InfoHub Logo

Qýan kókem búgin kóńildi kórindi. Jarqyldap amandasyp, jalpańdap sóıleıdi.

— Áı, Barsqan, búgin men seni bir qydyrtaıyn dep keldim, — dedi tikendeı tikireıgen saqal-murtyn kús-kús alaqanymen ysqylap turyp. — Qalada ylǵı kók tútin jutyp tunshyqqan shyǵarsyń, ókpeń tazarsyn. Men seni búgin Aqsý-Jabaǵylynyń Muzartyna alyp baramyn. Tobyshaqtydan shyǵamyz.

— Oý, Qýan kóke, ol tym alys, bıik qoı...

— Aqsý-Jabaǵaly Muzarty alys bolsa — jaıaýǵa alys. Atty adamǵa myna turǵan jer.

— Durys qoı, biraq Muzartyńyz qıyn eken...

Qýan kókem bir kózin qysyp alyp, ájim ýmajdaǵan betin alaqanymen ysqylap turyp, taý jaqqa qarap:

— Muzarttyń ózine barmaımyz, astynan qaraımyz ǵoı, — dedi.

Qarly shyńdarǵa qaradym. Aqsaıdyń ańǵary alshaıyp jatyr. Tobyshaqty sonyń batys jaǵy. — Tobyshaqtyny bala kúnimde bir ret kórgenim bar. Esimde qalǵany — qyp-qyzyl semiz sýyrlar edi. Sol esimde qalǵan balalyq shaqtyń elesi tartty ma, kim bilsin, áıteýir.

— Jaraıdy, Qýan kóke, — dedim.

— Onda men attardy daıyndaıyn, erteń erteletip attanamyz — dep kóńildenip qaldy Qýan kókem.

* * *

Tobyshaqtynyń aýzynda qaraýyl bar eken. Kire beriske alaaǵash kóldeneń kerip qoıypty. Qýan kókem orys qaraýyldy tanıdy eken:

— Zdraste, Nekolaı, — dedi.

— Zdrastvýı, tamyr, — dedi anaý da.

Kókemniń «tamyry» qıyn kisi eken, qyńyraıyp: — jibersem, ary qaraı órleısińder, qazir shilde, kún ystyq, qar kóshkini bolýy múmkin, men sender úshin jaýap bere almaımyn, — dep qısalańdady.

Qýan kókem qorjynynan bir shólmek araqty sýyryp alǵany sol eken álgi Nekolaı.

— Ný eto drýgoı razgovor, — dep túsi jylyp sala berdi.

— Jolǵa kerip qoıǵan ala syryqty bappen aıqara ashyp tastady. Ala syryq áıteýir aıbyn. Áıtpese tosqaýyl bolar qaýqary joq. Aldymyzdyń arǵy jaǵy da, bergi jaǵy da ashyq, aıdala.

Sonymen shekaradan ótip, jalǵyzaıaq taý jolyna tústik. Alda Qýan aǵa, sońynda — men. Qýan kókemniń astyndaǵy jal-quıryǵy qoıý, qarny jýan, jabytory. Meniń mingenim shoqtyǵy bıik, jaly suıyq, jıren qasqa.

Bir kezderde ańqaıyp jatqan keń arna qýsyrylyp, taryla berdi. Ústinen quj-quj tastar tónip, astynan asaý ózen arqyrap, aıdyń-kúnniń amanynda, ózimizdi-ózimiz ysyrat kópirine ákelip qamadyq ta qoıdyq.

— Tómenge qarama! — dep aıqaı saldy Qýan kókem.

Shynynda da tómenge qarasam, áldebir kúsh ózine qaraı tartyp bara jatqandaı, basym aınalǵandaı; arqyrap, aspanǵa atylyp jatqan aq kóbik arasynan qor qyzdary qol bulǵap, án salyp turǵandaı bolyp bara jatyp... esimdi jıyp, eki kózimdi tars jumyp, erdiń basynan tas qylyp ustap aldym.

«Ysyrat» kópirinen ári ótken soń ańǵardyń peıili keńip, kókoraı shalǵyn bastaldy. «Alpııskıe lýga» dep qoıdym ózimshe, oryssha oqyǵanym esime túsip, artynsha: nege «alpııskıe»? Nege «Tán-shánskıe»-diń emes»? dep saıasat jaǵyna oıysyp bara jatyr edim, ol «aýrýym» gúlderdiń sanalýan saltanatyn kórip tarqap, kóńilim jadyrap sala berdi.

