— Eki qylquıryqqa, birinshiden, baıdyń eshnársesi ketpes. It-qus tıdi dermin. Al zaman repeti mynandaı bolyp turǵanda, baıdyń maly erteń kimniń qolynda keteri de belgisiz. Áneýkúni kóterilisshiler bir úıirin aıdap áketti. Soldatqa at kerek dep oıaz aıaq artaryn taǵy aldy. Senderge bergen maldyń saýaby bar. Áıtpese, sonaý qıandaǵy Alataýǵa jaıaý júrip, alty aı jazǵa jete almaısyńdar.

Ertistiń arysy Rahym degen jigitten biz osyndaı jaqsylyq kórdik, Turar. Ózimniń qalyń dýlatymnyń kóbinen kóre almaǵan jaqsylyq bul. Teginde, Turar, adamdar rýǵa, ultyna qarap bólinbese deımin. Qaıda da kedeıin — kedeıi, baıyn — baıy alystan tanıdy. Adamzat osylaı týysady eken, atasyna nálet! Ózimniń rýlastarym — Daýylbaı men Saımasaıdan, Taýbaı men Maqashtan, tipti dáý Omardan kórmegen jaqsylyqty men Talǵardaǵy Qara Ivannan, Merkedegi Aqkózden, Bodoıbodaǵy saha-jaquttan, túrmelerdegi Eskendirlerden, myna Ertis boıyndaǵy Rahymnan, janymdaǵy joldasym Mamytbek qyrǵyzdan kóp kórdim.

Osy sózim saǵan jeter kún bolsa, Turar baýyrym saǵan aıtar ákelik ósıetim, rýshyl bolma! Rýyna tartqan — urlyqpen teń. Tabyńa tapt.

Balqashtyń arǵy betinde, Saıaq shólinde men Mamytbek baýyrymnan aıyryldym. İshinen qan ótip, júre syımaı, qaıtyp bas kótere almaı esil er, elime jete almadym-aý dep eńirep jatyp jan tapsyrdy. Jan joldasymdy taqyr jerdiń topyraǵyna tapsyryp, Balqashty aınalyp, Shýǵa da ilindim-aý, áıteýir.

* * *

Dalanyń túsindeı kerqula at mingen qashqyn sonda Shýdy boılap, tústikke qaraı kóp júrdi. Shildeden keıin ózen edáýir tartylyp qalsa da, botana sýy áli de álýetti. Kerqula atty jolaýshy ózenniń jaıdaqtaý jerin tańdap, botana sýdy jaldap ótip, batys jaǵaǵa shyqty. Sonadaıdan kóringen aýylǵa týra tartýǵa bata almaı, jan-jaqty sholyp mol turdy. Art jaǵynda sekseýildi qum qaldy. Ózen boıynyń ajyryǵyna jetken ash at jerge tumsyǵyn tyǵyp, ózeýrep jatyr. Jolaýshy atty aıap, aýyzdyǵyn alyp, ózi ózenniń laısań sýyna jýynyp-shaıynyp, birshama damyldady. Bir sát shalqasynan túsip, kózin jumyp jatyp edi, ker qulanyń aýyzdyǵy shyldyr-shyldyr qaǵyp, onyń esine áldeneni túsirgisi kelgendeı tynym tappady.

Aýyzdyq shyldyrynan basqa taǵy bir ún jolaýshynyń qulaǵyna emis-emis talyp jetkendeı. Bir kezde ol ornynan atyp turdy. Aýyl jaqqa qarady. Iá, aýyl shetindegi úıden tútin shyǵady. «Temir dúken» dedi ózine-ózi. Ker qulany tez aýyzdyqtap, ústine qarǵyp mindi de, álgi tútin shyqqan úıge qaraı shoqyta jóneldi.

Temir usta qyzyl shyraıly, qıaq murtty, nardaı jigit eken. Samaıynan kúıe aralas ter tamshylaıdy. Ústindegi kıim basy ózgesheleý beıtanys adamdy kórip, usta dáý balǵasyn tóske súıep qoıdy da, syrtqa shyqty. Beıtanystyń túri qazaqqa keledi, biraq basyndaǵy áldeqandaı ańnyń terisinen tigilgen shoshaqaılaý, qulaqsyz bórki, ústindegi qatqyl sur kenepten syrylǵan beshpent shalbary, aıaǵyndaǵy «rábotshı» báteńkesi — bul óńirde tek maıdannan qaıtqan soldattar kıetin kıimge uqsaıdy.

Jolaýshy sálem berdi.

— Jol bolsyn, — dedi usta.

— Áleı bolsyn: Merke jaqqa bara jatqan jolaýshy edim. Balhash boıyndaǵy Saryúısinderden kelemin. Sonda bir qudalarym bar edi.

— E, osyndaı alasapyran zamanda da kisi quda qydyryp, jaıbaraqat júrer me edi?

— Zamanǵa ne bolyp qaldy, aýyl tynysh sıaqty ǵoı?

— Áı, jolaýshym, seniń bir shalań bar-aý. Munda kelgen náýbet Balqash jaǵyna qalaı jetpeı qaldy eken? Káne, shynyńdy aıt? Ne el bolasyń ?

— Dýlat-SHymyrmyn, oıbaı.

— E, Shymyr bolsań — týysqan shyqtyń ǵoı. Men de Shymyr. Onyń ishinde Kúnte bolamyz.

— Men Shilmembet-SHymyrmyn.

— Oı, bárekeldi, onda attan tús, — dep usta aqjarqyn peıil tanytty.

Arly-berli áńgimeden keıin jolaýshy ustaǵa óz tilegin bildirdi. Odan buryn kerqulaǵa bókterýli turǵan qapshyqty túsirdi. İshinen zildeı qara kisendi sýyryp shyǵardy.

— Mine, osydan shyqsa — qylysh, shyqpasa — qanjar soǵyp ber, qalqam, — dedi.

Usta jigit onyń syryn aıtpaı túsingendeı, artyq saýal qoıyp, júıkeni júdetken joq.

— Qylysh soǵýdy da úırendik, týysqan, — dedi qara kisendi sekseýildiń qyp-qyzyl shoǵyna laqtyryp jiberip. — Osyndaǵy jigitter soldatqa barmaımyz dep naıza, qylysh soqtyryp, Merkedegi Aqkózge aǵylyp ketip jatyr.

— Qaı Aqkóz? — dedi jolaýshy aıqaılap jibere jazdap.

— Merkedegi Botaı Aqkóz. Sol myńdaǵan qol jınap, patshaǵa qarsy soǵys ashqaly jatyr. Muny búkil qazaq bilgende, sen nege bilmeısiń, týysqan?

— Qaıran Aqkóz! — dedi jolaýshy jaýap ornyna. — E, qudaı meni onyń oń qoly bolýǵa jazǵaı.

* * *

Áne, sondaǵy jolaýshy men edim, Turar. Aqkóz qoly qara joldyń boıynda Áýlıe-Atadan shyqqan áskerge shabýylǵa kiriskende, shaıqas shegine men de jetip edim. Myń qoldyń ishinen bozala tańda Aqkózdi izdedim. Keshikpeı qol setinep, kóterilisshiler zeńbirektiń oǵynan taıqyǵanda, qara sannan oq tıip, men taǵy da jalǵyz qaldym. Aqkózdi kóre almadym. Jazalaýshy otrád qutyrǵan ıtteı, qolyna túskenniń bárin qyryp jatqanyn kórip, at ústinde áreń ilinip, shyqpaǵan jandy súırelep, tómengi Talasqa qaraı kete bardym...

Aqkózdiń soǵysynda seniń júrgenińdi keıin baryp bir qashqynnan esittim. Kóre almasam da, tiri ekenińdi bildim, at jalyn tartyp minip, azamat bolyp, jaýmen alysqanyńdy bildim. Bildim de shúkirshilik ettim. Qaıtyp atqa minip, seni izdep shyǵýǵa jara qatty. Tómengi Talasta seniń túp naǵashylaryń bar ǵoı. Oıyq-Ysty degen elde, solardy panalamaq bolyp jylystadym. Endi taǵy da ókimettiń qolyna túsip, Sibirge qaıta ketkenshe ne de bolsa aýlaqtaǵy aǵaıyndy panalap bir kórmekshi edim. Biraq qara sannan qan kóp ketti. Batyr bir oqtyq degen osy eken, ómir-baqı nebir arpalystan aman shyqqan jan endi, mine, bir tal qylǵa ilinip turǵandaı hal. Tyrnaqtaı ǵana jaradan tirnektep shyqqan qanmen birge menen de ál-qýat kete berdi... Buta túbin panalap, japyraq jamylyp uıyqtap, kıiktiń taramysynan tuzaq quryp, buldyryq ustaǵan kúnderim — soǵan da zar bolyp baramyn. Ómir boıy táýekel darıasynan bet jýǵan qaıran dúnıe... Men qaljyradym, endi mende dármen qalmady. Ákeniń alasapyran ámiri damyl tileıdi. Dúnıe men úshin burańdaǵan bir qısyq jol boldy. Qansha talpynsam da basyma baq qonbady, dáýlet quralmady. Sonda da jaryq sáýleden kúder úzbedim. Áli de sol úmit dúnıesi. Kim biledi... Aman bol, baýyrym, Turar! Ákeń Rysqul...»

I

Merke prıstavy keńsesiniń mańdaıshasynda eki basty samuryq qustyń ornyna ýaqytsha úkimettiń jarnamasy qaǵyldy da, onyń Merkedegi bastyǵy bolyp Atamyrza Aıbarov taǵaıyndaldy.

Atamyrza — eki kózi sharasynan shyǵa baqa kózdenip turatyn, basy atannyń basyndaı qaýqıǵan, iri deneli eńgezerdeı erkek bolyp, jıyrma beske jeter-jetpes qampıyp qarny shyǵyp, alpaýyt saýdager ákesi Aıbardyń jýandyǵyn qaıtalap kele jatty.

Atamyrza á degende bitirgen sharýasy — Merkege barlyq bolystardy, starshyndardy, bılerdi, atamandardy shaqyryp aldy. «Patsha qulady» degennen keıin «bizdiń kúnimiz ne bolady?» — dep kúpti bolyp júrgen ákimder áýleti bul jıynǵa «a, qudaılap», úmit pen kúdiktiń ortasynda qamalyp kelgen.

Solardyń biri — baıaǵy Bekten edi. Merkelik ókimettiń bastyǵy Atamyrza shaqyrtyp jatyr degen habar jetken soń Bekten áýeli aqsarybas qudaıy atap, bir qoı soıdyryp, aýyldyń ash-jalańashyn tuńǵysh ret sorpa-sýǵa bir toıdyrdy. Eski-qusqy kıimderin úlestirip berdi. Sonda qaıyr-sadaqa alǵandar oǵan:

— Jolyń shydyr bolsyn, joldasyń Qyzyr bolsyn, Bekten myrza! Basyńnan — baq, astyńnan — taq ketpesin! — dep shýyldasyp jatty.

— Baǵyń zor eken, Bekten myrza, Nıkolaı patsha taǵynan qulaǵanmen, taqqa jarty patsha bolyp Atamyrza qudań otyrdy. Atamyrzanyń óskeni — seniń óskeniń. Bir kisi taqqa minse, qyryq kisi atqa miner degen. Merkeniń patshasy Atamyrza myrzaǵa myna biz sıaqty buqaradan sálem aıta bar: bizge nazaryn salyp, raqymyn tóksin.

Iá, muny Bekten qalaı umytady? Atamyrza bel qudasy, keshegi Qoqan men Samarqan, Táshken men Áýlıe-Ata, Pishpek pen Járkent aýmaǵyna ataǵy shyqqan ataqty baı saýdager Aıbarmen quda bolǵany qandaı aqyn, qandaı kóregendik bolǵan. «Óz aqylym — aqyl-aq, kisi aqyly — shoqyraq» — ras, Bektenniń quda balasy, Atamyrzanyń aǵasy Atamurat aqylǵa sholaqtaý, jáı áýmeserdiń biri bolyp, at jalyn tartyp minip, elge bas bola almady. Onyń esesine Atamyrza qudasyn qudaı qoldap tur. Atamyrza Bektendi óltirmeıdi. Patsha qulady degende túni boıy albasty basyp, qylqynyp uıyqtamaı shyǵyp edi, yrysy bes eli eken, bel qudasy Merkeni bılep, bultańdap shyǵa keldi. «Kúıeý — júz jyldyq, quda — myń jyldyq».

Aqsarybas aıtyp, qudaıy berip, ash-jalańashty aýzyna qarattym ba, — dep óziniń bul aqylyna da dán rıza bolyp, endi atqa qona bergende, úı syrtynda, kóleńkede sorpa iship otyrǵan Japarqul dýana aq sheldi kózin aspandata qarap, júni aǵaryp ketken jalańash omyraýyna sorpany aǵyza-maǵyza basyna tóńkere saldy da:

— Áı, Bekten! Álgi qudańa aıt: Mańyraqtyń qunyn óndirip bersin! Aıt sony, áıtpese ol Nekalaı patshadan áýlıe emes, Mańyraq qyrǵyny qurbandarynyń arýaǵy ony da qutqarmaıdy. Aıt, bildiń be! Búkil bir aýyldan tiri qalyp, ólmeı júrgen jalǵyz myna — men qaqbas. Qudaı meni saǵan osy sózdi aıtsyn, Mańyraqtyń amanatyn aıtsyn dep tiri qaldyrǵan. Mańyraq qany seniń moınynda, bilip qoı, Bekten! — dep aýzynan kóbik kórinip, tulaboıy qalshyldap baryp, kózi alaryp, búrisip, tyrysyp qulap tústi. Qulap jatyp ta áldene aıtqysy kelgendeı, boıy bir jıyrylyp, bir sozylyp, qolyn Bektenge qaraı erbeńdete berip edi, Bekten shydaı almaı:

— Bu sorly qaıdan júr edi, — dep atyn tebinip kep qaldy. Álgi jurt aıtqan marapat-maqtaý, ıgi tilekterden, alǵystardan keıin tátti qýanyshtyń raqatyna bir túıir totıaıyn túsip ketkendeı, kóńili kóldeı tartylyp, taqyr shekesi qurysty da qaldy. Qasyna ergen nókerlerine til qatpastan, Merkege jetkenshe tyjyrynyp, tyrysqaǵy tarqamady.

Al jer-jerden kelip jetken basqa bolystarmen bas qosqanda Bektenniń álgi qyrys-tyrysy tez tarqap ketti. Óıtkeni basqa bolystar búgejektep qalǵan eken. Tipti munyń Atamyrzamen qudandaly ekenin biletinder Bektenge jalpańdap amandasyp, burynǵydan góri sálemi túzelip, jaqyndasýǵa tyrysyp, jaramsaqtanyp qalypty. Soǵan qarap Bekten óz shoqtyǵy bıiktegenin sezdi de, álgi aýyldan attanardaǵy keleńsiz kórinisti umytyp úlgirdi.

Biraq sol jaman tústeı oqys jaıt birazdan soń qaıtadan kórinis berdi...

Atamyrza jıylǵandarǵa qazirgi kezeńge sıpattama bergen bolyp, saıasattan biraz bilgenin aıtýdan bastady da, shuǵyl máselelerge kóshti. Merkede qazir bir-aq úkimet bar. Ol Ýaqytsha úkimettiń Merke komıteti. Bul úkimet osy otyrǵan el aǵalarynyń arqasynda solardyń rıasyz kómegimen jemisti jumys júrgizýge ázir.

— Biraq, — dedi Atamyrza daýysyn kóterip, — el arasynda búlikshiler de bar. «Qazaq-qyrǵyz jastarynyń revolúsıalyq odaǵy» degen shyǵyp tur. Bul zańsyz tobyr. Revolúsıa boldy — bitti. Patsha ornynan tústi. Revolúsıa nátıjesinde Ýaqytsha úkimet ornady. Endi ne kerek? Neǵylǵan «revolúsıalyq odaq?» Mine, siz ben bizdiń eń kindik mindetimiz osy Odaq dep atalatyn tobyrǵa qarsy kúres. Bul tobyrdy uıymdastyryp, basqaryp júrgen byltyrǵy qandy kóterilistiń jetekshileriniń biri — Turar. Keıbir oqyǵan jastar sonyń yqpalynda adasyp júr. Aıtalyq, Qabylbek Sarmoldauly, Maqsut Jylysbaıuly, Qylysh Qojabergenuly, Nurshannyń eki balasy; qyrǵyzdardan Turdaly Toqbaev, Tórebek Isabekov degender. Osylar el arasyna iritki salyp Ýaqytsha úkimetke qarsy ýaǵyz taratyp, eldiń ıgi jaqsylarynyń malyn tartyp alyp, kedeılerge úlestirý jóninde áreket jasap júr. Bárimiz kúsh biriktirip áýeli osy zıandy topty túp-tamyrymen joıyp jiberýimiz kerek. Bolystarǵa, starshyndarǵa komıtet atynan aıtylatyn birinshi tapsyrma: óz bolystaryńyzdyń aýmaǵynan osy Odaqtyń adamdaryn kórseńder, dereý tutqynǵa alyńyzdar. Bul bir.

— Ekinshi bir sharýa, — dedi Atamyrza tershigen maı jelkesin, aýzy-murnyn jaıalyqtaı aq oramalmen ysqylap súrtip alyp. — Ózderińizge málim, byltyr jazda bizdiń elde búlik boldy. Aqkóz ben Turar bastap, tynysh eldiń berekesin alyp, kóp ylań jasady. Adal qyzmet atqaryp júrgen adamdarymyz shyǵyn boldy. Beıbit selenderdiń, dáýletti azamattardyń mal-múlki talan-tarajǵa tústi. Mine, endi sol orny tolmas shyǵyndy birshama bolsa da óteıtin mezgil jetti. Mine, meniń aldymda kezinde maly-jany shyǵyn bolǵan azamattardan aryz jatyr. Mysaly, Kýzmın myrza elý sıyr, bes júz qoı, Tarhanov myrza on sıyr, júz qoı, Qoraǵatydan Sadyr myrza bes júz jylqy, myń qoı... ne kerek, Merke ýchaskesi boıynsha eki myń jylqy, bes júz sıyr, bes myń qoı búlikshilerdiń qolynda ketken. Biz, myna jańa úkimet, sol beıbastaqtyqtyń saldaryn joıyp, osy maldy ıelerine óndirip berýimiz kerek. Árbir bolys, árbir aýyl boıynsha óndiriletin maldyń tizimi bar bizde. Ár bolys, áp starshynǵa tapsyrylady bul qaǵaz. Mine, osy maldy búlikke qatysqan, ıakı solarǵa jaqyndyǵy bar adamdardan óndirip, ıelerine qaıtaryp berýimiz kerek. El búlinbesin, narazylyq órshimesin desek, mine, eń jaýapty mindet dep osyny uǵyńyzdar.

Mine, Bektenniń moıny salbyraǵan jer osy boldy. Baǵanaǵy Mańyraqtyń tentiregen dýana shaly Japarquldyń amanaty múlde basqa. Ol aıtady: Mańyraq degen aýyl jer betinen múlde joıylyp ketti. Onda mal ǵana emes, adam qyryldy, eńkeıgen kári, eńbektegen bala opat boldy. Sonyń qunyn joqta, Bekten! — dedi-aý. Al myna qudasynyń aıtyp turǵany mynaý.

— Menen bir saýal, — dep ornynan kóterilip ketkenin Bekten ózi de baıqamaı qaldy. Qaıtkenmen de Mańyraq qyrǵynyna ózin eriksiz kináli sanaıtyn bolys sol myń batpan kináni sál de bolsa jeńildetpek nıetten ada da emes. Ólgenderdi kim biledi, tiri kýálerdiń ózi ár-ár jerde munyń kózine shuqyp qalyp júr ǵoı. İske asar-aspas, úkimet aldynda Bekten sóıdepti, Mańyraqty jaqtap sóz sóılepti degen daqpyrt tarap ketse, sonyń ózi muny áleýmet aldynda aqtap shyqqandaı bolar edi. Halyq shirkin ańqyldaq, adal:

— E, qaıtsin, Bektende ne jazyq bar? El úshin janyn otqa shyjǵyryp júrgen azamat er ǵoı, — dep shyǵa kelerin bul Aspara bolysy bilmeıdi emes.

— Iá, Beke, ne aıtaıyn dep edińiz! — dep Atamyrza kádimgideı iltıpat tanytty. Munysyna Bektenniń ishi jylyp qaldy da basqa bolystar: «Iapyr-aı, mynaý jaqyndyǵyn jasap, bastyqpen birinshi bolyp sóz bastady-aý», — dep ishterine shoq túskendeı halde qaldy.

— Atamyrza shyraǵym, áýeli osy otyrǵan myrzalardyń atynan, búkil halqyńnyń atynan ózińe qutty bolsyn aıtpaqpyn. Merke atyraby ózi-óz bolǵaly, kóılegi boz bolǵaly óz qoly óz aýzyna endi jetti bilem. Qoqan zamanynda bılik bizdiń mıllátqa tıgen joq, keshegi patsha zamanynda bılik bizdiń mıllátqa tıgen joq. Inshalla, arýaqty atanyń balasy ediń, arýaq-qudaı qoldap, mine, búgin kúlli Merkeni basqaryp, támám jurtty aýzyna qaratyp otyrsyń, alla-qudaı aldyńnan jarylqap, mártebeń bıikteı bersin! El baǵyna týǵan er, órkeniń óssin! Kóne, myrzalar, áýmın! — dep Bekten otyrǵan qaýymǵa qarap qol jaıyp edi, lezde altyn saqınaly qoldar, túkti qoldar, oqa-zerli qoldar, myrtyq qoldar, soıaý qoldar, ómiri kústenbegen sylań qoldar, qan tókken qandy qoldar, álýetti qoldar sabaýdaı kóterilip, kúllisi bolyp: «Áýmın!» — dep biri buryn, biri keıin japyrylyp tómen tústi.

Sálden keıin baryp keıbir estileri: «Eı, bul Bekten búkil bárimizdiń atymyzdan sóıleıtin sondaı kim edi, ıt taz!» dep ishteı kijinip, qanǵa toıǵan qandaladaı dolyra berdi.

— Endi saýalymdy aıtaıyn, — dedi Bekten ıgi jaqsynyń bárin yqylasyna baǵyndyrǵanyna rıza bolyp. — Atamyrza shyraǵym, sonda álgi óndiriletin maldyń Asparaǵa tıistisi qansha eken? Múmkin bolsa...

Álgibir marapatyn ishteı súısine tyńdasa da, Atamyrza Bektenniń bul suraǵyna tánti emes. Álginde aıtty ǵoı, qaǵaz taratylady ár bolysqa dep. Úkimet basshysyn syılaıdy ekensiń bir aıtylǵan jaıdy ekinshileı qaıtalatpa. Ári dese myna otyrǵan bolystardyń ishinde ezin jaqtaıtyndary bar, ishinen jek kóretinderi, kóre almaıtyndary bar, dushpan kózi qylyp, Bektendi «Aıaz bı álińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil» dep óz jónine qoıǵysy keldi.

— Beke, byltyrǵy búliktiń kóbi Asparadan shyqqan. Qoraǵaty, Aspara, Kósheneı... Sonyń ishinde Asparanyń ylańy kóp. Endeshe sizge túsetin salmaq ta aýyr bolad ta.

Kóń qýrasa qalpyna keledi, Bekten lezde pás bolyp qaldy da, basqa bolystar: «Áb-bálem, ózińe sol kerek, shoq-shoq!» — desti. Biraq Bekten álgi bir shyqqan bıiginen ońaı qulatysy kelmeı, ári dese «otyz tisten shyqqan sóz otyz rýly elge keterin» esten shyǵarmaı, Mańyraq aldyndaǵy aıyp-kinásin jýyp qalmaq oımen:

— Atamyrza shyraǵym, mal óndirgeniń durys-aq. Al biraq sol byltyrǵy qyrǵynda jazyqsyz opat bolyp ketkender de bar toı. Máselen, Mańyraq...

Odan árige Atamyrza aýyz ashtyrmaı tastady.

— Boldy! — dep ústeldi dáý maı judyryǵymen qoıyp qaldy. — Qoıqaptaǵyny qozǵap qaıtesiz. Qatqan boqty shuqylaı berseń sasyǵy shyǵady, Mańyraq máselesi kóterilgen jerde siz shet qala almaısyz, Beke!

Týǵan qudasyn munsha tuqyrtyp tastaýda Atamyrzada da esep bar. «Týra bıde týǵan joq» degen asyl qaǵıdany ol dál osy jerde óz paıdasyna asyryp qalmaq. Osy maqsatyna Atamyrza birshama jetti de. Ózge bolystardyń qyby qanyp: «Áı, bárekelde, mynaý bir ádil, adalynan týǵan azamat eken. Óz jaqynyn da aıamady ǵoı!» — desip sybyr-sybyr, kúbir-kúbir aıaǵy gýilge aınalyp ketti.

— Bárekeldi, Atamyrza!

— Mıllátimizden dara shyqqan danyshpan! — desip, qaralǵan eki másele boıynsha qaýly qabyldasyp, bolystar jıyny osymen támám bolyp, el-elge tarqasty.

* * *

Gúrs ete qalǵan myltyq daýysy shatqaldyń ishin jańǵyryqtyryp, taý teńselgendeı boldy. Turar attyń basyn tarta berip, qatarynda kele jatqan Qabylbekke:

— Toqta! — dedi.

Qabylbek onsyz da tizgin tartqan.

— Ańshy bolar, — dedi Qabylbek qaharly ún shyqqan jaqqa qulaq túrip.

— El kóship jatqan saıda ań júre me? — Turar shúbálanyp sál turdy da:

— Ne de bolsa, baryp kóreıik, — dep attyń basyn órge qaraı bura berdi.

— Joldan burys qoı, Turar. Erte kúndi kesh qylmaı Bektenniń aýylyna jeteıik te, — Qabylbek osylaısha ýáj aıtyp edi, Turar kóne qoımady.

— Bekten bizdi saǵynyp qalsa da, kúte turady. Júr!

Qos salt atty shoqyǵa túsip kóldeneń beldiń qyrqasyna shyǵa kelgende, aldarynan Aspara ózeniniń ańǵary arsa-arsa bolyp, lebimen tartyp jibererdeı sýyq kórindi. Ańǵardyń túbinde kúmis jalatqan jylandaı jaltyldap, ırelendep shapshyp jatqan ózen. Sol ózendi boılaı kóterilgen jalǵyz aıaq joldyń ústinen qarań-qurań myna bıikten qurt-qumyrsqadaı jybyrlap qana baıqalady.

Qyrqadan qıalap tómen túsý atqa qıyn. Quıysqandy erdiń ózi attyń moınyna lyqsyp kete berdi.

«Qazaq jastary revolúsıalyq odaǵynyń» músheleri búgin Merkeniń bolys-bolysyna ekeý-ekeýden bólinip attanǵan. Maqsat — Atamyrzanyń «dekretine» qarsy úgit. Halyqtan mal óndirip alý týraly sheshimin áshkerelep, eldi ýaqytsha úkimetke qarsy kúreske shaqyrý. Turar men Qabylbek bul máseleniń eń túıindi jeri — Aspara bolysyna bet alyp edi. Joldan burylyp, taý qıalap túsip kele jatqan betteri mynaý.

