InfoHub Logo

Qyzyl jebe. I kitap

Qyzyl jebe. II kitap

Qyzyl jebe. III kitap

Qyzyl jebe. V kitap

«QYL KÓPİR»

Roman

TABALDYRYQ

Kúdik pen úmit arpalysqan tún edi. Ol «Metropol» meımanhanasynyń eń jaıly lúks nómirine ornalasty. Emen aǵashtan qıýlasqan esiktegi arystan beıneli mys tutqadan bastap, kireberisten tóselgen jumsaq, qyzylkúreń kilem, ár bólmede áshekeıli aınalar, meımandar bólmesindegi appaq pıanınoǵa deıin, tek óte syıly, joǵary mártebeli qonaqqa ǵana arnalǵanbyz degendeı tákappar, mańǵaz syńaı tanytady.

«Metropol» árıne, patsha zamanynan qalǵan mura: Munda ol kezde, tek sheteldik mıllıonerler, alpaýyttar, Reseıdiń qalyń qaltaly kapıtalıseri ǵana toqtar edi. Qazir de munda kóbinese sheteldik elshiler, dıplomattar túsedi.

Meımanhana qyzmetshileri — esik aldyndaǵy saryala oqaly kıim kıingen qaraýylynan bastap, úı sypyratyn áıelderine deıin tym ınabatty bola tura, «bizdi bilip qoı» degendeı kerdeńdeý keledi eken.

Sovnarkomnan Túrkistan basshylaryn ornalastyrýǵa ádeıi kelgen Bonch-Brýevıchtiń kómekshisi Rysqulovty osy lúks-nómirge ertip kelgende, Rysqulov:

— Men mundaı úıde turyp úırenbegen adammyn. Basqa jupynylaý bólme berińiz, — deıin dep turdy da, óziniń tek Rysqulov qana emes, Túrkistan prezıdenti ekeni esine túsip, baıtaq bir respýblıkanyń atynan kelip turǵanyn oılap, úndemeı qaldy.

Rysqulovtyń jalǵyz shabadanyn nómirge alyp kirgen qyzmetshi qaıtyp shyqqanda, dálizdegi úı sypyrýshy áıel odan:

— Japonıanyń premer-mınıstri emes pe? — dep surady.

— Joq, Túrkistannyń prezıdenti kórinedi, — dedi qyzmetshi.

— Ol qandaı el? Sirá, kedeı shyǵar, shabadany bireý-aq qoı.

— Iá, bireý-aq. Ózi jep-jeńil, — dep qyzmetshi ıyǵyn qıqań etkizip kete bardy.

Ádette, mundaı iri qonaqtar shabadan kóterisken qyzmetshilerge qaltasynan sýyryp, «shaılyq» dep aqsha ustatar edi. Túrkistannyń prezıdenti ondaı rásimdi bilmeı me, bilse de sarań ba, áıteýir yrym jasamady.

Bireýge tıyn-teben usynýǵa qolynyń ıkemi joq. Tıyn-teben qymbat emes, adamnyń ary qymbat. Rysqulov adamdardy kemsitkisi kelmeıtin.

Jalǵyz shabadandy ashyp, ishindegi jalǵyz taza kostúmdi tutas qabyrǵany alyp jatqan abajadaı garderobqa ilip qoıdy. Garderob eń kemi on shaqty kostúmge shaq shyǵar. Jaǵalaı salbyraǵan kıimilgishteri kóp eken. Rysqulovtyń jalǵyz kostúmin mundaǵy garderobtyń ózi de mensinbegendeı kerdeń keıip tanytady.

Kostúmi bireý-aq bolǵanmen, kileń aq bátes kóılek munda kóp-aq edi. İlgishke jaǵalaı bir-birden asyp qoıdy. Garderob kóılekpen toldy. Baıaǵyda ákesi Rysqul qaharlana qatty aıtqan:

— Turar! Jaǵańdy kirletpe! — dep.

Sol sóz ómir-baqı mıyna qashap jazylǵandaı, umytylmaı qaldy. Rysqulov taza jaǵaly kóılek kımeı, eshýaqytta dalaǵa shyqqan emes:

Bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bar. Baıaǵyda Talǵar taýdyń baýyrynda buǵyp qana jatqan Taý-SHilmembet aýylynda júrgende, Rysqul jalǵyz uly Turarǵa kóp qaraılaı qoımaıtyn. Onysy ulyn jek kórgeni emes, turmys solaı edi ǵoı. Kúni-túni túzde, at ústinde, bel sheshpeı joryq keshken adam balasyn mápeleı ala ma?

Almatynyń kók qaqpaly túrmesinde jylǵa jaqyn birge jatqan mezgil — áke men balanyń jandaı jaqyndasqan kezi edi ǵoı. Shyn máninde ákesiniń kim ekenin Turar sonda bilgen. Ákeden kóp sabaqty sonda alǵan. Túrmeniń aýlasyn sypyryp, atqorasyn tazalap, kileń kir-qoqyspen kún keshken balanyń, árıne, jalǵyz eski kóılegi kirleıdi de. Sonda da bolsa ákesi:

— Turar! Jaǵańdy kirletpe! — dep aqyrǵanda, bala jalǵyz tik kóılekti kúnde jatar aldynda jýyp qoıatyn.

Sodan shyǵar, qazir el basqaryp, qaıratker atanǵan kezde, kostúmi bir-ekeý-aq dese, kóılegi kóp bolatyn.

— Turar! Jaǵańdy kirletpe! — dep ákesi aqyrǵannan beri de, mine, on bes jyl ótipti. Ol kezde Turar on jasar bala bolsa, endi jıyrma bestegi er azamat. Osydan on bes jyl buryn, ol Lenınniń esimin tuńǵysh ret túrmede, ákesimen birge otyryp, saıası tutqyn Aleksandr Bronnıkov degen orystan estigen. Sonda endi on bes jyldan keıin Máskeýge baryp, Lenınge kezdesemin-aý, ekeýden-ekeý, júzbe-júz áńgimelesem-aý dep, árıne, armandaı qoıǵan joq shyǵar.

Endi, mine, jıyrmasynshy jyldyń mamyr aıynyń ortasynda, Kremldiń túbindegi «Metropol» meımanhanasyna túnep shyǵyp, sátin salsa, búgin saǵat kúndizgi on birde Lenınniń ózimen kezdespekshi.

Árıne, qansha eren júırik dese de Rysqulov ta pende: kóńili qobaljýly. Aıtar áńgimesiniń arqaýyn qansha pysyqtap, shıratyp aldym degenniń ózinde, máseleni neden, qalaı bastaýdyń sátin oılap, beıhal bir sátti bastan keshirdi. Alysta, Tashkentte jatyp hat arqyly habarlasý bir basqa da, Lenınmen aýyzba-aýyz suhbattasý múlde basqa dúnıe.

Jáne bul qol berip, jaı sálemdesip qana shyǵatyn sharýa emes. Óte daýly, nasyrly is. Rysqulov Túrkistanǵa Lenınniń ózi arnaıy jibergen Túrkkomıssıamen aıtysyp kelip otyr. Anaý-mynaý aýyldaǵy aıtys emes, tym kúrdeli aıtys. Túrkkomıssıanyń músheleri — álemge attary áıgili asa iri qaıratkerler, Lenınniń serikteri: Frýnze, Kýıbyshev, Elıava, Rýdzýtak, Goloshekın...

Osynshama iri tulǵalarmen tiresip, meıli bul qate ıdeıa da bolar, óz ıdeıasyn qorǵaý, árkimniń qolynan kele bermeıtin surapyl batyldyq.

Jastyqtyń áseri ǵoı, jıyrma bes jas adamǵa ne istetpeıdi, tizginge kónbes asaý ǵoı, aryny qatty ǵoı deıin deseń, jıyrma besinde bireýler áli ońy men solyn tanymaı júrgende, Rysqulov tym-tym eseıip-aq ketken. Memleket, halyq taǵdyryn aldyn ala kóp boljap, baǵdarlaýǵa, alysty sholyp kórýge shamasy jetken shaǵy edi. Alysty boljaýǵa ony úıretken ómirdiń ózi bolatyn.

* * *

Rysqulovtyń jıyrma bes jasaǵan ómirinde qansha kesh batyp, qansha tań atty — eshkim eseptegen emes. Talaı tań atqan sıaqty. Biraq búgingi tańnyń jóni bólek. Búgingi tańda ol tym erte, Máskeýdiń aspany endi-endi bozara bastaǵanda-aq turdy da, jaqsylap monshaǵa túsip, óte muqıat jýyndy. Párýana dindarlar Mekkedegi qasıetti Qaǵbaǵa kirerde osylaı tazalanatyn shyǵar...

Rysqulovtyń Qaǵbasy — Lenınniń kabıneti. Onyń tabaldyryǵyn adal attaý kerek. Ol tabaldyryqtan attarda jan-júrek tazalyǵy da qajet. Júregiń, nıetiń, oıyń kirshiksiz bolsyn.

Myń bolǵyr, «Metropol» meımanhanasynyń qyzmetshileri tilegińdi emeýrinińnen tanyp, aıtqanyńdy eki etpeı, isińdi lezde bitiredi. Rysqulovtyń qara shevıot kostúmin, aq bátes kóılegin, qara galstýkti qyzmetshi áıel tap-tuınaqtaı etip útiktep, paketke orap ákelip berdi.

Rysqulov trúmo-aınanyń aldynda otyryp, saqalyn qyryp, betin jyly sýmen jýyp, kıine bastady.

Aınanyń aldynda qap-qalyń shashyn taraqtap bolyp, aq pıanınonyń qaqpaǵyn ashty. Qaz-qatar tizilgen aq, qara tilshikterdi abaılap saýsaqpen basyp kórdi. Pıanıno syńǵyrlap tur eken. Endi jalǵyz saýsaqtap emes, qos qoldy birden salǵan kezde, han saraıyndaı keń lúksti «Polonez» úni kernep ala jóneldi. Dálizde jolkilemdi sypyryp, tazalap júrgen áıelder, ary-beri ótip jatqan adamdar ańyryp tura qalyp, lúks nómirge qulaq túrdi.

Sol kezde kórshi nómirden shyǵyp, Nızameddın Hodjaev lúkske kirdi.

— O, Turar, sazyń júdá shyraıly. Dálizde jurt tyrp etpeı tyńdap qalypty. Kóńil kúıiń jaqsy eken. Sirá, jolymyz bolatyn shyǵar.

Rysqulov pıanınonyń qaqpaǵyn japty.

— Jurttyń mazasyn alǵan ekenmin ǵoı, baıqamaı qalyppyn. Al, Nızam aka, shabatyn attyń jaraýy jaqsy degen, tamaqtanyp alaıyq, — dep Rysqulov Hodjaevty kórshi bólmede daıyn turǵan dastarqanǵa shaqyrdy.

* * *

— Sál, kúte turasyzdar, áli bes mınýt ýaqyt bar, — dep kómekshi qabyldaý bólmesiniń buryshynda turǵan sandyqtaı saǵatqa qarady. Saǵattyń uzyndyǵy kisi boıynan asady. Maıatnık tili baıaý yrǵalady.

— Otyryńyzdar, — dep kómekshi dıvandy nusqady.

— Ilıchte Stalın joldas bar edi. Bes mınýttan keıin shyǵýǵa tıis.

«Saspa, saspa!» — dep Rysqulov ózin-ózi qansha qaırasa da, júreginiń jıirek soqqanyn, qara papka ustaǵan qolynyń bolar-bolmas dirildegenin baıqady. Buryn qansha bir syn sátterde bulaı qobaljyp kórgen emes. Onyń ústine, janyndaǵy Hodjaevqa kózi túsip ketip edi, shyqshyty bultyldap tur eken. Ne qatty ashýlanǵanda, ne qatty qýanǵanda sóıtetin ádeti. Qazir abyrjyp otyrǵany anyq. Ómirinde, bálkim, bir-aq ret kezdesetin oqıǵa aldynda, árıne, tolqıdy. Ózbekterden kózge túsken qaıratkerlerdiń ishinde shyn kedeı, jumysshy tabynan shyqqan shynaıy bólshevık. Maqta fabrıkasynyń burynǵy jumysshysy. Meılinshe shynshyl, adal dos. Rysqulovty týǵan inisindeı jaqsy kóredi, Rysqulov ta ony aıryqsha syılaıdy.

Nebári bes-aq mınýt. Rysqulovtyń jıyrma bes jyl jasaǵan ómiri jınalyp kelip, osy bes mınýttyń ishine syıyp ketkendeı. Emis-emis es bilgen shaǵynan bastap, kórgen-bilgeniniń bári kóz aldynan tizilip, zý-zý etip ótip jatty da, eń sońynda Qyzyl Jebege mingen ákesi jar basynda atyn orkıikteı oınaqtatyp turdy da aldy.

Asa bir qysylǵan, basyna aýyr syn túsken kezde, ákesi qalaıda ne túsine kiredi, ne kóz aldyna oqystan elestep, osylaısha kólbeńdeı beredi. Qazir de balasyna dem bergisi kelgendeı, ózenniń arǵy jaǵasynda, jar basynda, alaý at ústinde buǵan jaltaq-jaltaq qarap turǵandaı kórinedi.

Rysqulovtyń yshqyna qysylatyndaı jóni bar shyǵar. Lenınniń aldyna bara jatyr. Esikten kirýin kiretin boldy. Qaıta shyǵý joly qalaı? Aqyldysyń ba, aqymaqsyń ba, bári osy jerde ashylady. Kóbinese osyndaı uly adammen kezdesip, suhbattasýda taǵdyr sheshiledi. Orystardyń álgi «Kıimine qarap qarsy alyp, aqylyna qarap shyǵaryp saladysy» — dál osy tus. Keıde aqyldy adamdardyń ózi bir kórgende onsha ońdy áser qaldyrmaýy múmkin. Kerisinshe, jylpostaý, jaǵympazdaý bireýlerdiń baǵy janyp ketedi. Ol, árıne, uly adamnyń kóregendigine, sezimtaldyǵyna baılanysty. Al Lenın óte kóregen adam. Sóılesip otyrǵan kisiniń baǵasyn sózinen de, kózinen de tanıdy. Ádette adamnyń ishinde ne pıǵyl jatqanyn, nıeti aq pa, qara ma — bilip bolmas. Lenınniń asa bir alǵyrlyǵy — ol kisiniń ne oılap otyrǵanyn baıqap qoıar edi.

Mine, Rysqulov qazir sol synǵa túspek. Arada týra bes mınýt ótkende, qońyr bylǵarymen qaptalǵan esik yń-jyńsyz ashylyp, aıaǵyn yń-jyńsyz basyp, Stalın shyqty. Tip-tik jıren shashty, qap-qalyń toqpaq murtty, aıbyndy aqsary júzinde sheshek daǵy bar, sarǵyshtaý qoı kózderin sál qysyńqyrap qaraıtyn kisi eken. Ústindegi french, hrom etik ózine jarasyp-aq tur.

Rysqulov pen Hodjaev oryndarynan turdy. Stalın aldymen sálemdesti. Ekeýine barlap bir qarady da, Rysqulovtyń qolyn birinshi alyp, kózderin tikteı qarap:

— Rysqulov joldas sizsiz be? — dep surady.

— Iá, menmin, joldas Stalın.

— Siz Hodjaev joldassyz ǵoı? — dep Nızameddınge buryldy.

— Iá, joldas Stalın.

Bular syrttaı bir-birin jaqsy biledi. Syrttaı bolsa da, jumys babymen udaıy baılanysyp turǵan. Stalın Ulttar máseleleri jónindegi komısarıattyń halyq komısary. Al Rysqulov pen Hodjaev basqarǵan Mýsbúro osy Stalın basqaratyn Narkomnastyń Túrkistandaǵy úlken bir salasy dese de bolǵandaı.

— Vladımır Ilıch sizderdi kútip otyr. Kóriskenshe! Joldaryńyz bolsyn.

Osyny aıtyp, Stalın baıaý burylyp, syrtqy esikke qaraı buryldy.

«Kóriskenshe» deıdi. Árıne, kórisedi. Ult máselelerin tikeleı basqaryp otyrǵan komısarmen kezdespeýge, sóılespeýte bola ma? Al Túrkistan ult respýblıkalarynyń ishinde eń irileriniń biri ǵoı.

* * *

Kabınetke aldymen Rysqulov kirdi. Qomaqty úlken ústeldi janaı ótip, beri kele jatqan Lenındi kórdi. Eger, áldeqalaı taban astynda qarsy aldynan ákesi Rysqul shyǵa kelse, kenet ne isterin bilmeı, daǵdaryp qalar ma edi, qaıter edi... Dál qazir sondaı bir hal basynan ótti. Biraq daǵdarys lezde óte shyǵyp, boıyn bılep alyp, Lenınniń usynǵan qolyn qos qoldap aldy. Rysqulovtyń kózine eń aldymen túskeni — Lenınniń mańdaıy edi. Osy ýaqytqa deıin qansha adammen kezdesti, biraq mundaı araıly mańdaıdy áli kórgen joq. Lenınniń mańdaıy erekshe úlken ekenin ol sýretten de kórip júr ǵoı. Biraq mynaý sýrette kórgennen myń ese erekshe sıaqtandy. Rysqulovqa sol araıly mańdaıdan bolar-bolmas ǵana lypyldap, názik sáýle janyp turǵandaı kórindi.

Lenınniń qol alysy jigerli eken. Ynty-shyntysymen, adal júrek, aq peıilimen, rıasyz, ashyq amandasady eken. Alaqanynan bir ystyq lep tyz etip, Rysqulovtyń alaqanyna ótip, ón boıyn shamaly sharpyp ótkendeı boldy.