Mundaı murty buzylmaǵan shyn tabıǵatty Qoryqtan ǵana kóresiń. Bul álemge áıgili Aqsý-Jabaǵyly qoryǵy. Baıaǵyda Sovnarkom bolyp turǵanynda Turar Rysqulov ashtyrǵan.

Endi mine halyqtyń baılyǵy, halyqtyń kóz qýanyshy boldy. Osynshama baǵa jetpes baılyq qaldyrǵan azamatty «halyq jaýy» dep atyp tastady.

Sandaltpa, saıqal saıasat, basymdy! Onan da jan-jaǵyńa qara, dedim ózime-ózim. Jan-jaǵym tunyp turǵan asyl qazyna. Táńirim mundaı sheber bolar ma! Kıikotynyń jupar ıisi murnyńdy jaryp, kókiregińniń tunshyqqan saraıyn aıqara ashyp tastaıdy.

— O, Jasaǵan Iem, myna baılyǵyńdy kórsetkenińe shúkir!!! — dep aıqaı saldym. Tóbemnen tónip turǵan tastar jańǵyryqty.

— Bul ne qylǵan jańǵyryq? — dedim men. Sańq-sańq etip tóbeden bir-eki búrkit baıaý qalyqtap ushyp júrdi.

Kenet kózime ottaı basylyp, kóp gúlderdiń arasynan Eńlikgúl jarq ete qaldy. Mine, saǵan gúlderdiń asyly!

— O, Jaratqan Qudiret! Kórsetkenińe shúkir! — dedim aıqaılap.

Tekshe-tekshe sandyq tastar taǵy da jańǵyryqty. Qalyqtap júrgen qyrandar shańq-shańq etti.

Qara maqpaly qalyń jatqan oıpań beldiń joǵary jaǵynan qazdaı tizilip kıikter ketip bara jatty. Bizdiń myltyǵymyz joq ekenin sezedi-aý deımin, áıtpese alysta júrer edi.

— O, sheksiz sheber Qudiret! Kórsetkenińe shúkir! — dep daýystap jiberippin taǵy da. Tóbeden tónip turǵan sandyq tastar taǵy jańǵyryqty.

— Aıqaılaı berme! — dep eskertti Qýan kókem, — qar kóship ketýi múmkin. Nemese anaý tóbedegi tastar keneýi...

Sonymen, álgide ǵana kıikter ótken jerden, solardyń izimen-iz kúnshyǵys jaq betke ótýge bel baıladyq.

Qýan kókem aıtty:

— Myna kıikterdiń izimen arǵy betke ótip alaıyq. Arǵy betkeıden Aqsý-Jabaǵyly ózeniniń basy sonaý ushar bıikten qulap jatqany anyq kórinedi, — dedi.

Qosh, oǵan da meıli. Meıli demeske amal joq. Men bul jaqtyń jaı-japsaryn bile bermeımin.

Táýekel dep kıikter ótken izge tústik. Qýan kókemniń jýantorysy aýyldaǵy qara jolmen júrgendeı jaıbaraqat. Oıymyzda eshqandaı sekem-kúdik joq. Meniń eki kózim sonaý bıiktegi san qıly saraılar sıaqty, tekshe tastarda, taý basynda saltanatty saraılar tur.

Sóıtip, qıly-qıly sýretter kóz aldyma kelip, bóten bir eldiń patshalyǵynda júrgendeı kóńil-kúıim lezde kilt buzyldy: jıren qasqamnyń aldyńǵy oń aıaǵy tizesine deıin qarǵa kirip ketip, ony sýyryp alamyn degende sol aıaǵy da batyp ketti. Men attyń basynan asyp túse jazdap jalyn qushaqtap, aıqaılap jiberippin. Qýan kókem artyna burylyp qarap:

— Tús attan, oıbaı! — dedi.

Qardyń beti jumsaryp qalǵan eken, tobyǵyma deıin batyp kettim.

— Shylbyrdy maǵan ustat! — dedi Qýan kókem yshqyndap. — Tizgindi óziń tart!

Jıren qasqa bir sumdyqty sezgendeı jan ushyra alǵa umsyndy. Aıaqtaryn qardan sýyryp ala almaı, daýyldy teńizde batyp bara jatqan kemedeı shóge berdi. Qýan kókem shylbyrdan, men tizginnen tartyp, myqshyńdap-aq jatyrmyz-aý.