Osy shatqalmen ózen boıyn órlep, oıdaǵy el Sýsamyr asyp jatqan shaq. Jar jaǵalaǵan jalǵyz aıaq jol — qıamettiń qyl kópirindeı. Sýsyma qorym tasty joldan tuıaǵy taıǵan mal quzǵa qulap, tómende shapshyp jatqan asaý ózenge baryp bir-aq damyldaıdy. Ol sýdan eshkimniń súıegi tabylyp kórgen emes.

Sol qıynshylyqqa qaramaı bıyl oıdaǵy eldiń baılary ǵana emes, jóndem sharýalary da azyn-aýlaq tuıaqtaryn Sýsamyr asyrýǵa asyqqan. Atamyrza jurttyń malyn jınap alady eken degen habar tarasymen, ne de bolsa, taý asyp, tas basyp keteıik dep sasqan el.

Taý qyrqasyn qıalaǵan qos salt atty sol soqpaqtyń ústinen tústi.

* * *

Tobylǵy gúldegen toty dáýren. Qyryq jyl qýań bolsa da taýdyń nili taımaıdy. Oıdaǵy tozań tutqan kermek jýsannan keıin taý betkeıindegi dúrıa shalǵynǵa mal qunyǵa bas qoıyp, qomaǵaı qara mal sasyrdyń japyraǵyn tilimen orap alyp sydyra sypyrady. Jylqy balasy sypaıylyq saqtap, kıik oty men teńge japyraq sıaqty shóp asyldaryn ǵana tańdap shalady. Eshki jaryqtyq adamdardyń «sháı-sháıine» kónbeı tobylǵynyń qabyǵyn, dolana men aıýbadam qabyǵyn kemiredi.

Betkeı qýsyrylyp, mal da, adamdar da qazdaı tizilip, bir taban jolǵa túskende, gúlraıhan dúnıeniń túsi ózgerip, múk pen qyzyl qyna basqan tarǵyl tastar álemi bastaldy.

Tastumsyq bulym aınalyp, eń bir qylǵa tustan óter jerde aldydan ıttiń úıshigi sıaqty jybyrlaǵan jáshikter kórindi. Jaılaý jolynyń jymyn jaqsy biletin jol bastaýshy Dúrmen jylqyshy beli bekem kelte tory attyń basyn tartyp, tań qalyp turyp qaldy.

Aldy bógelgen kósh irkilip, ne keıin shegine almaı, ne qıanǵa shyǵa almaı, ne quzǵa túse almaı, tar qylǵada qysylyp, mal bolsa, bir úreı bılep, sıyr móńirep, solyqtaǵan qoı mańyrap, kebenek kelgir shydamsyz eshki qıanǵa órmeleımin dep sýsyma tastan domalap túsip, quzǵa qulap bara jatyp jan daýysy shyǵa baqyrdy.

— O, ne bop qaldy, neǵyp turmyz?! — dep arttaǵylar aıqaılady.

— Myna bireý... — dep jolbasy Dúrmen jylqyshy kúmiljip, ol «myna bireýdiń» ne ekenin ózi de túsine almaı, attan tústi. Aldynda qaz-qatar tizýli turǵan jáshikterdiń shetkisin aıaǵymen teýip kórdi. Ary-beri shuqylap bolyp:

— Oı, ákeńniń! — dep rahattana bir sybap aldy da, álgi jáshikti teýip kep jiberip edi, saldyr-gúldir tómen qaraı, tastan tasqa sekirip, jol-jónekeı byt-shyty shyǵyp, jáshiktiń jańqalary jan-jaqqa shashyrady.

— Erikken eneńdi uraıyndardyń istep júrgenin qarashy! Qudaıdyń keń dalasy jetpegendeı tar jolǵa ákelip omarta qoıǵan qandaı jyn! — Dúrmen jylqyshy endi bal ara omartalaryn shetinen teýip, quzǵa qulata berdi, qulata berdi.

— Áı, dúleı, abaıla, orys baıyniki bolyp júrmesin, bálesine qalyp júrmeıik, — dep arttan bireý toqtaý aıtty.

Aıtsa — aıtqandaı, jaqpar tastyń tasasynan saý etip úsh-tórt atty shyǵa keldi. Sonda eń aldynda kele jatqan Kýzmın baıdy bireý tanyp, bireý tanymady.

— Eı, aqymaq! — dep Kýzmın Dúrmenge aıqaı saldy. — Hege tıisesiń omartaǵa?!

— E, joldy nege jabasyń? Basqa jer tappadyń ba? — dep Dúrmen ejireıe túskende ashýdan jalaq erni shytynap, qan shyǵyp ketti.

— Oıbaı, Kózmin ǵoı anaý! Onymen shataspaıyq. Byltyr Mańyraqty órtetip jibergen Kózmin ǵoı. Ol aıamaıdy. Qaıtaıyq! — dep arttaǵylar shý-shý etedi.

«Ózi Kózmin bolsa, ózi Mańyraqty órtep jiberse, odan aıanatyn ne bar?! Nege qorqady myna sorlylar?! — dep Dúrmen arttaǵylarǵa ashýlandy. — Meniń ákem Shákiniń qany da osy Kózmin sıaqtylardyń moınynda».

Dúrmen qaıta qýanǵan syńaıly. Myna tas qıa, tar jolda qudaı aıdap ózi kezdesken Kózmindi quzǵa qulata salmaq bolyp, atyna minip alǵa umtyldy.

— Qaıt oıbaı! Urynba soıqandyǵa! — dep arttan aǵaıyn aıqaılady.

Dúrmen dúleı aǵaıynnyń aıtqanyna kónbeı, omarta jáshikterdiń ara-arasymen jyljı berdi. Saıysker jigit Kózminniń jaǵasyna qolym bir ilikse eken dep enteleı túsedi. Osy pıǵylyn bet-álpetinen tanyǵan Kýzmın aýyr áskerı vıntovkany taqymynan sýyryp, erdiń ústine kóldeneń salyp qoıdy da soqpaqta soń turǵan Atamyrzaǵa burylyp:

— Komısar, mynany men atamyn. Bilip qoı, ol ózi shabýyl jasady. Meniki qorǵaný amaly. Onyń ólimine men jaýapty emespin, — dedi.

Merke ýaqytsha úkimetiniń komısary Atamyrza Aıbarov pen ataman Kýzmın taý shatqaldan oıda joqta shyǵa kelgenderiniń syry bar-dy. El malyn taýǵa alyp qashyp jatqanynan olar da habardar bolǵan soń jandaryna soldat alyp, qylta asýda tosyp jatqan. Maldy úı-úıden jınap áýre bolǵansha, jınalǵan jerinen bir-aq qaıtaryp almaq oılary.

— At! — dedi Atamyrza sybyrlap qana.

— Joq, sen aıqaılap aıt! Estisin ana kırgızdar. Maǵan komısar buıyrǵanyn!

— At! — dedi Atamyrza sol burynǵy únmen.

Bul kezde Dúrmen Kýzmınge taıap betpe-bet tónip qalǵan. Qol sozýǵa yńǵaılanyp, qasqyr iler búrkitteı shúıile túskende, Kýzmın attyń qos qulaǵynyń arasynan myltyqty burq etkizdi. Taý-tas shaıqalyp ketkenmen, odan shetinep shyǵyp, ketilip túsken bir-aq adam boldy. Dúrmennen basqa eshkim quzǵa qulaǵan joq.

Myltyqtyń ókirgen daýysy shyńdardy shaıqaltyp, tastardy titirentip, taýlardyń qabyrǵasy sógile jazdady. Biraq taýdan bólinip túsken Dúrmen ǵana boldy. Sheshek atqan tasjarǵandar men qıaǵa bitken boz qylsha tasasynan qyzyl sýyrlar buqpalap qarap, balaly elik tastan tasqa sekirip, qaterli quzdan aýlaqtap, áıteýir aspanǵa qaraı órmelep barady. Qanaty kelte kekilik jer baýyrlap qana ushyp, jabaıy shıe butasynyń tasasymen jorǵalaı qashyp, o da bıikti betke alady. Taý maqluǵy adamdardan qashqanda eshqashan tómen qaraı bettemeıdi, tek bıikti jebeleıdi. Qaýipti shaqta olardyń qorǵany — bıiktik. Bıikte tyrbyq arsha ósedi. Butalary jer baýyrlap, týyrlyqtaı tutasyp jatatyn sol qasıetti arsha, taý maqluǵyna keıbir zaý qaraǵaılardan góri kóbirek pana.

Jabaıy jan-janýar jasyl arshadan arasha izder aý, al adamdar panalaıtyn jer tappaı, ysyr attyń qyl kópirinde qalǵandaı bir hal keshken zaman. Kópe-kórneý, kóz aldarynda Dúrmenniń atylǵanyn kórip, bosqyn Botbaı, Qoralas, Qaraqoıly, Aqqoıly eli ulardaı shýlady da qaldy. Keri sheginip qashaıyn dese tar jolda tutasqan maldy keıin qaıyrý bir qıamet. Ásirese qoı balasy jaryqtyq ıkemge kelmeıdi. Búıirlep qıaǵa shyǵýǵa da shara joq, qıǵashtap quzǵa túsýge de aıla qalmaǵan. Qaqpanǵa túsken qasqyrdaı ulyǵan jurt bir alyp arysynan jazyqsyz aıyrylyp, jaýdyń jaǵasynan ustap óleıin dese oǵan qoly jetpeı, qańsylap qashaıyn dese — joly jabyq, sory qaınap, sorpasy ashshy bolyp turǵan kezde, tóbeden eki salt atty tónip tura qaldy.

Tómendegiler alaqandaǵydaı ap-anyq kórindi. Betpe-bet kelip turǵan eki top. Bir jaǵynda azynaǵan qosh, bir jaǵynda tórt-bes qaraly atty adamdar. Ortalaryn áldeqandaı jáshikter bólgen. Jáne tizgini bos, er-toqymy qısaıyp, baýyryna túsken bir at súlesoq tur.

— Myltyq atqan qaısyń? — dep aıqaılaǵan Turardyń daýysy shatqal jańǵyryǵymen bir keremettiń únindeı qudiretti estildi.

— Oıbaı óltirdi! Arysymyzdy jaıratty!

— Dúrmendi atyp tastady myna Kózmin! — dep qyltadaǵy qosh shýlap qoıa berdi.

— Jaılaýǵa kóship bara jatqan beıbit elmiz. Aldymyzdan shyǵa kelip, jolbasshymyzdy myna atańa nálet atty da tastady.

— Kimge baryp aıtamyz zarymyzdy?! Atamyrza ulyqtyń turysy anaý. Atpa! — dep arashalaýǵa da jaramady.

Turar bylǵary kýrtkanyń qaltasynan aýyr koltti sýyryp alyp joǵary kóterdi. Janyndaǵy Qabylbek te revolverin shyǵara berdi.

— Ózi Atamyrza bolsa, ol «atpa» dep aıtar ma edi! «At!» — deıdi ǵoı ol!

— Ras aıtasyń, Rysqulov. «At!» degen osy, — dep Kýzmın qolymen kózin kólegeılep, tómennen joǵary qarady. Kúnniń kózinen emes, tóbeden tónip turǵan tajaldan jasqanyp qalǵan túri bar. Adam qany — sý emes, álgide ǵana odyrań keýde ozbyrlyqpen bir er azamattyń jas qanyn moınyna júktep alǵan Kýzmın qansha qanisher bolsa da, zil-batpan kúnáǵa batqanyn sezip, tula boıyn áldeqalaı úreı bılep alǵan-dy. Osynyń zaýaly bary kári sanasyna jetkendeı bolǵan. «Atqanym beker boldy» dep opynyp qalǵan. Sol kúdigi kóp uzamaı aspannan túsken zaýal buıryqtaı myna eki bólshevıktiń jar basynan tónip turǵany Kýzmınniń eńsesin múlde basyp tastady. Myltyq kezenip atyp salsa da amaly bar edi, biraq alǵashqy Dúrmen óliminiń sýreti onyń kózin shorlap, sanasyn sheldep tastaǵandaı edi. Quzdan slaǵaı Dúrmen shapanynyń eki shalǵaıy eki jaqqa búrkittiń qanatyndaı jaıylyp ketip edi. Sol qara shapannyń qara shalǵaıy kári atamannyń kóziniń aldynda kólbeńdep turdy da qaldy. Endi ol myltyq kezenip nysana kózdeýge dármensiz bolatyn. Shaqshaqaı kózin shuqyp, jan-jaǵyn shaıtan ot qamaǵan sıaqty bir eles shalyqtap ótti. Kýzmın kózi buldyrap, basy aınalyp, tula boıy bezgekteı qalshyldap, qoly dir-dir etip, at ústinde áreń otyrǵan.

— Atqyzǵan Atamyrza! — dep jan daýysy shyǵa aıqaılap jiberdi. — At degen sen, komısar, jaltarma!

Kýzmınniń túk basqan ezýlerinen kóbik burqyrap, túkirigi Atamyrzanyń betine shashyrap ketti.

— Eı, kári qaqbas! Esińnen adasqan shyǵarsyń?! Ne dep ottap tursyń? Myna tar jolǵa omarta ornatyp, synyqqa syltaý izdep, maldyń bárin aıdap alamyz dep azǵyrǵan óziń emes pe ediń? Omartaǵa tıisti dep álgini atyp tastaǵan óziń emes pe? Jónel sen de sonyń artynan, aljyǵan aqymaq!

Atamyrza jalpaq beldikten salańdap turǵan qaburǵa qol sala bergende, Kýzmın qarttyǵyna qaramaı kóz ilespes jyldamdyqpen Atamyrza frenchiniń jaǵasynan shap etip ala tústi. Kýzmın jaǵasyna jarmaspaǵanda Atamyrza ony atar ma edi, atpas pa edi, qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy ǵoı, tek qorqytpaq bolǵan shyǵar, al endi sińiri qatty álýetti ataman qoly alqymynan alǵan kezde Atamyrza Kýzmınniń dál qarnyna pıstoletti taqap turyp, shúrippesin basyp kep qaldy...

Atýyn atqanmen, Kýzmın shalqaıa túsip, attan aýyp bara jatqanmen, Atamyrza onyń sekseýildeı qatty sheńgelinen qutyla almady da, ózi de Kýzmınmen birge qulap bara jatqanyn úreılene sezdi.

Qulap bara jatyp Atamyrza áldekimnen kómek tilegendeı bos qolyn erbeńdete, qarmanatyn zat izdep jantalasyp baqty. At ústinde turǵan soldattar oǵan jetip úlgire almady da, Atamyrza jan dármende quz kemerdegi bir túp shópti úmitiniń aqyrǵy iligindeı qarmaı túsip edi, taýraıhan jaryqtyq Atamyrzanyń tym aýyr denesin ustap qalýǵa jaramaı tamyrymen úzilip, qum aralas topyraq komısar men atamannyń sharasynan shyqqan kózderine saý-saý etip, quıylyp júre berdi.

Jol tosar qaraqshylardyń bu dúnıede toımaı ketken úńirek kózderin taýraıhan tamyrynyń topyraǵy toltyryp jibergen kezde, Atamyrzanyń jan daýysy shyǵyp, obyr quzdyń, tar qoltyq tereń shatqalyn jańǵyryq kernep, úreıli ún tamuqtyń ózinen estilgendeı boldy.

Ázireıildeı jańǵyryqtyń qańsylap bitken aqyrǵy yzyńyn sonoý tómende alqynyp aqqan aq tolqyndar saryny jutyp jiberdi de, shatqal ishin lezde tynyshtyq jaılady.

Álgi bir soıqan kórinis, aqylǵa syıymsyz arpalys bolmaǵandaı, beıbitshilik jarshysy boztorǵaı shyryldap, jaqpar tastar qýysynan shyqylyqtap, taýdyń óz tirshiligi óz betinshe sozyla bergen. Taý, shirkin, adamdardyń alqyn-julqyn aqymaq áreketterin eleń qylmaǵandaı, óziniń máńgilik ekenin, qas-qaǵym ótkinshi ıt-yrǵyljyń yrdý-dyrdýǵa kóziniń qıyǵyn da salmaıtynyn bildirgisi kelgendeı, pan-tákappar kúıinde mańqıyp qalypty. Túptiń-túbinde onyń pańdyǵynda da turaq joq. Asqar taýlar da shógedi. Shyndyqtyń bir aty — ýaqyt. Ýaqyt bárin jeńedi.

Turar tómendegi aq aıdahar tárizdi shapshyp aqqan Aspara sýynan Atamyrza belgisin izdegendeı úńile qarap biraz turdy:

— Atamyrza, Atamyrza. Munyń aqyry osylaı bolar dep kim oılaǵan? Birge júrdik, birge óstik. Jutqan aýamyz, ushqan uıamyz bir edi, órisimiz basqa-basqa boldy. Taǵdyr — tosyn aqyry aıanyshty-aq. Bizdi alda ne kútip tur deseńshi? Talqan qashan taýsylmaq?

— Aý, sen Turarǵa uqsamaı tursyń ǵoı, — dep Qabylbek ejireıe qaldy. — Nemene, aıap tursyń ba Atamyrzany? Kádimgideı joqtaý aıttyń ǵoı tegi. Tap jaýyń sol emes pe edi?! Jaýdy aıaǵan — jaraly.

Turar myrs etip kúlip jiberdi. Aınala taýǵa qarap turyp:

— Men aıap turǵan joqpyn, Qabylbek. Jáı, ánsheıin ómir degen qyzyq qoı. Ózimniń aqyrymdy oılap turmyn. Áıteýir bir ketpek bar. Ol aqıqat. Biraq qandaı sát, qandaı jaǵdaıda? Boljap bolmaıdy. Aıtalyq, endi bir jıyrma jyldan keıin? Qazir ǵoı on jetinshi jyldyń kóktemi... Jıyrma jyldan keıin ne bolad?

— Eı, qaıdaǵy-jaıdaǵyny kúńirentpeı qoıshy ári. Ondaı fılosofıany jıyp qoı. Onan da ana ańtarylyp turǵan jurtqa qara! — dep Qabylbek qolyn bir siltedi. — Ne bolad? Ne bolad? Óziń aıtqan jaqsylyq jańa zaman bolad. Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn, eńsemiz kóterilip, irgeli el bolyp, halyq qataryna qosylatyn kún týad.

— Onyń ras, Qabylbek, seniki durys. Al biraq jańa Kýzmın bizdi atyp jiberýi de múmkin edi ǵoı. Iakı Atamyrza, ıakı soldattar. Ony oıladyń ba? Nemese, osydan on mınýt buryn Atamyrza ólemin dep oılap pa edi? Já, jaraıdy, ómir men ólim týraly fılosofıa soǵatyn jer, shynynda da bul emes.

Turar tómende attarynyń basyn buryp alyp, tas tumsyqty aınala jorta bergen eki soldatqa qarap:

— Grach! — dep aıqaı saldy.

Aldyńǵy soldat atynyń basyn shalt tartyp joǵary qarady.

— Grach! Sen meni tanymaı qaldyń ba? Men — Rysqulov. Jol tosyp, jurtty tonaýǵa sen de qatysyp júrsiń be?

— Joq, joldas Rysqulov. Buıryq solaı boldy. Komısar solaı buıyrdy, — dep Grach Atamyrzany izdegendeı shyńyraý quzǵa úńildi.

— Munyńdy Hmelevskıı joldas bilse, ne aıtar eken? Eger adal ekeniń ras bolsa, qazir bizdiń qasymyzǵa kel! Meni Áýlıe-Ata, Merke garnızondary túgel tanıtynyn bilesiń ǵoı. Qoryqpa. Aqyldasatyn sharýa bar.

Turar qıa jol qamaýynda áli esin jıa almaı turǵan kóshke qarap, daýystap turyp:

— Oý, baýyrlar! — dedi. Buryn da jaltyr jar basynda tómen túse almaı turǵan qos salt attyǵa kóz tikken halyq endi joǵaryǵa enteleı qarap qaldy. — Bosqyn bolǵan túriń bar. Ot basy, oshaq qasy — Otanyńnan údere kóshpeı, keri qaıt. Malyńnyń quıryǵynan ustap, tym-tyraqaı qasha jónelgendi qoı endi!

— Jarqynym, sen Turarsyń ǵoı. Tanyp turmyn. Qasyndaǵy Sarmoldanyń Qabylbegi. Qıamettiń qyl kópirin o dúnıede emes, bu dúnıede kórdi ǵoı bu halqyń. Sol qaterde sen ekeýiń aspannan aq perishte bolyp tústińder. Áıtpese, álgi jaýyzdar bizdi túgel qyratyn túri bar edi. Men Dosmaıyl ǵoı, tanydyń ba, Turar?

— Tanydym, Doseke! Tanydym, aǵataı! Byltyrǵy kóterilistiń kósemderiniń biri bolǵan ardagerdi tanymaı ne bolypty maǵan.

— E, jarqynym, basshysynan aıyrylyp, qaıtqan qazdaı qańqyldap júrgen bizderdi tanymaı qalý da ǵajap emes. Arýaq tozsa, jyn bolar. Men qaıbir kósem bolyp jarytyppyn. Jas ta bolsań bas bolǵan ózin ediń on altynshy jyldyń alaman ǵasyr alapatynda. Naǵyz kósem Aqkóz edi, ımany salaýat bolsyn. Tulpar minip, tý ustaǵan sol edi, esil erim. Merke túbinde toz-toz bolǵan soń, sen jaý qolyna túsip qaldyń, biz Shýǵa qaraı shegindik. Aqkóz taǵy da qol jınap, Troıskige shabýyldaǵanda, bozada shańnyń ishinde on soldattyń ortasynda jalǵyz qalyp, altaýyn jastyǵyna ala jyǵyldy, arystanym. Sóıtip, bozdaǵymdy bor qyldy. Senen kóz jazyp qaldyq. Seni darǵa asyp óltiripti dedi, joq Tórtkúldiń túbinde atyp tastapty dedi. Joq, Rysquldyń Turary Samardan qol jıyp, Peterbor asyp, patshany qulatypty dedi. Senerimizdi de, senbesimizdi de bilmedik. Áıteýir, shóptiń basy jel turmasa qımyldamaıdy. Halyq aıtsa — qalt aıtpaıdy. Endi seni kózimizben kórip turmyz. Qudaıdyń munysyna shúkir!

Kúlýi sarań Turar bul joly qalaı qarqyldap qatty kúlgenin ózi de baıqamaı qaldy. Qabylbek basyn shaıqap, tańdaıyn qaǵyp qoıdy.

— Doseke-aý, patshany qulatqan men emes. Halyq qulatty. Orys halqy qulatty. Men ol kezde Tashkentte edim.

— Myń da bir raqmet orysqa. Biraq patsha qulady, al bizdiń arqamyzdy aıaz áli qaryp turǵany qalaı? Taýdyń sýyq sýyn qashanǵy jalańaıaq jaldap keshe beremiz? Osy turysta biz Sýsamyrdan qyrǵyz asyp, qyrǵyzǵa syımasaq, Qytaı asyp, kóz kórmes, qulaq estimes, quldyqtyń quryǵy jetpes jerge qurıyq birjolata dep, táýekelge bel baılap, tas jutyp tur edik, munymyz qalaı, Turar? Jańa sen qaıt dediń. Qaıtqanda, kúnimiz ne bolmaq?

— Saýalyńyz oryńdy, Doseke! Sizdermen túıeniń ústinde turǵandaı sóıleskenimdi ersi kórmeńiz. Myna qıadan túse almaı qaldyq. Aıta berse, áńgime kóp. Keıin qaıtyńyzdar. Biz myna bulymdy aınalsaq — toqaılasamyz.

— Áı, shyraǵym, qaıtý-qaıtpaý biz úshin táýekeldiń tirshiligi bolyp tur, — dep Dosmaıyldyń janynan basqa bireýi til qatty. — Aıtaryńdy qazir aıt. Seni taý basynda turyp sóılesti dep eshkim sókpeıdi. Biz senimdi bolaıyq. Nemenege senemiz — sony aıt. Tápe-tánde qapyly qaza kóbeıip ketti. Ana Atamyrza men Kózminniń qazasyn bizden kórip, taýsylmas daýǵa qalmaıyq. Sony ashyp ber!

— Iá, sony aıt!

— Qan jýdy jol bul!

— Bultartpaı aıt!

Álgide buǵyńqyrap, «endi ne bolad?» dep eseńgirep turǵan el lezde qaýdyń órtindeı laýlap, tus-tustan aıqaı ańdyzdady.

— Ýaı, shýlamańdar, túge! — dep Qabylbek toqtaý aıtty.

Ár-ár tustan aıqaı-uıqaı údegenge mal ekesh malǵa deıin elirip, ishteri solyqtaǵan sıyrlar móńirep, jylqy kisinep, arqalaryna qurym kıiz, kerege-ýyq, shańyraq artqan túıeler bozdap, shatqal ishi azan-qazan uly shýǵa molyqty.

— Endeshe, tyńda! — dedi Turar daýysyn kóterip — jaqsylyq jaqyn, aǵaıyn. İshki Reseıden soqqan halyq daýyly kúnnen kúnge údep keledi. Patsha qulady, biraq úkimet áli de ústem taptyń qolynda qalyp tur. Oǵan halyqtyń kózi jetti. Endigi mindet — sol ústem taptyń ýaqytsha úkimetin qulatyp, kedeı tapqa tendik alyp beretin keńes úkimetin ornatý. Keńes úkimeti seniń arqańdy aıazǵa testirmeıdi, baılardyń, ákimderdiń qanaýynan qutqarady. Burynǵydaı búgejektemeı, eńseń kóteriledi. Keńse úkimeti sen orys, sen qazaq dep bólmeı, alalamaı, ulttar tendigin teń ustaıdy. Patsha tartyp alǵan jerindi ózińe qaıtyp beredi. Halyqty sol halyqtyń óz ókilderi basqarady. Ol kún taıaý. Al ázir qıynshylyq bolýy múmkin. Óıtkeni, aıttym ǵoı, úkimet áli de baılar men pomeshıkterdiń qolynda. Odan bılikti tartyp alý úshin kúres kerek, uıymshyldyq, aýyzbirlik kerek. Toz-toz bolyp, jel aýdarǵan qańbaqtaı qańǵyryp ketseń, árıne, jaý jeńedi. Qytaıǵa aýamyn deısiń. Qytaı saǵan qushaǵyn jaıyp, baýyrym-aı dep emeshegi ezilip tur ma eken? Qorlyqtyń kókesin sonda kóresiń. Týǵan jerińe jete almaı, kózińe kók shybyn sonda úımeleıdi. Tuqymyń tuzdaı qurıdy. Qyrqyna shydap, birine shydamaısyń ba?! Qaıtyńdar aýyldaryńa. Shóbińdi shap, eginińdi jına. Bıyl qýańshylyq. Qys qamyn oıla. Al Atamyrza shyǵarǵan jarlyqqa kónbeńder. Malyńdy tartyp alýǵa ýaqytsha úkimet áli de áreket jasaıdy. Biraq bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵarsań — eshkim seni jeńe almaıdy.

— Qazirgi soldat — burynǵy soldat emes, olar bizge jaq. Mine, jańa ǵana Atamyrzanyń janynda júrgen soldattar myna ózimizge kelip qosyldy, — dep Qabylbek sózge aralasty.

Álgi eki soldat, shynynda da, tumsyq aınalyp baryp, jelke tustan Turar men Qabylbekke kelip qosylyp turǵan.