«Otty júrek degen osy eken», — dedi Rysqulov. Dinge de, ertekke de senbeıdi. Biraq Lenınniń mańdaıynan araı sáýle shashyraǵanyn kózi kórip, júreginiń otty ekenin alaqanynan sezdi.

— Sálemetsiz be, Turar Rysqulovıch!

— Sálemetsiz be, Vladımır Ilıch!

«Joldas Rysqulov» demeı, «Turar Rysqulovıch» degendi óte bir meıirimdi lebizben aıtqanda, Rysqulovtyń ishi jylyp sala berdi. Bul jaqsylyqtyń nyshany edi. Ol qandaı jaqsylyq ekenin Rysqulov baǵamdap, paıymdap jatqan joq. Tek lypyǵan sezim óne boıyn aralap ótip, janyn jaı taptyrǵandaı boldy.

Rysqulov Lenınniń qolyn rásimdi mezgilden kóbirek ustap qalǵandaı ma, qalaı, bul sátte Nızameddın Hodjaev Lenınnen kóz almaı, Shyǵys dástúrimen basyn ıip, oń qolyn júreginiń tusyna basyp, kezek kútip tur eken.

— Nızameddın Hodjaevıch Hodjaev, TýrkSIK tóraǵasynyń orynbasary, — dep tanystyrdy ony Rysqulov.

Aldyna kim kelse de, qandaı oı, qandaı pıǵyl, maqsatpen kelse de, Lenın ol adamdy eń aldymen óziniń otymen tazartyp alady eken. Dúnıede ottan artyq taza, ottan artyq tazartqysh joq. Dúnıeniń bar tymyrsyq, qoqys-qopsyǵyn, irik-shirigin tek ot qana tazarta alady. Dúnıe dertiniń ottan artyq emi joq. Lenın, sóıtse, ózi de ot júrekti, ot araıly jan eken. Meıirbandy, jas balasha qýanǵysh kózderiniń quıryǵynda da bir-bir ushqyn jyltyldaıdy. Sol meıirimdi ushqynyn shashyrata qarap:

— A-a, Turar Rysqulovıch, siz osyndaı ekensiz ǵoı?! — dep balasha tańdandy Lenın. — Oılamańyz, men sizdi bilmeıdi dep. Siz týraly bárin de bilemin. Túrkkomıssıadaǵy joldastar siz týraly aıtty da, jazdy da. Jaqsy jaǵyńyz da, ne deýge bolady, jaǵymsyzdaý jaǵyńyz da bizge málim. Al biraq dál osyndaı jap-jas, dál osyndaı jigerli jigit dep oılamap edim. Siz bolsańyz, jap-jas ekensiz... Toqtańyz, turyńyz, men ózim-aq aıtaıyn: ıá, ıá, siz menen tup-týra jıyrma bes jas kishisiz! Taptym ba? Taptym ǵoı. Mine, kórdińiz be, qandaı jassyz!

Kúnádan pák nárestedeı qýanǵany-aı jaryqtyqtyń. Sol-sol eken, Rysqulovtyń tula boıyn shyrmap turǵan áldebir qursaý ózinen-ózi tarqady da ketti. Kádimgi Ahat atasynyń aldynda otyrǵandaı bir raqat sezimge bólendi. Iá, Lenın Rysqulovtan jıyrma bes jas úlken. Osy taıaýda ǵana ótken sáýirdiń ishinde elýge toldy. Partıanyń toǵyzynshy sezi ótip jatqan mezgil-di. Sıez sońyna taman bir top delegattar endigi májilisti Lenınniń elý jasqa tolǵanyna arnaıyq dep usynys qoıady. Bul usynysty búkil sıez delegattary dý qol shapalaqtap qýattaıdy. Sonda Lenın basyn qaıta-qaıta shaıqap, ornynan turyp, qolyn kóterip:

— Joldastar, odan da, káne, «Internasıonaldy» aıtaıyq, — deıdi ǵoı. Durys-aq, zal «Internasıonaldy» kúndeı kúrkiretip aıtyp shyǵady. Biraq báribir Lenın týraly delegattar birinen soń biri minbege shyǵyp sóıleı bastaıdy. Sonda Lenın eshteńege qaramaı zaldan shyǵyp ketedi. Kabınetine baryp, men týraly sózdi qysqartyńyzdar! — dep telefondap, prezıdıýmge hat jazyp, mazasy ketedi.

Iá, naǵyz uly adam óziniń ulylyǵy týraly basqa bireýler aıtyp, marapattap jatqanyn súımeıdi. Óıtkeni uly adam ózine-ózi senedi. Ózine-ózi senbegen ulysymaqtar ǵana dáripteýdi, marapattaýdy, qoldan uly jasatyp, qolpashtaýdy qajetsinedi.

Rysqulov álginde Nızameddın Hodjaevtyń kósem aldynda búk túskenin kórgende, «apyr-aı, beker boldy-aý» dep burynǵydan beter qysylyp edi. Ońdy bolǵanda, Lenın Hodjaevty tez súıemeldep, qolyn qysyp:

— Munda Buharanyń ámiri joq, joldas Hodjaev, — dedi, Hodjaev ta esti kisi ǵoı, tez túsine qoıdy, qaıtyp ersi qylyq kórsetpedi.

Rysqulov sonda osy qazir ǵana ózi Uly Tabaldyryqtan attap, uly dúnıege engenin sezdi. Buǵan deıingi ómiriniń bári — uzyn jol, buralańy da, óri de, yldıy da, soqpaǵy da kóp shubalań jol, ony Uly Tabaldyryqqa jetkizgen eken. Uly Tabaldyryqtan attaý úshin adamǵa dát kerek, úlken ári taza pyx kerek. Dátiń bolmasa, rýhyń jer baýyrlap jatsa, oı-sanańda qıqym-sıqym, shóp-shalam, usaq-túıek bolsa, Uly Tabaldyryqtan attaýǵa adymyń jetpes edi.

Uly Tabaldyryqtan attaǵandaǵy maqsat — Rysqulov ózine qyzmet surap kelgen joq, páter tilemeıdi, jalaqymdy kóbeıt demeıdi, ataq-dáreje tilemeıdi. Ol halyq úshin, halyqtyń taǵdyryn sheshý úshin, Túrkistan elin shyn baqytqa jetkizý úshin, Aqyl-Oı alybynyń aldynda tur.

Rysqulovtyń bul nıetin Lenın birden sezdi. Basqalarǵa beımálim, basqalardyń óresi jetpes asa bir názik, otty sezim arqyly, rentgen sáýlesindeı túısik arqyly Lenın Rysqulovtyń ishki jan dúnıesin saragerlikpen aralap shyqty.

Demek, Túrkistanda Keńes ókimeti ornap tursa da, áli bir kinárattar bar. Sonyń sebebin, kiltin tabý kerek bolar. Ol úshin Rysqulovty tyńdap kórý lázim.

— Otyryńyz, Turar Rysqulovıch. Joldas Hodjaev, otyryńyz.

Lenın lap ete qalǵan otty qımylymen qolyn sermep, bylǵary kreslolardy meńzedi. Ózi Rysqulovtyń qarsysyna otyrdy. Rysqulovpen qatar Hodjaev jaıǵasty.

Lenın oń qolynyń shyntaǵyn ústelge súıep, jaǵyn taıanyp, oń kózin sál qysyńqyrap, Rysqulovqa qarady. Kózderi názik sáýle shashyp kúlimdedi. Ahat atasynyń kózderi keıde osylaı kúlimdeıtin. Áldebir shalyqtama, eles sıaqty bir uqsastyq bar. Árıne, Lenın men Ahattyń arasy jer men kókteı. Lenın — alyp, Ahat — aýyldaǵy qarapaıym qara shal. Rysqulov ishteı jymyń etti. Osy Máskeýge júrer aldynda Ahat Tashkentke kelip, Rysqulovtyń úıinde eki-úsh kún meıman boldy. Áýeli Rysqulovqa ursyp aldy. «Óziń ókimetsiń. Sóıte tura, úıiń qurqyltaıdyń uıasyndaı ǵana. Malyń joq, tipti úrerge ıtiń de joq. Orys kelin qaıda ketken? Nege shaı qaınatyp, qyzmet qylmaıdy? Álgi jaman nemeń qaıda? Orys kelinnen týǵan Eskendirdi aıtam. Shóberesin ıiskegen adam ımandy bolady deýshi edi, men de shóbere ıiskep, shyn dúnıege attanar shaqta ıman jınaıyn da».

Rysqulovtyń Máskeýge júretinin bilip:

— Lenındi kóresiń ǵoı? — dep surady.

— Kóremin, ata, sol kisimen jolyǵýǵa bara jatyrmyn, — dedi Rysqulov.

— Áı, áttesi-aı, — dep kenet Ahat shát-shálekeı boldy da qaldy.

— Ne boldy?

— Lenınmen jolyǵatynyńdy bilgenimde, aýyldan tym bolmasa, qozyqaryn maı, qurt ala keletin edim ǵoı. Aýyldyń dámin tatqany jaqsy edi ǵoı Lenınniń. Qazy-qarta joq, árıne. Ondaı turmysqa áli jetpesek te, qurt-maı tabylar edi de.

Óte sırek kúletin Rysqulov sol joly kózinen jas aqqansha ishek-silesi qatty.

— Nemenege kúlesiń! — dep renjidi Ahat.

— Jáı, ánsheıin, — dedi Rysqulov atasyn renjitip almaıyn dep. — Kún ystyq, Máskeýge jetkenshe qaryndaǵy maı erip ketpeı me eken?

— Á, solaı ma, — dep Ahat oılanyp qaldy. — Onda, Turar-aý, sol Lenındi shaqyrsańshy, ertip kelmeısiń be? Byltyr asharshylyqta sol Lenınniń serigi dep bir saqaldy orysty ertip kelmep pe ediń aýylǵa? Aty kim edi?

— Kobozev.

— Iá, Qobyzov. Ol kelgende, Lenın de keletin shyǵar. Byltyr joqshylyqta Qobyzovty kúte almaı uıatty bolyp edik, bıyl eptep toqshylyq qoı. Sóıt, Turar, shaqyr bizdiń aýylǵa Lenındi.

— Áldene esińizge túsip kúldińiz ǵoı, Turar Rysqulovıch? — dedi Lenın. Rysqulov tań qaldy.

— Iá, Vladımır Ilıch, onyńyz ras. Elde meniń bir atam bar, qartaıǵan kisi. Máskeýge baratynymdy bilip, ótinish aıtyp edi: aýylǵa Lenındi shaqyr dep. Syı-sıapat kórsetpekshi.

Lenın jarqyldap, shalqalaı túsip, balasha kúldi. Kúlgeni — shyǵyp kele jatqan kúnnen sáýle shashyraǵandaı eken.

— Mine, qyzyq. Qonaqjaı qart eken atańyz. Iá, — dep Lenın lezde ornynan serpile turyp, qabyrǵadaǵy kartanyń aldyna bardy, — Túrkistanda bolǵan emespin. Árıne, barsa bolar edi. — Ol Túrkistannyń tusyn alaqanymen sıpalady. — Keń-baıtaq ólke ǵoı Túrkistan.

Lenın bir sátke qıal qanatyn jazyp, Túrkistannyń túkpir-túkpirin aralap ketkendeı, karta aldynda, biregeı basyn oń jaǵyna sál qısaıtyp, kózin jumyńqyrap turdy. Sonda ol Túrkistannyń aspanmen tildesken asqar taýlaryn, taýlardan týlap aqqan ózenderin, sheksiz jazıra dalasyn, sol daladaǵy shalqar kólderin, qum basyp, qýaryp jatqan shólderin kórdi me eken?

Lenın armanshyl adam. Adamǵa tabıǵat qanat bitirmegen, arman bergen. Arman — sol qanattan da ushqyr ǵoı. Arman-qanatqa mingen adam izgi qasıetterdiń qýatymen alysqa ushady, alysty kóredi. Ol samuryq qustyń ózi kóterile almas bıikke shyǵady. Sol bıikten jer betindegi tirshilik oǵan alaqandaǵydaı anyq kórinedi.

Tashkenttiń Eski bazarynda byltyr Rysqulov úlken mıtıńide sóz sóıledi. Sonda oǵan aq saqaldy bir qart:

— Ortaq Rysqulov, Lenın kim, patsha ma? — dep suraq qoıdy.

— Lenın Keńes úkimetiniń basshysy, — dedi Rysqulov.

— E, onda ol da patsha da.

— Joq, ol — paıǵambar, — dedi Rysqulov.

Áli kózi ashylmaǵan halyqqa ábden uǵynyńqy bolý úshin paıǵambar dedi. Ol dinshil uǵymnan múlde basqa sıpattama bolatyn.

— Á, bárekella, a munyń durys jaýap. Lenın — paıǵambar, óıtkeni ol kóregen. Halyqtyń taǵdyryn aldyn ala kóre bilip, uly hareket jasaǵan adam, árıne, paıǵambar.

— Aıtyńyzshy, Turar Rysqulovıch, jańaǵy sizdiń atańyz, árıne, sharýa ǵoı. Qazirgi jaǵdaıda sharýa dep kimdi aıtamyz?

Tótennen qoıylǵan suraq edi. Rysqulov oılanyp qaldy. Sharýanyn qyry-syryn bes saýsaǵyndaı bilse de, tápe-tánnen aýzyna sóz túsińkiremeı kúmiljidi de, sál irkilisten soń, qazirgi sharýanyń hal-jaıyn óz bilgeninshe anyqtap berdi. Sharýa degen halyqtyń basynan, basqasyn bylaı qoıǵanda, sońǵy eki-úsh jyldyń ishinde kóp kúızelister ótti. Qurǵaqshylyq pen asharshylyq ábden tıtyǵyna tıdi. Sharýaǵa, dıqanǵa keńes ókimetiniń kómegi óte-móte kerek-aq.

— Ol kómek qandaı formada bolmaq, joldas Rysqulov?

Lenın kresloǵa qaıta baryp otyrdy. Áńgime saryny resmı reńge kóshkende «joldas Rysqulov» deıdi eken. Rysqulovtyń ár sózine den qoıa, sál alǵa umtylyńqyraı otyryp tyńdady.

— Ózińizge belgili, Vladımır Ilıch, patsha otarshylyǵy kezinde, búkil Túrkistanda, ásirese onyń Qazaqstan bóliginde sharýalar shuraıly jerden aıryldy. Mıllıondaǵan desátına nárli jerdi kýlaktar ıemdendi. Jetisý, Áýlıeata, Shymkent ýezerinde, Syrdarıa boıyna bul saıasat óte-móte qytymyr keldi. Bir ǵana mysal, Vladımır Ilıch, 1913 jylǵa deıin Jetisýda otarshyldar qazaq jáne qyrǵyz sharýalarynyń mıllıondaǵan desátına shuraıly jerin tartyp alyp, ózderin taýǵa, tastaqqa túrip tastady. Kúnkórisi qarań bolǵan qazaq-qyrǵyz 1916 jyly patsha men jergilikti baılarǵa qarsy kóterildi ǵoı. Ol kóterilisti patsha ákimshiligi asa bir qanquıarlyqpen basyp tastady da, qalǵan jerdi taǵy tartyp aldy. Áne, sol kýlaktar sol jerdi áli de baýyryna basyp otyr. Birinshi kómek — sol jerlerdi kýlaktardan alyp, shyn ıesine qaıtarý. Ekinshi kómek — jergilikti sharýa ol jerdi óz kúshimen ıgere almas. Endeshe, sharýany kúsh-kólikpen qamtamasyz etý kerek. Áne, sonda Keńes ókimetiniń: «Jer — sharýaǵa» degen urany iske asady. Al bizdiń jaǵdaıda bul ázirshe tek uran ǵana.

— Iá, — dedi Ilıch daýsyn sozyńqyrap. — Demek kýlaktar jerdi baýyryna basyp otyr. Al baı degenimiz kimder?

— Baı degenimiz, Vladımır Ilıch, kýlaktardyń qazaq týystary. Olar kóbinese mal ustaıdy. Myńǵyrǵan mal solardyń qolynda. Áli kúnge deıin jalshylary bar. Sol baıaǵy baı — áli baı. Sonymen, Vladımır Ilıch, Túrkistan proletarıaty keńes ókimeti jarıalaǵan teńdikke, bostandyqqa, ıaǵnı, halyqtyń tilimen aıtqanda, óz qoly óz aýzyna áli jete qoıǵan joq. Nege deısiz ǵoı? Men bul jóninde tolyq baıandamany SK-nyń, VSIK-tiń atyna joldaǵanmyn. Birinshiden, Túrkistandaǵy alǵashqy keńes ókimetin keıbir shovınıs-bolshevıkter, eserler basqardy. Olar ult máselesinde oısyraǵan olqylyqtar jiberdi. Men olardy kolonızator komýnıser der edim. Túrkkomıssıanyń kelýimen baılanysty istiń beti beri qaraǵan sıaqty. Biraq Túrkkomıssıa «qos ókimet» týdyryp otyr. Máseleni aqyldasyp, tize qosyp sheshýden góri, buıryqqa, ámir aıtýǵa beıim turady. Al Túrkkomıssıaǵa Siz bergen nusqaýlar olaı emes qoı.