— Iá, árýaq! — dep Qýan kókem astyndaǵy jýantoryǵa qamshy basty. Shamam jetkenshe tizginnen men de tartyp jatyp, basyma sýmaqtaǵan aram oı kirip ketip:

— Myna qar astyndaǵy muzben qosa oıylyp túsip, qurdym quzǵa qular ma ekenbiz, — dep zárem joq.

Saýyryna qamshy qatty tıgen toqtory alǵa qaraı julqynǵanda jıren qasqanyń qardyń betine iliner-ilinbes aldyńǵy tuıaqtary kórinip edi, qaıta batyp ketti. Endigi úmit tory atta qaldy. Saýyrdan men de qamshymen salyp qalyp edim, toqtory yshqyna julqyndy da, jıren qasqany qardyń betine súırep shyǵardy.

Tórt aıaǵy da qardan shyqqan jırenqasqanyń tula boıy qalsh-qalsh etedi. Kózderi aýnaqshyp, alara túsip, áli de úreıden aryla almaı tur.

Oppasy oıyla jazdaǵan ajal aranynyń aýzynan aýlaǵyraq ketýge tyrysyp, kókórishti jaǵaǵa jettik.

Qurlyqqa jetken soń Qýan kókem attan tústi. Ertoqym ústinen eski qorjyndy aldy. Álgide taý qaraýylyna bergen shólmek sıaqty bireýin qorjynynan sýyryp alǵan. Myjylǵan gazetti dastarqan etip, jaıyp, ústine nan, pisken et, úsh-tórt pisken jumyrtqa shyǵaryp qoıdy.

— Al, inishek, árýaq-qudaı bizdi bir ajaldan aman alyp qaldy. Ómir jasyń uzaq bolady eken, mynany tartyp jiber, — dep qyrly stakanǵa móımildete araq quıyp, usyna berdi.

Bir urttap edim ózegime shoq túskendeı, demim bitip, qaqalyp-shashalyp ólip qala jazdadym. Kózimnen jas yrshyp ketti.

— Oı, jolyń bolǵyr, mine, bylaı ishpeısiń be, — dep Qýan kókem aıǵyr stakandaǵyny qylq-qylq juta saldy. Tipti aýzyn da súrtken joq. — Meıli, ishpeseń ishpeı-aq qoı. Jaqpasa qaıtesiń. Al, men qýanǵannan ishemin. Men el aldynda, búkil halyq aldynda masqara bola jazdadym... Seni árýaq-qudaı saqtap qaldy. Áıtpese, ana at-patyńmen tereńge túsip ketkeninde, máńgi baqı muz bolyp qatyp qalatyn ediń.

— Sol jaqsy ǵoı, qaıta — deımin men qaıta kókemniń jynyna tıip. — Al, aýylda ólsem, aparyp qara jerge kóme salady. Qurt-qumyrsqa jep irip-shirip qor bolasyń. Ústińe shybyn qonbaı dál tiridegindeı, búlinbeı muz bolyp qatyp qalǵan qaıta artyq emes pe?! Ol, aq ólim ǵoı.

— Tek! Kómýsiz qalǵannyń nesi jaqsy?! — Qýan kókem kıikotyna kenedeı qadalyp, tasy shyqqan taqyrdan kelgendeı, qomaǵaılana ottap turǵan toryatqa qaraı júrdi.

— Sonadaıdan Eńlikgúl juldyzdaı jarqyrap, kózge ottaı basylyp, baıaý esken jelmen terbetilip tur eken. Álgi úreı, qaljyrap sharshaý lezde tarqap, ornymnan men de atyp turyp, Eńlikgúlge baryp, emirene ıiskep, abaılap úzip, tós qaltama salyp aldym da, jıren qasqaǵa qaraı aıańdadym.

Eńlikgúldiń taǵy bir shoǵy kezdesti. Julmadym, ásheıin ıiskeledim. Bul qasıetti gúl o basyna jazyqta da ósken bolýy kerek. Biraq adamdar kóbinese paryqsyz, jappaı úzip jula bergennen keıin, «tuqymym múlde quryp ketpesin» dep adam aıaǵy jetpeıtin jerge aýyp kelgen tárizdi.

Eńlikgúldiń — qasqaldaqtyń qanyndaı qasıetti ekeni týraly adamdar oılap shyǵarǵan ańyz da bar.

«Bir jigit sulý qyzǵa ólerdeı ǵashyq bolǵan ǵoı. Sonda sol qyz álgi jigitke shart qoıypty: — eger Eńlikgúlin syılasań, saǵan tıemin depti, deıdi.