— Atamyrza men Kýzmınniń ólimine sender kináli emessińder. Oǵan myna biz kýá, mine myna soldattar kýá. Al Shákiniń Dúrmenin atqany úshin olar jazasyn alyp ta qoıdy. Sondyqtan endi myna ystyq kúnde solyqtamaı, kóshtiń basyn keri bur, aǵaıyn, — dep Turar jar jaǵadan attyń basyn elge qaraı qaıyrdy. — Al biz, myna Qabylbek, ana ózderiń biletin Jylysbaıdyń Maqsuty, Nurshannyń balalary, Turdaly Toqbaıuly sıaqty azamattar, Áýlıe-Ata garnızony men Merke garnızonynyń soldattary, orys jumysshylarymen, qazaq, qyrǵyz kedeı sharýalarymen qosylyp, kúreske attanamyz. Jer-jerde keńes ornatamyz. Bul isti áýeli Bekten aýylynan, Aspara bolysynan bastaımyz. Jolymyz bolsyn, týǵandar!

* * *

Shıratpa qalyń murty qulaǵyna qaraı qaıyrylǵan, boıy tip-tik, keń jaýyryndy áskerı adam syqyrlaýyq ústel basynan túregelip, oń qolyndaǵy qaryndashpen shyny grafındi syńǵyrlatyp biraz turdy. Bul Stepan Hmelevskıı edi.

— Tynyshtalyńyzdar, joldastar! Jınalys kún tártibinde eki másele:

1) Qazirgi kezeńde ashtyqpen kúres.

2) Múshelikke qabyldaý.

Kún tártibi boıynsha eskertýlerińiz, qosyp-alaryńyz bar ma?

Shaǵyn zaldan «joq, joq» degen daýystar estildi.

— Joq bolsa, daýysqa salamyn: kún tártibi osy qalpynda bekitilsin degenderińiz qol kóterińizder. Qarsy? Qalys? Ondaılar joq. Kún tártibi biraýyzdan bekitiledi. Endeshe kún tártibindegi ekinshi máseleni birinshi etip qaraý jóninde usynys bar. Buǵan qalaı qaraısyzdar? Kelisesizder me? Daýysqa salý kerek pe? Joq pa? Jaraıdy, kelistik.

— Joldastar! Bólshevıkter fraqsıasynyń atyna Áýlıe-Ata Sovdepi tóraǵasynyń orynbasary Turar Rysqulov joldastan aryz tústi. Ol ózin bólshevıkter partıasynyń qataryna alýdy ótinedi. Anketalyq derekterimen qysqasha tanystyryp óteıin.

— Turar Rysqulov. 1894 jyly 24-jeltoqsanda Jetisý gýbernıasy Shyǵys-Talǵar bolysynda týǵan. Ulty — qazaq. Ata-anasy kedeı sharýa. Bilimi — Tashkent pedagogıkalyq ınstıtýtyn tolyq bitirmegen. 1916 jyly patsha túrmesinde otyrǵan...

Hmelevskıı kenet resmı sóıleýin tıa qoıyp, jaısań murtyn bir shıratyp alyp, myrs etip kúldi:

— Kórdińizder me, joldastar, anketa qandaı qyp-qysqa. Al biz biletin Turar joldastyń ómirbaıany, menimshe, óte baı bolsa kerek. Káne, qandaı suraqtaryńyz bar? Turar joldas, ornyńyzdan turyńyz. Berirek, alǵa shyǵyńyz.

Bólmeniń orta tusynan jap-jas jigit tik kóterilip, eshqaıda qaramastan, prezıdıým ústeliniń aldyna baryp, betin zalǵa buryp, qalt turyp qaldy. Bir sátke bólme ishinde siltideı tynyshtyq ornady. Qanshama kóz tek Turarǵa qadalyp qalǵan. Orta boıly, keń keýdeli, qap-qara qoıý shashy keri qaıyrylsa da qasarysa tikireıińkirep turǵan, jazyq mańdaı, shekeligi shyǵyńqy, murny qońqaqtaý er bitimdi jigittiń bir názik jeri — erinderi sıaqty edi. Erinderi erekshe úlbirekteý, shıe qyzyl eken. Sol súıkimdi erinder ıirimdene bitedi eken de, bolar-bolmas shuńqyr belgi bilinedi eken. Sol erni ǵana jumsaq, áljýaz, áıtpese, ıegi men shyqshyty, bet bitimi qatý: sary jıek dóńgelek kózildiriktiń ar jaǵynan aıaly kózder aspaı-saspaı, taıǵanamaı, týra qaraıdy.

Úlken synnyń ústinde turǵan osynshama sabyrly jas adamnyń kıim kıisi de mundaǵylardan kóp erekshe. Otyrǵandardyń kóbisi áskerı kıimdi, birazy eski gımnasterkalarmen, kónetoz pıdjakterimen otyrǵanda, myna jigittiń kıimi ıne-jipten jańa shyqqandaı: shevıot qara kostúm, appaq bátes kóılek, qara barqyt galstýk, aıaǵyndaǵy týflıge deıin jaltyrap tur. Biraq osynshama sypaıy kerbez kıingeni ózine qazir min bolyp jabysar dep kim oılaǵan. Zaldan bireý qol kóterdi.

— Mende suraq bar!

Jurttyń bári endi jappaı Turardan burylyp, álgi daýys shyqqan jaqqa qarady. Shashyn jylmıtyp artyna qaıyrǵan qısyq jaǵaly, omyraýy kesteli kóılek kıip, belin shashaqty belbeýmen býǵan, meıizdeı qatqan sary eken.

— Qoıyńyz suraǵyńyz bolsa, — dedi jınalys aǵasy.

— Joldas Rysqulov, siz nege bizdiń qalanyń bastyǵy Motáshev myrza sıaqty kıinesiz? Al Motáshev bolsa gorodskaıa golova, naǵyz monarhıs. Patsha qulaǵaly, mine, qudaıǵa shúkir, alty aı boldy, al Motáshev myrza áli sizshe kıinedi. Dálirek aıtqanda, siz Motáshevshe kıinesiz. Proletarlyq yntymaq qaıda?

Bólme ishi kenet uıasy buzylǵan aradaı gýildep ketti. Jınalys aǵasy trafındi syńǵyrlatyp ta, aıqaılap ta kórdi. Shý áreń basyldy.

— Mundaı suraqqa jaýap bermeýińe bolady, Rysqulov! — dep aıqaılady áldekim.

— Joq, joldastar, ruqsat bolsa, men jaýap bereıin, — dedi kútpegen jerden jas jigit.

— Men jaýap bereıin. Óıtkeni solshyl eser Palıı myrza bizdiń jınalysymyzǵa zańsyz qatysyp otyrǵanymen qoımaı, bólshevıkterge áldeqandaı kiná taqqysy da keletin kórinedi...

Otyrǵandar taǵy tolqyp ala jóneldi.

— Bul ne degen júgensizdik!

— Tóraǵa joldas, solshyl eser nege bólshevıkter jınalysyna qatysady?

Turar sańq etip, daýysyn kótere shyǵaryp, abyr-dabyrdy toqtatty.

— Joldastar, qoıylatyn suraq qoıyldy. Men jaýabyn bereıin. Onan soń solshyl eserdi jınalysta qaldyrý-qaldyrmaý — óz erikterińiz. Sonymen, kıim týraly. Men bala kezimde Vernyı túrmesiniń bastyǵy Prıhodko myrzanyń malaıy boldym. Prıhodko myrzanyń gımnazıska qyzy maǵan bir mezgil álippe úıretýshi edi...

Shashyratqy gúlindeı kókshil kózdi, appaq ásem qyz býaldyr arasynan, bulttardyń tasasynan shyǵa kelgendeı kenet Turardyń aldyna áljýaz ǵana kúlimsirep tura qaldy.

— ...Bir kúni ol maǵan sabaq úıretip otyryp, kenet sózin úzip, úndemesten, meniń tizeme qarap sazaryp otyrdy da qaldy. Men ne bolǵanyn ańǵarmaı, aldy-artyma qaraımyn. Ań-tańmyn. Sóıtsem, shalbarymnyń jyrtyǵynan tizem jyltyrap kórinip tur eken. Kirýge tesik tappadym. Qara jer qaq aıyrylsa, kúmp berip túsip keter edim... Bul bir jaı. Keıin ákem katorgaǵa aıdalyp ketkennen soń, Merke mektebine túsip oqydym. Bir kúni taqta aldynda turǵanymda Atamyrza Aıbarov degen bir baıdyń balasy meniń shyntaǵymnyń jyrtyǵyn kórsetip, búkil synypty basyna kótere kúlip edi. Ol kezde ınternat maǵan áli kıim bermegen kez. Jıyrma bes balanyń aldynda taǵy bir qyzardym. Sonda men ózime ant berdim: shamam jetse, ash júrsem de, bútin kıim, taza kıim kıip ótemin dedim. Siz, Palıı myrza, meniń myna kostúmim sý jańa dep oılaısyz ba? Men muny 1916 jyly kóktemde Tashkentte oqyp júrip, bos ýaqytymda ózbek baıyna baǵban bolyp jaldanyp, sonyń aqshasyna satyp alyp edim. Osy kostúmmen Merke túrmesinde de otyrdym. Kıim de kútim tileıdi, kúte bilseń qyry synbaıdy. Al qyry synbaǵan kıim ishinde adam ózin erkin sezinedi. Qanaǵattandyńyz ba meniń jaýabyma?

Turar Palııge endi naızaǵaıdaı shanshyla qarady.

— Bosatsyn zaldy!

— Taıyp tursyn endi! — degen daýystar Palııdi doıyr qamshydaı osyp-osyp jiberdi.

Hmelevskıı ornynan turyp, sypaıy ǵana:

— Solshyl eser Palıı myrza, zaldy bosatyńyz, — dedi.

Sıyr jalaǵan buzaý júnindeı shashy burynǵydan beter jylmıyp, ıyǵy túsip júnjigen Palıı jınalystan ketýge májbúr boldy. Ketip bara jatyp ta tıisýin tyımady.

— Jaraıdy Rysqulov, meni bul jerden qýdyrǵanmen, Sovdeptiń májilisinen qýdyra almassyz, — dep aldaǵy aıqastardy da aıqyndaı ketti.

Palıı sovdeptiń múshesi ekeni ras. Sovdepke solshyl eserler fraksıasynan saılanǵan.

Jınalys aǵasy tizgindi qolǵa alyp:

— Taǵy da suraqtaryńyz bar ma? — dedi zalǵa qarap. — Ýaqyt ozdyrmaıyq, joldastar.

Aldyńǵy qatardan kepkesin qolyna eki búktegen mosqal jumysshy kóterilip, dáý judyryǵyn aýzyna aparyp bir jótkirinip aldy.

— Rysqulov joldas, úılengensiz be? Otbasyńyz bar ma? — dep tutyǵa turyp suraq qoıdy.

Bul suraqqa «joq» dep bir-aq sózben jaýap berýge bolar edi. Turar solaı dedi de. Biraq sol sózben birge qulaǵyna yzyńdap baıaǵy bir Ogınskıı «Polonezi» taǵy keldi. Almatynyń qysqy keshi, Tashkent kóshesindegi kók túrme, túrmege japsarlas Prıhodko úıi. Natashanyń bólmesi: qara roıál, súırik qana aq saýsaqtar. Qyz mýzyka tolqynyna batyp ketip, qara sýdyń betinde sary jibek shashy jaıylyp jatqandaı bolady. Mýzyka tyńdap otyrǵan Turar sol shashtan aqyryn ǵana, abaılap qana sıpatysy keletin. Biraq qoly tıse, sol alaý shash lap ete qalatyndaı kórinetin. Sońǵy akord soǵylǵanda qyz oryndyqqa shalqalaı ketýshi edi. Eki qoly oryndyqtyń eki jaqtaýynda jany ketip salańdap qalatyn. Basyn shalqaıtyp jibergende sary jibek shashy áýeden altyn saýyldap tógilgendeı, sýsyp baryp, Turardyń betine tıip ketetin. Beti dý ete túsetin. Qyz jalma-jan basyn julyp alyp, Turarǵa qarap, onyń beti kúreńitip bal-bul janyp, tanaýy deldıip ketkenin kerip:

— Unady ma saǵan, Týrık? — dep edi úni kúmis qońyraýshadaı ǵana názik syńǵyrlap.

— Unaǵanda qandaı! — dep bala entige, yntyǵa jaýap qatatyn.

— Kel, endeshe, endi seniń áýenińdi salaıyq, beri, qatar otyr, — der edi Natasha. Sodan soń sózi joq biraq kókireginde sańlaýy bar adamǵa aıtary kóp muńdy mýzyka tar bólmeniń ishin kernep, tordaǵy qus sıaqty, eger tordan bosansa, alysqa-alysqa, záńgir kókke ushardaı bulqynyp-bulqynyp, asyp-tógilip, shalqyp-tasyp, dún-dúnıeni topan sý qaptardaı bolatyn. Bul — «Elim-aı» áýeni edi.

Osy turysynda Turar ataqty mýzykantqa uqsaıtyn.

— Joldastar, biz partıa qataryna múshe qabyldap otyrmyz. Saıası-mándi suraqtar qoıylǵany jón, — dep qaldy Hmelevskıı. — Taǵy da suraq bolar, sirá? — Zal úndeı qoımady. Sonda Hmelevskıı murtyn taǵy bir shıratyp:

— Turar joldas, Merke túrmesinen byltyr siz qandaı jaǵdaıda qutyldyńyz? — dedi.

Byltyr, ıaǵnı 1916 jyldyń qyrkúıek aıynda Turar Merkeniń túrmesinde, ajal tyrnaǵyna ilinip jatqan. Tyrnaq demekshi, Merke túrmesiniń jendetteri buǵan ólim aldyndaǵy azaptyń jańa bir túrin oılap tapqan eken. Obrov degen nadzıratel rotmıstr Arkadıı Prıhodkonyń buıryǵy boıynsha, munyń qolyna kisen saldy da, judyryqtaryn jumdyryp, qaıyspen tas qylyp tańyp tastady.

«Qoldy kisendegeni jón-aq, al judyryqty tańyp tastaǵanda — ne maqsat?» — dep Turar munyń syryna túsine almaı álek boldy. — «Kisendi ashyp júrmesin degeni me eken?»

Esil jigit bul sumdyqtyń syryn kóp uzamaı sezip-aq qaldy. Bilýden buryn sezdi. Molaq qolmen, basqany qoıǵanda, qasyq qarmaı almaı qor boldy. Qý tamaq tabylyp tursa, áıteýir ıtshilep birdeńe etýge bolady eken. Basqa túskende adam ne amal tappaıdy. Biraq jumýly judyryq áýeli jany ketip uıyǵanmen, keıinnen zarlap bir syzdaıtyndy shyǵardy.

Arada apta ótkende me eken, alaqandaryna qanjar qadalǵandaı, jigit shirkin, bul azapqa shydaı almaı, qaıta-qaıta esi aýa berdi...

Ol esin jıǵanda túrmeden tysqary, taý shatqalynda bir dıirmenshiniń úıinde jatyr edi. Keıin bildi túrmeden ony qutqaryp alǵan baıaǵy ustazy Ivan Vasılevıch Andreev, synyptas qurbylary Qabylbek Sarmoldaev, Maqsut Jylysbek, Tórebek Isabekov, Turdaly Toqbaev, aǵaıyndy Júsipáli, Áshimbek Nurshanovtar eken. Bul top — bolashaq «Qazaq jastarynyń revolúsıalyq odaǵynyń» negizgi uıtqysy edi.

Jigitter Turardyń judyryqtaryn áreń jazyp aldy. Apta boıy ósken tyrnaq alaqannyń kógergen etine qan shyǵarmaı kirip ketken eken. Ágárim, osy tyrnaq osylaısha óse berse, alaqandy ári qaraı tesip ótip, qoldyń tý syrtyna shyqpaqshy eken.

Árıne, myna jınalysta Turar bul sumdyqtyń bárin sıpattap jatpady. Tek qutqarýshy azamattardyń atyn atap shyqty.

— Siz ataǵan azamattar siz ózińiz qurǵan «Qazaq jastary revolúsıalyq odaǵynyń» músheleri ǵoı: Osy odaqtyń maqsaty men mindetteri ne boldy jáne ol qalaı iske asty? Osyny qysqasha ǵana baıandap berseńiz qaıtedi? — dedi taǵy da Hmelevskıı.

«Stepan Knýtovıch bul jaıynan habardar edi ǵoı. Sirá, jınalysqa túsiniktirek bolsyn dep ádeıi qoıdy-aý bul suraqty», — dep qoıdy ishinen.

— Jaraıdy, Stepan Knýtovıch, — dedi Turar sol oılanyp. — Biz odaqty qurý isine Merkede aqpan revolúsıasynan keıin ile-shala kiristik. Áýeli Odaqtyń ýstavyn bekittik, programmasyn belgiledik. Aqpan revolúsıasy, ózderińizge málim, monarhıany qulatqanmen, kóp nárse ózgere qoıǵan joq: qanaýshy sol qanaýshy, qanalýshy qalpynda qala berdi. Ajdahanyń basy shabylǵanmen quıyrshyqtary áli bar edi, árıne, áli de bar. Odaq eń aldymen ýaqytsha úkimettiń jergilikti komıtetterine qarsy, baılar men kýlaktarǵa qarsy aıaýsyz kúres júrgizýdi alǵy maqsat etip qoıdy. Tónip kele jatqan asharshylyqqa qarsy áreket jasaldy. Halyqtyń kózin ashý úshin úgit-nasıhat jumysy júrgizildi. Halyqtyń saýatyn ashý kózdeldi. Kópshilik arasynda ýaqytsha úkimetke baılar men kýlaktarǵa qarsy jınalystar, mıtıńiler uıymdastyryldy. Bul iste biz aldyńǵy kózqarastaǵy áskerı ǵarnızondarmen, soldattarmen tyǵyz baılanysta boldyq. Áýlıe-Ata, Merke garnızondarymen, onyń markstik uıymymen tyǵyz baılanys jasadyq. Odan arǵysyn, Stepan Knýtovıch, ózińiz de jaqsy bilesiz: bizdiń barlyq jumysymyz kóz aldyńyzda ótti. Qalaıda bizdiń Odaq bólshevıktik baǵyt ustaǵan uıym boldy. Basqa ne aıtamyn: jik-jigin tarata berse, áńgime káp, — dep Turar jınalys atasyna, odan keıin zalǵa qarady.

Stepan Knýtovıch ornynan kóterile berip murtyna qolyn taǵy bir apardy. Sirá, bul jattandy qımyldy ol ózi de sezbeı qalatyn bolýy kerek.

— Taǵy da suraq bar ma?

— Suraq toqtatylsyn! — degen daýystar shyqty zaldan.

— Onda, suraq toqtatylsyn degenderińiz qol kóterińizder. Qarsy? Joq. Endeshe, sóıleýshiler bar ma?

— Nesin sóıleımiz? Bári de túsinikti. Tek usynys bar: qabyldansyn, — dedi kepkesin qolyna myjyp ustaǵan mosqal jumysshy. Álginde Turarǵa: «úılendiń be?» — dep suraq qoıǵan da sol bolatyn.

Hmelevskıı zaldan taǵy usynys bolar ma eken degendeı taǵy sál toqtap turdy da, ózi sóılep ketti.

— Máseleni daýysqa qoımas buryn men bir aýyz sóz aıtaıyn, joldastar. Biz búgin óte mańyzdy másele qarap otyrmyz. Bólshevıkter partıasy qataryna adam alǵaly otyrmyz. Ózderińizge málim, qazirgi kezeń — tarıhı asa kúrdeli kezeń. Bir jaǵynan — Ýaqytsha úkimet, bir jaǵynan Keńes. Kim jeńedi? Kimniń isi — aq? Halyq kimdi qalaıdy? Biz — marksshildermiz, biz Lenındi jaqtaımyz. Biraq bizdiń osal jerimiz: ortalyq Reseıden shalǵaıdamyz. Ortalyqta ne bolyp jatqanyn der kezinde bile bermeımiz. Revolúsıonermiz dep júrgenderdiń arasynda osy sebepti aýytqýshylar, birese bólshevıkterdi jaqtap, birese solshyl eserlerdi, tipti menshevıkterdi jaqtap, sandalǵandar joq emes. Osyndaı kezeńde RK(b)P qataryna múshe alýdyń qıyndyǵy, jaýapkershiligi ózinen-ózi túsinikti. Al biz múshege alý jóninde kandıdatýrasyn qarap otyrǵan azamat Turar Rysqulov óziniń naǵyz bólshevık ekenin ispen dáleldegen adam. Kózin jyrtıtyp ashyp, dúnıege kelgennen qanaýdyń, joqshylyqtyń dámin mol tatqan. Zorlyq-zombylyqty az ómiriniń ishinde kóp kórdi. Ákesi Rysqul patsha ákimshiligine qarsy oq atyp, 1905 jyldyń qurbany bolyp, katorgaǵa aıdalyp, habarsyz ketti. Panasyz bala óziniń tabıǵı talantynyń, eti tiriliginiń arqasynda sonshalyqty aýyr turmystyń ezgisinen joq bolyp ketpeı, tyrmysyp, oqý oqyp, sanaly azamat, belsendi kúresker, kásibı revolúsıoner dárejesine deıin kóterildi. Eger men osy jınalysta bir syrymdy ashsam, Rysqulov joldas meni keshirer dep oılaımyn. Osy jınalys qarsańynda men Rysqulov joldas jóninde eshqandaı kúmán qaldyrmaý maqsatymen onyń ótken ómir jolynan biraz maǵlumattar jınadym. Sol maǵlumattardyń birin ǵana sizderge jarıa etýge ruqsat etińizder...

Hmelevskıı Turar jaqqa «keshir» degendeı kúlimsirep bir qarap qoıdy da, gımnasterkasynyń tós qaltasyna qol sala bastady. Zal «ne bolar eken?» — degendeı tynyp qalǵan. «Bul men týraly ne maǵlumat taýyp alyp edi?» — dep Turar ań-tań.

— Turar joldastyń anketasynda jazylǵandaı, ol 1914 jyly Pishpektiń İ-dárejeli aýylsharýashylyq mektebin baý-baqsha mamandyǵy boıynsha bitirip shyqqan. Bilimin odan ári jalǵastyrý maqsatymen ol mektep dırektoryna bylaı dep aryz jazypty:

«...Men qazaqtyń panasyz qalǵan, qarapaıym balasymyn. Orystardyń mádenıetiniń, iliminiń ıgi áseriniń arqasynda shama-sharqynsha shaǵyn bilim aldym. Osy bilimniń nátıjesinde «buryn kim edim, qazir kimmin jáne qıyn-qystaý shyrǵalańy kóp bolashaǵym qandaı bolmaq» dep aldy-artymdy shamalaıtyndaı halge jettim. Kún kórý úshin kúresý, shyndyǵynda qıyn, óıtkeni men jastaıymnan jetim qalyp, talaı-talaı baqytsyz kúnder keshtim, meniń nárestelik sanama óshpesteı iz qaldyrǵan jetimdiktiń neshe alýan taýqymetin tarttym. Áıteýir sol aýyrtpalyqtan ezilip ketpeı, boı túzerlikteı tirekti men bilimnen taptym...».

Budan ári Turar joldas mektep dırektorynan Samara aýylsharýashylyq ınstıtýtyna joldama berýdi ótinedi. Ótinishi qabyl bolyp, Samarada emtıhandy jaqsy tapsyrady. Biraq ondaǵy shovınıs-dırektor Turardyń aryzyna: «kırgızǵa jer óńdeýdi oqýdyń qajeti joq» dep tujyrym soǵyp, oqýǵa qabyldamaı qoıǵan.

Mine, joldastar, revolúsıa jolyndaǵy bizdiń jaýynger serigimizdiń ómirinen bir ǵana eles osyndaı. Men óz basym Rysqulov joldastyń ıdealynan aınymaıtynyna, ezilgen taptyń múddesi úshin kúrese beretinine berik senemin jáne sizderdiń barlyqtaryńyzdy da sendirgim keledi... Sonymen daýysqa qoıamyn: kimde kim Turar Rysqulov RK(b)P qataryna alynsyn degenderińiz, qol kóterińizder!..

* * *

Turar búgin de badashy qamshysynyń shartylynan oıanyp ketti. Kóshe jaqtan uzyn qamshynyń shartyly myltyq atqandaı qaharly-aq.

Býryl kóshesiniń sıyrlary qala shetine qaraı bel alǵan eken.

Úıdiń ishi áli qarabarqyn. Turar kózin ashqan boıy birinshi oıyna oralǵany — keshegi jınalys edi. Jınalys barysyn bastan-aıaq kóńilmen sholyp ótip, ondaǵy óz sózine de, ózgelerdiń sózine de, qanaǵattanǵan sezimde qaldy. Tek bir túıtkil, ashyq kúndi bult shalǵandaı bir sát Palııdiń áreketi edi. «Áı, osy solshyl eserlerden jaqsylyq shamaly-aý. Bizdiń Qabylbek solarǵa beker ilesedi. Beker...» — dep Turar tósekten turyp baryp, kóshe jaqtaǵy terezeniń perdesin ysyryp jiberip edi, jyp-jyly shaǵyn bólmeniń ishi jymıyp qoıa bergendeı boldy.

Kóshede kórshi Mámettiń jalańaıaq balalary jańa badashy aıdap áketken sıyrlar ádepsizdikpen tastap ketken japany jyp-jyly býsanyp jatqan qalpynda qapshyqtaryna salyp alyp júr eken.

«Bizdiń qazaq sıaqty emes, áreketi myqty halyq, — dep qoıdy Turar álgi balalarǵa aıanyshpen qarap turyp. — Osylar osydan qystyq otynyn jıyp alady. «Esek artyn jýsań da — mal tap» dep qaıran aqyn Abaı tekke aıtpaǵan shyǵar. Eńbektiń aramy joq. Bulardyń tezek tergeni ári ózderine paıda, ári búkil mahallaǵa paıda — kóshe taza bolady.

Turar súlgi, sabyn, tis shaıǵysh alyp, aýlaǵa shyǵyp edi, úı ıesi aýlada júr eken.

— Assalaýmáleıkým, Sábden aǵa! — dep sálemdesti. Sábden buǵan burylyp qarap:

— Ýaǵalaıkýmassalam, — dep únin qyrattap turyp amandasty. — Nege erte turǵansyń, Turar balam? Sen túnde tym kesh oraldyń emes pe?

— Jınalys uzaqqa sozyldy, Sáke.

— E-e, jınalys, jınalys. Bólshevık — jınalys, menshevık — jınalys. «Shýro-ı-ıslamıa» — ám jınalys.

— Eserlerdi umytyp kettińiz, Sáke, — dep kúldi Turar.

— Áı, ózi de eser dese eser shyǵar, ylǵı qısaıyp júretin kórinedi ǵoı, — dep Sábden shı sypyrǵynyń tarqatylyp ketken kendir jibin shıelep baılaı berdi.

— Siz munyń bárin qaıdan bilesiz, Sáke?

— E-e, Turar balam, biz qart kisiler, áńgimege qumar kelemiz. Endi osydan sháı iship alyp, Atshabardyń bazaryna qaraı aıańdaıdy bul jaman aǵań. Sháıhanada otyryp alyp, al kep talas: bireý bólshevıkti maqtaıdy, bireý menshevıkti jaqtaıdy. Al juma namazy kúni meshitke barsań Ǵumar ımam búkil musylman, balasyn «Shýro-ı-Islamıaǵa» kirińder dep úgitteıdi. Bizdiń álgi Ábden sol «Shýro-ı-Islamıanyń» dáýleriniń biri bolyp alypty.