Onyń ústine, keńes apparattarynda áli de bolsa patsha zamanynan qalǵan sheneýnikter kóp. Qaqsal kolonızatorlar tonyn aınaldyryp kıip, aramyzda áli otyr. Olar isti búldirmese, túzetpeıdi. Men sizdiń ár sekýndi altynnan qymbat ýaqytyńyzdy alyp neǵylamyn, Vladımır Ilıch, meniń jáne joldastarymnyń Túrkistan týraly jobasy men usynysy SK men VSIK-te jatyr. Ýaqytyńyz jetse, sonymen tanysyp, aq-qarasyn, oń-terisin ajyratyp berseńiz. Shyndyq qoı. Sizden Shyndyq, Ádilettik kútemiz.

Bizdiń Túrkistanda ýnıversıtet joq, Vladımır Ilıch. Al mektep degen, ásirese ulttar tilindegi mektep, bult basqan qarańǵy túnde, áldeqalaı anda-sanda, áreń jyltyrap, bir kórinip qalatyn juldyzdar sıaqty tym-tym sırek. Patsha gýbernatorlary Túrkistan men Qazaqstanda mektep salýdan góri, túrme salýǵa qushtar boldy. Endi kerisinshe bolǵany jón shyǵar.

— Rysqulov joldastyń aıtyp otyrǵanynyń bári durys, Vladımır Ilıch, — dep Hodjaev qostady.

Lenın túrkistandyq eki basshyny da qushaqtaǵysy kelgendeı, qoldaryn jaıyp jiberip, lezde jıyp aldy. Jıletiniń qaltasyna sol qolynyń saýsaqtaryn suǵyp, oń qolymen jaǵyn taıanyp, sál qabaq shytqandaı boldy. Sonda baryp Rysqulovtyń esine Lenınniń sol qoly ıyǵynan, jaýyryn tusynan jaraly ekeni esine tústi. Eser Kaplan atqan ýly oqtyń zardaby áli de syrqyraıtyn sıaqty. Al Lenın ony sezdirgisi kelmeıdi, kenet kúlimsirep, sóılep ketti:

— Ýnıversıtet bolady, joldas Rysqulov, joldas Hodjaev. Álgi siz aıtqan bult ashylyp, samsaǵan juldyzdar sıaqty júzdegen mektepter de ashylady. Ol ýnıversıtet, ol mektepter ásem salynýy kerek. Sulý bolýy kerek. Túrmeler azaıady. Túrmeler múlde joıylsa, árıne, jaqsy bolar edi. Biraq ázirshe laǵynet atqyr kapıtalızmniń, onyń psıhologıasynyń sarqynshaǵy úzilgenshe túrme de bolady. Muny, Turar Rysqulovıch, siz umytpastan Lýnacharskııdiń de esine salyńyz. Al Sizdiń Túrkistan respýblıkasynyń bolashaq sıpaty týraly jobańyz jaqyn kúnderde Saıası Búro májilisinde qaralady. Oǵan deıin SK bólimderimen, VSIK-tegi, Sovnarkom, Narkonastaǵy joldastarmen tanysyp, áńgimelesińizder. Biz áli kórisemiz, qalaıda kezdesemiz. Iá, Túrkistan máseleleri týraly SK men VSIK, Sovnarkom komısıa qurady... Túrkistan... — dep Lenın taǵy da kartaǵa qarady. — Shyǵys. Iá, Batys — aqyldy, Shyǵys — dana. Batys — keńistik, Shyǵys — tereńdik. Batys — áreketshil, Shyǵys — armanshyl. Batysta áli órkenıettiń ushqyny endi-endi jyltyraı bastaǵanǵa deıin, júzdegen jyl buryn Shyǵysta fılosofıanyń uly-uly mektepteri bolǵan. Armanshyl, qıalshyl Shyǵys. Oıatý kerek sol Shyǵysty. Shyǵystyń aqylyna áreket qosylsa, keremet bolady. Al, endi kelesi kezdeskenshe saý turyńyzdar!

Lenın kreslodan serpile túregelip, áýeli Rysqulovtyń, sodan soń Hodjaevtyń qolyn qysty...

* * *

Bolymsyz bolbyrlar dúnıeden kóleńke tárizdi óte ketedi. Tek ot keýdeli adamdar ǵana dúnıeniń shyraıyn kirgizip, jer betiniń jarasyn jazyp, óz qyzýymen eski-qusqyny órtep jiberip, órteńnen kókmaısa jaıqalta alady.

Reseıde revolúsıanyń nege jeńgenin Rysqulov bir marksshildeı bilse de, endi ap-anyq sezip, sebep-saldaryn saralap, salalap túsingendeı boldy. Lenın syndy ot keýdeli paıǵambar týmasa, onyń otty, dana mıy laýlamasa, onyń otty úni naızaǵaısha shatyrlamasa, Reseı kópke deıin yńyrsyp, ári baı, ári jurdaı kedeı qalpynda qala bermek edi. Eger ot keýdeli Lenın óz tulǵasymen jańa bir kúndeı jarq etpese, Rysqulovtyn taǵdyry ne bolmaq edi?

Rysqulov bir mezgil osylaı da oılady. Kóp bolǵanda Tashkenttegi muǵalimder ınstıtýtyn bitirer edi. «Alash» gazetiniń redaktory Kólbaı Toǵysov, múmkin ony qyzmetke alar edi. Zaısannan shyqqan Kólbaı Toǵysov — erte týǵan kóbegenderdiń biri. Tuńǵysh qazaq jýrnalıseriniń tólbasy dese de bolady. 1905 — 1907 jyldardaǵy revolúsıanyń bir sarbazy, patshanyń túrmesin de kórdi. Sodan keıin Muhamedjan Seralınniń «Aıqap» jýrnalynda qyzmet istedi. 1917 jyly «Úsh júz» atty usaq býrjýazıalyq baǵyttaǵy partıa qurdy. Tashkentte «Alash» gazetin shyǵardy. Patshany, baılardy, alpaýyttardy synaı otyryp, «Alash» partıasynyń «kósemderimen» de aıqasty. Jalpy demokratıalyq baǵytta bolǵanmen, pantúrkızmdi ýaǵyzdady.

Tashkentte oqyp júrgen jas Turar, árıne, Kólbaı Toǵysovtyń yqpalynda biraz bolǵany ras.

Biraq ómir ekeýiniń jolyn eki aıyrdy. Kólbaı Toǵysov ta Qazan revolúsıasynan keıin, burynǵy raıynan qaıtyp, bólshevıkterdi tóńirektep, Keńes jolyn ustandy da, 1918 jyly Ombyda ádilet komısary bolyp turǵan shaǵynda, aqgvardıashylardyń qolynan qaza tapty.

* * *

Uly Tabaldyryqtan endi attap shyǵar kezde, Nızameddın Hodjaev bir tapqyrlyq jasady. Múmkin, ol tek Hodjaevtyń ǵana tapqyrlyǵy emes, Hodjaevty týǵan halyqtyń qanǵa sińgen rásimi shyǵar.

— Vladımır Ilıch, bizdiń Túrkistanǵa kelińiz, júdá kursan bolamyz, — dep Hodjaev qolyn taǵy da keýdesine basty.

Ilıchtiń kúlimdegen kózi jylt ete qalyp, balasha máz bolyp, qarqyldaı kúldi.

— Raqmet, joldas Hodjaev, raqmet. — Osyny aıtyp, kenet taǵy da kartaǵa kóz tigip, orasan basyn sál qozǵap qoıdy: — Iá, Túrkistan. Kórýdi armandaımyn. Túrkistan týraly kóp oqydym. Biraq kózben kórgendeı qaıdan bolsyn? Myna qıynshylyq qursaýynan qutylyp, sosıalızm nyǵaıyp, elimiz áldenip alǵan soń, nesi bar, aralaýǵa da bolady. Túrkistan... ar jaǵy Qazaqstan... Iá, biz Qyrǵyz ólkesi dep júrmiz. Aıtpaqshy, Turar Rysqulovıch, Siz qalaı oılaısyz, sibirlik joldastar bizge shaǵym aıtyp, másele kóterip jatyr: «Ertis boıy túgel Qazaqstannan bólinip, Sibir ólkesine qarasyn», — deıdi. Bul qalaı bolady? Osy taıaýda olardan delegasıa da kelmekshi, qazaqtardan da keledi. Siz qalaı oılaısyz?

— Ertis boıy ejelgi qazaq jeri, Vladımır Ilıch, — dep Rysqulov kóp oılanbaı jaýap qatty. — Patsha otarshyldyǵy kezinde kóshpendi orystardy qonystandyrǵan, ıaǵnı Sibir qazaqtary, áıgili ataman Ermaktyń qandastary ǵoı. Patsha zordan qonystandyrǵanyna qarapaıym orystar kináli emes, árıne.

— Mine, mine, Turar Rysqulovıch, másele osynda ǵoı. Sibirlik joldastar Ertis bizdiki deıdi, qazaqtar — bizdiki deıdi. Al endi, Qańtarov deıtin bir joldas, tipten solaqaı soǵyp, Ertis boıynan kúlli orystardy kóshirý kerek dep daýlasady.

— Durys emes, — dedi Rysqulov salmaqtana túsip. — Ondaı solaqaılyqqa jol ashylsa, biz de aıta alamyz: búkil Túrkistannan orys bitkendi alyp ketińder dep. Olaı bolmaıdy ǵoı. Al biraq Ertis óńiri qazaqtardiki, demek Qazaqstanǵa qaraýy kerek, tek orystardy kóshirýdiń keregi joq. Shataqtyń kókesi sonda bolady. Arty qıyn. Eger Keńes ókimetiniń ulttar teńdigi jónindegi Deklarasıa buzylsa, osy ýaqytqa deıin, ókinishke oraı, ásirese bizde buzylyp keledi. Qazaqtar men orystar kórshi-qolań, aýyldas otyryp-aq jap-jaqsy ómir súre alady. Jalǵyz Ertis boıy emes, búkil burynǵy otarshyldyqta bolǵan ólkelerden jalpy orysty emes, shovınıserdi áketý kerek, jer aýdaryp jiberý kerek. Al iritkisiz jerde orys pen qazaq aǵaıyndy adamdardaı-aq tatý-tátti tura beredi. Orystyń ishinde ońbaǵany júzden bireý, bálkim, myńnan bireý. Meniń bala kezimde, ákemniń Qara Ivan deıtin dosy boldy, bizdińshe, tamyr. Ákemniń basyna aýyr kúnder týyp, qamaýǵa alynar tusta, alys-jaqyn aǵaıynnan qorǵan tappaı, sol Qara Ivandy baryp panalap edi. Jandarmdar aýlymyzdyń tý-talaqaıyn shyǵaryp, kúlin kókke ushyrǵanda, sol Qara Ivannyń jaqsylyǵyn kóp kórdik. Ondaılar orysta az emes. Ras, kolonızatorlar qaldyǵy áli de bar. Halyqtardy arazdastyryp, arasyna ot salatyn solar. Qutylsaq, solardan qutylaıyq. Al biraq endigi jerde Qazaqstanǵa ishki Reseıden halyqty kóptep aýdara berýdiń de jóni joq.

— Raqmet, Turar Rysqulovıch, — dep Ilıch Rysqulovtyń kózine asa bir zeıinmen zerdeleı qarap, qolyn qysty.

* * *

Arada az ǵana kún salyp, álgi sol sibir — qazaq daýy Lenınniń aldynda sheshildi. Qabyrǵada baıaǵy karta turǵan. Altaı taýlarynan bastaý alyp, uzynnan-uzaq sozylyp-sozylyp baryp, Ob ózenine qulaǵan kúretamyrdaı ıreleńdegen taram-taram jýan qara syzyq — Ertis darıasy. Qaıran Qara Ertis.

Ertistiń ar jaǵynda kórdim seni,

Syrǵańdy qaıyq qylyp ótkiz meni, —

degen ándi qazaq qaı ǵasyrda shyǵardy? Atameken ǵoı ol! Ertis pen Edildiń arasy emes pe Qara Besik?!

Patshanyń jóni bir basqa. Ozbyrlyqty oǵan peshenesine jazǵan. Otarlaý saıasaty — onyń basty qarýy.

Al Keńes dáýirinde Sibir revkomy: «Ertis bizdiki! Qazaqstanǵa qaramasyn, — dep óktem-óktem ákireńdegeni qaı josyq?»

Lenınniń kabınetine aldymen sol Sibir revkomynyń ókili — kespeltek kelgen saqaldy kisi kirdi. Onyń shyn famılıasy Sokolov edi. Biraq Lenınnen bastap, kóp basshy joldastar «Sıbırák» dep ataıtyn.

Sálden soń suńǵaq boıly, kómirdeı qara shashy tolqyn atqan, qara murtty, sulý qazaq qasqaıa kirip, sálem berdi. Bul Qazaqstannyń joǵyn joqtaýshy Qańtarov degen kisi edi.

— Al, Sıbırák joldas, qazaq degen jaqsy halyqty nege renjitkińiz keledi? — dep Lenın Sibir revkomynyń ókilin tutqıyldan «tutqynǵa» alyp, tyrp etkizbeı tastady.

Sıbırák jeńiske jetetinine kúmán keltirmeı, aıtar sózin ábden yqtıattap, daıyndalyp-aq turǵan. Jańaǵy tutqıyl suraqtan soń-aq aýzynan sózi, qoınynan bózi túsip, abdyrap qaldy.

— Renjitken emes... ánsheıin qazaqtar men Sibir qazaqtarynyń arasynda janjal týyp ketpesin dep...

— Sondyqtan da olardyń arasyna shovınısik órt salý kerek pe? — dep Lenın mysqyldaı kúldi. — Ulttar arasynda arazdyq týdyrýdyń dál ózi emes pe Sizdiń talabyńyz?

Sıbırák qaba saqalyn sıpalaı beredi, qyrtys-qyrtys mańdaıynan shyp-shyp ter shyǵa bastady.

— Ejelden kele jatqan egesti birjola tyısaq pa dep...

— Netken sumdyq! — dep Lenın lezde oń qolymen sanyn bir saldy. — Aý, bul naǵyz uly derjavalyq Sibir saıasatynyń dál ózi emes pe? Kóketaıym-aý, siz bul máselege Sibirdiń tákappar munarasynan, tipti ?Uly Ivannyń munarasynan kóz qıyǵyńyzdy kergı tastap tursyz ǵoı. Múmkin, endi Sizge jetpeı turǵany Gımalaı bıigi shyǵar? Tek áıteýir aǵylshyndardyń dúrbisimen qaraı kórmeńiz!

Sıbıráktiń sileıgen jeri osy boldy. Túsingen adamǵa Lenın: «Sen nemene, Úndistandy eki júz jyl boıy ezgilep kele jatqan aǵylshyn ba ediń?!» — dep tur ǵoı.

Kabınet toly komısıa músheleri siltideı tynyp, demin ishterinen alǵandaı.

Lenın kenet Qańtarovqa burylyp:

— Al siz ne aıtasyz? — dedi.

Qańtarov ornynan turyp:

— Ne aıtaıyn? Ertisti bosatyp, ejelgi qazaq jerin qazaqtardyń ózine qaıtarý kerek, — dedi.

— Sonda Ertis boıyn qonystanǵan orystardy qaıtemiz?

— Altaıǵa qaraı kóshirý kerek, o jaqta jer kóp, — dep Qańtarov aıylyn jıar emes. — Tarıhı ádilettik saltanat qursyn!

Lenın sál jymıyp, basyn shaıqady:

— Tarıhı ádilettik! Joq, joldas Qańtarov, bul naǵyz ádiletsizdiktiń túri.

Qańtarov «qalaısha?» — degendeı ańtarylyp aýzyn ashyp qaldy. Ol tipti kúni keshe qyzylkeńirdek bolyp aıtysqan qarsylasy Sıbırákqa qarap, kómek tilegendeı boldy.

«Ekeýmiz de ońbaı soqqy jedik, sondaǵy sheshim ne bolmaq?» — degendeı edi onyń kózqarasy. Sıbırák ta kúni keshegi aıtysta aqıkóz bolǵan Qańtarovqa endi búıregi buryp turǵandaı, jubatarǵa sóz taba almaı, ishteı jany ashıtyn sıaqty.

Sonda Lenın kabınetti qyran kózben lezde bir sholyp ótip, eńdigi aıtystyń reti joq ekenine kózi jetip:

— Qańtarov joldas, qazaqtardyń bári sizshe oılamaıdy. Tarıhqa, onyń ótkenine, onyń bolashaǵyna sizden góri tereń boılaı qaraıtyn azamattar qazaqtarda da bar. — Ol Rysqulovty kóz aldyna elestetti. Polıtbúronyń kelesi májilisinde Túrkistan máselesi qaralatyny esine tústi. Ol másele Sibir men Qazaqstannyń shekarasyn anyqtaýdan áldeqaıda kúrdeli. «Sonshalyqty aqyldy adam, — dedi Lenın ishinen, — biraq o da qatelesedi». Qarsylyq bar ma?

Sıbırák pen Qańtarov taǵy da bir-birine qarady. Áýelgi yzǵar Lenınniń qudiretti jylýynan erip sala bergendeı eken. Ekeýi de jymıyp baryp, bir-biriniń qolyn aldy. Tipti Sıbırák Qańtarovty qapsyra qushaqtap, arqasynan qaqty.

— Mine, halyqtar dostyǵy degenimiz, — dep Lenın májilisti japty.

* * *

Lenınniń kabınetinen shyǵa bere, Rysqulov qabyldaý bólmesinde jıylyp qalǵan kisilerdi kórip: «Biz, sirá, Ilıchtiń ýaqytyn kóp alyp, myna kisilerdi kúttirip qoıyppyz-aý», — dep bir sát ózin kináli adamdaı sezindi.