Ǵashyq bolýy ońaı ma? Jigit táýekel dep taýǵa ketipti. Sol ketkennen joq, joq... onyń kelýin zaryǵa kútken qyz basqalardy qalamaı otyryp qalypty.

Kúnderdiń kúninde, jyldardyń jylynda qolyna Eńlikgúlin ustap, ǵashyq adam saqal-shashy appaq qýdaı bolyp, qaıtyp kelse, aldynda márjıgen kári kempir otyr deıdi...

Áne, ǵashyqtar dertiniń dárýi — Eńlikgúldiń hıkaıasy osyndaı desedi».

Atqa qaıta minip, Tobyshaqty alqymynan oıysyp, Aqsaı jaqqa qaraı aýysyp, yldılap kelemiz. Quıysqany bolmasa, ertoqym attardyń moınyna túser túri bar. Quıysqannan ustap, shalqalap otyrmasań, qos qulaqtyń arasynan asyp túsýiń ábden múmkin. Súıte-súıte Aqsaı kanalynan da óttik-aý.

* * *

Kanaldan ótip alǵan soń jaǵadaǵy kók-oraıǵa Qýan kókem taǵy da «dasqarqan» jaıyp, gazet tósedi. Qorjynynan taǵy bir shólmek sýyrdy.

Bizdi kórip, oıpańda jylqy baǵyp júrgen Uzaq keldi. Amandyq-saýlyq surasyp bolǵan soń, Qýan kókem Uzaq jylqyshy ekeýi álgi shólmektegini qaq bólip iship qoısyn. Eger umytpasam, bul joly tiske basarlary da joq edi-aý deımin.

Qaıtadan atqa qonyp, Keregetas boıymen aýylǵa qaıtpaq boldyq. Keregetas saıynda qoıshylardyń qorasy bar. Soǵan jete bergende, Qýan kókem bylq-sylq etip, attyń jalyn qushyp qaldy.

Shetki qoraǵa áreń jetkizip, kókemdi kóterip, attan túsirdik. Kóleńkege shalqasynan jatqyzyp saldyq. Aýzynan aq kóbik burqyraıdy. Zárem zár túbine ketti. Eki kózi tars jumýly.

— Oıbaı, ne boldy? — deımin bizben ilese kelgen Uzaq jylqyshyǵa.

— Oho, bul Tuz Kesel! — dedi Uzaq ǵalamshardan jańa bir juldyz tapqandaı alaqandarymen eki sanyn sart etkizip.

— Oıbaı-aý, birdeńe qylsańyzshy!

— Qazir, — dep Uzaq, qudaı tileýińdi bergir, qoı qoranyń ishine kirip ketti. Qýan kókemniń aýzynan endi qandy kóbik burqyraı bastady.

Tula boıym qalsh-qalsh etedi. Álgindegi sap-saý kókem kóz aldymda elip bara jatyr. Qutqaratyn dármen joq.

«Masqara boldym-aý! — dedim, — sap-saý ketken adamnyń endi qaıtip óligin óńgerip qaıtamyn?!» dep ókpe-baýyr, qolqa-júregim muzdap sala berdi.

Sol kezde, qudaı tileýińdi bergir, Uzaq qolyna at basyndaı satal-satal ketpen tuz alyp, júgirip jetti-aý. Álgi tuzdy taspen uryp ýatyp, ýystap-ýystap Qýannyń aýzyna tyǵyp, tisterine qyshyrlatyp ezip-ezip, ysqylap-ysqylap jiberdi. Qandy kóbik burqyrap aqty da, Qýan kókem, ómir jasy uzaq bolǵyr, kirpikteri qımyldap, kózin ashty.

Men qýanǵannan kókemniń tikenekteı túk basyp ketken betinen sıpalaı berippin.

Sálden keıin Qýan kókem táltirektep ornynan túregeldi. «Ýh» dep tereń dem aldy. Sóıtti de aldy-artyna qaramaı, bizdi de eleń qylmaı, eshteńe bolmaǵandaı, jýantoryǵa qarǵyp minip, aýylǵa qaraı tyraqaılap shaba jóneldi.

— Oý Qýan kóke! — dep aıqaılaımyn arttan shaýyp kele jatyp. — Oý, Kóke, ne boldy?

— Balalarymdy saǵynyp kettim, — dep Qýan kókem artyna burylyp ta qaramaı, toryatqa torsyldatyp qamshy basty.

O dúnıeniń tabaldyryǵynan qaıtqan adam balalaryn saǵynsa saǵynatyn-aq shyǵar.

---