Kenet ıdiń ısi múńk etti. Sábden túnde ılep qoıǵan teriler eken. Turardan yńǵaısyzdanyp:

— Bylaıyraq turaıyq balam, — dedi Sábden. — Myna ısi qurǵyr... buryn eptep teri-tersek jınap saýdamen aınalysýshy edim. Endi ony eshkim almaıdy. Qalada asharshylyq, Turarjan. Dán ushpaıdy. Bir qadaq bıdaı bir qoıdyń quny. Búıte berse, qyrylyp qalarmyz, sirá. Atshabarda naýbaıshylar aq nandy ótkize almaı, syńsyp turýshy edi, endi qara nannyń qabyǵy da tabylmaıdy. Alla, óziń jar bola gór. Patshany qulatyp, qudaıǵa kúnákar boldyq pa, sirá. Jana úkimet ne jaqsylyq kórsetedi? Kerenskıı degen aqsha qap-qap bolyp qaýqıyp qaldy. Borjyǵan asqabaq sıaqty, túkke jaramaıdy.

Sábden Turardyń qulaǵyna aýzyn tosyp:

— Shyraǵym Turar, abaı bol, seniń ana joly Atshabarda sóılegen sózińnen keıin saýdagerler saǵan qatty kijinip júr. Seni maqtap júrgenderi de bar, dattap júrgenderi de bar.

— Sáke, qara qyldy qaq jaryp otyrsań da, ketedi bireý maqtap, bireý boqtap, degen. Men aıtsam, ádilin aıttym. Ashtan qyrylyp jatqandarǵa járdem berse, baılar men kýlaktar, saýdagerler odan kedeılenip qalmaıdy. Meniń kásibim — ash-jalańashqa kómektesý.

Aýlanyń ońtústikke qaraǵan kóshe jaǵynan bir úı, batys jaǵynan kórshi Ábden úıimen japsarlas taǵy bir úı salynǵan. Shyǵys jaǵynda qamba, malqorda soǵylǵan. Kóshe jaqta bıik qaqpaly bir dýal, teristik jaǵynda shaǵyn ury esik shyǵatyn taǵy da bıik dýal. Ury esikten shyqsańyz syńsyp turǵan baýǵa kiresiz. Baýdy aınala aryq qazylǵan. Talastan bólingen sý sol aryqty ıyqtap, lyqsyp aǵyp jatady. Turar sol sýǵa jýynaıyn dep kishi esikke betteı berip edi, ergejeıliden sál-aq úlken shaqar Sábden shar-shar ete qaldy.

— Oý, munyń ne, shyraǵym Turar! Jýynatyn bolsań — men-aq sý quıyp jiberem ǵoı. Aryqtyń sýy laı, ony qaıtesiń. Álgi Sálıma áli turmaǵan ba? Sálıma!

Boıjetken qyzdy nege shaqyrǵanyn túsine almaı, Turar abyrjyńqyrap turdy da:

— Jo-joq, Sáke, o ne degenińiz! Ózim-aq... Baqqa shyǵyp kishkene boı jazyp alaıyn, — dep boı bermeı syrtqa shyǵyp ketti. Artynan qýyrshaqtaı quldyrańdap júgirgen Sábden:

— Aryqtyń sýyna jýynba, Turarjan. Sál seıilip qaıt. Taza sý daıyn bolady, — dep bezildep qaldy.

Baqty aınaldyra aryq boıyna otyrǵyzylǵan naý terekter tańǵy samalmen terbetilip, jasyl ala japyraqtarmen aspannyń kógildir kúmbezin tazalap turǵandaı eken. Degenmen, terekterdiń balaq japyraqtary sarǵaıyp, túse bastapty. Turardyń tabanynyń astyna tyrs etip qarakúreń birdeńe domalap tústi. Dál tóbesinen tónip turǵan alpamsa emenniń dánegi eken. Emenniń de uryǵy pisipti. Baqtaǵy tarbıǵan alma aǵashtar pisip jetken kúzdik almadan butaqtary ıilip, yńyranyp tur.

— «Mynaý bir bereke. Al qalada — ashtyq, — dedi Turar baqtyń ishin aralap júrip. — El ashtyqqa ushyraıdy. Bıylǵy kýańshylyq myna Sábden baǵyn qıalap ótken sıaqty. Bunyń asyǵy túgel. Al ýez boıynsha surapyl kýańshylyq. Egin shyǵymsyz, shóp aptaptan ushyp ketti. Jut bolary sózsiz. Ýaqytsha úkimet áreketsiz otyr. Keńesterdiń qolynda tolyq bılik joq ázir...».

«Túý, — dedi Turar ózine ózi ókpelegendeı, — uıqydan turǵan boıda osy oı qystaıtyny nesi meni?».

Solaı dep, ózin-ózi zorlap, eshteńe de oılamaýǵa tyrysyp, aıaq-qolyn jazyp, jattyǵý jasaýǵa kiristi. Bóri búlkilge salyp, aryqty jaǵalaı júgire jónelip, baqtyń arǵy shetine jetkende, arǵy bettiń reńi eriksiz kóńilin bóldi: qala shetinen ári Kishi Býryl bókteri órt shalǵandaı qara qotyrlanyp, betine zári shyǵyp, qabartyp jatyr eken. Kóz kórim kók jıekten beri arany ashylǵan alpaýyt kómeıdeı sýyq sezildi. Turar tez burylyp, keri júgirdi. «Tez Sovdepke jetý kerek!» dedi ózine ózi buıyryp. Sovdepke tez jetse — tónip kele jatqan ajdahany toqtatatyn bir amal tabatyndaı kórindi.

Kenet syńqyldap kúlgen daýystan kilt toqtap jan-jaǵyna sasqalaqtaı qarady. Erteń erte turyp boı jazyp júgirý bul mekenniń ádetinde joq, sondyqtan bul mahallanyń turǵyndary jas jigittiń myna júgirisin ersi kóredi.

Álgi alpamsa emenniń túbinen bulań etip Sálıma shyǵa keldi. Qolynda sháýgim, ıyǵynda appaq uzyn túkti oramal. Tulǵa bitimi, nur shashyp, appaq tisteri tizilip, aqsıa kúlip tur:

— Aǵaı, kimnen qashyp júgirip kelesiz? — dep Sálıma taǵy sylq-sylq kúldi. Bir qolynda sháýgim, sol qolynyń qaryna súlgi ilgen: birese eńkeıip, birese shalqalaı kúledi. Sol kezde kempirqosaq tústi atlas kóıleginiń astynan arshyn tós dirildegendeı bolady. Atlas kóılek jańa shyǵyp kele jatqan kúnniń shuǵylasyna shaǵylysyp myń qulpyrady. Jup-jumyr ıtelgi moıyn mármárdaı áppaq eken.

— Sálemetsiz be, aǵaı. Kelińiz, sý quıyp jibereıin, — dep qyz buǵan kózi jalt etip bir qarady da sháýgimdi yńǵaılaı berdi.

— Joq, joq, bylaı bolmaıdy. Sálıma qaryndas. Myna aryqtaǵy salqyn sýǵa jýynamyn. Kóp-kóp raqmet. — Turar kózildirigin túzeńkirep qyzǵa taǵy qarap edi, Sálıma toqpaqtaı burymyn keýdesinen arqasyna qaraı laqtyra tastap, basyn ántek qısaıtqanda qulaǵyndaǵy sheńbirek altyn syrǵa bultań ete qaldy.

— Siz úlken tóresiz, aǵaı. Aryqtan eńkeńdep jýynyp jatqanyńyz jaraspaıdy. Qaryndasyńyzdyń qolyn qaqpańyz. — Qyz osyny aıtyp erkin ketip, sháýgimdegi sýdy Turardyń aldyna aǵyzyp ta jiberdi. Sheginerge jeri, aıtarǵa ýáji qalmaǵan jigit, amal joq kóıleginiń jeńin túrip, jaǵasyn jymqyryp, sýǵa alaqanyn tosa berdi de, kózildirigin alyp, emen túbindegi túıe japyraqtyń ústine tastady.

— Men tóre emespin, Sálıma, — dedi sýǵa qolyn tosa berip.

— Siz tóre bolmaı, kim tóre bolady. Máńiz, mine, sabyn.

Kózildiriksiz nashar kóretin jigit sabyndy ala beremin dep qyzdyń bilegin ustap aldy. Júzimniń úzimi sıaqty qyryq búırek budyr kók átir sabyn bir súıkegennen-aq kópirip ala jóneldi.

— «Bul qaı jaqtan kelgen sabyn? — dep suraı jazdap, Turar ózin ózi lezde tejep qaldy, — Túk kórmegendeı bolǵanym jaramas».

Biraq suńǵyla qyz jigittiń kókeıindegi suraqty sıqyrmen sezip qoıǵandaı syńǵyrlap turyp ózi til qatty:

— Táshkende naǵashylarym turady. Solardyń berip jibergen sálemdemesi ǵoı. Sizdeı tórege, tóre emespin deısiz, tórelerdiń sultanyna ádeıi saqtap júrgen sabyn edi, aǵataı.

Turar munsha marapatty unatpaı, sabyndaǵan kózin tars jumǵan kúıi Táshkennen kelgen qymbat buıymdy qyzdyń qolyna ustata saldy.

— Raqmet, — dedi úni qatqyldaý shyǵyp. — Esińde bolsyn, qalqam, men tóre de emespin, sultan da emespin, osy esińde bolsyn. Budan bylaı meni olaı atama.

— Búkil Áýlıe-Atany aýzyna qaratqan azamatty sultan demeı, kim deımiz, aǵataı? Áneý kúni Atshabarda dúıim halyqtyń aldynda sóılegenińizdi búkil el jyr etip aıtyp júr.

Qyz sýdy sypaıy ǵana syzdyqtatyp tur edi, endi erkeligi ustap ketken baladaı, salqyn sýdy jigittiń jelkesinen jon arqasyna qaraı tógip-tógip jiberdi. Oılamaǵan oqys qımyldan tulaboıy dúr etip titirkenip, shegine berip, jigit tez boıyn jıyp aldy da syr bildirmeı:

— Raqmet, Sálıma, sergip qaldym toı. Sýyń salqyn eken, — dep súlgige qol sozdy. Osy bir ospadarsyzdaý oıynnan dánekerlik dáme kútken qyz oılaǵany bolmaǵan soń, nazdy qylyqpen oramaldy bultań etkizip tastady da, burylyp, burala basyp, ury esikke bettedi.

Jigit tap-taza túkti oramalmen ústi-basyn qurǵata súrtinip turyp ekiudaı oıda qaldy. «Bir sát ázil-ospaq, oınap-kúlý de kerek shyǵar. Tym sireskenim ne? Tym tik minez robesperlik árdaıym kerek pe ózi? Jas qyzdyń kóńilin qaıaýlatqanym qalaı boldy?» — dep sál yńǵaısyz sát ótkerdi.

Súrtinip bolyp, emen túbinde jatqan kózildirigin alyp kıdi. Bulyńǵyr dúnıe qaıtadan jaınap qoıa berdi. Kim biledi, álginde ol osy kózildirikti alyp tastamaǵanda, Sálıma qyzǵa basqasha qarar ma edi... Kúzdik alma saǵaǵynan úzileıin dep, tańǵy shyq qyzǵyltym reńinen áli taımaı, kún sáýlesimen aqyqtaı qulpyryp oınaıdy. «Baǵban bolyp júre bergenim durys pa edi: arpalyssyz, typ-tynysh beıbit ómir edi sol». Kenet sonaý Merke bazary, teńiz tyshqanyna bal ashtyratyn soqyr shal kóz aldyna tura qaldy. «Búkil ómiriń shaıqas» dep edi sondaǵy kók qaǵaz. Sodan beri bul Turar jazmyshtyń týlaǵan tolqyndaryn talaı keshti. Sol kók qaǵaz peshenesine jazylǵan jazý shyǵar. Iá, bul Pishpekte júrgende jurttan jasyryp, Robesper týraly esi ketip beker oqymaǵan, sirá, Fransıanyń uly revolúsıasynyń qandy kóılek qaharmanyna bul sonaý Pishpek kezeńinen bastap elikteıtin. Robesperdiń jolyn berse de, aqyryn bermesin. Robesper taǵdyry Turar kıe tutatyn taq tulpar Qyzyl Jebe taǵdyryna uqsas sıaqty kórinetin.

Qalanyń teriskeı shetindegi Býryl kóshesindegi osy páterdi Turarǵa Sydyq Abylanov taýyp berip edi. «Qazaq jastarynyń revolúsıalyq odaǵynyń» belsendi múshesi muǵalim Sydyq Abylanov o basta Turar Merkeden kelgen bette ony óz úıine shaqyryp júrdi. Shamada bir apta ótken soń Turar oǵan páter taýyp ber dep ótindi. Sydyq kónbegen:

— Meniń úıimdi, óz úıindeı kór. Qysylmaı, qymtyrylmaı tura ber, — dep ary-beri aıtyp kórip edi, ómiri eshkimge masyl bolýdy bilmegen Turar qasarysyp, aıtqanynan qaıtpady. Aqyry Sydyq bir tanystary arqyly qalanyń usaq saýdageri Sábdendi kóndirip, Turar sonyń bir bólmesin jaldap turyp jatyr edi.

Qalada qymbatshylyq. Azyq-túlik aqshaǵa tabylmaıdy. Merkede Andreevtiń kómegimen muǵalim bolyp júrip tapqan azyn-aýlaq aqsha taýsylýǵa aınalǵan. Páter men eki mezgil sháı-pulǵa dep Turar Sábdenge eki aıdyń aqysyn aldyn ala tólep qoıǵan. Áýeli Sábden kádimgideı saýdalasyp, páter aqysyn eki aı buryn aldyn ala talap etse de, keıinirek Turarǵa sháıdi yqylaspen beretin boldy.

— Qaıda jumys isteısiń, qaraǵym? — dep suraǵan alǵashqy kezdesken bette.

— Sovdepte.

— Jalaqyń qansha?

— Jalaqy almaımyn.

— «Jalaqysyz jumys bola ma?» — degen únsiz suraqty Turar sonda Sábdenniń jińishke ájim torlaǵan shúńet kózinen tanyp qalyp edi. Aqyry Sábden: «Páter aqysyn aldyn ala tólese, onyń qyzmetinde, jalaqysynda ne sharýam bar?» — degen aqylǵa kelip, Turarǵa baspana bergen.

* * *

Tańerteńgi sháı keldi. Árkimniń óz tirshiligi bar. Sábden de myna Turarǵa bola sypaıylyq saqtap otyrǵany bolmasa, qabyn arqalap bazarǵa qaraı qos aıaqtap júgirmekshi: Sábdenniń báıbishesi Dıláram apaı da un bazarǵa jóneledi. Túnimen tandyr nan pisirip shyqty, sony satyp keledi. Al bul úıdiń qyzdary Sálıma men Álıma is tigedi.

«Tirshilik, turmysy kóp qazaqtan ózgeshe, — deıdi Turar kishkentaı túıekóz shynaıaqpen sútsiz qyzyl sháıdi aýzy kúıe urttap otyryp. — Bulardy qaı tapqa jatqyzýǵa bolady. Kisiniń eńbegin qanamaıdy, bylaı qarasań. Óz betterinshe qybyrlap, kún kórip jatqan jandar. Al bylaı bir qarasań, osy eńbegi adal da emes sıaqty. Jalpy qazaqta baı bar, kedeı bar. Qanaýshy men qanalýshy. Al myna Sábden qaısysyna jatady?»

— Aǵataı, sháı alyńyz, — dep Sálıma úni sylqym estilgende ǵana Turar oıy bólinip, ózine shynaıaq usynyp, sháı ustaǵan qolyn ekinshi qolymen demep, tizerlep turǵan qyzdy ańǵaryp, onyń sonsha sulý músinin, árbir qımylynyń názik, nazǵa toly ekenin endi anyq ańǵarǵandaı, bir sát Sálımaǵa suqtana qarap qaldy.

Jigittiń bul yqylasyn baıqap úlgirgen suńǵyla qyz jińishke, súrmeli qasyn lyp etkizip bir qaǵyp súp-súıir saýsaǵymen sary samaýrynnyń búıirin sıpalaı berdi. Samaýrynnyń búıirine Nıkolaı patshanyń sýreti oıylyp salynǵan eken, súırik saýsaqtyń qynaly tyrnaǵy sol sýret syzyǵyn jaǵalap aınaldyra berdi. Osydan jarty saǵat buryn baqta turǵandaǵydaı emes, qyz kózi muńdy edi.

Qyzynyń názik qyldy qıalynda ákesiniń sharýasy shamaly sıaqty-tyn. Nıkolaı patshanyń samaýyryndaǵy sýretin qyzy saýsaǵymen syzǵylap otyrǵany oǵan basqasha oı saldy da, Sábden óz sarynymen ketti:

— Opasyz dúnıe degen osy. Bul dúnıe bir opaly bolsa, osy patshaǵa opaly bolar edi, a bul da taǵynan taıyp ketti. Sonda myna bizdiki ne dalbasa! Bul Nekelaıdy qaıda qurttyńdar, Turar? Ne boldy ózi? Tiri me?

— Tiri, — dep kúldi Turar myna usaq saýdagerdiń bul áńgimesin qyzyq kórip. — Sibirde, Tobyl degen jerde tutqynda otyr.

— Alda jaryqtyq-aı, á? Sonda qalaı? Kádimgideı túrmede otyr ma?

— O jaǵyn bilmeımin, Sáke.

— Apyr-aı, á? Seniń de bilmeıtin nárseń bolady eken-aý, — dep Sábden bir jaǵyna qısaıa ketti. — Jurt: Turar biledi, Turar biledi, — dep gýildeıdi áıteýir.

— Meniń biletinim: patshany halyq sottaıdy. Ol jazasyn alady.

— A múmkin, qutylyp keter, kim biledi, onyń da janashyrlary bar shyǵar? — Sábden qysqa shyntaǵyn taýyqtyń qanatyndaı etip tez jıyp ala qoıyp, túzelip otyrdy.

— Onyńyz ras, Sáke, patshany ańsap, aýsal bolyp júrgender joq emes. — Patshany shynynda da áldekimder tutqynnan dál qazir qutqaryp alyp qoıatyndaı Turar tynyshsyzdana bastady.

— Meniń sandyraǵymdy quptadyń-aý, Turar shyraq, — dep Sábden máz bolyp qaldy. Sháýshıgen bir ýys beti kúlgende burynǵydan beter qatparlanyp, baıaǵy Merke bazaryndaǵy soqyr dýananyń eski qobyzyndaı qyrtystanyp ketti. Ózin Turar qostaǵanyna kádimgideı qoqılanyp, únsiz otyrǵan báıbishesin, qyzdaryn kisimsip bir sholyp aldy. Shynyaıaqty tyrbyq saýsaqtarymen túbinen búre shymshyp ustaǵan kúıi, ekinshi qolymen tizesin shirene tirep, kádimgideı oı tolǵap, shynashaqtaı bolyp, Turarǵa shikireıe qarady. — Turar qaraǵym, osy sen Kerenskıı jaǵyndasyń ba, Lenın jaǵyndasyń ba?

— Lenın jaǵyndamyn, Sáke, — dep kúldi Turar maıda saýdagerdiń kenet saıasatqa ańsary aýǵanyn qyzyqtap.

— Á-á-á, — dep Sábden kózin syqsıtyp, áýeli tilimen jalap alyp, astyńǵy ernin qymqyrdy.

— Osy Kerenskıı kúshti emes pe? Sonyń jaǵyna nege shyǵa salmaısyń? Bizdiń Ábden Kerenskııdi maqtaıdy áıteýir.

— Onda, «Shýro-ı-Islamıa» da Kerenskıı jaǵynda ǵoı.

— Bilmeımin, shyraǵym, áıteýir bizge tynyshtyq bolsa — boldy.

Shyntaqtap jatyp Sábden bir qolymen shynyny aýzyna apara berip, kenet oıyna bir keremet oralǵandaı oqys toqtap, Turarǵa sháýshıgen betin kilt buryp:

— Osy Turarjan, sen kóp qalany kórdiń, á! — dedi. — Bizdiń Áýlıe-Atadan zorlary da bar ma?

— Bar ǵoı, Sáke, — dep kúldi Turar. Ákesiniń bala qusap, qaı-qaıdaǵyny áńgime etip, syıly adamnyń basyn qatyrǵanyna Sálıma qyz qysylyp, aq júzi alaýlap shyǵa keldi.

— Áı, bizdiń Kaýfman kóshesindeı kósheler joq shyǵar. Kaýfman kóshesindeı qaıda-a-a, — dep Sábden kózin jumyp, astyńǵy ernin tistep, basyn shaıqap-shaıqap qoıdy.

Sábdenniń tańdaı qaǵyp tańdanatyn Kaýfman kóshesi — Áýlıe-Atadaǵy tas tóselgen jalǵyz kóshe edi. Munda ákimshilik mekemeler, táýir-táýir dúkender bolatyn. Bul kóshemen ádette qyrdan kelgen túıeli, atty qazaqtardy júrgizbeıdi, esek arba múlde jolamaıdy. Bylqyldaq faetondar, sulý at jekken kúımeler ǵana júredi.

— Aıtpaqshy, osy Kaýfman degen kim ózi? — dep Sábden sholaq shyntaǵyn jastyqtan kótere berdi.

— Kaýfman degen Túrkistan ólkesiniń tuńǵysh general-gýbernatory bolǵan, Sáke.

— E, báse. Apyr-aı. Oıazdyń úıi — úı-aq qoı sondaǵy, — dep Sábden taǵy da kózin jumyp, basyn shaıqady. Kenet kózin batjań etkizip ashyp aldy. — Qudaı buıyrtyp, bólshevık jeńse, sol oıazdyń keńsesinde otyrasyń ǵoı, Turar-á? Sonda myna bizdiń qujyrany mensinbeı ketip qalasyń ǵoı. Biraq jaman aǵańdy umytpa, áıteýir. Umytpaısyń, á, Turar?

— Umytpaımyn, Sáke, umytpaımyn, — dep kúldi taǵy da Turar.

Sábden shyntaqtap jatyp, Turarǵa bir, Sálımaǵa bir qarap-qarap qoıdy. Bir sóz kómeıinde jybyrlap-aq tur. Biraq aıta almady. Tek keseni túbinen myrtyq saýsaqtarymen búristirip ustaǵan kúıi, kózin shart jumyp bóten bir dúnıeni sharlap ketti. Pendeshiligi ustap, qıalynda úlken qyzy Sálımany Turarǵa qosyp otyr. «Erteń» buıyrtsa, bul Áýlıe-Atany bıleıin dep turǵan jigit, — deıdi ózine-ózi qupıa aıtyp. — Al sonda onyń qaıynatasy Sábden qalaı syıly bolmaıdy? Aıbar sıaqty alpaýyttardyń ózi munyń aldynda jorǵalap júrer edi. Meshittiń bas ımamy Ǵumardyń ózi juma namaz saıyn «Sábden efendı» dep quraq ushyp turar edi. Sonda Sábden myna balshyq úıdi satyp jiberip, Kaýfman kóshesindegi qyzyl kirpish úılerdiń birine kirer edi. «Biraq onda mal ustatpaıdy aý» dep taǵy qınalady. Al Sábden sıaqty qazaq qalanyń ózinde mal ustamaı otyra almaıdy. «Biraq Turar aıtsa, basqalar qyń deı almaıdy ǵoı», — dep bul túıindi de sheship tastaıdy. Sálden soń qastarynyń arasy qosylyp, túksıe qalady. «Al Kerenskıı kúsheıip ketse she? Tipti patshanyń ózi qaıtyp kelse she? Ol áli tiri eken ǵoı. Bólshevıkke qyzyńdy berdiń dep sorpamdy sonda qaınatar...».

— Osy seniń jasyń neshede, Turar? — dep Sábden kózin ashty.

— Jıyrma ekide, Sáke.

— Oı, áli bala ekensiń ǵoı, — dep Sábden olqysynyp qaldy. — «Bala neme ókimet basynda otyra ala ma?» — dep te qoıdy.

Turar oǵan qarsy daý aıtyp jatpady. Tek ana jyly Samar saparynda bashqurttyń balasy Aqmarmen arada bolǵan áńgime oıyna oraldy. Samardyń aýylsharýashylyq oqýyna sonda Aqmardy da almaı qoıyp edi. Oqýǵa qabyldanbaǵan ekeýi sonda bir-birine muńyn shaǵyp, biraz kún joldas bolyp, Samar qalasynyń tuz-dámin birge tatysqan. Aqmar Turardan eresekteý edi.

— Eh, jıyrmaǵa jaqyndadym. Bitirgen bıtteı nársem joq. Al meniń jasymda babam Salaýat qol bastaǵan, — dep tistendi. — Bilesiń be, Turar, bizdiń bashqurttarda ol týrasynda jyr da bar:

— Salaýat neshe jasynda.
Jasyl kamshat bórki basynda.
General bolǵan Salaýat
Jıyrma eki jasynda...

— Da, al men... Voobshem, aıdaǵyz, Turar, kettik bizdiń Ýfaǵa. Vprochem, kóp qazaqtar bizdiń Ýfada oqyǵan. Olar qazir ońaı kisiler emes. Belgili adamdar.

— Joq, men elge qaıtamyn, Aqmar. Tashkentte jańadan ınstıtýt ashylypty. Baǵymdy taǵy bir synap kóremin, — dep edi sonda Turar. — Al Salaýat jyry jaqsy eken. Ony men jattap alamyn. Ýfada oqyǵan qazaqtardy da bilemin. Olardyń kóbi shynynda da halyqqa zor qyzmet atqaryp júr. Mysaly, Beıimbet...

Turardyń qolyndaǵy bosaǵan shynyǵa qolyn sozǵan Selıma onyń oıyn bólip jiberdi de... lezde jalǵastyryp aldy. Osy kóktemde Tashkentte Mustafa Shoqaevpen kezdeskeni esine tústi. — On altynshy jyly Áýlıe-Ata kóterilisiniń kósemi bolǵanyńdy jaqsy bilemin, — dep Mustafa Turardy kótermeleı sóıledi. — Sendeı kózi ashyq azamattar bizdiń mıllátqa qasqaldaqtyń qanyndaı qajet. Álıhannyń «Alashyna» qalaı qaraısyń?

— Ol ulttyq tomaǵa kıip alyp, ózge dúnıeden oqshaýlanyp, bóliný degen sóz. Al bólingendi bóri jeıdi, — dedi Turar kidirmesten.

— Durys aıtasyń, bala. Óte durys aıtasyń, — Mustafa muny ıyǵynan qaqqanda Turardyń ishi jylyp qalǵan. Biraq izinshe Mustafa óziniń betperdesin ashyp aldy. — Bizdiń qazaq — uly túriktiń bir butaǵy ǵana. Al daýyl shaıqaltpas báıterek bolý úshin búkil túrki tektes halyqtar bir memleket bolýy kerek. Uly Turan memleketiniń tarıhyn biletin bolarsyń?

— Bilemin, — dep edi Turar áńgimeniń qaıda aparyp tirerin tez ańdap. — Ol tarıh qaıtalanbas, Museke, qazirgi kezeń ulttyq úlgilerge qarap birigýdi emes, taptyq tańbalarǵa qarap birigýdi talap etedi.

— Oılan bala, oılan! Túrki tektestiń túbi bir! — dep edi Mustafa Shoqaev basyn shaıqap. Sonda qyzyl máýiti shoshaq taqıasynyń qara shashaǵy selteń-selteń shaıqalǵany Turardyń esinde qalypty.