Áýeli burynnan tanys, qyzmettes, ári aıtysker áriptesteri Elıava men Rýdzýtak oryndarynan túregelip, Rysqulov pen Hodjaevtyń qolyn alyp amandasty.

— Turar Rysqulovıch, júzińiz tipti nurlanyp ketipti. Sirá, jolyńyz bolǵan-aý, — dep kúldi Elıava.

— Onyńyz ras, Shalva Zýbarovıch, aıymyz ońynan týdy dese de bolady. Sizder nemene, meniń Ilıch aldynan súmireıip shyqqanymdy kútip pe edińizder?

— Joǵa, Turar Rysqulovıch, Qudaı saqtasyn. Ondaı oıdan aýlaqpyz. Iá, aıtpaqshy, tanysyp qoıyńyzdar: Chıcherın joldas, Kresınskıı joldas. Túrkistan týraly komısıanyń músheleri.

Rysqulov áýeli Chıcherınmen, onan soń Kresınskıımen qol alysty.

Sóıtkenshe bolmaı, Fotıeva:

— Joldastar, sizderdi Ilıch kútip otyr, — dedi.

Elıava, Chıcherın, Rýdzýtak, Kresınskıı birinen soń biri Lenınniń kabınetińe kirip bara jatty.

* * *

Rysqulov pen Hodjaev Kreml saraıynan shyqqanda mamyr aıynyń kúni maýjyrap-aq tur edi. Álginde ǵana kóktemniń káýsar jańbyry jaýyp ótken eken, sıren gúlderine tamshy ilinip, ashylǵan kún sáýlesimen jaquttaı jarqyrap, myń qubyla oınap tur. Aınala — bıik soborlar. Jaýyn shaıyp ótken kúmbezderi erekshe jalt-jult etip, kózdiń jaýyn alǵandaı. Hodjaev soborlarǵa kezek-kezek qarap, tańdaıyn qaǵyp:

— Júdá, ǵajaıyp eken á, Turar, — dedi.

Rysqulov basqa bir oıdyń, Lenınmen kezdesýdiń áserinen áli aryla almaı kele jatyp, Hodjaevtyń sózi sanasyna kesheýildep jetip:

— A? — dedi. — A, soborlar ma? Bul da jatqan tarıh qoı, Nızam aka. Orys eliniń tutas tarıhy osy soborlarmen baılanysty. Patshalardyń bári osy jerde táj kıgen. Sońǵy patsha Ekinshi Nıkolaı da osynda taqqa otyrǵan. Bizdiń biletinimiz sol Ekinshi Nıkolaı ǵoı. Kórdik qoı onyń «qaıyrymyn».

— O kisi Peterborda turmady ma?

— Iá, mekeni sonda boldy, biraq patshalyq taqqa otyrý rásimi tek Kremlde ótkizilgen. Astana qaıda bolmasyn, biraq Máskeý — Markazıat — kindik qala. Peterbýrgke astanany kóshirgen Birinshi Petr ǵoı. Endi keńes tusynda ejelgi tarıhı ádilettik boıynsha, Lenın astanany qaıtadan Máskeýge kóshirdi.

— Júdá, aqyldy bolǵan eken de, — dep qoıdy Hodjaev.

AVTORDAN

Býhgalterdiń kıiz kitabyndaı osy bir dáý dápterdiń birinshi paraǵyn ashyp qoıyp, eki kún otyrdym. Eshteńe jaza almadym. Oı degen oıqastap, oqyranyp, olaı da ótedi, bulaı da ótedi. Biraq qaǵazǵa túsiretin qudiret kópke deıin kelmedi. Ol Rysqulovtyń beınesi edi. Qarsy aldyma sýretin qoıyp qoıdym. Bul sýret 1923 jyly Rysqulov Túrkistan respýblıkasynyń Sovnarkomy bolyp turǵan kezde túsirilgen. Túri jap-jas, barmaq murtynyń taby ǵana bilinedi. Kózildiriktiń ar jaǵyndaǵy kózder qartamys. Qartamys ta emes, tuńǵıyq oppa sıaqty. Jap-jas bolyp, kópti kórgen kósem kóz. Dóp-dóńgelek kózildiriktiń altyn jıeginiń joǵary doǵasyn qap-qara ımek qas kómkerip turady. Qastyń ústi dóńbek te, sál joǵaryraq bir saı bar sıaqty da qaıtadan dóńestenip ala jóneledi. Eki shekesi bultımaly sekildi. Shekeligi shyǵyńqy. Qudaı o basynda shaqtap bergen basqa surapyl suńǵyla mı sımaı ketip, sodan bastyń formasy ózgerip, mańdaıy men shekeligi bultıyńqyrap ketken tárizdi. Imek qoıý qara qas pen daýyldy kúni údere kóshken qara bulttaı tolqyndana dúrkiregen qara shashtyń arasy oıpań bel jazyq mańdaı.

Bul sýrette meni tańǵaldyratyn múshe — erin. Erkekke bitetin erin emes, ýyzyna jaryǵan balpanaqtaı balanyń erni osyndaı top-tompaq, úlbirek bolsa — bolar. Erinniń eki ushynda sál-pál biliner bir ıirim bar. O da náresteniń nyshanyndaı. Iegi súırik te emes, jalpaqta emes, óte bir úılesimdi, súıkimdi. Men sýrettiń dóńesteý murynnan joǵary jaǵyn qolymmen basyp turyp, aýyz ben ıek jaǵyn bólek qaraımyn. Bir bette eki dúnıe, eki álem jatqandaı. Biri kóp jasaǵan, myń jasaǵan ejelgi evreılerdiń qartamysy Mafýsaıldaı da, biri sútke toıyp alyp, besiginde raqattanyp jatqan sábıdiń jaıdarman jaratylysyndaı.

Aqpannyń búgin on altysy. Tańerteń terezeden úńile qaraǵanda quz qıasy, qıadaǵy qyrandar uıasyna deıin kórinip, tónip turǵan taýdy qazir kókala tútin be, tuman ba — surqaı bir sumyraı kólbep aldy da, taýdyń tek súldesi ǵana qaldy. Kún shaqyraıyp, sheke qyzdyryp, Jazýshylardyń shyǵarmashylyq úıiniń tóbesinen tamshy úzilip túsedi.

Rysqulovtyń sýretin ysyryp qoıyp, kók tútin — shymyldyq tutqan taýǵa tesile qarap kóp otyramyn. Álginde ǵana shyrshasynyń árbir qyltanaǵyna deıin ap-anyq kórinip turǵan taý munar-munar-munarlardan elegizip qana belgi beredi.

— Iá, — dedim men bir kúrsinip, — taýdy kún shyǵar-shyqpas tań áletinde kórý kerek. Men keshiktim. Kesh turdym ba, kesh týdym ba, meniń izdegenim endi munar-munar-munardyń ar jaǵynda. Amal ne, úńil sol munarǵa!

Býdda dininiń dzen deıtin tarmaǵyn pir tutatyn japonsha taýdyń ózine emes, árýaǵyna, súldesine qaraı-qaraı kóz buldyrady. Dzente sengen baıǵus japon qarańǵy úıde qabyrǵaǵa qarap, tesilip, qashan bir eles jarq etkenshe kúnder boıy, túnder boıy tizerlep otyrar edi. Meniń kóz aldymda eshqandaı jarqyl joq. Kórinen óre túregelgen arýaqtardaı arbıǵan terekter ǵana, ar jaǵy kók tútin, qaraýytqan taý bókteri. Qarlyǵa qarqyldaǵan qarǵalar. Quıryǵy kir kımeshektiń etegindeı jelbirep ushqan sypsyń saýysqan. Basqa qus qalmaǵan. Bir kezde osy arada qyrǵaýyl par-par ushyp, jyrtylyp-aırylady eken. Qyrǵaýyl qazir túske kiredi. Áride-áride, tamtum kekilik bar desedi. Ony biz kóre almaımyz. «Uly taýǵa shyqqan bar ma, ular etin jegen bar ma?» deýshi edi baıaǵyda. Ular shirkin baıaǵyda sondaı sırek bolsa, endi ne qaldy deısiń?

Munarly taýǵa tesile qarap otyra berseń, basyńa osyndaı-osyndaı, neshe alýan birdeńeler lyqsyp kele beredi, kele beredi. Al izdegeniń, zaryǵyp izdegeniń joq. Kelmeıdi...

«Shyn jylasa soqyr kózden jas shyǵady» degen ras pa, kim biledi... Áıteýir, bir sát Rysqulov munartaýdyń tasasynan shyǵa kelip, terezeden beri tónip qaraǵany ras. Áldeqaıda, tómengi qabattan mýzyka yńyrsydy. Juldyzdardyń sybyrlasqany sıaqty bir ǵajap ún. Ol perishteler tili shyǵar, men qaıdan bileıin. Adamdar tilin áreń túsinip júrgen pende, perishteler sózin uǵar ma? Rysqulov óziniń sýretine uqsaıdy. Biraq óńi súzekten turǵandaı bop-boz. Mýzyka yńyrsıdy. Tómengi qabatta skrıpka tartatyn adam joq. Radıo jáne joq. Jazýshylar alań bolmasyn dep mundaǵy nómirlerge radıo tartpaǵan. Sonda bul ne? Múmkin, skrıpka sazynda sóılep turǵan Rysqulov shyǵar? Ol mýzykant bolǵan ǵoı. Onysyn tarıhshylar jazbaıdy. Tek kózin kórgen, segiz jyl birge turǵan jan jary Ázıza kempir ǵana aıtady: «Bizdiń Turar pıanınoda, mandolınada, skrıpkada tamasha oınaıtyn», — dep. Ázızanyń aıtýynsha, Rysqulov «Amýr tolqyndary», Ogınskııdiń «Polonezi», orystyń «Brodága» sıaqty sazdaryn ylǵı yńyrsyta tartady eken. «Brodága» — meniń ákem ǵoı», — deıdi eken. «Brodága Baıkal pereehal» degen meniń ákem emegende, kim?» — deıdi eken.

Terezeden Rysqulov tónip tur. Meniń áli bir tańba túspegen dápterime sustana qaraıdy. Ún joq. Aýzyn ashpaıdy. Miz baqpaıdy. Ertede, Italıa elinde shyǵar, bir danyshpan músinshi jas Qudaıdyń músinin aq mármárdan qashap bolyp, álginiń asyl násildi tiri adamnan aýmaı qalǵanyna ózi de ǵajaptanyp:

— Aý, sóıleseńshi endi! — dep shyńǵyryp jibergen eken.

Mármár adam, árıne, sóılemeıdi. Rysqulov áli mármárdan músindelgen joq. Mármár turmaq, gıps te buıyrǵan joq. Terezeden tónip turǵan tek eles shyǵar. Sonda da:

— Birdeńe deseńshi, — dep únim áreń shyqty.

Mýzyka yńyrsıdy. Rysqulov aýyz ashpaıdy. Biraq men juldyzdar sybyrynan bir ún estımin.

Áýeli Rysqulov maǵan mysqyldaı qarap:

— Baıǵus bala, qolyń kótere almaıtyn shoqpardy belińe baılap neń bar edi, — degendeı kórindi. Biraq Rysqulov mysqyldamaýshy edi-aý deımin. Ne aıtsa da ájýasyz, mysqylsyz, adamdy qorlamaı, týrasyn bir-aq aıtýshy edi-aý deımin.

Mýzyka yńyrsıdy. Sonyń ózi birte-birte sózge aınalyp bara jatqandaı eken. Rysqulovqa qarap edim, miz baqpady. Biraq sóz anyq estile bastady.

— Baıǵus bala... Bala deımin-aý, sen qaıdaǵy bala? Men ǵoı qyryq úsh jasymda qıyldym. Bir tarıhshylar meni otyz segizinshi jyly, qyryq úsh jasynda qıyldy dep júr, al keıbiri: joq, Rysqulov qyryq úshinshi jyly qyryq segiz jasynda óldi degendi shyǵaryp júr. Sóıtip, meniń jasymdy bes jylǵa uzartypty. Meıli, sonyń ózinde de sen, jazýshy joldas, menen qazir bes jas úlkensiń. Sonda qaıdan bala bolasyń? Sen týǵan otyz ekinshi jyly men Kremlde otyrýshy edim. Sol joly Stalınge arnaıy baryp, eki ret elý betten málimet jazyp tapsyryp edim... Já, áńgime onda emes. Áńgime — seniń men týraly jerine jetkize jazý qaı-da-a-a-a? Al Muhtar jazar edi. Muhtar ekeýmiz dos bolatynbyz. Ol menen bir jas kishi edi, meni tarıhshylar 1894 jyly týǵan dep jańylys jazady. Meniń shyn týǵan jylym — 1896 jyl. Anasynyń qursaǵynda jatqan ýaqytta qazaq bir jasqa esepteıdi de, meni 1894 jyly 26-jeltoqsanda týǵan dep jazdyrǵan. Iá, sol Muhtar jazar edi. Ol jazǵan «Qarash-Qarash» úlken epopeıanyń kirispesi ǵana edi ǵoı. Men Tashkentte Sovnarkom kezinde, ol SAGÝ-de aspırant edi. Úıge jıi keletin. Kúnine túnde birer saǵat ýaqyt taýyp men bastan keshken hıkaıany aıtamyn, ol bir qalyń qara dápterge jazyp otyratyn.

* * *

Men tórtinshi betti jazyp bolyp, basymdy kóterip alsam, taý munardan aıyǵa bastapty. Batyp bara jatqan aqpan kúniniń qyzyly shyńdar basyn shalypty. Áldeqaıdan mońǵol án salyp tur. Daýsy úsh tarmaq bolyp shyǵady eken. Endi bir kezde shańqobyz zarlap qoıa berdi.

Men Rysqulovtyń elesinen aırylyp qaldym.

* * *

Kelesi kúni tańerteń taý taǵy da asqaqtap, aıbyndana kórindi. Taýdyń belýaryna deıin shahmattyń taqtasyndaı shatyrashtap, alma aǵashtar otyrǵyzyp tastapty. Árbir shybyǵy aıqyn baıqalady. Odan ári de jybyrlaǵan úıshikter aǵarańdaıdy. Dachalar. Taýdyń tóbesine deıin órmelep barady.

Kún taý shoqylarynan syryq boıy kóterile-aq, álgi alma baýlaryn, dachalardy kók tútin kólbeı bastady. Birazdan keıin tákappar taýdyń ózin, kók shilteri shymyldyq tutyp qaldy.

Ne jazaryńdy, neden bastaryńdy bilmeı, daǵdaryp, kók tútindi álemge ári-sári kóz salyp, kóp otyrasyń. Jazýshynyń jumysy — jalǵyzdyń isi. Bul iske basqa bireý qol ushyn bere almaıdy. Asar shaqyryp, uıymdasyp bitire salatyn sharýa emes. Jalǵyzdyń isine jaratylys jar bolsyn. Qudaı dep aıtýǵa qorqamyz. Qudaı deseń — dinshildik. Jaratylys deseń — jat kórmeıdi. Túptep kelgende ekeýi bir uǵym. Áńgime termınde. Keıde termınniń ózinen teperish kórip, taıaq jeýge bolady. Rysqulov sondaı hal keshken. «Túrkistan Keńestik respýblıkasy» deýdiń ornyna «Túrik Keńestik respýblıkasy» degendi usyndy. Sonda «Túrkistan» men «Túrik» arasynda asý bermes asqar taý jatqan joq. Túrkistan — túrikter eli degen uǵym. Alaıda «Túrkistan» qulaqqa maıdaı jaǵymdy, «Túrik» degen túrpideı tıedi. «Túrik» — ulttyq uǵym bola tura, ultshyldyqty elestetedi. «Túrkistan» — geografıalyq ataý retinde eshkimniń qytyǵyna tımeıdi. Áıtpese túbiri bir.

Osyndaı bir qotyrash oıdyń oppasyna túsip, maltyǵyp otyrǵanda, bólmeniń tutas bir qabyrǵasyn alyp jatqan terezeden tóne qarap, Rysqulov taǵy oraldy. Súzekten turǵandaı bop-boz. Rysqulov tirshiliginde eki-aq ret aýyrǵan adam. Bala kezinde súzekpen aýyrǵan, keıin er jetkende 1922 jyly Máskeýden Orynborǵa kele jatyp, Edil boıyndaǵy eldi aralaǵanda, ash-aryqtardan taǵy da súzek juqtyryp aldy. Adam bul dertpen ekinshi ret aýyrmaıdy degen zań Rysqulovqa kelgende buzylyp ketti de, ekinshi ret súzekpen jyǵyldy... Ol uzaq áńgime.

Terezeden tóngen Rysqulovqa men de tesile qarasam, onyń derti súzek emes, ashtyq sıaqty. Ashtyqtan ábden álsiregen adamnyń syqpyty. Iirimdenip turatyn ádemi eki urty sýalǵan. Búldirgendeı ýyljyǵan qyz erin kógeristenip ketken. Kózinde — qasiret. Túbinde bir qasyq sý jyltyraǵan shyńyraý qudyq sıaqty. «Ómiriniń kóbi ashtyq pen arpalysta ótip edi, óz qý tamaǵy emes, mıllıondaǵan halyqtyń, ásirese qazan urmaı, qar jaýmaı, ashtyqqa qaıta-qaıta urynǵan qalyń qazaqtyń qamy Rysqulovtyń bir basyna úıip-tógilgendeı eken. Halqy toq. Toqtyqtan aq túıeniń qarny jarylyp, toq balalar nan laqtyryp oınap júrgende, jalǵyz Rysqulov ashtyqtan buralyp tur.

Iısýs Hrıstostyń sýreti eske túsedi. Rysqulov Iısýs Hrıstostyń sýretin 1906 jyly túrme bastyq Prıhodkomen birge Kafedral Soborǵa kirgende kórgen. Hrıstostyń qalyń qasiretti kózine qarap tańǵalǵan. Netken sheksiz azap?! Ne úshin?

Hrıstos kim, Rysqulov kim? Ekeýinen nendeı uqsastyq izdemekshisiń? Sandyraq! Sarǵaıyp uzaq otyrǵanda oıyńa neler kelmeıdi. Sandalma!

ESKENDİR

Myń toǵyz júz jıyrmasynshy jyldyń kóktemi Qaraqoıyn halqyna rısalat nuryn seýip, jaqsylyq jarshysy bola kelgendeı. Osydan dál bir jyl buryn qatarynan eki jaz, eki qys asharshylyq bolmaǵandaı, adamdar shóp tamyryn qazyp, qońyz terip jep ketpegendeı, ótken bir surapyl sumdyqty lezde umyttyryp, mamyrajaı mamyr aıy tamyljyp turǵan kez edi. Dáý-Baba taýdyń saı-salasy, shatqal-jyqpyldarynda balaýsa kók balaqtap, arasynda jaıylyp júrgen mal kórinbeı esirip ketti.

Jápireıgen jaman qotyrash úıdiń qorasynan bes-alty tuıaq qoı-eshkisin óriske aıdap shyqqan Ahat tańerteń sheńgel sharbaqtyń túbi balaqtap, kúlgin-jasyl japyraq jaıyp turǵanyn baıqady. Daladan qyrqyp ákelip sharbaqqa tikken qý sheńgel qaıdan kókteı qoısyn, túbinen ósken basqa shóp shyǵar dep, túrtinektep, qolymen julyp kórip edi, bóten shóp emes, sol qý sheńgeldiń ózi eken.

— Iá, kók Táńiri, — dedi Ahat alqarakók zýbárjat aspanǵa alaqanyn jaıyp. — Osy meıirimińnen aıyrma! Qý aǵashqa deıin kógergen eken, ol seniń rahymyń, Táńiri. Pendeleriń pendeshilikpen bul qudiretińdi umytyp ketse, keshire gór!

Aqbas shyń baıaǵydaı emes, buldyrap kórinedi. «Buǵan da shúkir, — dedi Ahat ózine-ózi kúbirlep. — Táýba, táýba. Meniń jasyma jetken de bar. Jetpegen kep. Týmaq bar, ólmek bar. Áıteýir jaryq dúnıege kelgen soń — jan tátti. Jaryq sáýle kórip júre bergiń keledi. Qudaıtaǵala qor qylmaı alsa bolǵany. Iá, jańa shyqqan jaqsy kún! Abyroı ber, amandyq ber, el-jurtty aman qyl. Uly jylan jylyndaǵydaı asharshylyǵynan saqta. Táńiri! Endi meni alsań da arman joq. Tandyry keýip, qursaǵy qýrap qalǵan qara jerdiń qaıtadan kóktegenin kórdim. Álimbek babamyzdan beri jasap kele jatqan myna báıterektiń japyraǵy jamyraǵanyn estidim. Japyraǵy qansha bolsa, uıa salǵan qus ta sonsha. Shýyldaýyn, masaırap saıraýyn qarashy.

Ahat qus bazaryna aınalǵan báıterekke qaraı aıańdady.

Qarakók qabylandaı kerilip jatqan Dáý-Babanyń jotasynan asa aqbas shyńdar jańa shyǵyp kele jatqan kún sáýlesinen altyn jalatqandaı jarq-jurq etti. Ahat altyn tájdi taýǵa kózin kólegeılep, kóp qarady.

Osy kezde sonadaıdan qorbıa qozǵalyp kele jatqan adamdy baıqap, kózi anyq kórmese de, júris-turysynan Dáý Omar ekenin tanydy. Dáý Omar ádeıi dybys berip, anadaıdan tamaǵyn qyrnap, qaqyrynyp aldy.

— Assalaýma-áleıkúm, Aha!

— Áleıkúm-ássálem, Omarmysyń? Mal-jan, bala-shaǵa aman ba?

— Shúkir, Aha. Keshe qyzyl taryny seýip boldyq. Qaraqoıyn jaryqtyqtyń qara ańyzyna saldyq qoı. Topyraǵy áli baıaǵydaı, túgin tartsań maıy shyǵady.

Qara ańyzdy qodiren basyp ketken eken. Bıyl taryny jańalap seppese de, sol qodirenniń ózi-aq bitip qalatyndaı-aý, sirá.

— Táýba-táýba de, Omar, — dep Ahat myna qodarlaý inisiniń ańqyldaqtyǵyn aspan álemi estip qoımasyn, qyrsyq shalmasyn degendeı yńyrsıdy.

— Quda qalasa, astyqtyń astynda qalamyz. Sáýirde sepken báhári qazirdiń ózinde tizeden keledi, tek mal túsirmeı, aman ósirsek eken. Eldiń yntasy jaman emes, Aha. Bul moıynserik degen jaryqtyq bereke eken ǵoı.

— Álbette, Omar shyraǵym, — dep Ahat shıraı tústi. — Birlik barda tirlik bar. Bul aınalaıyn Keńes ókimetin bilmeı kelippiz ǵoı, biriktirdi ǵoı basymyzdy. Turardyń aıtqany keldi emes pe? Byltyr osy ýaqytta, álgi Lenınniń Qobyzev deıtin dosymen birge kelgende aıtty ǵoı Turar: «Ár úıde jeke-jeke tyrbanǵandy qoıyńyzdar. Uıymdasyp, ujymdasyp tirlik isteńder. Bir aýylda bes-alty ógiz bolsa, árqaısyń ár jaqqa tartpaı, birlesip jer jyrtyp, birlesip egin oryp, astyqty keıin bálip alyńdar dep. Sol byltyr emes pe, árqaısymyzdyń aldymyzǵa bes-alty tuıaqtan mal úlestirip bergeni. Áne, endi sonyń retin kórip, jemisin jep otyrmyz.

— Iá, onyń ras, — dep kúrsindi Dáý Omar. Budan bir jyl buryn, dál osy ýaqytta ol Tashkenttiń túrmesinde otyrǵan. Shermende bolyp, basmashylarǵa qosylyp, shatasyp, shaqshadaı basy sharadaı bolyp, shym-shytyryq shyrǵalańǵa túsken. Sodan jańa Ahat aıtqan Qobyzev (Kobozev) deıtin orys pen Turar túrmeden shyǵaryp alyp, isin anyqtap, aqtap shyqqan. Ýspenskıı deıtin bireý túrmede nagannyń dúmimen qaraqusynan uryp, kózden aırylyp edi. Tashkenttiń eń táýir degen dárigerleri qarap, alty aıdan keıin janary qaıta janǵan. Sodan beri kózildirik kıetin boldy. Buryn Turar dese tyjyrynyp turatyn odyrańbaı Dáý Omar, endi Turarǵa ólerdeı tánti. Elge kelip, úıirine qosylyp, osyndaǵy moıynseriktiń tutqasyn ustap, Qaraqoıyn halqyn uıymdastyryp júrgen de osy Omar.

— Daýylbaı aýzymen qus tistep turǵan kezde, ata-baba mekeni Qaraqoıynnan aırylyp, qos qolymyzdy tóbemizge qoıyp, bet aýǵan jaqqa tentirep ketip edik, endi mine, sol jumaq — qara besikke qolymyz qaıta jetti, — dedi Dáý Omar ataly sóz aıtyp. — Jetkizgen áýeli Keńes ókimeti, sodan soń Turarjan. Endi altaý ala, yryń-jyryń bolmaı, uıymdasyp, osy moıynseriktiń údesine jetsek, sirá, qor bolmaımyz, Aha.

— Álbette, — dep qostady Ahat myna inisiniń salaýatty sózine ári tańdanyp, ári rıza bolyp.

— Endeshe osy aýyldyń senen úlken tiri arýaǵy joq. Basqamyz túgel bir jeńnen qol shyǵarǵanda, jalǵyz bólinip, bótegesi jarylyp otyrǵan anaý Orazbaq. Óziń aıtqan Kobyzov pen Turardyń arqasynda aıyqpas keselden aıyǵyp keldi. Basqa bireýler bolsa, onyń bolys bolǵan kezindegi sumdyǵy úshin sottap, ıtjekkenge jiberer edi, a olaı emes, qaıta Keńes ókimeti ony aıýan bolyp ketken jerinen adam qataryna qosty. Biraq elge oralǵaly bir aı shamasy boldy, baıaǵy bolys bolǵanǵa deıingi ký ádetine basyp, úıinen shyqpaı jatyp aldy. Bizge ókpelegeni ǵoı. Kimge kim ókpeleýi kerek sonda? Osynyń kesirinen emes pe, men byltyr atańa nálet Ergeshke baryp qosylam dep shatasqanym.

E, onyń bárin aıta berseń qoıqaptaǵyń qozady... Qaıtemiz ony, — dep Dáý Omar áldeneden jıirkengendeı jerge bir túkirdi. — Ótken-ketkendi umytaıyq. Kezinde ne bolmady? Ótti-ketti, endi beti aýlaq bolsyn. Meniń aıtpaǵym, Aha, sol Orazbaqtyń betin beri qarataıyq. Moıynserikke kirse, tepse temir úzetin zińgitteı jigit. Kerek dese moıynseriktiń bastyǵy, meniń balam Jorabaıdyń ornyn soǵan-aq bereıik. Qalaı qaraısyń, bir aqyl tap?

— Jón sóz aıttyń, Omar, — dedi Ahat qyzyl jıek kózin oramalmen muqıat súrtip bolyp. — Orazbaqtyń negizi taza, ony búldirgen ázázil ǵoı, túlen túrtti ǵoı byltyr. Álgi Qyrbas pa edi, Jyrbas pa edi, solar búldirdi ǵoı momyn baıǵusty. Ári dese, aýrýdan qıalı boldy. Endi din aman. Qosylsyn qatarǵa. Keshke bizdiń jaman úıge jınalaıyq. Sonda bir bátýaǵa kelermiz, — dep Ahat ornynan turǵyz degendeı Dáý Omarǵa aryq qolyn sozdy.

Ekeýi endi ún-túnsiz shýyldaǵan báıterekke qarady.

— Ne kórmegen áýlıe aǵash, — dedi Ahat kózi jasaýrap. — Álibektiń kózin kórgen... Sodan beri daýyldy da, surapyl sumdyqty da, jadyraǵan jazdy, qaharly qysty da kórdi. Qasqaıyp, qajymaı tura beredi. Maıyspaýdy, jasymaýdy osy áýlıe aǵashtan úırensek kerek-ti...

* * *

Byltyr dál osy ýaqytta Kobozev pen Rysqulov Ferǵana saparynan jolaı Túlkibasqa toqtaǵanda, Orazbaq bolystyń nebir soıqanyn estip, tabanda ornynan alǵan. «Tuqymy tuzdaı qurydy», «qurtqan óz týysy Turar», — desti jurt. Biraq Kobozev aqyldy kisi ǵoı, Orazbaqtyń keselin kózben kórip, ony jazalaýdyń ornyna, Máskeýge emdetýge jiberdi. Arada jylǵa jýyq ýaqyt ótti. Orazbaq sol ketkennen zym-zıa ketti. Sonda Túlkibastyń jurty: «E, báse, sorlyny Sibirge aıdap jibergen ǵoı», — desti. Sodan bir kúni, osy kóktemde, ińir qarańǵysynda Ultýǵan kempirdiń ańyraǵan daýsyn estip, kórshileri:

— «O, sorly, balasynan jaman habar kelgen eken ǵoı», — dep úılerinen úrpıise shyǵyp, Ultýǵannyń jaman qujyrasyna qaraı bettesin. Ne daýys shyǵaryp, «baýyrymaılap» jylap barýdy bilmeı, ne ún-túnsiz kirýdiń amalyn tappaı, Taý-SHilmembettiń amaly taýsylǵan bir zaman boldy.

Aqyry Ahat jeke kirip, mán-jaıdy bilýge ketti. Basqalary ańtarylyp kútip qalǵan.

Ahat kirip kelse, Ultýǵan tireýdiń túbinde zińgitteı bireýdi moınynan qushaqtap, aırylmaı, teńsele túsip, ańyrap tur:

— Jalǵanda kórgen jalǵyzym-aý! Seni de kóretin kún bar eken-aý! Endi Qudaı qý janymdy qazir alsa da armanym joq...

Ahattyń kelip kirgenin kórip, kempir endi ony baryp bas sala qushaqtasyn.

— Aınalaıyn, qaıynaǵa-aý, ólgenim tirildi, óshkenim jandy, jarandar-aý, qaıdasyńdar? — dep esi shyǵyp, elbe-delbe bolsyn ǵoı.

— Sabyr et, kelin. Qýanǵan da, qoryqqan da birdeı degen osy, shyraǵym. Kózaıym bolypsyń, qýanyshyńdy uzaǵynan súısindirsin, — dep, kózin kólegeılep, álgi zińgitteı jigitke jaqyndaı berdi de, Orazbaqty tanymady.

«Basqa bireý me?» — degen oı sýmań etti.

Orazbaq buryn bet-aýzyn aq shúberekpen tańyp alyp júrýshi edi, ómiri sheshpeıtin. Endi Ahattyń aldynda qyr muryndy, sulý qara murtty, áp-ádemi jigit tur.

— Orazbaqsyń ba, shyraǵym? — dedi Ahat álgi adamnyń ózine sozǵan qolyn qysyp turyp.

— Ata, tanymaı qaldyń ba, men Orazbaqpyn.

Sóıtip, osydan biraz shama buryn, sáýir aıynyń keshinde Orazbaq óz úıine oralǵan. Kobozevtyń hatymen Máskeýge baryp, eń bilgir mamandardyń emdeýinde bolyp, murnyna plasıkalyq operasıa jasatyp, qoń etinen muryn jalǵap, baıaǵy anadan jańa týǵan pák qalpyna qaıta kelgen eken.

* * *

Mamyrdyń áldeqalaı júrek syzdatqan, kózge kórinbes armandar aǵysyndaı samal lepti, maıda qońyr keshi túsip, Aspantaý shyńdaryn shalǵan qyzǵyltym boıaý semgen kezde, Taý-SHilmembet aýlynyń oshaqtary ár-ár jerden, jylt-jylt ete bastaǵan.

Ásirese Ahat qarıanyń jeroshaǵy erekshe mazdaýly. Kópten beri tútininiń semiz shyqqany osy qaıyrly kesh shyǵar. Qysta týǵan qońyr marqa soıylǵan. Az aýyldyń shal-shaýqan, kempir-sampyr, kelin-kepshik, jigit-jeleńi Ahattyń aıadaı úıine jınala bastady.

Aldymen Ahattyń ózindeı kári samaýrynmen shaı keldi. Aǵaıynnyń bas-aıaǵy jınalyp bolǵanda, bul dastarqannyń neniń qurmetine ekenin Ahat ózi túsindirdi.

— Al, Taý-SHilmembet balasy, kópten beri jaqsylyqqa, jaqsy yrymǵa bas qospappyz. Bizdiń basymyzdan ótken qıametti sanaı bersek, basymyzdaǵy shashymyz da jetpeıdi. Áne, sodan bolar, bir-birimizdiń úıimizge bas suǵýymyz sırep ketipti. Búgin senderdi shaqyryp, dám tatyrýdyń oraıy kelip, sáti tústi bilem. Aramyzdaǵy arysymyz Orazbaq uzaq sapardan oralǵaly da biraz ýaqyt bolyp qalypty, naýqangershilikpen qol tımeı ketti bilem, úıge shaqyryp, bir qumǵan shaı berýdiń sáti kelmep edi. Eshten kesh jaqsy, mine, búgin Orazbaq ortamyzda otyr.

Osy jerge jetkende, Ahat aq oramalmen kóziniń jıegin bir súrtip, oılanyńqyrap otyrdy da, sóziniń salmaqty jaǵyna kóshti.

— Er jigittiń basyna ne kelip, ne ketpeıdi? Árqaısyńnyń kóńilinde bir kirbiń bar. Kóńildi kirbiń tuta berse kir bolady. Al tánniń kirlegeninen jannyń kirlegeni kóp qıyn. Mine, myna maımaq jaman samaýryn menimen birge jasap keledi dese de bolady. Túlkibastan Talǵarǵa, Talǵardan Merke, Túlkibasqa qaıtyp birge keldi. İshine turǵan qaq bir-eki eli keletin shyǵar. Qaqqa temir shydasa shydar, adam shydamas. Kóńildiń kirin shaıyp tastańdar. Ótkende ketken bir bilmestik úshin Orazbaqty kózge túrte bermeńder. Tereńirek úńilseń, onyń sol áreketi jaýlardyń arandatýy ekenin, Orazbaq tek sol aldaýdyń-arbaýdyń qurbany bolǵanyn eskereıik. Zatynda Orazbaq zalym emes qoı. Al Orazbaq shyraǵym, sen de zil saqtama. Aǵaıyn aldynda júziń shirkeýli de bolmasyn. Ótken-ketken báleniń bárin kórgen bir jaman tústeı umytaıyq. Áıtpese eldigimiz qaısy? Qazir bir ıgilikti is bastap, uıym bolyp, tirshilik etip jatqan jaı bar. Sol kópshilik isinen esh shet qalma, Orazbaq!