— Al káne, tiriniń tirligi bar. Asqa bata qylaıyq, — dep Sábden molaqaı myrtyq saýsaqtaryn jaıyp jiberip, ishinen tez-tez kúbirledi de, sháýshıgen bir ýys betin sıpaı salyp, ornynan yldym-jyldym yrshyp turdy.

Osy belgini zaryǵa kútip otyrǵandaı Dıláram apaı da aýyr denesine qaramaı ornynan jep-jeńil kóterildi. Asyqpaǵan tek Sálıma: oń qolynyń shynashaǵyn jeke dara shoshaıtyp, shynaıaqtardy samaýyrynda qalǵan aq sýmen asyqpaı shaıyp, shetinen bir-birlep oramalmen muqıat súrtip, desteledi de dastarqandy jıdy.

— Siz de asyǵyssyz ǵoı, árıne, — dep Turarǵa qıyla bir qarady.

— Jumys bar, Sálıma.

Qyz ishinen bir kúrsindi.

Sálımanyń da óz sharýasy bar. Abyr-sabyr basylǵan soń «zınger» mashınasyn zaryldatyp, shıbarqyttan, tas barqyttan kamzol, kókirekshe tigedi. Zaman aýmaly-tókpeli bolsa da, eldiń salt-sanasy, ádet-ǵurpy báz-baıaǵy qalpynda. Baılar qyz uzatady, kelin túsiredi. Sálımanyń qolynan shyqqan kıim ótimdi.

* * *

Úlken qaqpadan kóshege shyǵar jerde qos qulaǵy qylyshtaı tikireıgen kók tóbet jatady. Osy ıt áıteýir Turarǵa úırenbeı-aq qoıdy. Turar qaqpadan kirerde-shyǵarda kók tóbetti bireý aldymen úıshigine kirgizip jiberip, esigin jaýyp qoıady. Bul joly da Sábden ıtti úıshigine kirgizip jiberip, Turardyń kóshege shyǵyp ketýin kútip, úıshiktiń esigin basyp turdy. Sodan soń qyzdaryna aıqaılap:

— Qoılarǵa sý berińder, umytyp ketpender! — dep eskertti. Mal qoradan esh ýaqytta qoı balasy úzilmeıdi. Sábden olardy qoldan jemdep, bordaqylap, qaýyn soıǵandaı shetinen bir-birlep jep otyrady.

Shandaq kóshege shyqqanda Sábden qapshyǵyn arqalap alyp, Turardan qalmaı quldyrańdap kele jatty. Turarmen qatar júrýinde de esep bar: qısyq-kısyq kósheniń dombazdap soqqan dýaldarynyń ar jaǵynan mahalla turǵyndary moıyndaryn qylqyńdatyp sozyp-sozyp qaraıdy.

— Oho, Sábden aqany qarańdar, Keńesterdiń bastyǵymen birge kele jatyr!

— Tura tur bálem, Keńespen birte moıny astyna qaıyrylyp túser. Sonda Sábden qaıter eken...

— Keńes degen ne ózi?

— Oıbaı bólshevıkter ǵoı. Mal-múlkińdi tartyp alyp, eki qolyńdy tóbeńe qoıyp, qońyz tergizip qańǵyrtyp jiberedi áli. Áne, ana Sábdenniń qasyndaǵy bólshevık ótken juma bazarda dúıim halyqtyń aldynda sóz sóılep, baılardy, saýdagerlerdi kónpiskelep, dúnıelerin kedeılerge taratyp berý kerek depti. Ýaqytsha úkimettiń bastyǵyn balaǵattap, ábden jer-jebirine jetipti. Ózi janyp turǵan sheshen deıdi.

— E, onda aldymen Sábdenniń malyn, múlkin nege almaıdy? Sodan bastasyn, odan keıin kóre jatarmyz.

— Oı, qyzyq ekensiń, Sábden boıjetken qyzyn sol bólshevıkke bermekshi deıdi. Al qaıtesiń? Úıine nege kirgizip aldy deısiń? Bul Sábden men Ábdennen amal artylǵan ba?

— Ólá, onda qalaı: bólshevık kúshik kúıeý bolǵany ma?

— E, olarǵa báribir emes pe, áıteýir shúberek bas tabylsa, qaıyn atasynyń qolynda da tura beredi.

Ózbek, qazaq, orys, tatary aralas qısyq-qyńyr kósheniń toǵysharlaryna osylaısha jańa bir ósektiń ózegi tabyldy. Kóbinese usaq saýda-sattyqpen kúneltetin bul qaýymǵa ásirese «Shýro-ı-Islamıanyń» yqpaly kúshti. «Shýro-ı-Islamıa» bólshevıkterdi qarapaıym halyqqa quqaı etip kórsetýge usta.

Sábden árneni aıtyp, quldyrańdap, Turardyń o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir shyǵa berdi. Turar shydaı almaı:

— Sáke, júrip kele jatqan kósheń qısyq bolsa da, júrisiń túzý bolsyn. Áne, búkil mahalla bizge qarap tur. Túzý júrińiz, — dep tastady.

Qalanyń qotyryn jasyryp turǵan jasyl japyraqtar sary ala tartyp sharshaǵan kóbelekteı qalbańdap baryp, jerge bir-birlep qulap túsip jatyr. Turardyń álgide ǵana jaltyrata tazalap shyqqan qara týflıin demde tozań tutyp qaldy. Áýlıe-Ata jaryqtyqtyń shańy bıyl erekshe. Ony tazartýǵa uly nóser kerek-aq...

Myń jyl buryn qalanyń jan-jaǵyn bıik-bıik dýaldar qorshaǵan. Tórt jaǵynda tórt qaqpasy bolǵan. Qazir búkil shahardy qorshap turǵan qorǵan joq. Endi árkim óz úıin jeke-jeke qorshaıtyn bolǵan. Ár úı — bir bekinis. Dombazdap soqqan dýaldar — biri bıik, biri alasa, birimen biri jalǵasyp kete beredi, kete beredi. Topyraq ta tozǵandaı, dýaldardyń ájimi aıǵyz-aıǵyz. Keıbir jerleri qulap túsip, úńireıip qalǵan. Ketik dýal — jyrtyq kıim sıaqty. Ábıirińdi ashady. Ar jaqtan áýlıe atalyq kedeıdiń jataǵan júdeý úıi jalańashtanyp turady. Áli japyraǵy túsip úlgirmegen júzimdik súıeý taıaqtardy shyrmaı orap, jansyz aǵashty aımalaı túsedi.

Eki dońǵalaqty arbaǵa baý-baý jýsandy úıip artyp, tyrmysqan kók esegin tizgininen shirene tartyp, arbany da, esekti de ózi súıregendeı bolyp, jyrtyq kebisin qońyltaq kıgen qazaq ketip barady. Býryldyń qyrattaryna bıyl sarań shyqqan tyrbyq boz jýsandy ketpenmen qyrshyp shaýyp baýlap-baýlap, bazarǵa aparady. Jaqyndap qalǵan qystyń qaharynan qoryqqan baıǵus saýdasy júrse, aıaǵyna etik satyp almaqshy shyǵar.

Jol shetinde mezgilinen buryn ólgen aq kóbelekti qumyrsqalar qaýmalasyp ıleýine qaraı jantalasa súıreıdi. Olardiki de qystyń qamy.

— Aýyldaryńda bıyl astyq qalaı? — deıdi qara kempir qara párenjeniń ar jaǵynan qolyn shyǵaryp, jyrtyq kebisti qazaqqa aqsha usynbaqshy bolyp.

— Jylan jalaǵandaı, — deıdi qazaq qara qaqpaly túrmeniń ishinde turǵan adammen sóıleskendeı aıqaılap.

— Bólshevıkter kedeılerge astyq beredi deıdi ǵoı, — deıdi qara kempirdiń daýysy zyndan túbinen shyqqandaı sybyrlap.

— Áı, qaıdam, qashpaǵan qara sıyrdyń ýyzy bolyp júrmese, neǵylsyn, — dep qazaq shúbá soǵady.

Qara párenjeniń ar jaǵynan bir ýys qaǵaz aqsha ustaǵan qol kórinedi.

— Oý, báıbishe, bul qobyrǵan qý qaǵazyńdy ne qylamyn, otqa jaǵamyn ba? Maǵan dán kerek. Nan kerek. Túsindiń be? Al Kerenskııdiń aqshasynan óziń párenje tigip al! — dep qazaq kózi irindegen, áli júni qorbıǵan maýbas esegin ary qaraı súıreı jóneledi. — Otyn ornyna Kerenskııdiń aqshasyn óziń jaq.

— Áı-ý, tura turyńyz, máńiz, kúmis teńge, — dep qara párenjeniń ar jaǵynan qol qımyldap, kúmis aqshaly qalta alyp shyǵady.

Bulardyń tusynan ótip bara jatqan Turar osy bir keleńsiz jaıdyń kýási bolyp, taǵy da oıǵa qalady: «Halyqty sendirý kerek. Sózden iske jedel kóshý kerek. Baılardy konfıskalap, myna sińiri shyqqan kedeıge qol ushyn bermese, bıyl qystan aman qalýy ekitalaı».

* * *

«Bıyl qysyń ne, osy kúzden artylar ma ekenbiz», — degendeı kóshede ilbip basyp, bıik qaqpalardy taıaǵymen taqyldatyp, qaıyr-sadaqa surap turǵandar kezdese bastady. Bular qala dýanalaryna uqsamaıdy. Áne, anaý kir kımeshek kıip, bes-alty jasar bala jetektegen áıel, sóz joq, elden kelgen. Balanyń óńi bıt sorǵandaı bop-boz shekesinen kók tamyry kórinip tur. Kishkentaı náresteniń kózderine kúlli álem ash-jalańashtarynyń qaıǵy-qasireti kelip qonaqtap qalǵandaı eken. Bet-aýzy kúlkildep isken sheshesi álsiz qolmen qaqpany tyqyldatady. Zaryǵyp kóp turady. Onyń taǵdyry osy qaqpanyń ashylýyna baılanysty sıaqty. Kisi balasyna alaqan jaıýǵa arlanatyn, uıaty kúshti jan shyǵar. Esik tyqyldatýynan baıqalady. Esik qaǵýǵa qoly áreń kóteriledi. Tarsyldatpaı, ólimsiretip jaı qaǵady. Ony túkpirdegi úı ıeleri estimeýi de múmkin. Biraq qaqpanyń ar jatynan órshelenip ıt úredi. It qazir qaıyrshyǵa qastyq qyldym dese de, dostyǵy kúshti. Óıtkeni inine tyǵylǵan qala toǵysharynyń mazasyn alyp, qaqpany ashpasyna qoımaıdy.

Áıel kári de emes, biraq jasyna jetpeı borjyp, bet-álpeti buzylyp bolypty. Sirá, tiregi joq, kúıeýi ajal qarmaǵyna buryn ilingen tárizi bar. Endi ózi de tiriler sanatynan shyǵyp qalǵandaı. Tek balany saqtasam-aý degen analyq sezim barlyq ar-uıattan attatyp, alaqan jaıdyryp qoıypty.

Ar jaqtan burqyldap úı ıesi shyqty. Qaıyrshylardy kórip, qatty ashýlanyp, qaıyrymnan ıneniń jasýyndaı sezim bilinbeı, qaqpany tars jaýyp qoıdy.

— Ary júr, — dedi álgi úı ıesi ashýlanyp, ıtimen qosa arsyldap. — Bar, ana bólshevıkter asyraıdy sendeı sandalǵandardy! Atshabarda asqana ashypty deıdi ashtar úshin. Keshikpeı ózimiz de sonda baratyn shyǵarmyz. İshegimizdi sýyryp jeıik dep otyrmyz. Saǵan beretin sadaqa qaıda?!

Turar álgi áıelge taıap kelip:

— Atshabarǵa baryńyz. Mırza-aýf degenniń úıin surańyz. Ashtarǵa sonda tamaq beriledi. Endi qulap qalmaı turǵanda tezirek jetýge tyrysyńyz, — dedi.

Áıeldiń dolyrǵan erni birdeńe dep qybyrlaǵandaı boldy. Bala sheshesiniń jeńinen tartqylady.

— Apyr-aı, náýbet tóne bastapty ǵoı, — dep Sábden shoshyndy.

Turar artyna burylyp qarap edi, balanyń kózine kózi túsip ketip, tulaboıy dir ete qaldy. Náresteniń janary balanyń emes, jasamys adamnyń kózqarasyndaı sumdyq eken. Basy qaýqıyp, dáý kórinedi. Qyldyryqtaı moıyn sol basty kótere almaı bylq-sylq etedi. Aıaq-qoly shıdeı de, qarny shermıip qalypty, aran aýrýdyń shyn nyshany kórinip tur.

— Sáke, sál kidirińiz, — dedi Turar aldyǵa túsip, asyǵa basyp bara jatqan Sábdenge. Sábden áldeneden kúdiktenip, qashqaqtaǵandaı yńǵaı bildirip:

— Asyǵyp turmyn, Turarjan. — Juma namaz...

— Asyqpańyz. Mynalardy ekeýmiz Myrza-aýftyń úıine jetkizemiz. Tastap ketýge qalaı dátimiz shydaıdy? Kórdińiz be, sheshesi múlde júre almaıdy. Bala da qulaǵaly tur.

— Oıbaı, shyraǵym-aý, sonaý Atshabarǵa bulardy jetkizgenshe kún de batady toı. Bulardyń qaısybirin jarylqaısyń, Turar?! Qudaı jarylqamaǵan sorlyǵa, adamnyń jany ashyǵannan ne paıda? Meni qınama. — Sábden qıpaqtap, ary buryla bergen. — Sáke! — degen sóz saqpandaı sart ete qaldy. Sábden selk etip toqtady. — Alyńyz qoltyǵynan anaý áıeldi! Men balany kóteremin. Men sizge úıden shyqqanda maǵan iles degen joqpyn. Maǵan ilesken adamdardyń jumysy osyndaı bolady, bilip qoıyńyz. Al aıtqanymdy tyńdamasańyz — mynalardy sizdiń úıge alyp baramyn. Baǵasyz, baqpasańyz, zorlap kóndiremiz.

— Qaıdam, qaraǵym, jamanshylyǵym joq edi saǵan, — dep Sábden qomyt áıeldi ásheıin qoryqqanynan ǵana qoltyǵynan demegen boldy. Bala shúıke júndeı jep-jeńil eken. Shermıgen qaryn bolmasa, qyrym et joq, qý súıek. Taza kıingen beıtanys adam ózin kóterip kele jatqanyna senerin de, senbesin de bilmeı, úńirek kózder Turarǵa kirpik qaqpastan tesile qaraıdy.

— Áı, qaraǵym Turar-aı, sendeı tóre adamnyń jumysy bul emes edi-aý, — dep Sábden álgide Turarmen qatar kele jatqanyn dáreje kórse, endi namystanyp, ótkennen de, ketkennen de, uıalyp qara terge túsip keledi.

— Qatelesesiz Sáke. Múmkin, bul bala keıin halyqqa siz ben bizden góri qajettirek azamat bolyp óser. Óltirip alsaq, obaly ekeýmizdi eki dúnıede de jibermeıdi.

Art jaqtan at jekken arbanyń dybysyn esitip, Turar tura qaldy da, qol kóterdi. Delbe ustap otyrǵan qyzyl bet, qaba saqal toq kisi Turardyń aıtqanyna kónbeı, attarǵa qamshy basa bergende, Turar bojyny tartyp qalyp, jan qaltasynan revolverdi sýyryp aldy. Kózi sharasynan shyǵa, tili kúrmelip qalǵan qaba saqal arbadan sekirip túsip, kólikke áıel men balany ózi kóterip otyrǵyzdy.

Arbaǵa Turar da minip, qaba saqalǵa:

— Atshabarǵa tart! Tez! — dep buıyrdy.

— Keshire gór, sen kimsiń? — dedi arbakesh álden ýaqyttan keıin tilge kelip.

— Áýlıe-Ata sovdepiniń múshesi Turar Rysqulov.

Úńirek kóz bala Turardyń betine taǵy da uzaq qarady. Ne jylaı bilmeıtin, ne kúle bilmeıtin, sirespe reń — júz jasaǵan, dúnıeden túńilip bolǵan qaqbastyń irepetindeı múlde enjar, múlde samarqaý. Biraq tereńde jatqan kózderi ǵana shyńyraý túbindegi sýǵa túsken sáýledeı jyltyrap, Rysqulovtyń óńmeninen ótip barady. «Men munyń jasynda túrmede edim-aý» degen oı Turardyń basyna sap ete qaldy.

* * *

«Bólshevıkter ash-jalańashtar úshin Atshabarda baspana ashypty» degen habar jer-jerge, el-elge lezde tarap ketken. Osy habardy estigen kembaǵaldar Áýlıe-Ata ýeziniń túkpir-túkpirinen Atshabarǵa aǵyla bastaǵan. Atshabar degen esim náýbet jalmaýyzdyń basyn shabatyn, ertektegi batyrdaı estiledi. Áýlıe-Atanyń qaq ortasynda, bıik jardyń basynda turǵan osy ejelgi bazar qazir aýqatsyz álsizderdiń kıeli Mekkesindeı bolyp tur.

Bólshevıkter fraksıasy bul pýnktti ashýyn ashqanmen ýaqytsha úkimet qoldamaı, ashtardy asyraý úshin qor jınalmaı, pýnkt bastyǵy Mırza-aýftyń shyr-pyry shyqqan kez edi. Mırza-aýf osy Atshabardyń qoı bazarynda shaǵyn shaıhana ustaıtyn. Dáý qara qazanda buryn jupar ısi bas aınaldyryp, kóz tundyryp, bazarshylardy erkinen aıyryp, sıqyrymen tartyp palaý pisirilip jatatyn. Kishigirim kisi boıly, jýan sary samaýryndar sekseýil shoǵynan ysyldap, ıininen dem alyp Turar edi.

Endi dáý qara qazanda qatyqsyz qara sýǵa arpa men suly unynan atala qaınaıdy. Erteden keshke deıin úzbeı qaınaıdy. Áýeli Mırza-aýf ashtarǵa atalany shómish toltyra quıýshy edi, jetkize almaıtyn bolǵan soń, shómishti qysyp ustap, jartylaı quıatyn boldy. Sonda da jetkize almaıdy. Keneýi kepken, arany ashylǵan adamdar arpanyń atalasyna tegi toımaıdy. Onyń ústine saǵat saıyn isip-kepken adamdar súıretilip kelip jatyr, kelip jatyr...

Mine, qyzyl bet, qaba saqal áldebireý taǵy da ekeýin ákelip, arbadan túsirdi. Mırza-aýf qyzyl bet, qaba saqalǵa dúrse qoıa berdi.

— Áı, óziń sep-semiz bolyp, jaqyndaryńdy ashyqtyryp, munda ákelgeniń ne? Apyraı almadyń ba? Ne degen uıattan bezgen, qudaıdan qoryqpaǵan, adamnan uıalmaǵan, betińniń kóni bes eli!

— Ó-ó-eı! — dep qaba saqalda da jan bar, ókire umtylǵan. — Rysqulovty bilmeıtin netken naısapsyń?! Sonyń parmany!

«Rysqulov» degende Mırza-aýf raıynan lezde qaıtyp, sabasyna tústi. Sol arada Turar da kelip jetken.

— Iá, ortaq Mırza-aýf, qalaı, qıyn bolyp jatyr ma?

— Júdá qıyn, ortaq Rysqulov, júdá hıamet! Meni bul tozaqtan qutqaryńyz, ortaq Rysqulov! Azyq-túlik basqarmasy bes qap arpa un, bir túıeniń etin bergen edi. Taýsyldy. Endi meni pisirip jemese, tegi túk joq...

— Jumaqqa barý úshin áýeli tozaqtan ót, Mırza-aýf. Bul rahym isine ózińnen basqa laıyq eshkim joq. Al káne myna áıeldi balasymen qabyldap al da, ózegin jalǵa. Ásirese balaǵa yhtıat bol. Saqta balany! Kim bilgen, bir zamanda osy bala jaqsylyǵyńdy eselep qaıtarar.

— Qudaıdan qaıtsyn de, ortaq Rysqulov. Adamnan jaqsylyq qaıtar dep kep dámelenbeımin. Bul bala ósip, órlep, meniń basyma kók tas qoıar deımisiń... — dep Mırza-aýf balanyń súlderin arbadan kóterip alyp, dýaldyń túbindegi arpa unynan bosaǵan qaptardyń ústine otyrǵyzyp qoıdy. İshki úıge ózi kirip, qol baqyrmen atala alyp kelip, balanyń aýzyna tosty. Sonda salǵyrt, samarqaý súıek kenet tirilip, shıdeı qolymen kólbaqyrdy qarysa ustap, tumsyǵyn suǵyp kep jiberdi. Mırza-aýf balanyń basyn baqyrdan áreń ajyratty.

— Birden kóp ishýge bolmaıdy, beıshara! Kótere almaı ólip qalasyń.

— Kótere almaıtyndaı maıy kilkip tur ma edi? — dep yzaly mysqylmen Turar bir túırep qaldy. Bul kezde Mırza-aýf qolbaqyrdy áıeldiń aýzyna tosqan. Áıeldiń kónekteı kúlkildek erni ıkemge kelmeı, atalanyń birer qasyǵyn omyraýyna tógip aldy. Anaǵan, anaǵan ber dep ıshara etti baıǵus ana balasyn meńzep.

Osy kezde ekpini úı jyqqandaı oıqastap bir top adam cay ete qaldy. Ortasyndaǵy aq shekpendi, qundyz bórikti Aıbardy Turar birden tanydy, basqalaryn tústeı almady. Biraq túrleri órt sóndirgendeı tútikpe eken.

— A-a, Turarjan, Merkeni búldirgeniń az edi, endi qasıetti Áýlıe-Ataǵa aýyz saldyń ba? Bul kıeli shahar, áýlıeler jaılaǵan meken. Sendeı ibilis aramdamasa kerek edi bul qasıet ordasyn! — Aıbardyń sol kóziniń aldy yrbańdap tarta beretin bolypty.

— Aqsaqal, Merkeni búldirip bolyp, qasıetti Áýlıe-Ataǵa ana alty qarys azýyńyzdy salyp turǵan ózińiz emessiz be? Aýzyńyzda sálemińiz joq, birden qabatyn ádetińiz áli qalmaǵan eken. — Turar aıylyn jımaı, seskenbeı sóıledi.

— Sálem seniń ne teńiń, bátshaǵar. Kisimsı qalýyń ákeńniń sońynan keteıin dep júrgen júgermeksiń ǵoı. Óletin bala — molaǵa qaraı júgiredi. Maǵan tıisip neń bar edi? Endi ońbaıtyn boldyń ǵoı. Áli de bolsa, táýbeńe kel de, ana Kárimbaı, Tórebek degen tóbetterińe meniń mal-múlkimdi talattyrýyńdy toqtat! Estımisiń-eı, murtyń órge shanshylyp tur ǵoı ózińniń!

Turar tikireıgen barmaq murtyn saýsaǵymen sıpap qoıyp, myrs etti.

— Aqsaqal, úp-úlken kisisiz, ádepten adasasyz. Mámilege keletin keleli adam bulaı sóılespeıdi. Al qoqan-loqydan qorqatyn kisi biz emes.

— Al mámilege kelgende bylaı, kóbegim. Osy Áýlıe-Atada meniń úsh jerde mahazınim bar. Merkede de bar, óziń bilesiń. Mundaǵy mahazınderime álgi aıtqan Kárimbaı Qoshmambetov, Tórebek Isabekov deıtin biri qazaq, biri qyrǵyz, Gýrbenko deıtin orysy jáne bar, mine osylar tıisti. Merkedegi múlkime Maqsut Jylysbaev, Qabylbek Sarmoldaev deıtinder qol saldy. Olar da seniń adamdaryń. Barlyǵyn aıdap salyp otyrǵan sen. Nege ekenin túsinem: meniń ulym, Atamyrzamen ata jaý bolyp aldyń da, endi sol jaýlyǵyńdy maǵan da saldyń. Atamyrzanyń da túbine sen jettiń. Dúnıeden Atamyrza joıylyp, sen jaıbaraqat jaırańdap júre almassyń. Ana dýdar basyńdy qan tartyp tur. Endi meniń sońyma tústiń, bátshaǵar. Osynyń ádilet pe? Qasqyr tartyp qan shyǵarsa, jaman ıtter julmalap jeı bastaıdy. Sen aýzyńdy bir salyp ediń, endi Áýlıe-Atanyń kúlli joq-jutań qarabaqyrlary seni kórip, týtalaqaı qylmaqshy. Ýaqytsha úkimet meni qorǵaıdy, bilesiń. Endi bolmasa, týra Kerenskııdiń ózinen bir-aq shyǵamyn. Al, oǵan deıin báleniń bárin bastaǵan seniń jelkeńdi jelkekteı qıyp, ana dýdyraǵan basyńdy aǵashtaǵy almadaı julyp alamyn, naısap!

Aıbar shal shoqpar shúıdesi isinip, qalshyldaı bastady. Qasyndaǵy ertkenderi de ars-ars etip qalyp, kózderi qantalap, shataq izdep shatynap tur.

— Aqsaqal, el ishin ashtyq jaılap tur. Byltyrǵy ylańda kóteriliske qatysty degen jeleýmen jurttyń malyn sypyryp alǵandardyń ishinde orystyń ulyqtarymen birge sizdiń ulyńyz Atamyrza da, siz ózińiz de boldyńyz. Atamyrza ajalǵa ózi kılikti. Onyń qanyna qolym bylǵanǵan joq. Qazaq pen qyrǵyzdyń egin salyp otyrǵan toqymdaı qunarly jeri bolsa, pereselenderge tartyp áperip, baı-kýlaktardan para alǵandardyń ishinde siz de barsyz. Ol daýsyz. Al, endi halyq ashyqty. Sol halyqtan alǵan maldyń eń bolmasa bir mysqalyn qaıtarsańyz, sizge qylaýdaı da zıan kelmeıdi. Bul jalǵyz meniń tapqan emes, keńestiń qabyldaǵan qaýlysy. Biz tek sol sovdeptiń uıǵarymyn oryndaýshy ǵana. Bizdiń esebimizshe, Áýlıe-Atadaǵy dúkenderińizdiń qambasynda basqa múlikti bylaı qoıǵanda, tek bıdaıdyń ózi úsh myń put. Un da sondaı. Mine, osy astyqtyń eń kemi úshten biri mine, myna qazanǵa túsýi kerek! — Turar jıegi arpa atalasynan jaǵaldanyp qalǵan dáý qara qazandy nuqyp turyp kórsetti. — Solaı, Aıbar aqsaqal! Maǵan bir ýysy da keregi joq, mine, myna jatqan ashtarǵa kerek. Ómir boıy osylardyń qanyn soryp, toıǵan qandaladaı bolyp turýyńyz mynaý. Endi kezekti dúnıe. Qolynan qaıyr bermeıtin sizdeı qortıǵandardan astyqty zorlap alamyz.

— Áı, ákeńdeı kisimen qalaı-qalaı sóılesesiń, naısap!