Osy kezde dáý qara tegenemen býy burqyrap et te keldi. El toqshylyqqa endi degenmen, qyzyl kórse qyzyqpaıtyn qazaq joq. Jas marqa etiniń ıisi muryndaryn qytyqtap, jurt qoldaryn jýyp, shaldar jaǵy qyndarynan bákisin sýyryp, saýsaqtarymen pyshaqtyń júzin sıpap kórip, silekeıleri shubyrǵan tus.

Qara sharany Dáý Omar ustady. Qansha basalqy, bas ıe boldym dese de, as kórgende qasqyr tektilenip, ah-ah dep, aldymen balǵyn quıryqtan qıalaı kesip alyp, ózi bir qylǵytyp jiberdi.

Eljirep pisken basty Ahattyń aldyna qoıdy. Aınala alqa-qotan otyrǵandardy kózin súze bir sholyp ótip, árkimniń jasyna, qadir-qasıetine qarata etti múshe-múshesimen úlestire bastady.

Bosaǵa jaqta otyrǵan kelin-kepshik, bala-shaǵa eleýsizdeý qalyp bara jatqanda, keıbir shydamsyz balalar sheshelerin túrtkilep, qyńqyl-syńqyl shyǵardy. Ahat sony baıqap, jetkeninshe sol balalarǵa qulaq, quıqa úlestirdi. Alaqanyna quıqa túsken kelinder oryndarynan turyp, qol qýsyryp, sálem rásimin jasap jatty. Úsheý, tórteý ara tabaq tartylyp, jurt jappaı basqa dúnıeni, basqa ýaıym-qaıǵyny, kúıbiń-kúıki tirlikti umytyp, tamaqqa qarady.

Orazbaq ózine tıgen asyq jilikti mújip bolyp, asyǵyn alyp, ótkir bákimen muqıat tazalap otyrǵan. Esik jaqtaǵy jeńgeleri kúńkildesip, Orazbaq jaqqa urlana kóz tastap qoıady. Burynǵy Orazbaq emes. Reńdi, kelisti, keriskedeı jigit bolypty. Ústine kıgeni myna otyrǵan basqalardyń jabaıylaý, ala-qula shoqpytynan ózgeshe. Kıim-basy shyryshtaı, qara kostúm, jaǵasy qatyrmaly aq kóılek, aıaǵyndaǵy týflıine deıin jaltyrap tur. Mundaı týflı kıgen erkekti bul eldegiler tuńǵysh ret kórýi shyǵar.

El etke bir qarqyndap, endi sorpa kele bastaǵan kezde, maılyqpen saýsaqtaryn sanap súrtip otyrǵan Shyny shal:

— A, Orazbaq shyraq, áńgime aıta otyr. Kórgen-bilgeniń kóp. Máskeý bardyń, Táshken bardyń, ne kórdiń, ne bildiń? Bizdiń Turarjan aman ba eken? Máskeý ketti dep edi, kóre aldyń ba ony? Elge ne aıtady? — dep suraqtyń bárin úıip-tógip bir-aq qoıdy.

Otyrǵandar eleń etip, dastarqannyń shetin ysyryp, aıaqtaryn sozyp, ydys-aıaqtyń syldyr-syldyry tyıylyp, áldebir erekshe jańalyq aıtylatyndaı qulaqtaryn túrdi. Orazbaqtyń sheshesi Ultýǵan kempir kımeshektiń jıegin qaıyryp, oń qulaǵyn ashyp qoıdy. Ultýǵan kempir ólgeni tirilgendeı qýanyshty. Qartań júzi qyrtys-tyrtysy jazylyp, qyzylshyraılanyp alypty. Ol myna aǵaıyn-týmaǵa dán rıza: Orazbaqty shetke teppeı, baýyryna tartty.

Orazbaq kenet ne aıtaryn bilmeı, qaltasynan appaq oramal alyp, shyp-shyp terlegen mańdaıyn súrtti. Ózi tazalaǵan asyqty úıire beredi, úıire beredi.

— Orazbaq shyraq, jańa Ahat atań aıtty ǵoı, ótkendi eske alyp qysylma. Bir múkis senen de, bizden de ketken shyǵar. Enesi tepken qulynnyń eti aýyrmas bolar, bizge ókpeleme, bizden seskenbe de, — dep Shyny taǵy sóz tastady.

— Ne aıtaıyn, sol byltyrǵy soıqannan keıin Turar men Kobozev meni Tashkentke alyp bardy. Ondaǵy dárigerler ary qarap, beri qarap, Máskeýge barý kerek dedi. Sodan Kobozev hat jazyp berdi. Turar poıyzǵa járdemdesti. Máskeýge on bes kúnde jettim-aý deımin. Jol qıyn, áreń bardyq. Kóp aıtsa, áńgime kóp. Kórip otyrsyńdar, keselim pyshaq keskendeı tyıyldy. Muryndy jamap berdi. Sol... Qaıtarda Tashkentke tústim. Men kelsem, Turar Máskeýge júreıin dep jatyr eken. Meni kórip qýanyp qaldy. Jolda Mankentke túsip, balamdy kóre ket dedi. Aıtqanyn istep, Mankentke toqtap, orys qudaǵıymyzdyń úıine bardym. Turardyń Eskendir degen balasyn kórdim. Kempir qýdaǵı da qýanyp qaldy. Turardyń týysy da izdep keledi eken-aý dep, jany qalmaı kútti.

— Aý, ol álgi orys kelinnen týǵan bala ma? — dep Dáý Omar shydaı almaı kıligip ketti.

— Iá, orys áıelinen...

— Kimge tartypty? Orys bop ketken shyǵar?

— Turardyń aýzynan túsip qalǵandaı. Jýyrda bir jasqa tolady eken. Súp-súıkimdi.

— E, aınalaıyn-aı, — dep Ultýǵan ernin sylp etkizdi.

— Baýy berik bolsyn!

— Ómirli bolsyn, jádiger!

— Tulpardan týǵan tuıaq qoı.

— Sheshesi dini basqa demeseń, Turardan aýmaıdy dep otyr ǵoı myna Orazbaq.

— Sonda Turar qaınymyz bir bólek, balasy bir bólek tura ma? — dep sybyrlasty áıelder jaǵy.

— Áıelimen ajyrasqan deıdi ǵoı.

— Úıbaı kótek, onysy nesi? Úlken ókimet te ajyrasa ma eken?

— E, ne qylar deısiń, Turarǵa qatyn tabylmaıdy dep ýaıymdap otyrsyń ba, baıǵus?! Jaman bıeni jabýlap qulynyn al degen. Bala qalsa boldy da.

Dáý Omar osy jerde bir kisilik kórsetkisi kelip, qoqılanyp, shalqaıa túsip otyrdy da:

— Oý, aǵaıyn, biz osy el emespiz be? Taý-SHilmembet degen atymyz shýly emes pe? Nege barmaımyz sol Mankentke? Qudaǵıǵa, orys ta bolsa, nege qol berip, sálemdesip, jekjat-jurat bolmaımyz? Balany nege baýyrymyzǵa tartpaımyz? Balany tıtteıinen ata-babasynyń topyraǵyna aýnatyp, ıistendirmese, keıin ol jat bolyp ketedi.

— A, munyń aqyl sóz, Omar, — dep Ahat tósine salbyrap túsip ketken basyn kóterip aldy. — Orys qudaǵıǵa baryp qaıtaıyq. Myna turǵan Mankent qoı. Elge shaqyraıyq. Qudalarynyń el-jurtyn kórsin. Áýmıin!

* * *

Bas quda bolyp Ahat baratyn boldy.

— Meni arýaqtaı qaýdyratyp qaıtesińder, jastar jaǵy barsyn da, — dep Ahat tartynshaqtap kórip edi, Dáý Omar da, Shyny da, Úsip shal da — bári de kónbedi.

— Turardy tıtteıinen moınyńa mingizip, Almatydan Merkege deıin tistelep jetkizgen sen emes pe ediń? Sen barmaı kim barady bas quda bolyp?!

— Myna turǵan Mankent qoı, arba jegip bereıik, sharshamaısyń.

Ne kerek, bári jabylyp shaldy kóndirdi.

Ekinshi bolyp Dáý Omar «tizimge» ilindi.

Árıne, joldy, jón-josyqty, oryssha biletin Orazbaq bar.

— E, osy úsheýiń jetesiń, qazaqkershilikke salyp, úıilip-tógilip barsańdar, orys qudaǵı shoshyp keter, — dep Shyny tizimdi tejedi.

— Oıbaı, qatyndar jaǵy neıbet qala ma? Aq jaýlyqtan da bireý barsyn da, — dep Ultýǵan kempir búkir belin beker tikireıtpek bolyp, bir julqynyp qaldy.

Biraq «aq jaýlyq» elinen laıyqty ókil tabylmady, bireýiniń óń-basy kelisti-aq, kóılegi eski, bireýiniń emshekte balasy bar. Ultýǵan kempir búkir, ári dese Orazbaq ketip barady.

Sonymen, úsh erkek te jetedi degen uıǵarym boldy.

Endi osy úsheýiniń kıim basy sarapqa salyndy. Orazbaqtyń kıimi ıne-jipten jańa shyqqan, aq kúrishteı. Seksennen asqan Ahat ta birkıeri taza bolatyn. Nebir jamanshylyqta ústine qylań túsirmeıtin muntazdaı taza shal.

Dáý Omardyń ústi-basy olpy-solpylaý edi. Aýyl arasynda eshkim elemes, al orys qudalarǵa qonaqqa barýdyń jóni bir basqa. Taý-SHilmembet bóten jerge kúlki bola almaıdy. Shyny shal ózi qysta tiktirgen túlki tymaǵyn usynyp edi, Dáý Omardyń qazandaı basyna batpaı qoıdy. Qara shıbarqytpen tystalǵan qyrmyzy qyzyl túlkige Dáý Omar qyzyqsa da, amal joq, Shynyǵa qaıtyp berdi.

Orazbaq Máskeýden ala kelgen basy artyq, kúnqaǵarly «shápkesi» bar eken, sony ákelip kórsetti. Sur kepka Dáý Omardyń basyna qona ketti.

— Oı-bý, Qudaı syılady, quddy qara orystyń ózi boldy da qaldy, — dep Dáý Omardyń kempiri betin shymshydy. Dáý Omar aınaǵa qarap, kepkany bir shekelep kıip:

— Orys qudaǵıǵa unap qalarmyn, kısem, kıeıin, — dep kelisti. Ústine up-uzyn qylyp, Orazbaqtyń orys paltosyn kıdi.

— Oı-boı, mynaý naǵyz ókimettiń ózi boldy ǵoı, — dep Taý-SHilmembet tegis máz boldy.

Jolaýshylardyń janyna aýyldyń bala-shaǵasy túgel jınaldy. Dál bir Kókirektiń bazarynda Tashkentten kelgen sırk oıyn kórsetip jatqandaı qyzyqtaıdy. Kókirektiń bazarynda ózbektiń ónerpaz darshylary arqannyń ústimen júrip oıyn kórsetetin. Mynaý da bir tamasha. Tipti aýyldyń ıtteri de, «bul ne?» degendeı quıryqtaryn bulǵańdatyp, balalardyń arasyna kirip, salpań qulaqtaryn bir kóterip, bir túsirip, bastaryn qısaıta qarap qalǵan.

— O, jeńeshe, abaıla! Jákem orys aýylǵa toqal aıttyryp bara jatqannan saý emes, — dep bir qaınysy Dáý Omardyń kempirine tıisti. — Orystan toqal alatyn adamnyń qylyǵy ǵoı mynaý. Basynda — shápke, jarasa qalýyn qarashy ózine.

— Áı kempir, shynynda uıat shyǵar, ákel ózimniń jaman kıiz qalpaǵymdy, — dep Dáý Omar aını berip edi, kempiri:

— Qoı ári, jurt aıtty eken dep qubylma. Kıe ber sol shápkeni, nesi bar. Máskeýden kelgen tábárik. Jaqsy yrym bolady. Orys qudaǵıdyń kózine de jylyushyrarsyń. Biraq álgi toqal degen báleni shynnan kórip júrme. Ákelseń, jóni túzýin, mojantopaıyn ákel. Men de bir qý tirshilikten qutylyp, qolymdy jyly sýǵa malyp otyraıyn.

— Sandalma! — dep Dáý Omar arbaǵa buryldy.

Taý-SHilmembet jınalyp, aýyldaǵy qylquıryqtyń eń táýir degenin tańdap, Shynynyń arbasyna jegip, ábzelin ońdap, arbanyń shabaǵyna deıin shúberekpen sýlap súrtip, ulyqtyń bylqyldaq kúımesindeı kúıttedi.

Úsh azamat arbaǵa mindi. Delbeni Dáý Omar ustady. Arbanyń art jaǵynda aıaǵy baılaýly semiz qara toqty jatyr. Qudaǵıǵa syı sol. Arba ornynan qozǵala bergende, Omardyń kempiri kımesheginiń qısaıyp ketken jıegin jóndep qoıyp, baıyna tapsyrma aıtty:

— Áı, baıǵus-aý, orystardyń ortasyna barasyń. Tym daraqylana berme. Álgi araq ishkizetin bálesi bolady deýshi edi, tatyp qoıma qara basyp. Shoshqanyń etin berip júrmesin bále bolyp.

Dáý Omar eki kózi ejireıip:

— Ottama, qatyn! — dep qamshysyn siltep kep qaldy.

— Oıbaı, Qodar neme, — dep qatynynyń erni sylp ete qaldy.

— Ýa, joldaryń bolsyn, joldasyń Qydyr bolsyn! — dep Taý-SHilmembet jalǵyz atty arbanyń sońynan qoldaryn bulǵady.

* * *

Toq tory úsh kisi mingen arbany jeńil tartyp, jele-jortyp, pysqyryp qoıyp keledi. Kóp uzamaı bular Saz-Tóbeniń basyna da kóterildi. Qyrqadan ary — Aqsý alqaby, Saıram saharasy saltanatty teatrdyń sahnasyndaı kósilip qoıa berdi. Túlkibas — jerdiń jánnaty bolsa, Aqsý-Saıram dúnıeniń jumaǵy. Shalǵyny kisi boıy kelerlik bıdaıyqty atyrap, jasyl zúmiret teńizdeı tolqyn atady. Túıdek-túıdegimen ushyp-qonyp júrgen saryala qaz. Áne, anaý Keltemashat saıynyń qabaǵynda myńǵyrǵan qoı jaıylyp jatqandaı. Jolaýshylar jaqyndaı bere, álgi «qoılar» qorbań-qorbań umtylyp baryp, kez qanattaryn kere jaıyp, jer baýyrlaı ushyp, árirek baryp qonady. Dýadaqtar. Kópten beri dýadaq kórinbeı ketken. Jan-janýar, ań-qus ataýly da nýly jerdi mekendeıdi. Qurǵaqshylyq jyldarda kelmeı ketken qus qaıta oralypty. Bu da bereke nyshany.

Jol-jónekeı qaýlap ósken kókkekire, qyzyl ızen, tas mıa, adyraspan ıisi aralasyp, aspan asty janǵa shıpa dárý aýaǵa bógip tur. Kókiregiń qansha qańsyp qalsa da, jan saraıyńdy ashyp, julyn-júıkeńdi balqytyp, qan tamyryńnan eritken altyn balqyp aǵyp jatqandaı, ómirindegi qaıǵy-qasirettiń bárin umyttyryp, taskereńniń ózi kókireginde bulbul saırap, án salǵysy keledi. Boza jorada ǵana asa bir qyzǵanda «áý» dep qalatyn, áıtpese án-áýenge áýestigi shamaly Dáý Omardyń ózi:

Saıramsý maldyń jaılaýy-aı,

Ómirdiń bar ma baılaýy aı?! —

dep barqyrańqyraǵan daýyspen aınalany jańǵyryqtyryp, ánge basty. Bóten daýystan úrikken bódene qus, jol jıegindegi ıtqonaqtyń túbinen «pyr-pyr» kóterilip, shalǵynǵa baryp, súńgip ketip jatty.

— Aha, mende arman joq, endi qazir ólip ketsem ókinbeımin, — dep Dáý Omar aǵynan jarylyp barady. — Byltyr osy ýaqytta basymdy taýǵa da, tasqa da uryp, aqyry Ospenskiniń (Ýspenskıı degeni) túrmesine túsip, sý qarańǵy jatyr edim. Endi qaıtyp myna mol sáýleni kórem degen úmit joqtyń qasy edi... E, nesin aıtaıyn:

Saıramsý maldyń jaılaýy-aı,

Ómirdiń bar ma baılaýy-aı?! Ah!

Urpaqtar keledi, urpaqtar ketedi. Al myna jasyl jánnat jaıqalyp tura beredi. Bul qysqa ǵumyrda endi qansha jaryq kúni qaldy — ol belgisiz, biraq myna úsh Taý-SHilmembet raqat muhıtyn keship kele jatty. Ásirese Dáý Omar ishpeı-jemeı mas, onsyz da qyzylkúreń júzi albyrtyp, aıryqsha nurǵa malynyp, rısalat nuryn jalynan ustap, at qyp mingendeı arqaly.

Úsh Taý-SHilmembet tús bolmaı-aq salyp uryp, Mankent túbindegi orys qudaǵıdyń úıine de jetip keldi.

Qanyltyr tóbeli aq úıdiń aldynda, ogorodtyń aramshóbin julyp júrgen Elızaveta Petrovna, arbaly qazaqtardyń kelip toqtaǵanyn, arbadan arbań-qurbań túsip jatqanyn kórip, ústi-basyn qaqqylap, qaqpaǵa qaraı jaqyndady. Ol bul qazaqtardyń ishinen Orazbaqty ǵana tanydy. Aldymen Orazbaq amandasty. Dáý Omar sonadaıdan qushaq jaıa, qorbańdaı basyp kelip:

— İzdiráste, marja! — dep sálem berdi.

Ahat kózin qolymen kólegeılep, bularǵa qarap, «bizdiń Omar da orysshadan quralaqan emes eken ǵoı», — dep qoıdy.

Orazbaq tanystyryp jatyr. Elızaveta Petrovna sonda baryp, júzine jyly shyraı júgirip, Ahattyń qasyna ózi kelip:

— Zdravstvýıte, kým! — dep sálemdesti.

Ahat basyn shulǵı beredi. Bar bilgeni:

— Karasho, karasho, — deıdi.

«E, Turardyń týysqandary osylar eken ǵoı. Ádeıi izdep kelgeni — jaqsylyq», — dep Elızaveta Petrovna verandaǵa dastarqan daıyndaýǵa kiristi.

— Pastoı, marja, — dep Dáý Omar tizgindi óz qolyna ala bastady. — Baran est mahan kýshet býtem.

«Orys qudaǵı» túsinińkiremeı Orazbaqqa qarady. Orazbaq myna eki shal qazaq rásimimen aýyldan qoı alyp kelgenin, endi qazir soıyp, birge otyryp dám tatysatynyn aıtty. Kórgendi kisi ǵoı, Elızaveta Petrovna qolymen jasqap:

— Zachem, zachem, — dep qınalys bildirdi. — Ý nas estchem vas ýgoshat.

Orazbaq aıtty.

— Quda joly, joralǵy solaı. Bul qoı sizdiń sybaǵańyz.

Aı-shaıǵa qaratpaı Dáý Omar arbanyń artynda jatqan baǵlandy kóterip alyp, aryqtyń jaǵasyndaǵy kógalǵa yńq etkizip, belbeýimen tórt aıaǵyn býyp tastap: «Bismillá!» — dep qylpyldap turǵan kezdikti qynynan alyp, baýyzdap ta jiberdi.

Baǵanadan beri shynjyryn saldyrlatyp, tynym tappaı abalap, jyn býyp turǵan tik qulaq tóbet jas qannyń ıisin sezip, úrgenin qoıyp, Dáý Omar jaqqa jutyna qarap, quıryǵyn bultańdatyp qaldy.

Aryqtyń ar jaǵynda arqandaýly turǵan baıaǵy aq eshki mańyrady. Sóıtse, Elızaveta Petrovna ishki úıden Eskendirdi kıindirip, kóterip alyp shyqqan eken. Aq eshki, sirá, óziniń osy balany óz sútimen asyraıtynyn seze me eken, álde úıdiń ıesinen birdeńe dámete me eken — áıteýir, bala kóterip, esik aldyna shyqqan kempirge qarap, mańyrap-mańyrap qoıdy.

— Mine, týysqandaryń, — dedi Elızaveta Petrovna qap-qara dýdar shashy buıra-buıra, top-tolyq, balpanaqtaı balany kóterip turyp. — Qudalar, árıne, meni izdep kelmegen bolar, eger osy Eskendir bolmasa, aıdaladaǵy bir kempir kimge kerek...

Aldymen qaltańdap túregelip Ahat umtyldy. Saqal-shashy appaq seleýdeı, qasyna deıin jalbyrap aǵaryp ketken shaldyń qol sozǵanyn kórip, bala ájesiniń baýyryna tyǵyla tústi.

— E, jádiger, jatyrqaıdy, — dedi Ahat qyzyl jıek kózi jasaýrap. Sóıtip, qoınyna qolyn salyp qunjyndady. Ábden aqjem bolyp, tútesi shyqqan ámıannan bir kók qaǵaz sýyryp alyp, qudaǵıyna usyndy.

— Net, net, chto vy! — dep kempir shorshyp tústi.

— Alyńyz, — dedi Orazbaq orysshalap. — Qazaq rásimi, almasańyz, aqsaqal ókpeleıdi. Bul kórimdik degen bolady.

— Interesno, — dep qudaǵı aqshany amalsyz alyp, sary sarafannyı, qaltasyna saldy.

Ahat shal qudaǵıynyń kórimdikti qabyl alǵanyna rıza bolyp, kádimgideı qunjyndap qaldy.

— Báý-báý, kele ǵoı, — dep aýzy burtıyńqyraǵan, qabaǵy túıilińkiregen balaǵa aryq saýsaqtaryn qybyrlatyp taǵy sozdy. Bala: «bul kim?» — degendeı ájesine qarady.

— Dedýshka, dedýshka... Ata-ata, — dedi kempir de balany — Ahatqa qaraı ıkemdep usyna berip.

Bala «barsam ba, barmasam ba?» dep qabaǵyn túıińkirep qarap turdy da, sábı saýsaqtaryn tarbıta sozyp, qartqa qaraı bir umtyldy. Ahat balanyń bal tatyǵan saýsaǵynan súıip turyp:

— Ýa, urpaq! Táńirim seni tarlyǵynan saqtasyn! Ákeńniń azabyn bermesin, adaldyǵyn bersin! Babań Rysquldyń batyrlyǵyn bersin! Ákeń sıaqty halyqtyń uly bol! — dep qolyn jaıyp, saqalyn sıpap, batasyn baǵyshtady.

Bir jasqa jeter-jetpes, endi-endi táı-táı tura bastaǵan bala, myna aq seleý shalǵa ańyra qarap-qarap, bir ýaqytta tisteri endi-endi qyltıyp shyǵyp kele jatqan qyzǵyltym ıegin ashyp, yrjıtyp kúldi.

— O, tanydy týysqanyn, — dep ájesi qýandy.

Kenet áldene esine túskendeı, «orys qudaǵı» balany Ahattyń qasyna otyrǵyza salyp, verandanyń túkpirinde turǵan dáý sary samaýrynǵa umtyldy.

— Kárilik degen osy. Úıge qurmetti qonaqtar kelip jatqanda meniń turysym mynaý.

Sóıtip, Elızaveta Petrovna shaı qamyna kiristi. Bir ǵajaby bala ony izdep, qyńqyl-syńqyl shyǵarmaı, Ahattyń qasynda, túkti kilemniń ústinde otyra berdi.

Beıkúná perishte. Anasy tiri bola tura, anasyz ósip kele jatqan balapan. Ákesi tiri bola tura, ákesiz ósip kele jatqan jádiger. Aq ájesi men aq eshkiniń arqasynda jetilip kele jatqan kók jelkek. Tiri jetim deýge aýyz barmaıdy. Jetimdikten saqtasyn seni, Eskendir. Áli-aq oralar ákeń de, bálkim shesheń de. Zaman tolqynynda júrgen shyǵar, olar da bir jerde.

Ahat osylaı oılap, tompıyp otyrǵan náresteniń baýyrsaqtaı qolyn sıpap qoıady. Bala sonda shaldyń betine qarap otyryp, seleýdeı aq saqalyna qol soza talpynady. Qyzyq kóre me eken... Ahat emirenip, Eskendirdi qoltyǵynyń astynan alyp, tizesine otyrǵyzady. Kári murynǵa bala moınynyń jánnaty jupary kelip, qadım júregi ezilip, ishpeı-jemeı ǵajaıyp hal keship, qaraptan qarap otyryp mas bolady.

Osy kezde marqany soıyp, jiliktep, múshelep bolyp, qoly-basyn jýyp, Ahattyń qasyna Dáý Omar kelip qonjıady. Orazbaq arbadaǵy attyń qamytyn alyp, atyz boıyndaǵy kıizdeı tutasyp ósken ajyryqqa kisendep qoıdy. Túlkibastan Saıramsýǵa deıin edáýir jol tartyp kelgen tory at ajyryqty aýzymen emes, tanaýymen jeıtindeı-aq qaıta-qaıta pysqyrynyp, kıizdeı qalyń otqa bas qoıdy.

Esiktiń aldy — gúlzar. Myna Taý-SHilmembet buryn kórmegen gúlderdiń neshe alýany jaıqalyp, jupar ıisi muryn jarady. Teginde Elızaveta Petrovna baǵban adam. Shymkentte úıi bola tura, qysy-jazy osy Mankenttegi qonysynan shyqpaıdy. Esik aldy qyzǵyltym raýshan, kúlgin tústi raıhan sıaqty gúlderge tunyp tur. Odan ári shaǵyn baqsha — kartop gúldep, pıaz, badyran, taǵy basqa Taý-SHilmembet bilmeıtin túrli kókónis ósip tur. Odan árirekte alma, órik, shabdaly, shıe gúlin tógip, túıin tastaǵan shaq eken.

— Jańa ókimetten buryn jerimiz bir-eki gektardaı edi, — dedi úlken samaýryndy alyp kirgen «orys qudaǵı» taýshilmembettikterdiń baý-baqshany tamashalap, tańǵalyp otyrǵanyn sezip. — Klevensov degen bir eshkibas, qaratuıaq neme, Turardyń ústinen «enesine jer bólip berdi» dep aryz jazǵan soń, osy jerdiń tek jarty gektardaıyn ǵana qaldyryp, basqasyn ókimetke ótkizdim. Bar ermegim — osy baý-baqsha. Eskendir ekeýmizge osy da jetip jatyr.

Elızaveta Petrovna qurmetti qudalarǵa dep eki shısha sharap alyp kelip qoıdy. «Syrly aıaqtyń syry ketse de, syny ketpeıdi», burynǵy oıaz bastyǵynyń báıbishesiniń dastarqany aýyl qazaqtary úshin ári tańsyq, ári shyraıly edi. Úı ıesi sharapty hrýstal bokaldarǵa quıdy. Ahat aldyna da qoıdyrmaı qoıdy. Mundaı dastarqannyń syryn eptep biletin Orazbaq:

— Jaraıdy, Elızaveta Petrovna, bul kisilerdi qınamańyz. Men-aq aýyz tıeıin, — dedi.

Úı ıesi sonda Dáý Omarǵa tıisti:

— Úlken kisiniki jón, seniki ne joryq, — dep Dáý Omardy omyraýlap-aq baqty.

Aqyry Dáý Omar bylqyldaı bastady.

— Meıli, Qudaı ózi keshirer, paıǵambar da dámin tatqan deıdi ǵoı, araq emes, taza júzimniń shyryny kórinedi, qudaǵı qıylyp usynǵanda, almaǵanym bolmas, — dep Ahatqa jaltaqtap edi, Ahat «meıliń» degendeı basyn ızep qoıdy.

Sodan, áne-mine degenshe, shıshanyń bireýi bosady. Kómektesip júrgen kórshi qazaq áıelder lezde qara baǵlannyń etin býyn burqyrata alyp kirdi.

Qyza-qyza kele, eki shısha jumyrǵa juqta bolmaı qaldy da, Elızaveta Petrovna sharap saqtaıtyn podval-uraǵa taǵy tústi. Uıqysy kelip, qyńqyldaı bastaǵan Eskendirdi kórshi qazaq áıelderdiń biri aldyna alyp, áldılep otyr. Sóıtse, jalǵyzilik orys kempirdiń bala baǵýyna ár zaman-aq qol ushyn berip, aralasyp-quralasyp ketken janys, dýlattyń áıelderi eken.

— Eskendir bizdiń jıensharymyz ǵoı, muny baqpaı, kimdi baǵamyz? — deıdi balany balbyratyp, uıyqtatyp tastaǵan Aqtamaq degen kelinshek.

Bir kezderde Dáý Omar masań tartyp, aýyldyń boza jorasynda otyrǵandaı-aq, áý dep án sala bastady. Baıaǵy:

Saıramsý maldyń jaılaýy-aı,

Ómirdin barmaı-oý baılaýy-aı...

Mundaı kóńildi otyrysty kópten beri kórmegen Elızaveta Petrovna da oryssha bir án saldy. Zamanynda — kimsiń — oıazdyń áıeli bolǵan, turmystan qysańdyq kórmegen báıbishe, endi shańyraǵy qulaǵan ordanyń jurtyn baǵyp jalǵyz otyr. Baı habarsyz. Aq general aǵylshyndarǵa qosyldy degen sybys bar edi, aǵylshyndar bolsa, Kaspıı mańaıynan alastatylǵan. Bálkim, solarǵa ilesip, shetel ótip ketýi de yqtımal. Áıteýir, taǵdyry dúdámal. Árıne, kúıeýdiń aty kúıeý, ol bas ıe. Degenmen general áli aqboz at jekken kúıme minip júrgen dáýreninde Elızaveta Petrovnanyń kóńilin talaı qaldyrǵan. Jar degen aty bolmasa, Elızaveta Petrovna tek úı sharýashylyǵyndaǵy bir qyzmetshi áıel sanatynda edi. Qalǵan kóńil qandaı shýaq tússe de jibimeıdi. Generaldyń joǵalyp ketkenine asa qaıǵyra qoımaıtyny sodan. Al qyzy Natalá Alekseevna Rysqulovpen ajyrasyp, basqa bir qyzyl komandırge tıip ketken. Qazir Odessa jaǵynda kórinedi. Endigi jalǵyz medet sol Nataládan týǵan Rysqulovtyń balasy — Eskendir.

Sol Eskendir bolmasa, myna Taý-SHilmembettiń úsh kisisi aıdaladaǵy orystyń kempirin, sirá izdep keler me edi? Al Rysqulov bolsa, kúndiz-túni jumystan bas buryp kórgen jan emes. Balasyn anda-sanda bir kelip, kórip ketkeni bolmasa, ony baǵyp-qaǵarǵa ázir onyń dármeni joq. Balanyń qamynan da qatý ister, halyqtyń isin moınyna ilip alǵan.

Biraq kúnderdiń kúninde ol «ýh» dep, es jıyp, úı-jaı bolyp, Eskendirdi óz qolyna alyp ketse, áne, myna kempirdiń múlde jerge qarap qalar kezi sonda bolmaq.

Qazir sharaptyń býymen kóńili bosaǵan egde áıel sol kúdigin de meımandaryna aıtyp, bir mezgil jylap ta aldy.

Qyzýly Dáý Omar jeligip:

— Neshaýa, qudaǵı, biz bar, Túlkibas jaqyn. Kómektesemiz. Áıtpese kóshirip alamyz, — dep Elızaveta Petrovnanyń arqasynan qaǵyp-qaǵyp qoıdy.

— Qaıdam, — dep qoıdy qudaǵı. — Topyraq maǵan osy Mankentten buıyratyn shyǵar. Oıazdyń áıeli ekenim ras, biraq ol zaman ótti-ketti. Eshkimge zıanym joq, óz kúnimdi ózim kórip otyrǵan janmyn. Aýyq-aýyq Turar kelip, hal surap turady. Kelgennen qashan ketkeninshe balasyn qolynan tastamaıdy. Klevensov sıaqty azǵyndar aıtady: «Rysqulov balasyna da qaramaıdy, halyqqa qaıdan meıirimi túsedi», — dep. Ádeıi elge tarasyn dep aıtady. Al Turar bul baladan shyǵarǵa jany bólek. Tym jaqsy kórgenin men de jaratpaımyn. Birtúrli qyzǵanamyn. Áketip qalsa, ne bolmaq?

Orazbaq osy áńgimeni qazaqshalaǵanda Ahat eljiredi: «Apyr-aı, orys ta balajan bolady eken-aý. Adamnyń bári adam ǵoı. Bárinde de judyryqtaı júrek bar. Sol júregi túskir bárinde de birdeı myna qudaǵıdikindeı asyl qazynaǵa toly bolar ma edi. Sonda adamzat azbas edi-aý», — dep qudaǵıyna burylyp, sampyldap sóıledi:

— Rakmet, qudaǵı, Qudaı saǵan jamandyq kórsetpesin. Sen bizdiń bir tuıaqty baǵyp otyrsyń. A, ol raqymyń tekke ketpes. Turar is basty ǵoı. Qazir Máskeýde deıdi. Seni renjitpes. Dám-tuzyńa rızamyz, qudaǵı. Ulyq orystardaı bizdi «jabaıy qazaq»dep kemsitpeı, shyn yqylasyńmen kúttiń. Násilin asyl, janyń taza eken, jarqynym. Al endi biz kún keshkirmeı turǵanda qaıtaıyq.

— Qonyńyzdar, — dedi qudaǵı. — Sizder kelip, men de bir serpilip qaldym. Taǵy da kelip turyńyzdar. Eskendir sizderdiki ekeni ras. Jıi kelip, ıis sińire berińizder. Jat bolmasqa, jatyrqamasqa jaqsy.

— Qonsaq, qona salsaq qaıtedi? — dep Dáý Omar qynjylǵandaı boldy.

— Táıt! — dedi Ahat. — «Bir kún qonaq — qut, eki kún qonaq — jut» degendi bilmeýshi me eń?!

Qonaqtar atty arbaǵa jegip, keri qaıtarda, Elızaveta Petrovna Eskendirdi kóterip dalaǵa shyqty. Bir qolynda úsh bólek shynyǵa salǵan qyp-qyzyl birdeńesi bar.

— Mynany qudaǵılarǵa berińizder, — dedi Elızaveta Petrovna shynylardy usynyp.

— Sharap pa? — dep Dáý Omar kózi kilegeılendi.

— Shyryn. Ózim ósirgen búldirgenniń shyryny. Qudaǵılar dám tatsyn.

— O, toba! Osy orystardyń bilmeıtini joq. Búldirgen degen bizdiń saı-saıda tunyp turmaı ma? Bizdiń qatyndar odan mundaı shyryn jasaý qaıda, — dep Dáý Omar áldeqandaı ókinish aıtty.