Aıbardyń shot jelkesi shodyraıyp, tula boıy shytyr jegen ógizdeı birte-birte isinip bara jatty. Kóziniń aldy yrbyńdap tartyla berdi. Túkirigi saqalyna shashyrap, sózi baj-bujǵa ulasa bastady:

— Óspeıtin bala, ónbeıtin daýdy qýady, qaıdaǵy-jaıdaǵyny daýlap daýryqpa! Atymtaı jomart bola qalǵyń keledi, á! Meniń jadymnan jurtqa shúlen taratyp, jaqsy atanbaqsyń ǵoı? Osyndaǵy qýsıraqtar «Turar, Turar!» degenge tym dalıa berme. Men tegin jaratylǵan jan emespin. Aıbar degen atymdy arǵysy — Qoqan, Samarqan, berisi — kúlli Áýlıe-Ata atyraby biledi, ardaqtaıdy. Halyqtyń qadirlisimen oınamas bolar. Oınaqtaǵan bota ot basar.

— Astyńa batsa altyn er, atyp ur da — otqa jaq degen sol halyq. Siz halyqtyń arqasyna batyp tursyz. Qadirlisi, ardaqtysy sizdeı bolǵan eldiń sory qalyń. Sóz bitti. Sharýa kóp. Saý turyńyz.

Aıbar tobyn endi kózine de ilmeı, Turar Mırza-aýfqa buryldy:

— Ázirshe barymen amaldaı turyńyz. Astyq jetkiziledi. Tabamyz astyqty. Men keshikpeı oralamyn.

Osyny aıtyp beri buryla bergende Aıbardyń qasyndaǵy urma top Turarǵa tap berdi.

— Usta bálemdi! — dep qyryldady Aıbar irkildep. — Osydan-aq kórdim ǵoı kóresini. Ólse — quny meniń moınymda, qoryqpańdar, uryńdar búldirgini!

Mundaı tutqıyl shabýyl kútpegen Turar qaltasyna qolyn salyp úlgirmeı, qapy qaldy. Alpamsadaı túksıgender onyń qos qolyn arqasyna qaıyryp, basqalary basyna qamshy tóndire bastady. Mırza-aýf ara túspek bolyp:

— Oý, oý, myrzalar bularyń jaramas. Beıqadir bolmańdar, — dep bir-ekeýin jeńderinen tartyp kórip edi, ojar qoldar onyń ózin ushyryp túsirdi. Sol shaqta oıda-joqta álgibir kirpigi ǵana qımyldap otyrǵan álsiz bala shyryldap jylap jiberdi. İsip-keýip otyrǵan sheshesi, munshama qaırat qaıdan paıda bolǵany belgisiz, kenet atylyp baryp, Aıbardyń alqymynan ala tústi. Ózine adam emes, kórden turǵan árýaq jarmasqandaı bolǵan Aıbar «allalap» baryp kózi alaryp shalqalaı berdi. Turardyń qolyn qaıyrǵandardyń biri Aıbardy albasty pishindi áıelden qutqarmaq bolyp umtyla bergende, Turar qaltasyndaǵy revolverdi alyp ta úlgirdi...

Aspanǵa atylǵan myltyq daýysyna jan-jaqtan lezde jurt jınalyp qaldy. Bazardaǵy jan bitken birden birge habarlanyp Mırza-aýftyń aýlasyna qaraı aǵyldy. Halyqtyń dúrlikkeninen seskenip, polısıa da azandatyp, attaryn oıqastatyp tez jetti.

— Tarańdar! Tarańdar! — dep atty jasaq aldynda kim kezdesse, sony doıyr qamshymen osyp ótip, jurtty setinete bastady.

— Turardy ustamaqshy! — dep shyryldady tútilgen top.

— Oıbaı, bermeımiz! Qolynda ólemiz! — dep órshelene qaıta umtyldy qalyń jurt.

Daýyldaǵy órtti qozdyryp almaıyq dep shoshynǵan polısıa Turarǵa tiktep tıise almady. Sony kórgen Turar dereý satyly arbaǵa qarǵyp shyǵyp, qalyńǵa qarap, jaı otyndaı jarqyldady:

— Eı, jarandar! Bireýdiń úıi órtenip jatsa, bireý baryp dereý sol órttiń otyna qoıdyń basyn úıitip jatyr deıdi. Mine, myna Aıbar baılar sondaı. Halyq shildedegi kóldeı keýip, ashtyqtyń tyrnaǵyna ilingende, Aıbar baıdyń qambalary astyqtan shermıip tur. Árbir qadaǵyn ákesiniń qunyndaı áýelete satyp, halyqtyń qasiretinen paıda taýyp, baıyǵan ústine baıyp barady. Osy da ádilet pe, aǵaıyn?! Ol seniń taban aqy, mańdaı teriń. Bólshevıkter sol aqyndy qaıyryp, ashtardy ajaldan aman alyp qalý úshin kúresedi. Bul Aıbarǵa unamaıdy. Mine, shataqtyń basy osy. Keshikpeı, kúniń týady, juldyzyń janady, halqym. Ýaqytsha úkimet qulamaı, kúniń osy. Keshikpeı keńes jeńip, baǵyń ashylady. Bólshevıkterdi qoldańdar, halqym. Janashyryń, basyńa bult tóngende qol ushyn berer qamqoryń sol. Myna Aıbar sıaqtylardyń mal-múlkin alyp, kembaǵaldarǵa bólip berip, ádilet isine kómektesińder. Ashtyqpen kúres úshin joryqqa shyǵyńdar! Jalǵyz Áýlıe-Ata shahary emes, bul ádilet maıdanyn Kúıikte de, Kúrkireýde de, Maqpal men Sámbette de, Talas pen Tastóbede de, Úsh Maral men Úsh Qorǵanda da, Aspara men Asada da — barlyq bolystarda júrgizińder! Jer-jerdegi keńes uıymyna demeý bolyńdar. Sonda azattyq tańy tez atpaq. Tańyńdy tezirek atqyz, halaıyq!

Daýyldaǵy sekseýil shoǵyndaı jalyndaǵan jas adamnyń myna sózi óli ózekke nár júgirtkendeı, joq-jutań jurt teńiz tolqynyndaı býyrqanyp, býyrshyndaı shıryǵa tústi. Turar kóziniń qıyǵymen Aıbardy izdep edi, qyrǵıdan qoryqqan bódenedeı búk túsip, boıyndaǵy isik jel shyǵyp ketip, bir ýys, myrjıǵan jaman shal bola qalypty. Sálem berseń, jeńiniń ushyn ustatatyn, kózin marǵaý ashyp-jumatyn pańdyqtan tamtyq ta kórinbeıdi. Kól tartylyp shól bolǵandaı bir dáýir eken.

Baıaǵyda Merkeniń Tórtkúl bazarynda osy Aıbardy Aqkózdiń aqjal sary atynyń ústinde turyp tuńǵysh kórgeni esine tústi. Bala qıalmen sonda Turar ózin Kýtýzovqa balap, Aıbardy Napoleonǵa teńep, qıal darıasyn keship soǵysyp edi. Arada jyldar ótip baryp endi sol bala kóńildiń beıkúná qıaly shyndyq sıaqty bolǵanyn da oılady. Onda Aıbar aıdarynan jel esken, tyrbyq tapal tóbesimen aspandaǵy juldyzdardy tirep turǵandaı tarpań edi. Endi qartaıǵan shaǵynda da sharýasy shalqyp, Merkeniń kemerine syımaı, Áýlıe-Atanyń oıazy emes, oıazdan bylaı da emes, búkil qalanyń saýda taǵdyryn óz qolyna tutyp, ýaqytsha úkimettiń bastyǵy Astahovqa aıtqanyn istetip, aıdyny shalqyp turǵan shaq edi. Endi sol aıdyn shóleńge aınalǵan sıaqty eken. Muny kórip, Turar jaqsy nyshanǵa jorydy.

— Ýa, halaıyq! Jańa myna Aıbar baı: «Joıylsyn bólshevık!» — dep jaǵyn jyrta aıqaılady. Nege ol bólshevıkti ata jaýynan da jek kóredi? Nege bólshevık joıylsyn! — deıdi? Bólshevık degen kim ózi? Aıbar aıtqandaı, shynnan qaraqshy ma? Shynnan qanypezer me? Joq, baýyrlar! Bólshevık seniń qorǵaýshyń. Bólshevık seniń qamqorshyń. Aıbar jek kórse, mal ashýy — jan ashýy dep jek kóredi. Aıbardyń qambalarynda alty myń put bıdaı men un jatyr. Al, osynyń bári sol Aıbardyń mańdaı terimen tabylǵan astyq pa? Aıbardyń soqa sońynda júrgenin kórgenderiń bar ma? Oraq oryp, beli talyp júrgenin kórgenderiń bar ma? Qyrman bastyryp, topan jutyp, qatalap júrgenin kórgenderiń bar ma? Aıtyńdarshy, men surap turmyn ǵoı, kórgenderiń bar ma?!

— Joq!

— Joq! — degen joıqyn daýystan Atshabar alańy solq-solq ete qaldy. Shirkeýdiń pıazbas kúmbezderine, altyn kemerlerine qonaqtap otyrǵan kepterler zeńbirek úninen úrikkendeı dúr- r-r kóterilip, aspanda apyr-topyr ushyp júrdi.

— Al endeshe sol Aıbardyń aram astyǵy — kedeılerdiń adal eńbegi. Bólshevıkter sol astyqty shyn ıelerine, myna ashtan isip-keýip jatqandarǵa qaıtaryp beredi. Jylan jylynyń qaharyna ushyrap, qos qoldaryn tóbesine qoıyp, qońyz terip, alǵy men keýrek terip jep ashyqqandarǵa bólip beredi.

Turar óz daýysynyń jańǵyryǵyna ózi qulaq salǵandaı sál ǵana tynystady da, halyq siltideı tynyp qalǵanyn kórip, sol tynyshtyqty áldekim buzyp jibermesin dep, lezde sózin sabaqtap alyp ketti:

— Aıbardyń astyǵy qambada shirip jatqanda, sonaý Merke dalasynda maly myńǵyryp jatqanyn bireý bilip, bireý bilmeıtin shyǵar. Málimet bereıin: Aıbardyń bir basynda bes myń qoı, myń jylqy bar. İri qarany ol kisi kóp ustamaıdy. Jáne qoıdy bes myńnan asyrmaıdy. Ósimin ústinen kertip-kertip, Tashkenttiń, Namanǵannyń, Qoqannyń bazarlaryna aıdattyryp, altynǵa aınaldyryp otyrady. Jylqy da solaı. Al, halaıyq, sonda Aıbardyń erni kezerip, jalań bolyp, tabanyn tas tilip, tóbesinen kún ótip, qoı sońynda júrgenin kórgenderiń bar ma? A? Kórgenderiń bar ma?!

— Joq!

— Joq!

Shirkeý ústinde qalyqtap júrgen top kepter jalt burylyp, endi Atshabar alańynda tynyshtyq bolmas degendeı, bir búıirlep, Qarahan áýlıe kúmbezine qaraı oıystady.

Qyzyl shoqty daýyl úrlep, alaýlatyp áketkendeı, endi ony óshirip, basa alatyn dármen Astahov úkimetiniń, Aıbar pármeniniń qolynan kele qoımas. «Qaıran Aqkóz, — dedi Turar esil sardardy eske alyp. — Osy kúndi kóre almaı, armanda kettiń-aý!»

Biraq Aqkózdiń isi ada ketken joq. Halyq qaıta kóterildi. Qurǵaq kúzde ashtyq pen sasyq kóbelek jaılap ketken. Áýlıe-Ata atyrabyna soltústikten soqqan daýyldyń lebi kelip jetkendeı eken. Endi keshikpeı sol daýyldyń ózi de turatyn shyǵar...

* * *

Áıel bir kezde kózin ashyp edi, baǵanaǵy ý-shýdan belgi joq. Turar da joq, Aıbar da joq, tóbeles tilep túksıgen tóbetter de joq. At oıqastatqan polısıa da kórinbeıdi, daýyldaı dúrkiregen qalyń halyq ta sap bolǵan.

Álgide bul Aıbardyń alqymynan alyp, Turarǵa ara túskende, kenet myltyq atyldy. Odan arǵysyn bilmeıdi, esi aýyp qulap qalǵan eken. Áldekimder aýlanyń ishine kirgizip, dýalǵa súıep ketipti. Kózin ashyp, aldymen izdegeni — balasy edi, ol janynda otyr eken. Sheshesiniń kózi ashylǵanyn kórip, aqyryn yrjıyp ezý tartty. «Qudaıǵa quldyq, endi ólmeıdi», — dedi áıel balasynyń kúlgenin kórip, ishi jylyp:

— Turar kókeńdi tanydyń ba, qulynym? — dep sybyrlady áıel.

Bala sheshesiniń sózin emeýrinnen túsinip:

— Bizdi alyp kelgen kózildirikti kisi me, apa? — dedi.

— Iá, qulynym. Ol seniń Turar kókeń toı. Arystannan týǵan asyl ǵoı. — Áıeldiń kózinen jyp-jyly jas jyljyp, borjyǵan kógis betin jylǵalaı aǵyp jatty.

— Meni tanymady. Tanymaǵany jaqsy boldy. Meniń mundaı halge túskenimdi bilmeı-aq qoıǵany durys. Qulynym, — dedi balasynyń basynan sıpamaq bolyp, qol sozyp. — Qulynym, esińde bolsyn. Ol seniń Turar kókeń. Ol da sendeı joq-jetim bolǵan. Baýyryma salyp, emshegimdi embese de, ana ornyna biraz jyl anasy bolyp edim. Álim jetkenshe, janym ashyp edi. Osymen eki qater shaǵynda ara tústim. Men beıbaqtyń kúnám kóp shyǵar, biraq sol eki ret tóngen tajaldyń betin tyrnap ara túskenim, meniń kúnámdi jeńildeter. Aıdaýǵa ketken ákesin kútpeı, ázázildiń tiline erip, qaınyma qosyldym. Odan sen týdyń, qulynym. Eresekterdiń joly buralań bolǵanmen, seniń ne jazyǵyń bar, qulynym? Sen perishtesiń ǵoı. Bilip al, Turar kókeń ol seniń! Men tura almaı qalsam, bildiń be, qulynym, men ólip qalsam, kisilerden: «Turar kókem qaıda?» — dep sura. Ol seni óltirmeýge tıis. Apamnyń aty İzbaısha de, bildiń be? Ózimniń atym Arman de, bildiń be?!

— Bildim, apa...

— Ne bilesiń, baıǵus balam. «Kimniń balasysyń, ákeń kim?» — dep surasa: — Rysqul atamnyń balasymyn de. Moldabektiń balasymyn deme bildiń be? Moldabekti aıtpa. Qaı Rysqul dese, aıt: Jylqaıdardyń Rysquly de. Shymyr-SHilmembettiń Rysquly de, bildiń be? Umytpaısyń ba?

— Iá, jańa kóp adamdar aıtty toı: «Rysqulov, Rysqulov» dep. Umytpaımyn men. Bizge aýqat bergen kisi de: ortaq Rysqulov, ortaq Rysqulov deı beredi. Onyń aty Turar bolsa, nege «ortaq» deıdi, apa?

— Ortaq degeni syılaǵany toı, jaqsy kórip, aıtqany. Áıtpese, kókeńniń aty Turar. Umytpa, ulym.

— Umytpaımyn, apa — dep bala anasynyń baýyryna tyǵyldy.

Bıylǵy aspannan tambaı qoıǵan jańbyrdyń tyǵyny myna isip-kepken áıeldiń kózinen ashylǵandaı jylǵalap jyly jas aǵa berdi, aǵa berdi...

* * *

Tek-Turmastyń eteginde, Talastyń jaǵasynda áli nili taımaǵan jasyl alańqaıda bir úıir jylqy yqtap qalǵan. Jalyn jel jelbiretken tory aıǵyr úıirdiń bas-aıaǵyn jınap, qulyn-taıyna deıin shashaý shyǵarmaı, aýmaqty aınala shaýyp, kisinep-kisinep jibergende Qambar atanyń ózi jer tarpyp júrgendeı bolady. Qambar atanyń tuıaǵynan qalǵan oshaqtaı oıyqtyń dermenesi taptalyp, kıeli shóptiń ısi álemdi alyp ketedi.

Qara sur bult jyrtylyp, jyrtyǵynan jarq etip kún kóringendeı sonaý batysta Asaýdyń arty betinen Aısha-Bıbiniń kúmbezi jarqyraıdy. Bulttyń jyrtyǵy qaıta jamalyp, kún kórinbeı qalady. Kúnniń ózi álgi jyrtyqtan qulap túsip, Aıshabıbi kúmbezine aınala salǵan sıaqty.

Uly Talastyń inisi Asaý ózeni ǵashyqtardyń kıesi Aısha-Bıbi Asaýdyń arǵy betinde, Aısha-Bıbiniń súıgen jigiti Talastyń bergi betinde: ekeýin aıyryp turǵan — eki ózen, ekeýi bir-birine jete almastan, yntyzar kóńilder kónshı almastan bir-birine kúmbez bolyp qol bulǵasqan daýyldy dúnıe. Ózender tolqyny solardyń armanyndaı, eshbir óksigi basylmaı, taýsylyp bolmaı, júz-júz jyldar jylap jatqany tańqalarlyq.

Áýlıe-Ata kelbetin tutas kórgiń kelse, Tek-Turmasqa shyq. General Chernáev Áýlıe-Atany aralarda, shahardy sholý úshin Tek-Turmasqa beker shyqpaǵan. Jergilikti halyq ony Shyrnaı-pasha dep ketip edi. Shyrnaı-pasha darynsyz general emes eken, qaqpanyń aýzyn qan qylmaı-aq, shahardyń ústin shań qylmaı-aq, Áýlıe-Atany op-ońaı alǵan.

Qalany qanǵa bóktirý kerek pe, kerek emes pe? — dep osy Tek-Turmasta turyp bir mezgil oıǵa qalǵan da shyǵar.

Eger sol jyly Shyrnaı-pasha Talastyń jaǵasynan tek ıtmuryn men shońaına tikendi, taý sheńgel men shyrǵanaqty ǵana kórse múmkin, zeńbirekke kóbirek qol salýy da... Al biraq búkil Áýlıe-Ata zıfa terekten jelek jamylyp turady. Tipti Qarahan kúmbeziniń ezi sol zaý terekterden kórinbeı qalady. Qarahan kúmbeziniń aınalasy tolǵan múrde, uly zırat. A biraq olarda kúmbez joq. Olardy arsha butaǵyna orap kómgen. Kúmbez astynda jatsa da Qarahan patsha súıegi qýrap kúl bolyp ketýi múmkin. Al sonyń janynda kúmbezsiz jatqan Mámbet batyrdyń súıegi shirimeıdi. Óıtkeni onyń tabyt-besigi jasyl arsha.

Qara qustan qorǵalap, balapandaryn qanatynyn astyna jasyryp alyp, shar-shar etken aq taýyqty kórgen adam Áýlıe-Atanyń zıfa terekterin kóz aldyna elestete alady.

— Jigitter qarańdarshy, biz tarıhtyń uly sahnasynda turmyz, — dedi Turar qasyndaǵylarǵa jan-jaqty oraı nusqap. — Ana Alataý men Qarataý, myna Tek-Turmas osy sahna tórindegi dekorasıa sıaqty emes pe? Qarańdashy. Biraq biz aqtar emespiz, saıası qaıratkerlermiz. Revolúsıa taıaý. Bizdiń «Qazaq jastary revolúsıalyq odaǵynyń» kezekti májilisin osy oqshaý taýdyń baýyrynda ótkizýdi jón kórdik. Qalada ótkizý qaýipti. Sanaýly kúni sarqylǵan saıyn ýaqytsha úkimet tym qabaǵan bolyp barady. Saqtyq úshin ádeıi osy Tek-Turmasty tańdadyq.

Kúmbezdiń tuǵyryndaı sup-sur sandyq tastarǵa jaıǵasqan jastar odaq basshysynyń sózine qulaq salǵan.

— Revolúsıalyq jastar odaǵy ómir súrgeli kóp ýaqyt ótpese de, edáýir jumys júrgizdi. Onyń bárin tizip jatýdyń qajeti joq dep oılaımyn. Tabysymyzdy eshkim tartyp almaıdy, aldaǵy mindet qymbat. Sony ǵana tujyrymdaıyq. Sodan soń tez jer-jerge tarap, iske kiriseıik.

Turar óziniń serikterine kóz tastaıdy. Kúni keshe kópshiligi áli oń men solyn tanymaıtyn qyzylqanat balapandar sıaqty edi, endi muzbalaq taý qyrandaryndaı ysylǵan azamattar otyr. Anaý Qabylbek pen Maqsut, Turdaly men Tórebek Merkeden kelgen. Qarymbaı men Sydyq Abylanov osy Áýlıe-Atadan.

— Halyq aldynda áýeli Ýaqytsha úkimettiń zulymdyǵyn áshkereleý paryz. Onyń is-áreketi, saıası patsha úkimetiniń jalǵasy. Kerenskıı qolynan kelse Nıkolaı ekinshini áli de bolsa qutqaryp qalmaq. Tek halyq qaharynan qoryqqannan ǵana tutqynda ustap otyr. Qazirgi kezeńde túrli partıalar ózin revolúsıoner etip kórsetkisi keledi. Halyq qamyn jegen kúreskerler bolyp kóringisi keledi. Menshevıkter solaı, eserler men kadetter de solaı; anarhıserge deıin halyqqa janashyr bola qalǵysy keledi. Mundaı jaǵdaıda bizdiń «Qazaq jastary revolúsıalyq odaǵy» tek bólshevıktik komýnıser partıasynyń baǵytyn qoldaıdy.

Tabıǵat aıbyny albyrt jastardyń keýdelerine asqaq sezim kúshin quıǵandaı jigitterdiń janary aldaspannyń júzindeı jarq-jurq etedi. Anaý qıaq murtty Qabylbek, jas ta bolsa baısal tartqan sabyrly Qarynbaı, qyz minezdi sypaıy Sydyq, shyqshyty bultyldap turatyn qyzba Maqsut, ylǵı da manasshydaı eki ıyǵyn qomdanyp otyratyn Turdaly — bári de Turardyń sózin bólmeı selt etpeı qalǵan.

— Áýlıe-Ata bólshevıkter fraksıasynyń jetekshileri Hmelevskıı men Chernyshev joldastar, senderge sálem aıtty: Ýaqytsha úkimettiń týyn qulatyp, tuǵyryn talqandaıtyn mezgil jaqyn. Sol mezgildi jaqyndata túsý úshin, «Qazaq jastary revolúsıalyq odaǵy» músheleriniń belsendiligin, kúreskerligin arttyra túsý kerek. Biri-birimizden habar úzbeıik. Peterbýrg pen Tashkent Ýaqytsha úkimetti qulatqan zamat Áýlıe-Atada Keńes ókimeti úshin ashyq aıqas bastalmaq. Kázirgi mindet — sonyń úshin halyqty, kópshilikti Keńestiń ádildigine sendire berý kerek. Qabylbek, Maqsut, tez Merkege attanyńdar. Jigitterge sálem aıtyńdar. Sender onda, biz munda, jeńis týynyń astynda kezdesetin bolaıyq!

Turar maıdandas dostarymen qushaqtasyp qoshtasyp, sandyq tastardan sekirip, tómende turǵan jalǵyz atty jeńil trashpeskege bettedi.

Talastyń sýy qyzyl jartasqa sart-sart soqqylap, aq kóbigi aspanǵa shapshyp týlap jatty. Jar basyndaǵy Tek-Turmas kúmbezi teńselip turǵandaı kórindi.

* * *

Turar sol túni túsinde qıly-qıly, shym-shytyryq jaılardy kóp kórip, aqyry shydaı almaı bastyrylyp oıandy da, álgi kórgenderin esine túsirip, qarańǵy bólmede kózin ashyp biraz jatty. Tek esinde ap-anyq qalǵany polkovnık Astahovtyń kreslosy. Tórt aıaǵy jup-jýan, arqalyǵy bıik, qara bylǵarymen qaptalǵan shombal kreslo Ýaqytsha úkimet úıiniń tóbesine shyǵyp ketipti. Ári dese tórt aıaǵy aspanǵa qarap qańqaıyp qalypty.

— Bul ne sonda? — dedi Turar ózine ózi. — Kópten kútken saǵat shynnan soqty ma?

Tarıhı uly ister ózi uıyqtap jatqanda bolyp ótip ketkendeı, ol sol uly sátten qur qalǵandaı, kenet ornynan atyp turdy. Jastyǵynyń astynda jatqan shynjyrly saǵattyń qaqpaǵyn syrt etkizip ashyp, úńilip edi, saǵattyń shynysy ǵana kúngirt jyltyrap, sıferblat kórinbedi. Sıpalap júrip, pıdjaginiń qaltasynan kózildirigin alyp qarap edi, onda da eshteńe kóre almady.

Turar qarańǵyda kıinip bolyp, degenmen saǵat qansha ekenin bileıin dep, aýyz úıge shyǵyp, peshtiń ústinen shı shaqpaq izdedi. Peshtiń ústin sıpalap júrip, Nıkolaıdyń sýreti salynǵan sary samaýrynnyń ústindegi sháınek qoıǵysh qondyrǵyny túsirip aldy. Samaýryn ústinen domalaǵan temir jerdegi bos shelekke túsip, aýyz úıdiń ishi qańǵyr-quńǵyr, azan-qazan boldy da ketti. Endi ydys-aıaq eshkim tımese de ózinen-ózi seńdeı soǵylysyp jatqandaı kórindi. Qorjyn tamnyń qarama-qarsy bólmesinde Sábdenniń qos boıjetkeni Sálıma men Álıma jatýshy edi. Solar bótenshe oılap qalar ma eken dep Turar qysyldy. Ol syrtqy esiktiń ilgishin izdep, dalaǵa shyǵa bergende, qyzdar bólmesiniń esigi ashylyp:

— Bul kim? Aǵaı, siz be? — degen Sálıma daýysy sybyrlaı da syńǵyrlaı shyqty. Sálıma uzyn ish kóılegi aǵarańdap, jaqyndaı berdi.

— Iá, men, Sálıma, shı shaqpaq izdep edim... Saǵat qansha boldy eken, bileıin dep edim.

— Aǵataı-aý, áli tún ortasy ǵoı, kıinip alǵansyz ba? — Sálıma peshtiń ústinen shı shaqpaqty op-ońaı taýyp, bir shıin jaǵyp kep jibergende, kishkentaı aýyz úıden túnek túrile qashyp, sál-sátke jap-jaryq bolyp ketti. Shı lezde lyp etip óship qaldy. Áp-ázir qarańǵyny jarq etkizgen, shyrpy emes, myna boıjetkenniń tanadaı kózderi sıaqty edi. Tátti uıqydan kenet oıanǵan qyzdyń eki beti albyrap, alaý lep teýip turǵandaı, jup-jumyr appaq tamaǵynan átirdiń ádemi ısi shyǵady. Uzyn aq jibek kóılektiń keýdesi oınaqshyp, asaý attaı týlap bara jatqan tárizdi.

Ash belinen tómen tógilgen qolań shashty Turar amalsyz aqyryn ǵana alaqanymen sıpaǵysy da kelip ketti.

Sol zamat shyrpy taǵy da jarq etti de, urlyǵy ashylyp qalǵandaı jigit álgide sozyla bergen qolyn jalma-jan keıin tartyp ala qoıdy. Qyzdyń ǵana kózderi sıqyr sáýle shashyp, qyr murynnyń tanaýlary deldıińkirep, kúlimsiregen qyzyl erinderdiń tasasynan marjan tister aǵarańdap, qulaǵyndaǵy sheńberli altyn syrǵalar bulǵańdap tur eken.

— Jeti túnde qaıda barasyz, aǵataı, júrińiz, shyraǵdanyńyzdy tutatyp bereıin, — dep qyz Turardyń bólmesine qaraı bettedi.

Sálıma jetilik jez shamnyń biltesin tutatty da, shynysynyń tompaq búıirin, jumsaq alaqanymen sıpalap turyp, uıasyna qondyrdy. Uıadaı bólmeniń ishine qońyrjaı áljýaz sáýle shashyrady. Keıde osylaı qarańǵy túkpirge jetilik shamnyń jup-jýas sáýlesi shashyraǵanda, adam janynyń typ-tynysh, ýaıymsyz, qamsyz jatqan túkpirine de áldenendeı nur sebelegendeı bolady. Aq jaımaly temir tósek, ońasha bólme, qarańǵy tún, aldynda turǵan sulý qyz... Myna qysqa ǵumyrda jıyrma eki jyl jasap, onyń bárin derlik tirshiliktiń arpalysymen ótkerip, neshe alýan kúres muhıtyn keship júrip, bul dúnıede beıýaıym jaıbaraqat sát, uıadaı úı, jyly tósek, sulý qyz bolaryn ol múlde oılamaǵan sıaqty. Ras, ol áıel janyn túsinbeıtin, ne túsingisi kelmeıtin, áıel balasynan beziner taqýalyqtan aýlaq. Sulý qyz, súıkimdi qylyq kórgende onyń da júregin erekshe syzdatatyn bir-aq jan bar edi, onyń ózi de shyndyqtan góri tek eles, áldeqashan bir kórgen tátti tús sıaqty bir nárse edi. Oǵan qazir de bir ǵana sátke, myna alageýim, maıda munarly bólmede dál aldynda turǵan Sálıma sol Natasha sıaqty bolyp kórindi. Altynshy jyldyń alasapyranynan keıin onymen qaıtyp kezdesken emes. Natasha bul dúnıede adam beınesinde qalmaı, ádemi mýzykaǵa aınalyp ketken tárizdi. Ol Turardyń keýdesinde ylǵı da «Polonez» bolyp yzyńdap, belgi berer edi.

— Aǵataı, sheshinbeısiz be? — dedi Sálıma kónetoz sur paltonyń túımesin sıpalap turyp, Turardyń betine jáýdireı qarap, sybyrlap qana.

Sol sát tereze syrtynan gúrs etken daýys oqys estilgeni sonsha, ekeýi de selk ete qaldy. Turar júgirip baryp, terezege úńilip edi: qap-qara aspannan tarmaq-tarmaq tamyrymen qoparylǵan altyn báıterek kóringendeı boldy. Altyn aǵash butaqtary, tamyrlary salańdap, qobyrap sál sát turdy da, lezde janyp ketkendeı joq boldy. «Kúzde naızaǵaı jarqyldaǵany nesi?» — dep Turardyń kóńili beımaza. Bir jaǵynan — qara túndi qaqyratqan naızaǵaı, bir jaǵynan — ońasha úı, sulý qyz. Adamǵa taǵdyr keıde eki alaqanyn jumyp turyp, syı usynady. Qaısysyn tańdarsyń: bos alaqandy ma? Oljalysyn ba? Zaý terekter qınala yńyranyp, dinderi syqyrlap, ary-beri teńselip tur.

Turar eski paltonyń tós qaltasyna qol suǵyp jiberip, álsiz sáýlege shaǵylysyp, jalt etken sup-sur besatardy sıpalap, jeńimen súrtip, qaıtadan tós qaltasyna saldy.

Besatardy kórip, Sálıma túsi bop-boz bolyp ketti de:

— Aǵataı, ony qaıtesiz? — dedi daýysy dirildep.

— Keshir, Sálıma. Men kettim. Ýaqyt tyǵyz, — dep Turar tabaldyryqtan asyǵys attap, tastaı qarańǵy, kórdeı sýyq dalaǵa shapshı shyqty. Onyń júris-turysynda, qımylynda myna daýyldaı kúshti bir qudiret bar shyǵar, áıteýir buǵan úırene qoımaǵan tik qulaq kók tóbet te bul joly jaı ǵana «rrr» etti de, Turarǵa tura atylmastan úıshiginde búktetilip jatyp qaldy. Biraq ıtten de saq Sábden darbaza jaq esiktiń ashylǵanyn estip qalyp, jeıde-dambalshań dalaǵa janushyra dalbaqtap shyǵyp, irgeles úıdiń terezesinen jyltyraǵan shyraǵdan jaryǵyn kórip: — «Myna bólshevık bala tún ishinde nege oıaý?» — dep esikti ashyp kire berip edi, qarsy aldynan Sálıma shyqty. Sábdenniń oıyna lezde ibilis kirip, qyzym Turarmen shatasqan eken dep oılady. Buǵan ishinen qýanyp ta qaldy. Biraq qansha aıtqanmen áke ǵoı:

— Tún ishinde bóten bólmede neǵyp júrsiń? — dep dúrse qoıa berdi.

Sálıma urlyǵy ashylyp qalǵandaı qysylǵanmen, kinásiz ekeni ózine aıan, ákesine jaǵdaıdy túsindirdi. Ákesi áýeli Turardyń túsiniksiz áreketine mán bermegendeı enjar keıipte tur edi, kenet:

— Besatary bar dediń be? — dep qaıta surady.

— Óz kózimmen kórdim, kóke.

Ákesi «ymm» dedi de, óz úıinen shekpenin kıip qaıta shyqty da, japsarlas otyrǵan inisi Ábdenniń úıine bettedi. Ekeýi bir ananyń qursaǵynan shyqqan uıasy bir bolsa da, tirshilikte óz aldaryna shańyraq kóterip, qońsy qońly da, darbazalaryn bólek-bólek shyǵardy. Biriniń úıine biri kóshe aınalyp kirýshi edi. Sábden kóshege shyǵyp Ábdenniń qaqpasyn tarsyldatyp jatpaı, terezesin tyqyldatty. Ar jaqtan asyp-sasyp ańyra qaraǵan inisine:

— Esikti ash, tyǵyz sharýa bar, — dedi.

«Mynaý, sirá, Shaqpaqtyń daýyly», — dedi Turar kóshege shyqqanda jeldiń kúshin ábden sezip. Kene tozdaý sypaıy sur paltodan yzǵyryq lezde ótip ketti. Turar paltonyń jaǵasyn kóterip alyp, áskerı kazarma turǵan Bazar kóshesine qaraı tartty. Eki arada bulym-bulym kósheler kóp. Ásirese Qarabaqyr, Namanǵan mahallalarynyń tusy qaýipti. Qap-qarańǵy tún turmaq, qyzyl ińirdiń ishinde ótken-ketken saıaqtardy tonap alatyn ury-qarylary kóp, kóshede sham joq.«Ókimet osy máselege kóńil bólse eken», — degen aryzdarǵa qala bastyǵy Motáshevtiń aıtqan jaýaby el arasyna mátel bolyp tarap ketken. «Kórgendi adamdar kún batqan soń kóshege shyqpaı, úıinde otyrsyn», — degen edi qala bastyǵy.

Sur paltonyń etek-jeńin jel keýleıdi. Etekten engen jel Turardy eki qoltyǵynan kóterip, áldeqaıda alyp usha jónelgisi kelgendeı ekilenip ketedi. Shaqpaqtyń túıe shaıqaltar uly daýyly ádette Áýlıe-Ataǵa jetkenshe ekpini basylyńqyrap qalar edi. Eki arada kóldeneń túsip Qarataý jatady da, qaharly surapyldan Áýlıe-Atany qart áje qaqpaılap turatyn. Tek Kúıik asýynan laqyldap tasqyndaı ótken ekpek yldılaı bere jýasyp qalatyn.

Bul jolǵy daýyl daýasyz soqty. «Áýlıe-Atada bulaı bolǵanda, surapyldyń uıasy — Shaqpaqtyń aýzynda jatqan Jýalynyń hali qandaı boldy eken?» — dedi Turar túrtinektep kele jatyp. Osy alapat Talas Alataýynyń Tobyshaqty tusynda, áıgili Aqsý-Jabaǵyly qursaǵynda tolǵatyp, Shaqpaqtyń qylta qaqpasy arqyly soǵady da, búkil Jýalyny basyp ótip, dál búıirinde jatqan Túlkibasqa tımeıdi. Jýalyda azynap alty táýlik aq boran soqqanda Túlkibasta jarqyrap kún shyǵyp turady.

Osy jaıdy esine túsirip kele jatqan Turar bir zamat oń ıyǵy úzilip túskendeı boldy da, etpetinen qulap, lezde ornynan atyp turdy. Qarsy aldynda deńkıip sulap jatqan dáý terekti tek nobaılap qana tanydy.

Á degende Turar oń ıyǵynan tıgen soqqyny Qapal mahallasy qaraqshysynyń qorǵasyn qolǵaby eken dep qalyp edi. Sálden soń esin jıyp, kóshege kóldeneń túsip jatqan atan bel dáý terekti kórip: «Ázir meni ajal almaıdy eken», — dedi. Sıpalap júrip kózildirigin taýyp, qulaǵan terekten áreń attap ótip, kazarmaǵa jetkenshe júgirdi.

Daýyl tolastaǵan joq. Túbi shirigen terekter shydaı almaı gúrs-gúrs qulap, qýraǵan butaqtar satyr-sutyr synyp jatyr. Surapyl daýyl jer betinen irikti de, shirikti de alastap, dúnıeni bir jolata qoqystan tazartyp alaıyn degendeı údeı soqty. Áýlıe-Atanyń jataǵan dombaz úıleri jeldi kúni ızen túbinde buǵyp qalǵan bódene qusap, tym pás tartyp, alasara túsken sıaqty.

Bazar kóshesine jetken jerde Turar aıaǵyna oralǵan áldeneden taǵy da súrinip kete jazdap, boıyn túzep, aıaǵyn shyrmaýdan ajyratyp alyp qarap edi: úzilip jatqan telegraf symy eken. Soǵýy qatty serippeli, sym temir tobyǵyn qıyp kete jazdady. Sonda Turardyń esine byltyr Merke boıynda osy sym temirge býynyp ólgen Sháki batyr tústi. «Qaıran kózsiz er! Ajalda da aqyl joq. Azattyq tilep, atqa qonyp, jaýdyń jaǵasyn jyrtqan sondaı er dushpannyń oǵynan ólmeı, jol boıynda bozdap turǵan sym temirge oralyp ólgeni ókinishti».

Osylaı dep, qulap jatqan telegraf baǵanyn oraǵytyp ótip, aıaq astyndaǵy qurǵaq japyraqtardy qaýdyratyp, sol qaýdyraq dybystan ózi elegizip, jan-jaǵyna jaltaqtaı qarap kele jatyp, kazarma qaqpasyna qalaı jetkenin de sezbeı qaldy.

— Toqta! — degen qatań ún estilgenmen, qara kórinbedi. Turar selk etip, qalt toqtaı qaldy.

Qaltadaǵy qoly besatardyń sýyq dúmin qysa tústi.

— Kimsiń?

— Ózimiz. Maǵan Hmelevskıı joldas kerek.

Qaraýyl Turardy óz úıshigine alyp kirip, fonardiń jaryǵymen bas-aıaǵyn sholyp ótti de:

— Dokýment, — dedi. — Osyndaı daýylda, tún ishinde kisi júre me eken? — dep qaraýyl renish bildirdi.

— Osyndaı daýylda kisi degen qara basyp, basyn kórpege tyǵyp uıyqtap jata ma eken? — dedi Turar qoınynan mandatyn sýyryp ala berip.

— Ne bop qaldy, joldas Rysqulov? — dep qartań soldat Turardyń betine bir, mandatqa bir úńildi.

— Tanymaı tursyń ba?

— Tanydym, joldas Rysqulov. Biraq beıýaqyt júrgenińiz túsiniksiz.

— Beıýaqyt emes, dál ýaqyt. Daýyldan soń naızaǵaı jarqyldaıtynyn, nóserden soń jarqyrap kún ashylatynyn bilmeýshi me eń?

— Ol ras. Biraq qazir kúz ǵoı, joldas Rysqulov. Kúzde naızaǵaı jarqyldaı ma eken?

— Jarqyldaıdy! Myltyǵyń oqtaýly ma? Patronyń mol bolsyn! Uqtyń ba?

* * *

Turar qýanyp qaldy: Stepan Knýtovıch oıaý eken. Muny jaqsy nyshanǵa jorydy. Osyndaı joryqty jaǵdaıda jaıbaraqat uıyqtap jatqan jaman yrym ǵoı. Balaýyz shyraǵdannyń tunjyr sáýlesi bir paraq aq qazǵa túsip tur. Qaǵaz betinde túsiniksiz shıfrlar, Turardyń tańyrqaǵan túrin baıqap, Hmelevskıı qoıý murtyn shıratyp qoıyp:

— Qarý-jaraqtyń qamy ǵoı. Azdaý bolyp tur, baýyrym. Óte az, — dedi.

— Demek, sen biledi ekensiń ǵoı?

— Neni, baýyrym?

— «Neni-neni» dep meni balasyna berme, joldas tóraǵa. Men sovdeptiń múshesi ekenim ras bolsa, shynyńdy aıt: ne bolyp jatyr myna álemde? Ne habar? Peterbýrgte, Tashkentte?

Turardyń qaratory reńi kúreńite bastaǵanyn baıqaǵan Hmelevskıı de endi salmaqtana qaldy. Ezýińdegi shala kúlki birden lyp etip qoıý qara murttyń astyna tyǵylyp qalǵandaı, óńi qatýlana berdi.

— Eshqandaı habar joq, baýyrym. Tym-tyrys. Jańa Tashkentpen habarlaspaq bolyp kórdim — tyrs etpeıdi. Telegraftyń tili baılanyp qalǵan sıaqty.

— Telegraftyń tili baılanyp qalǵan joq, úzilip qalǵan, joldas tóraǵa.

— O ne degeniń?

— Daladaǵy daýyldy kórmeısiń be, sezbeısiń be? Telegraf baǵanalary qulap jatyr.

Hmelevskıı Turardyń betine ejireıe qarap qaldy:

— Onda — shataq, baýyrym. Endi múlde habarsyz qalamyz.

— Túk te shataǵy joq. Tek at jekkiz. Stansıaǵa jetý kerek. Temir jol telegrafy istep turýy múmkin.

— A, bálkim, tań atqansha kúte tursaq qaıtedi? Qalalyq telegraf qalpyna kelgenshe...

— Joq, joldas tóraǵa, dál qazir júreıik! — Turar úni qatańyraq shyqty da, basshy adamnyń aldynda tym iri ketý artyq ekenin ańǵaryp qalyp, jaılap qana:

— Stepan Knýtovıch, júregi bar bolǵyr birdeńeni sezedi: osy tún tegin emes. Júreıik, a, Stepan Knýtovıch, — dep sózin sybyrmen aıaqtady.

Hmelevskıı toqpaqtaı jýan judyryǵyn murtyna eriksiz apara berdi de:

— Durys, baýyrym. Men de elegizip, uıyqtaı alǵan joqpyn. Júrgenge jórgem ilesedi, aıda, kettik! — dep Turardyń jaýyrynynan jalpaq alaqanymen sart etkizip salyp qaldy.

— Áıtkenmen, sen baýyrym, balýanǵa uqsaısyń, — dedi Hmelevskıı óziniń álýetti qoly tutasqan tasqa tıgendeı bolǵanyn sezip. — Jotań myqty eken.

— O, Stepan Knýtovıch, meniki tek balýandyqtyń jurnaǵy ǵana ǵoı. Naǵyz balýan meniń ákem edi ǵoı, — dep Turar kózildiriktiń arjaǵynan qara barqyn munarda janary jasaýraǵandaı bolyp kórindi.

— Da-da, — dep Hmelevskıı de muńaıǵandaı keıip tanytty. — Qaıran áke. Meniń ákem de kúshti edi. Jalǵyz atymyz ábden aryǵanda, keıde soqany ózi súıreıtin. Jer tistelep júrip, joqshylyqpen arpalysyp júrip, o da ótti dúnıeden... Já! Jeter! Ótken-ketkendi keıin eske ala jatarmyz. Kettik stansıaǵa. Grach! Attardy daıynda! — dep garnızon qaraýylyna aıqaı saldy.

* * *

Arystan tartylǵan temir jol myń da toǵyz júz on jetinshi jyldyń jazynda Shaqpaq asýynan ótip, Jýalynyń jonarqasy — Borandy degen jerge kelip toqtap qalǵan. Áýelgi nıet boıynsha bul «shoıyn jol» áldeqashan Áýlıe-Ataǵa jetý kerek edi. Bolashaq stansıanyń úıleri salynyp, jumysshylar quralyp, Áýlıe-Ata jaryqtyq «otarbany» qarsy alýǵa qamdanǵaly qashan?! Biraq dúnıejúzilik soǵystyń botqasyna malshynyp qalǵan patshalyq Reseıdiń qazynasy qaǵylyp, qarjy jetpeı temir jol ókpek jeldiń ótinde, Talas Alataýyn baýyrlap, qasıetti Qarataýdy saýyrlap, Jýaly jerinde qaqaldy da qaldy. Keıinnen sol beket — Býrnoe atalyp ketti.

Biraq Áýlıe-Ataǵa temir jol jetpegenmen, telegraf baǵandary qaǵylyp, symy tartylyp, Tashkentpen baılanys ornap úlgirgen. Telegraf ákimshiligi Áýlıe-Atadaǵy ýaqytsha úkimettiń qolynda bolatyn.

Stansıaǵa jetý aqyret boldy. Daýyl burynǵydan da údeı túskendeı edi. Kóldeneń qulap jatqan terekter men baǵandardan óte almaı, at aıdaýshy Grach arbany kelesi kóshege burýǵa májbúr. Arba ústindegiler bir-birimen aıqaılap sóılespese, birin biri estimeıdi.

— Stepan Knýtovıch, ústimizge aǵash qulasa qaıtemiz? — dep artyna burylyp aıqaılady Grach.

— Qoryqpa, Grach, daýyldan tek qańqyldaq qazdar, maımaq pıngvınder ǵana qorqady. Sen Grachsyń ǵoı, — dep kúldi Turar. — Maksım Gorkıı degen jazýshyny bilesiń be?

— Bilmeımin, joldas Rysqulov.

— Bilmeseń, Gorkıı degen revolúsıa jazýshysy bar. «Daýylpaz» degen jyryn taýyp oqyǵyn. Ras, ondaǵy geroı — Daýylpaz qus, seniń famılıań sıaqty — uzaq qarǵa emes. Biraq uzaq qarǵa jaqsy qus. Ol — kóktem qusy ǵoı, solaı emes pe, Stepan Knýtovıch?

— Dál solaı. Grach — ptısa vesennáá. Onyń da Daýylpazǵa aılanyp ketýi ábden yqtımal.

Ózin Daýylpazǵa teńegenge kóńili ósip qalǵan Grach attardy saýyrlap, júristi óndire tústi. Aqyry stansıanyń jel shaıqaǵan fonarynyń dirildek sáýlesi de kórindi.

Jataǵan úıleri daýyldan jer baýyrlaı túsken uzyn, buralań kóshe kenet kilt úzilip, malta tas tósegen jol short kesildi de, Grachtyń arbasy oıqy-shoıqy jolsyz jermen syqyrlap baryp, oqshaý turǵan aq úıdiń aldyna toqtady.

Telegrafıst murny qolaǵashtaı, sol muryn jaıǵasqan beti asqabaqtaı iri kisi eken. Sovdeptiń basshylaryna qomsyna qarap, aıylyn jıar emes.

— Ýaqytsha úkimettiń bastyǵy ruqsat etpeıinshe, telegraf iske qosylmaıdy. Áýre bolmańyzdar. Tipti telegraf úıine enýge qaqylaryńyz joq. Shyǵyp turýlaryńyzdy suraımyn, myrzalar.

— Biz «myrzalar» emespiz, «joldastar» dep ataýyńyzdy ótinemiz, — dedi Hmelevskıı sabyr saqtap. — Siz qaı partıanyń adamysyz?

— Eshqandaı partıany moıyndamaımyn! — dep gújildedi dáý. — Men úkimetti moıyndaımyn. Partıa degenińiz kóp. Úkimet bireý. Kimdi moıyndaý kerek? Oılańyzshy ózińiz, myrza...a joldas... ǵafý etińiz...

— Joldas Hmelevskıı.

— Iá, joldas Hmelevskıı.

— Siz soldattar, jumysshylar, sharýalar Keńesi degendi estigen shyǵarsyz... keshirińiz, aty-jónińiz?

— Pavlo Sahno. Pavlo Kondratevıch.

— Joldas Sahno, solaı deýge ruqsat etińiz, óıtkeni siz, qansha degenmen jumysshy taptyń ókilisiz...

— Joq, men qyzmetshimin, keshirip qoıyńyz.

— Meıli, qyzmetshi bola qoıyńyz. Men sovdeptiń predsedatelimin. Myna Rysqulov joldas meniń orynbasarym. Ýaqytsha úkimet bizben sanasady. Sondyqtan janjalsyz tez Tashkentti qosyńyz.

— Óıtip qorqytpańyz. Keńesińiz ózińizge. Keńes degen úkimetti men bilmeımin. Meniń biletinim — Áýlıe-Ata ýeziniń ýaqytsha úkimeti, onyń bastyǵy — Astahov. Áne, men sonyń buıryǵyn moıyndaımyn. Eger qorqytsańyz, qarý jumsaýǵa májbúr bolamyn, — dep Sahno shoqpardaı koltti ústeldiń tartpasynan sýyryp alyp, aldyna qoıdy.

— Onda biz de kúsh jumsaýǵa májbúr bolamyz. Dalada qarýly úsh soldat tur. Qala berse, búkil garnızon bizdiń qolda. Ne tıimdi? Oılanyp kórińiz. Al siz adal qyzmet etkińiz keletin Ýaqytsha úkimet shynynda da ýaqytsha ǵana. Sonyń atyna mán bergen joqsyz ba, osy kezge deıin. Ýaqytsha ǵana, bálkim, ol ýaqyty taýsylǵan da bolýy. Biz tez ǵana Tashkentten sony bilýge tıispiz. Túsindińiz be, joldas Sahno?

Sahno buqa qusap moınyn ishine alyp koltti toqpaqtaı qolymen qysa tústi. Telegraf apparatyna bir, sovdeptikterge bir alara kóz tastap qoıdy.

— Grach! — dep Hmelevskıı artyna burylmaı, qaltasynan qolyn shyǵarmaı aıqaı saldy. Sahno túksıgen qalyń qastyń astynan bárin baıqap otyr: Hmelevskııdiń qoly qaltasynda, Rysqulov dep tanystyrǵan dembelshe jas jigittiń de oń qoly qaltasynda. Ol qoldar, sóz joq, qarý ustap turǵan qoldar.

Esikti serpe ashyp, shtykty vıntovkasyn umsyna ustap Grach pen eki soldat endi.

— Bularyńyz zorlyq, myrzalar... joldastar, — dep Sahno daýysy burynǵydaı barqyramaı, kúńkildep qaldy.

— Revolúsıaǵa qarsylyq bolǵan jerde, amalsyz zorlyq ta bolady. Zorlyq týdyryp otyrǵan ózińiz ǵoı, — dep tuńǵysh ret til qatty Rysqulov. Kózildirik kıgen qaratory qazaqtyń orysshany munshama múdirissiz sóılegenine Sahno tańdanyp, tańdaıyn taq etkizip, basyn shaıqap qoıdy da:

— Jaraıdy, janjaldaspaıyq. Tashkentten kimdi shaqyrý kerek? — dep telegraf apparatyna qaraı qol soza berdi.

— Tashkent sovdepi! — dep Hmelevskıı endi Sahnoǵa tónip kelip, keltekteı koltti Sahnodan alysqa ysyryp qoıdy.

Morze dybystary shıq-shıq etip, apparat tumaý tıgendeı biraz qaqalyp-shashalyp baryp, kenet saqyldap ala jóneldi. Apparattan aq lenta atqylap shyǵa bastady.

Hmelevskıı lentany ushynan ustaı alyp, jazýǵa úńildi. Turar da kózildirigin nyqtap qoıyp, jip-jińishke aq lentanyń jazýyna telmire qarady.

...Ahat atasy aıtar edi: «adamnyń peshenesinde jazýy bolad. Árkimniń taǵdyry anadan týasy, sonda jazylyp qoıylǵan. Onyń atyn — jazmysh deıdi. Al sondyqtan: jazmyshtan — ozmysh joq, — dep. Biraq ol ne jazý ekenin oqyp bilgen eshkim joq. Peshenedegi jazýdy kúni buryn oqyp bilý eshkimge de buıyrmaǵan».

Myna jińishke aq lenta Ahat atasynyń aıtqanyn jartylaı joqqa shyǵaryp turǵandaı. Munyń peshenedegi jazýdaı ekeni ras, al biraq ony oqyp-bilýge bolmaıdy degen tujyrymy beker eken, oqýǵa bolady eken.

— Men — Pershın, — dedi lentadaǵy jazý. — Tashkent sovdepiniń múshesimin. Siz kimsiz? Ne kerek?

— Biz — Áýlıe-Ata sovdepiniń basshylary Hmelevskıı jáne Rysqulov. Memlekettik telegraf jumys istemeı tur. Sondyqtan temir jol telegrafymen jalǵasýǵa májbúr boldyq, — dedi Hmelevskıı telegrafıske. Sahno onyń aıtqandaryn telegraf tiline aýdaryp jatty. — Dúnıede ne bolyp jatqanynan habarsyz qaldyq. Tashkentte ne bolyp jatyr?

Sál kidiristen keıin aq lenta taǵy da apparattyń aýzynan ıreleńdep shyǵa bastady. Hmelevskıı jaıshylyqta syr bermeıtin Turardyń alqyna dem alǵanyn baıqap qaldy. Kózildirigi túsip qalatyndaı bir qolymen kózine taqaı ustap alypty. Telegrafıst Sahno da lentada óz taǵdyry jazylyp jatqandaı ony gúrildek daýysymen ejiktep oqı bastady:

— Tashkentte ókimet Keńester qolyna kóshti. Ýaqytsha úkimet qulady. Jeti adamnan Búkil túrkistandyq atqarý komıteti quryldy. Jumysshy jáne soldat depýtattary Ólkelik Keńesinen — úsh adam, eserlerden — bir adam, sosıal-demokrattardan — bir adam. Petrogradta da Ýaqytsha úkimet qulady. Ókimet Keńesterdiń qolynda. Máskeýde qarýly kóterilis. Odan arǵy jaǵdaıdy biz de bilmeımiz. Tolyq nusqaý alý úshin sovdep atqarý komıtetiniń bir múshesin Tashkentke jiberińizder...

Aq lentaǵa odan ári túsiniksiz kóp núkte túsip ketti de apparat solq etip, aqyrǵy demi taýsylǵandaı tym-tyrys bola qaldy. Á degende eshkim de til qatpady. Bári de álgi habardyń áserinen aryla almaı qalshıysyp qalǵan. Qýanǵan da, qoryqqan da birdeı. Bir adamnyń ǵana emes, búkil ǵalamnyń peshenesindegi jazýdy oqyp qoıǵan soń, esteri shyǵyp ketkendeı bir zaman.

Kenet Hmelevskıı ún-tún joq, janyndaǵy Turardy qapsaǵaı denesimen bas salyp, qushaqtaı aldy da, sol qushaǵyn jazbaı teńselip turyp qaldy. Soldattar shydaı almaı «Ýra!» dep aıqaılap, olar da aımalasyp jatty. Ústel ústinde jaıynda qalǵan koltti Sahno kidirissiz alyp, qolymen salmaqtap qoıyp, zymıan oıdyń tolǵaǵynda tur. «Myna bólshevıkterdi jaıratyp salsam ba eken?» — degen jaman oı sýmańdap kóńilin buza bergende Hmelevskıı Turardy qushaǵynan bosatyp, Sahnoǵa qarap:

— Al, baýyrym, quttyqtaımyn! Revolúsıa jeńdi! Raqmet saǵan! — dep telegrafıstke qolyn soza berdi.

Sahno bólshevıkterdi atýdyń ornyna, olarǵa eriksiz qol usyndy. Biraq áli de túnerip turyp:

— Revolúsıa jeńse, basqa jaqta jeńip jatyr. Al Áýlıe-Ata kimniń qolynda sonda? Áli belgisiz emes pe? — dedi.

Myna tosyn saýal álgi aǵyl-tegil qýanyshty sezimdi lezde óshirip alǵandaı. Hmelevskıı men Turar bir-birine qarap: «mynanyń sandyraǵy ras» degendeı bir-birin ishteı uǵynysty.

— Qam jemeńiz, joldas Sahno. Petrograd pen Tashkentte qulaǵan ýaqytsha úkimet munda da joıyldy dep esepteńiz. Al cay bolyńyz! Joldastar, tez qalaǵa jeteıik!

Osyny aıtyp Hmelevskıı esikke qaraı bet aldy.

— Tez arada Sovdep múshelerin shaqyrý kerek! — dedi Hmelevskıı arbaǵa otyryp jatyp. — Grach! Baryńdy sal! Tez aıda!

* * *

Túnde, tún ishinde Turardyń daýylǵa qaramaı úıden shyǵyp ketkeninen sekem alǵan Sábden inisi Ábdenge baryp, osy jaıdy habarlaǵan soń Ábden de apyl-ǵupyl kıinip, báıbishesiniń: «Qaıda barasyń, oıbaı?» — degenine qaramaı, kóshege atyp shyqqan.

Qalanyń ortalyǵy Kaýfman kóshesinde turatyn Ǵumar ımamnyń bıik kók qaqpasyn mezgilsiz qaǵyp, kók tóbetin áýpildetip, tynysh eldi Ábden azan-qazan qyldy.

Imam myna daýyldy túnde buıyǵyp uıyqtap, boıy zil tartyp, tósekten turǵysy kelmep edi, sólbireıgen tuıyq qyzmetshi murty salbyraı túnerip:

— Qurmetti ımam, bir musylman tyǵyz sharýamen kelip tur, keshigýge bolmaıtyn kórinedi, — dedi.

— Aty-jóni kim, anturǵan?

— «Shýro-ı-Islamıanyń» adal azamaty Ábden degenmin deıdi.

«Shýro-ı-Islamıanyń» aty atalǵan jerde qoınyńdaǵy qatynyn da, baýyryndaǵy balasyn da qurban etýge daıar párýana ımam:

— Shaqyr qonaq úıge! — dep ornynan atyp turdy. Tulaboıyn jer tartyp turatyn zilmaýyr dertten qulan-taza aıyqqandaı, jaryqtyq jiti qımyldap, ıyǵyna aq shekpenin jeleń jamyla salyp, aıaǵyna kebis ile salyp, Ábdendi ımam dambalshań otyryp qabyldady.

— Aýzynda «Assalaýmaǵalaıkúmiń» joq, abdyrap júrsiń ǵoı, jaısyz habar ma? — dep ımam Ábdendi bir janshyp aldy.

— Aıyp menen, qurmetti ımam, asyǵysta shatasyp, sálem berýdi de umytyp ketippin. Keshire gór, áýlıem! Onyń ústine tósekten turǵan betim — dáretim joq, sizdiń qasıetti qolyńyzdy alýǵa kúnáqar bolmaıyn dedim.

Imam ózi de dáretsiz ekeni esine túsip, sasyńqyrap qaldy.

— Oqasy joq, sebebi bolsa, qudaı keshiredi...

— Sebebi bar, qasıetti ımam, sebebi bar. Álgi meniń týǵanym Sábdenniń úıinde bir bólshevık páterde turýshy edi...

— Qaı bólshevık? Orys pa, qazaq pa, noǵaı ma?

— Qazaq, qasıetti ımam. Turar Rysqulov degen.

— A-a, Turar Rysqulov. Álbette, bilemin. Ol naǵyz múttaıym, musylman qaýymynan shyqqan kápir ǵoı. Igi qaýymnyń aýqatyn tartyp alyp, kedeılerge, qul-qutanǵa bergizý kerek dep, búlik salyp júrgen sol emes pe? Ony qalaı páterge turǵyzyp júrgensińder?

— Qasıetti áýlıem! Men emes, Sábden, — dep Ábden búk túsip, búkireıdi de qaldy. — Sol bólshevık jańa ǵana úıden qarýlanyp shyǵyp ketipti. Bir sumdyq bolmasyn, bólshevıkter bir pále oılap júrmesin degen kúdik meni sizge aıdap keldi, qasıettim.

Ǵumar-ımam túsi surlanyp, taqyr basyn sıpalap, sál oılanyp qaldy.

— Kelgeniń durys bolǵan. Ábden áfendi, durys bolǵan... Tez Astahov myrzaǵa habarlasý kerek. Átteń, «Shýro-ı-Islamıanyń» taskeri joq, óz ókimeti joq. Sondyqtan orys ta bolsa, Ýaqytsha úkimetpen qol ustaspasa bolmaıdy. Eki tajaldyń bireýin tańdaý lazym. Bólshevıkten góri menshevık tıimdileý bizdiń musylman qaýymyna, uqtyń ba, Ábden áfendi? Sondyqtan ekeýmiz tez Astahov myrzaǵa jetsek kerek. Ol da osy Kaýfmannyń boıynda. «Shýro-ı- Islamıa» óz qýatyna kirip alǵansha, Ýaqytsha úkimetpen yńǵaılasyp tekeni — jezde, eshkini — apa, deı turýǵa májbúrmiz.

— Qasıetti ımam, men oqýym tam-tum, nadan adammyn. Áıteýir qudaıǵa qulshylyq nıetimen siz ustap turǵan qasıetti meshitke juma namazdan qalmaı baryp turamyn. Biraq túsinbeıtin nárselerim kóp, — dep Ábden myrtyq qanden qusap, daýyldy kóshede ımamnyń ana jaǵynan bir, myna jaǵynan bir shyǵyp, jeldiń yǵyna jyǵylyp, jortańdap kele jatty. — Aıyp kórmeseńiz, bir saýalym bar. Jańa Ýaqytsha úkimetpen ýaqytsha til tabysa turamyz dedińiz. Sonda keıin ózimizdiń qolymyz óz aýzymyzǵa jeter kún týa ma, qasıetti ımam?

— Iá, Ábden áfendi, Allaǵa syıynyp, Muhammed týyn kóterip, musylman ókimetin ornatamyz. Kápirlerden kıeli topyraǵymyzdy tazartamyz. Senderdiń, qazaqtardyń zıalylary adasyp júr. «Alashorda» degendi qurypty. Qudaıǵa shúkir, áıteýir bizdiń Áýlıe-Ataǵa ol tamyryn jaıa qoıǵan joq. «Alashorda» degeni tek qazaq mıllatynyń múddesin kózdemek. Óte kelte oılaıdy olar. Búkil ıslam turǵysynan oılasý kerek. «Shýro-ı-Islamıa» múddesi sol. Musylman qaýym birikkende ǵana kápirlerdi jeńe alamyz. Bildiń be, Ábden áfendi, qazaq qandastarǵa osyny aıta ber, aıta ber.

* * *

Qara daýyldyń, sońy aq boranǵa aınalyp, aq munar arasynan Áýlıe-Ata atyrabyna jańa tań atyp kele jatty.

Sovdep músheleri garnızonǵa bas-aıaǵy birer saǵattyń ishinde jınalyp ta qaldy. Chernyshev, Fedorov-Zavodskıı, Karev, Syganok sıaqty tarlan bólshevıkter Stepan Hmelevskıı men Turar Rysqulovty súıinish habarmen quttyqtap, qushaqtasyp, súıisip, keıbireýleri kózine jas alyp, balaǵa uqsap aıqaılap júr.

— Joldastar! — dep daýystady Turar myna jan tebirentken jaqsy qaýyshýshylardy ajyratqysy kelmegendeı sál toqtap turyp. Jurttyń nazary buǵan aýǵanda, sózin sabaqtady. — Qýanysh qutty bolsyn! Biraq Áýlıe-Ata Ýaqytsha úkimeti áli qulaǵan joq. Qýanysh ústinde osyny esten shyǵarmaıyq. Qazir jubymyzdy jazbaı Ýaqytsha úkimettiń keńsesine baryp, múmkindiginshe qan tógispeı, bılikti zańdy túrde qolǵa alaıyq. Ýaqytsha úkimetti taratyp, ıakı qulatyp, Keńes ókimeti ornaǵanyn halyqqa saltanatpen jarıalaýymyz kerek. Ol úshin ýaqytty ózimizge senimdi serik etpesek bolmas. Garnızon soldattary Ýaqytsha úkimet úıin qorshap alǵany jón dep bilemin. Al Sovdep músheleri keńsege enip, Astahovty jáne onyń orynbasarlaryn, úkimet múshelerin shaqyrtyp alýymyz kerek. Sóıtip, olarǵa erikti túrde bılikten bas tartqyzý kerek. Oǵan kónbegen jaǵdaıda ǵana qarýly kúsh jumsalady. Qalaı qaraısyzdar bul usynysqa, joldastar?

— Durys! Durys! — degen aıqaımen álgi qýanyshqa mas qaýym Turardy jerden kóterip alyp, birneshe álýetti qol ony aspanǵa atqylap, qaqpaqyldap qaıta tosyp alyp, qaıta atqylap, jerge áreń degende túsirdi.

Sovdep músheleri oılaǵandaı, Ýaqytsha úkimettiń basshylary úılerinde jaqsy tús kórip uıyqtap jatpaǵan eken. Bólshevıkterdiń áreketine qarsy qımyl uıymdastyrý ústinde eken. Ýez komısary Astahovtyń kabıneti tolǵan adam. Úkimet músheleri tap-tuınaqtaı bolyp, ádettegi oryndarynda otyr. Kabınetke kirip kelgen bette Turardy tańqaldyrǵan jaıt Ýaqytsha úkimet músheleriniń uqyptylyǵy emes, bulardyń arasynda ımam Ǵumar Halmurzaev pen shirkeý keńesiniń tóraǵasy Nıkodım Kalmykovtyń otyrǵanyna tań qaldy. «E-e, menshevık Astahov myrza endi din qaıratkerlerimen aýyz jalasyp, musylman men hrıstıan dinderin baýyrlastyrmaq bolǵan eken ǵoı. Der kezinde kelgenimiz qandaı jaqsy bolǵan! Áıtpese, ımam meshitten, pop shirkeýden sarnap berse, áli de dinshil halyqtyń qaısybir bóligi búlik shyǵaryp, áýre kóbeıer edi...».

— Myrzalar! — dedi Stepan Hmelevskıı esikten kirip kelgen boıda. Keıbireýler oryndarynan qopań-qopań tura bastap edi, komısar Astahovtyń qara kresloda miz baqpaı, bylq etpesten otyrǵanyn kórip, qaıtadan oryndaryna quıryqtaryn basty — Myrzalar! — Hmelevskııdiń daýysy ózi bıik, ózi keń kabınettiń ishinde kúmbirlep shyqqanda ol óz daýysyn ózi tanymaı qalǵandaı jan-jaǵyna, odan soń kabınettiń kúmbezdi tóbesine qarady.

Daýyldy tańnyń sáýlesi áli kabınet ishine darı qoımaǵan, komısar ordasy sonda da jap-jaryq: kúmbezdi tóbeden tómen qaraı salbyraǵan kishigirim shańyraqtaı shamdaldyń balaýyzdary samaladaı janyp tur. Komısar Astahov otyrǵan kreslonyń tusyndaǵy qabyrǵanyń kisi boıyndaı bóligi qaraýytyp, qara daqtanyp qalypty. Ol daqtyń ornynda budan segiz aı buryn II Nıkolaı patshanyń portreti bolýshy edi. Osydan segiz aı buryn, ıaǵnı 1917 jyldyń 2-naýryzy kúni kúndizgi saǵat 2-de II Nıkolaı óz qolymen bylaı dep jazdy:

«Memlekettik dýmanyń tóraǵasyna Aıaýly Reseı-Ananyń shyn baqyty men amandyǵy úshin men istemegen qurbandyq joq. Sol sebepti taqtan bas tartýǵa daıynmyn. Taqqa ulym otyrady, ol kámeletke jetkenshe ez qaramaǵymda bolady, taq ıesiniń atalyǵyna meniń baýyrym, uly knáz Mıhaıl Aleksandrovıchti belgileımin.

Nıkolaı».

Taǵy bir qolhat:

«Asa súıikti Reseıdiń tynyshtyǵy men amandyǵy, baqyty úshin men óz ulymnyń paıdasyna taqtan bas tartýǵa daıynmyn. Barlyǵyń da oǵan saıqaldanbaı adal qyzmet etýlerińdi ótinemin.

Nıkolaı».

Bul joly «buıyramyn» demeıdi «ótinemin» deıdi. Osy hatqa qol qoıǵan soń eki saǵattan keıin taqty ol ulyna emes, baýyry Mıhaılǵa qaldyrýdy ótinedi... Sóıtip, sodan beri ulan-baıtaq Reseıdiń san myńdaǵan keńselerinen II Nıkolaıdyń portretteri alyna bastap edi. Bul operasıadan Áýlıe-Ata da qalyspaǵan.

Jyl saıyn keńseniń ishin áktegende portrettiń asty aqtalmaı qalýshy edi. II Nıkolaı patshalyq etken jıyrma úsh jyl ishinde osy portrettiń tusyndaǵy qara kresloda qanshama oıaz bastyqtary otyrdy — biraq portrettiń astyn aqtatý bireýiniń oıyna kelmegen. Menshevık Astahov oıaz bastyǵy emes, oıaz komısary bolyp Áýlıe-Atadaǵy Ýaqytsha úkimetti basqarýǵa kelgende, árıne, aldymen patshanyń sýretin aldyryp tastady. Keńse ishin jańadan áktetýge nege ekeni belgisiz, áıteýir tártip bermedi. Sodan uzyn qara daq patshanyń ázireıil kóleńkesindeı bolyp áli tur.

Turardyń sonda taǵy bir ańǵarǵany — arqalyǵy bıik qara kreslo edi. Tutas emennen shabylǵan aýyr kreslonyń arqalyǵynda qos bas samuryq beınelengen. Komısar Astahov ony baıqamaǵan bolyp, jotasyn sol samuryqqa súıep, qazir de bylq eter emes.

Óz daýysyn ózi tosyrqap, kúmiljińkirep qalǵan Hmelevskııge Turar jalt qarap, qaırat bergendeı boldy.

— Myrzalar! Ýaqytsha úkimet qulady. Endigi jerde ókimet jumysshylar, soldattar jáne sharýalar depýtattary Keńesiniń qolynda. Qarsylyq kórsetpeýlerińizdi suraımyn. Qarsylyq kórsetý paıdasyz. Syrtta revolúsıaǵa berilgen qarýly soldattar tur. Qan tógisýdiń keregi joq! — dep Hmelevskıı sańqyldap ala jóneldi.

Otyrǵandardyń birsypyrasy oryndarynan ushyp-ushyp túregeldi. Komısar Astahov miz baqqan joq.

— Ýaqytsha úkimettiń qulaǵanyn nemen dáleldeısiz?

Komısar Astahov daýysy qyryldańqyrap, osy sózderdi meılinshe syzdanyp aıtty.

— Biz Tashkentpen baılanystyq. Tashkent Keńes qolynda, Peterbýrg te Keńes qolynda, myrzalar. Jaǵdaı solaı. Ine qaıda bolsa jip te sonda bolady demekshi, endi sizder de taıyp turasyzdar. Áýlıe-Ata Keńes ókimetiniń qolynda. Osymen sóz támám!

— Buǵan halyq qalaı qaraıdy eken, ony oıladyńyz ba? — dedi Astahov qımyldamaı, tek erni ǵana qybyrlap. Úkimettiń basqa múshelerinde ún joq. Tek tyqyrshyp, oryndarynan qozǵalaqtaı beredi. Imam jaryqtyq ásirese shydamsyz eken, qurdaı jorǵalap baryp, terezege qarady. Qaptaǵan soldattardy kórip: «Astafyralla!» — dep ornyna qaıta kelip otyrdy. «Bul araǵa qandaı ibilis aıdap keldi meni?» — dep púsháıman jep otyr. Basqalar onyń ne kórip kelgenin únsiz uǵysty da, burynǵydan beter buǵyńqyrap qaldy.

— Halyq durys qaraıdy, Astahov myrza, — dep qaıyrdy Hmelevskıı.

— Halyq sizderge, Ýaqytsha úkimetke óte yzaly, — dep qostady Turar. — Halyq ǵasyrlar boıy patsha tepkisinen qutylýdy armandaǵan. Patshanyń qazir ózi joq, biraq kózi otyr. Ol sizsiz, Astahov!

— Qalaısha? Men demokratpyn! Abaılap sóıleńiz, meniń monarhıamen úsh qaınasam sorpam qosylmaıdy, bólshevık Rysqulov!

Komısar Astahov Kerenskııdiń áýlıe atalyq kólemdegi kóleńkesi tárizdi edi. Sur french kıip, oń qolynyń bas barmaǵyn omyraýyna suǵyp otyratynyna deıin, tipti shashyn tikireıtip qysqa qyryqtyratynyna deıin Peterbýrgtegi bastyǵyna elikteıtin.

— Men abaılap sóıleımin jáne ár sózime jaýap bere alamyn. Siz patshanyń quıyrshyǵysyz. Ana otyrǵan kreslońyzdaǵy patshanyń gerbi — sizdiń tabynatyn aǵash qudaıyńyz...

Áý bastan beri syr bermeı syzdanyp otyrǵan komısar ornynan oq jylan shaqqandaı atyp turdy. Artyna burylyp kresloǵa qarady. Samuryq qustyń qos basy edireıisip, oǵan jansyz kózben tesile sýyq qarap qalypty.

— Mundaı usaq-túıekke saıası mán berip, sony sóz etýdiń ózi uıat, bólshevık Rysqulov. Men muny birinshi ret baıqap turmyn, — dep Astahov beri burylyp myrs etken boldy.

— Endi ol kresloǵa qaıtyp otyrýǵa batylyńyz barmas dep oılaımyn, burynǵy komısar Astahov. — Turar kenet ımam Ǵumar Halmurzaev pen pop Nıkodım Kalmykovqa qarap:

— Qurmetti ımam! Qurmetti shirkeý basy! Oryndaryńyzdan turyp, ana kreslony esiktiń aldyna alyp shyǵýlaryńyzdy usynamyn, — dedi.

Oıda joq bul usynysqa Ýaqytsha úkimet adamdary turmaq, Sovdep músheleriniń ózi túsine almaı ańtarylyp qaldy.

— Qaıtalap jatýdyń qajeti joq shyǵar, myrzalar! Turardyń bul sózi zaldyń kúmbirimen kóterilip, naızaǵaıdyń sharǵylyndaı es jıdyrmaı saq-saq ete qaldy. Turar usynysynyń mánine endi túsingen Hmelevskıı de:

— Káne, qımyldańdar! — dep gúr ete tústi.

Imam men pop kótergen qara kreslonyń sońynan jurt tabyt sońyna ileskendeı, ilbip basyp, syrtqa bettedi. Tek Astahov qana til-aýyzdan aıyrylyp, peri soqqandaı melshıip uzyn ústeldiń janynda qazdıdy da qaldy.

Pop Nıkodım ádeıi istese de, álde ádetine basyp istese de, áıteýir basynan bas kıimin aldy. Imam Ǵumardyń basynan dóńgelek qundyz bórki qozǵalǵan joq. 1867 jyldan beri jarty ǵasyr tapjylmaı turǵan kreslo-taq tuńǵysh ret ornynan jyljytylyp zaldan shyǵaryldy.

Merkeniń mektebinde musylmansha pánniń muǵalimi Álipbek balalarǵa qudaı jolyn úıretip turyp, Abaıdyń: «Bir qudaıdan basqanyń bári ózgermek» degen óleń jolyn qaıtalaı berýshi edi. Balalarǵa da jattatatyn. Jattaýyn jattaǵanmen sábıler onyń mánine tereń bara bermeıtin.

Abaı fılosofıasy Turarǵa jyldar aralatyp endi jetkendeı boldy. «Qudaı» dep turǵany tabıǵat, jaratylys, bolmys qoı Abaıdyń. Bir ózgermese, bir kóz talmasa myna qara kreslo qozǵalmas edi — bu da ótkinshi eken, baspaldaqty keń esiktiń aldyna shyǵaryldy.

Qala turǵyndary qaıdan habarlanyp qalǵany belgisiz, bólshevıkter men Ýaqytsha úkimettiń aıqasy bolyp jatyr degen sybys birden birge tarap, keńseniń aldyna qaraqurym halyq jınalyp qalypty. Esiktiń aldyna áýeli din basylary úlken kreslony alyp shyqqanyn kórip bári ań-tań. Qaısybiri qyzyq kóredi, qaısybiri jańalyq kútedi — áıteýir bári de bir uly habarǵa qulaqtaryn túrgen.

Turar endi bir sekýnd keshigý ajalmen teń ekenin búkil jan dúnıesimen sezdi. Myna qalyń qaýymdy kórip á degende sasyp ta qaldy. Munsha adam jınalar dep oılamaǵan. Kóshe kernep tur.

Dál qazir ne ımam, ne pop, ıakı ýaqytsha úkimet músheleri sóz bastap jiberse, sovdep tizginnen aıyrylyp qalýy múmkin.

Aq boran basylyp, aspannyń júzi ashylyp, tústikte Alataýdyń shyńdary jańa shyqqan kúnniń nurymen árbir shoqy aspanǵa shanshyla shyqqan oty jalaýdaı alaýlap tur eken. Terek butalaryn tutyp qalǵan qar túıdek-túıdegimen jerge túsip jatyr. Aǵash ekesh aǵashqa deıin keýdesin toltyra dem alyp, erkin bir kerilgen sıaqty da, sodan aq qar túıdek-túıdegimen ushyp túsip jatqan sıaqty.

Turar osy kórinistiń bárin qas-qaǵym arasynda ǵana ańǵaryp, oılanyp, súısinip jatýǵa ýaqyty bolmaı:

— Stepan Knýtovıch, káne basta! — dedi. — Munsha halyqty ádeıi shaqyrsań jıa almaısyń. Daıyn turǵan mıtıń. Tez basta, áıtpese sózden aırylyp qalamyz.

— Halyqtyń deni musylmandar eken. Seniń sóılegeniń oryndy, Turar, — dedi Hmelevskıı shyn ótinip. — Bul jerde taktıka da kerek. Káne, syzylysyp turyp almaıyq. Jolyń bolsyn, baýyrym. — Hmelevskıı osyny sybyrlap aıtyp, Turardy aqyryn arqasynan ıtermelep alǵa shyǵardy. — Senen soń orysshasyn men aıtamyn. Ustazy bolǵan bólshevıktiń myna yqylasy dem bergen Turar qolma-qol ózin-ózi qamshylap, on qolyn joǵary kóterdi.

— Ýa, halaıyq! Ýa baýyrlar! Myna kóterilgen kún — sen úshin eń baqytty kún. Endi aspanyńdy bult shalmas, qaıǵy-qasiretiń bolmas. Dál qazir zalym patsha quıyrshyǵy — Ýaqytsha úkimet qulady! Ókimet Keńester qolynda! Myna qara taqty kórip tursyń, halaıyq. Bul halyqty qanaǵan ulyqtardyń taǵy. Osy taqtyń ústinde otyrǵan ulyqtardyń jarlyǵymen talaı zaman kózińnen qandy jas aǵyp, talaı zaman joqshylyqtyń kebinin tirideı kıip, qan qaqsadyń. Osy taqtyń ústinde otyrǵandar saǵan sansyz salyq salyp, qanyńdy sordy. Asharshylyqtan kóziń ashylmaı, qulaqkesti qul boldyń. Osydan segiz aı buryn patsha qulady. Á, Qudaı, endi jaqsylyq bolǵaı! — dediń. Biraq baı — baı kúıinde, tóre — tóre kúıinde, kedeı — kedeı kúıinde qaldy. Nege? Nege deseń, Ýaqytsha úkimet — ústem taptyń úkimeti, baılar men bılerdiń, kýlaktardyń, pomeshıkterdiń dáýletin qoryǵan tóbetke aınaldy. Áne, ana qara taqqa qara, halaıyq! Ol qazir tóńkeriledi. Onyń tóńkerilgeni — seniń jotańnan zil qara tastyń domalap túskeni!

Turar sál tynystap, jan-jaǵyna qarap:

— Kárimbaı Qoshmambetov! Semen Karev! Tórebek Isabekov! Myna úsh soldat, sender de! Beri kelińizder! Myna kreslony úıdiń tóbesine kóterip shyǵyp, tóńkerip qoıyńyzdar! — dedi.

Atalǵan adamdar men aldyńǵy qatarda turǵan úsh soldat tez saty qoıyp, kreslony kók shatyrly eńseli aq úıdiń tóbesine alyp shyǵyp, Turar aıtqandaı tórt aıaǵyn aspanǵa qaratyp, tóńkerip qoıǵanda, baspaldaq ústindegi kún qatar sıaqty qańyltyr shatyrdyń kemerine kreslonyń uzyn arqalyǵy asyla berdi. Qos bas samuryq qus áldebir alyp mergenniń qanjyǵasyna baılanǵan jyrtqyshtaı salańdap, tóbesimen tómen qarap salbyrady da qaldy.

«Ýra!» — dedi soldattardyń arasynan áldekim. Sol-sol eken: «Ýra!», «Jasasyn Keńes!», «Ýra!» — degen únmen aralasyp, aspanǵa qaraı tars, gúrs-gúrs atylǵan myltyq daýystary estildi. Bul jeńis salúti edi. Terek basynda otyrǵan qarǵalar údere úrkip, tym-tyraqaı usha jóneldi. Imam áldene aıtyp aıqaılamaq bolyp edi, kóptiń daýysynyń astynda kómildi de qaldy. Áldeqaıdan ózbektiń kerneıi jar saldy. Kenet Kaýfman kóshe boıy jurt bir-birimen qushaqtasyp, bireýler bılep, bireýler kózine jas alyp, qýanǵannan kez kelgen adammen qushaqtasyp kórise beredi.

Áldebir qaýdyraǵan jaman ton kıgen adam Turarǵa qaraı umtyla túsip, biraq qalyń toptan beri óte almaı, qolyn erbeńdetip:

— Turar! Ýa, Turar! Men seniń ákeńdi bilemin. Men sonaý tómengi Talastan keldim, ákeń Rysqul... — dep baryp úni estilmeı ketti. Qalyń top ıin tiresip, seńdeı qozǵalǵanda álgi qaýdyraq ton tolqynmen birge kete bardy. Turardyń qulaǵyna «ákeń Rysqul...» — degen yzyń talyp jetkendeı boldy.

(Ekinshi kitaptyń sońy)

---