Elızaveta Petrovna qudalarmen qol alysyp qoshtasty. Qudalar Eskendirdiń betinen súıdi. Bala ernin dúrdıtińkirep: «Bular nege ketip qaldy?» — degendeı qabaq túıdi.

Ahat Eskendirdiń qolyn bosatpaı:

— Táńirim ómirińdi uzaq qylsyn. Baqytty bol, baýyrym balǵynym. Sen bizdiń urpaqsyń. Túsindiń be? Umytpa elińdi! — dedi.

— Oı, Aha, úlken adammen sóıleskendeı boldyń ǵoı. Sen de balasyn ǵoı biraq... — dep kúldi Dáý Omar.

Ahat ún qatpaı, kúrsindi de qoıdy. «Bala túsinbeıdi, árıne. Biraq meniń aıtqan tilegimdi Qudaı qulaǵyna quıyp qoıar. Nendeı taǵdyr kútip tur náresteni? Kim bilgen? Bizdiń násilge tarta ma, joq qany bóten bolyp kete me? Ákesine tartyp azamat bola ma álde... Kim biledi? İshinen:

Ákeń jaqsy kisi edi jambas jegen,

Jaqsydan jaman týsa, ońbas degen.

Shesheńnen bir kinárat shyqpasa eken,

Ittiń boǵy qylshyqsyz bolmas degen.

Ahat taǵy kúrsindi. Kún eńkeıip qalǵan. Alda — Saıramsý saıy. Áýede qurqyltaı quıqyljyp oınaıdy. Buldyrap Alataý asqaqtaıdy. Qudalar únsiz. Bári de bala taǵdyrynyń tuńǵıyǵyna túsip ketkendeı...

* * *

Týatyn túıedeı tolǵatyp yńyranǵan tunjyr aspan aqyry aqtarylyp tyndy. Aqpan aıynyń sońynda taǵy da qar basyp saldy. Quıryǵy selteńdep, qý tamaqtyń qamymen qaltańdap ushqan jaýshymshyq. Jaýshymshyq dep atalýy tegin emes. Elde buryn tary eger edi. Osy shymshyq sol tarynyń jaýy bolatyn. Biz, balalar, qolymyzǵa ishi shekem tasqa toly qańyltyr qalbyrdy saldyrlatyp úrkitip, sartyldatyp saqpan atar edik. Orystardyń «vorobeı» deıtini de osy tektes. Tek orystar «ury» dese, egin salǵan qazaq «jaý» depti.

Endi sol jaýshymshyq shoqıtyn bir túıir dán izdep, balkonnyń erneýine qaıta-qaıta kelip qonady... Dúnıeden qaıtqan adamdardyń rýhy áldeqandaı bir jándiktiń keýdesine baryp qonystaıdy desedi. Qıal shyǵar. Biraq dúnıede esh nárse, eshqashan, eshqaıda, izsiz-túzsiz joǵalyp ketpeıdi degendi materıalıser de joqqa shyǵarmaıdy ǵoı. Sekseýil janady — kúl bolady. Sol kúl topyraqqa, aýaǵa sińedi. Ol múlde joǵalyp ketken joq qoı. Myna basyp salǵan qar erteń erıdi. Sý bolady, sý — bý bolady, qaıta jaýady. Ol da joǵalmaıdy. Tártip sondaı. Qaǵazǵa jazylmaǵan, parlament qabyldamaǵan tártip.

Endeshe, Rysqulov múlde izsiz-túzsiz joǵalyp ketýi múmkin be? Múmkin, myna balkonnan bir túıir tamaq izdep, shyr-shyr etken shymshyq sol bolar? Joq, múmkin emes. Rysqulovtyń rýhy da iri bolarǵa kerek. Jóndep qara! Áne, anaý aýlaqta Naızaqara shyńyna aınalyp ketken shyǵar? Joq, jóndep qara! Sonyń bir qıasyna myzǵymastan bir búrkit qatyp qalǵan sıaqty. Ash búrkit! Nege Rysqulovtyń aınalasyn, tipti elesiniń ózin ashtyq aınaldyra beredi? Munda ne syr bar?

Ash búrkit birte-birte adam keıpine, terezege jaqyndaı tústi. Aldyńǵy eles sıaqty, endi Rysqulovtyń dál ózi, ıakı ash arýaǵy meniń jaıýly jatqan qaǵazyma úńildi.

— A, bala, áli otyrsyń ba? Otyr, otyr. Taýǵa tesilip qara da otyr.Taý tilsiz. Men de tilsiz. Áıtpese, kóp nárse aıtar edik...

Tómengi qabattan tatar mýzykasy syńsydy. Munda radıo joq. Úıinen radıoqabyldaǵysh ala kelgen jazýshylardyń biri shyǵar. Táńiri jarylqasyn. Ne de bolsa, jan dúnıeńdi shyryldatyp, júregińdi syzdatatyn áýen:

Shámdállárda gıná ýtlar ıana, Gúljama-a-l,

Jıtqan qyzlar kınder jıp ıerálar, Gúljama-al...

Enjá-marjan qyzdarynyń qulbaýy,

Bık ıaman súıgánnárnyń býlmaýy...

Táńiri daýa bolsyn. Ǵashyqtyq dertke shıpahana joq. Shamdalda (lústra) ǵana ot janyp, boıjetken qyzdar kendir jip (tatarlarda qoı az ósetin shyǵar) ıirip otyrsa, saýsaqtary toly injý-marjan bolsa, al biraq súıgen jigit kelmese, árıne, osyndaı muńly mýzyka týady.

Syńsyǵan áýen arasynan Rysqulov sybyrlaıdy.

— Iá, sonymen, bala, sen meniń Lenınmen kezdesken kezime kelip toqtadyń. Ári qaraı kibirtiktep júrmeı qalǵanyńa, mine, týra bir aı boldy. Terezeden taýǵa qarap telmiresiń de otyrasyń. Az ómirdi sazarýmen ótkizseń sansyraısyń. Sol joly biz Nızam Hodjaev ekeýmiz Lenınmen eki saǵattaı otyryp, áńgimeleskennen soń, Narkomnan Stalınge baryp sálemdestik. Ol bizdiń Týrkkomıssıamen aıtysymyzǵa qanyq eken. Biraq syr shashpaı, aqyl aıtpaı, beıtarap qalyp tanytty. Munysy áli jumbaqtaý edi. Áıtpese, ult máselesin tikeleı basqaryp otyrǵan adamda bizdi jaqtaıtyn, ıa jaqtamaıtyn bir pikir bolý kerek qoı. Úndemegen adamda úıdeı bále bar. Ol taıaýda bolatyn Polıtbúronyń aldyn oraǵytqysy kelmeıdi. Sol Polıtbúro bizdiń daýymyzdy sheship beredi. Stalın susty kisi edi. Jáı kúlimsiregenniń ózinen ózegińdi qaltyratar bir yzǵar seziletin. Lenınniń aldyna qansha qaltyrap barsań da, júzin kórgennen-aq janyń jadyrap júre beredi, úreı ataýly bolmaıdy. Al Stalınge qoryqpaı kirip, qorǵanyp shyǵasyń. Boı teńestire baryp, eńseń ezilgendeı bolady. Keýdeńde qyraý turǵandaı bir hal keshesiń...

Býharın bir jınalys ótkizip jatyr eken, bizdi qabyldamady. Túrkistandy «qýyrshaq respýblıka» dep keketip júretini bizge de estilip jatatyn. Sonysynan sekem bar edi, oılaǵandaı boldy. Áıtpese, izet úshin bolsa da qoly tıetin ýaqytty belgilep, kezdesetin sátke turý kerek edi, ony da aıtpady.

Al endi, qazaqshalap aıtsaq, sińbirýge de ýaqyty joq kisi Dzerjınskıı edi ǵoı. A, ol birden qabyldady. Ol bizdiń Týrkkomıssıamen daýymyzdy qazbalap jatpady. Basmashylar jaǵyna shuqshıdy. Keńes mılısıasynda júrgen Madamınbek nege qurbashy bolyp ketti? Ergeshti ne túlen túrtti? Júnáıdhannyń hali qalaı? Qansha qarýy bar, qansha qoly bar? Olardy joıýdyń joly qalaı?

Mine, áńgime arqaýy osy boldy da, biz bilgenimizshe jaı-jaǵdaıatty túsindirdik. Dzerjınskıı Máskeýde áli qansha ýaqyt bolatynymyzdy bizden suramaı-aq shamalady da, taǵy da kezdespek boldy.

Endi nede bolsa erinbeıik dep barǵan narkom Lýnacharskııden tapqan bir oljamyz: Tashkentte ýnıversıtet ashý týraly ýáde aldyq. Teatr jaıy, mektep jaıy... Kóp áńgime aıtyldy. Qoshtasarda Lýnacharskıı ózi qol qoıyp, Nızam ekeýmizge eki bılet usyndy.

— Úlken teatr. Búgin keshke «Demon», sony tamashalańyzdar. Jalpy, Máskeýde qansha ýaqyt bolasyzdar, kún qurǵatpaı teatrǵa baryp turyńyzdar. Sizderge turaqty bılet beriledi, — dep óte bıazy, óte kórgendi minez tanytyp qoshtasty. «Demon, Demon» desem kerek ózimnen ózim kúbirlep. Nızam:

— Láppáı? — dedi. — Námá dedińiz?

— Jáı, teatrdy aıtam, byltyr Tashkentte osy «Demon» qoıylyp jatqanda Natasha kelinińiz ekeýmiz barmaqshy bolǵanbyz. Aıaq astynan Ferǵana júrip kettim de, «Demonǵa» bara almaı qalǵanbyz. Endi mine, sáti tústi. Biraq Natasha joq.

Sonda Nızam betime ajyraıa bir qarady. «Osy-aq sol bir áıeldi umytpaıdy eken?» — dep renjidi me, bilmeımin.

Al Natashany umytý... Ony sen jazdyń, bala. Áliń jetkenshe ádilin jazdyń. Biraq onyń aty Natalá emes edi ǵoı. Áldeqalaı shıkilik shyǵa ma dep saqtandyń bilem. Generaldyń qyzy degen qyrsyǵy bar. Áıtpese, onyń shyn aty Tatána edi ǵoı. Tatána Alekseevna Kolosovskaıa! Seniń Natasha, Natalá dep júrgeniń sol. Obaly ne kerek, shamań jetken jerge deıin jazdyń. Biraq shyn Turar men Tatánadaı bolý qaıda-a-a?! Ekeýmizdiń jan dúnıemizde, atar tańdaı sebezgilep bastalyp, alaýlaǵan alaý sezimimizdi sen turmaq, jazýshy bolsam, men ózim de jaza almas edim. Meni mýzykant etken Tatána edi ǵoı. Sóz emes, ondaı sel sezimdi mýzyka ǵana jetkize alýy yqtımal. Men ómir deıtin dúnıede kópti kórdim. Jamanshylyq jaýar bulttan qalyń edi, a jaqsylyǵy da mol boldy. Ataq-dáreje, mansap deısiń be, bir adamǵa jetip-artylardaı-aq buıyrdy. Biraq bárinen de asyly — sol Tatánaga degen yntyq, ystyq sezim edi ǵoı. Sondyqtan taǵdyr maǵan tarlyq etti deı almaımyn, baýyrym.

«Baýyrym», — dedim, tańdanba, bala. Barlyq qazaq meniń baýyrym ǵoı. A, biraq seniń ákeń bizge jamaǵaıyn, menimen túıdeı jasty edi. Qyz alyspaıtyn eldiń azamaty bolatyn. Túlkibasta jıyrmasynshy-otyzynshy jyldary birer ret kórdim. Kileń bozdan kıinip, aqboz at minip júretin syrbaz kisi edi. O da Shilmembet, biraq Taý-SHilmembet emes. Keıin «ryskýlovshınaǵa» o da ilikti. Talaılardyń obalyna qaldym. «Ryskýlovshınaǵa» tańylyp ketkender kóp. Oǵan, árıne, men kináli emes edim. Rysqulov men edim de, «ryskýlovshına» — jabysqan jala edi. «Órleý», ıaǵnı renesans dáýiriniń Rımdegi bir qaıratkeri Makıavellıden habaryń bar shyǵar, «Makıavellızm» dese, bilse de, bilmese de, jurt jıirkenip, murnyn tyrjıtady. Albastynyń ıisi ańqyp turǵandaı kóredi. Ol ekijúzdiliktiń, ibilis aılakerdiń, opasyz oppanyń sımvoly sıaqty bolyp ketken. Sondaǵy Makıavellıdiń bar jazyǵy — toz-toz bolyp, shildiń qıyndaı ydyrap ketken Italıa eliniń basyn biriktirip, ádiletti jańa qoǵam qurý edi ǵoı. «Gosýdar» degen kitap jazyp, ondaı ádiletti qoǵamnyń kósemi qandaı bolý kerek degen suraqqa býrjýazıalyq dúnıeniń talabyna saı ǵalamat jaýaptar beredi.

Al feodalızmniń qolshoqparlary halyqqa ózderi opasyz qatygez, ekijúzdi, ozbyr bola tura, Makıavellıdi ońbaǵan dep oıbaı salyp edi, sol baıbalamnyń jańǵyryǵymen, kóp zaman, kóp adam: «oı, Makıavellı baryp turǵan ońbaǵan» dep qaıtalap keldi. Aý, shynynda Makıavellı kim edi? — dep sol tobyr bir sát oılanbaı, bireý aıqaılasa, sonyń jańǵyryǵy bolyp júre bergen ǵoı.

Dál sondaı bolmasa da, soǵan syńarlaý bir soıqan maǵan da jabysqan. Rysqulov istemegen isti «ryskýlovshına» dep alyp, Rysqulov Keńes apparatynda asa jaýapty qyzmetterde adal jumys istep júrgen kezdiń ózinde de, «ryskýlovshına» degen laqap taratyp laǵyp júrdi. Bul ózi aıtylmaıtyn-aq áńgime edi, álgi seniń ákeńnen shyǵyp ketti ǵoı.

Jalǵyz aqboz atyn minip, eshkimge zalalyn tıgizbeı, taza júrip, taza turatyn sharýa kisi edi. Táp-táýir kolhozshy boldy. Ras, kórshi Qyrǵyzstanda kókpar bolyp jatyr eken dese, jumysyn tastaı salyp, aqbozyn mine salyp, taý asyp ketedi eken. Keremet shabandoz bolatyn. Áne, seniń sóıtken ákeń — «ryskýlovshına». Al Rysqulovtyń isi, qyzmeti, saıasaty, bálkim, onyń qaperine de kirmeýi.

Birdi aıtyp birge kettim. Súldeler osyndaı bolady. Súldeler tiri adamdar dúnıesiniń júıesinen shyǵyp ketken. Bizde júıelep oılaý degen bolmaıdy. Ótken elesten esińe ne túsedi, sony aıta beresiń. Al ótken ómir elesi — úzik-úzik. Bári de tiriler dúnıesinde qalǵan. Bári kórgen tústeı. Al tús degenniń ózi qubylmaly bolady.

* * *

Narkom Lýnacharskıı bergen bıletpen Rysqulov pen Hodjaev Úlken teatrdyń esigin ashty. Bıletti narkom dırektordyń lodjasyna jazǵan eken. Lodjada burynyraq kelip jaılasqan uzyn boıly, jazyq mańdaı, qıaqtaı jıren murtty, aq aralas jıren shoqsha saqal, kelbetti kisini Rysqulov jyǵa tanymasa da, shamalap tústedi. «Narkom Chıcherın bolar» dep shamalady. Burynnan syrttaı birin-biri bilgenmen, júzdesýi tuńǵysh. Qatarlasyp, izetpen, ıbamen sálemdesip otyra bergende, álgi kisi ózi ábjildik tanytty.

— Sirá, túrkistandyq bolasyzdar-aý deımin.

— Durys aıtasyz. Rysqulov, myna kisi — Hodjaev, — dep Rysqulov qol usyndy. Saýsaqtary salaly eken.

— Chıcherın. Tanysqanyma qýanyshtymyn. Sizderdiń kelip jatqandaryńyzdan habardarmyn.

— Men de Chıcherın-ay dep shamalap edim.

— Úlken teatrǵa kelgenderińiz aqyl bolǵan. Men ózim óte teatral adammyn. Biraq jıi kelip turýǵa mursha qaıda? Ýaqyt joq qoı. Osy kelistiń ózinde qyrýar is jan-jaǵyńnan qamap, ázer otyrasyń. Biraq bul da kerek, joldas Rysqulov. Áıtpese, múlde qaraıyp qalasyń. Rýbınshteın, árıne, Mosart emes, biraq maǵan óte unaıdy. Lermontovtyń «Demonyn» tańdap alyp, sonyń rýhyn mýzyka tilinde sýretteýi tamasha. Biraq bilgir kórinip qaıtemin. Qazir ózderińiz de tyńdaısyzdar ǵoı. Al jalpy kompozıtorlardyń tóresi Mosart qoı. Siz qalaı, joldas Rysqulov, mýzykany unatasyz-aý deımin.

— Unatýyn tym unatamyn. Biraq álginde ózińiz aıtqandaı, ýaqyt qaıda? Ári dese, bizdiń Tashkentte teatr, mýzyka sheberleri Máskeýdegideı emes te. Biz kóp nárseden mesheý qalyp jatqan elmiz. Árıne, halyq ortasy tolǵan óner. Men eýropalyq mádenıettiń úlgisin aıtyp otyrmyn. Bizdiń Túrkistanǵa teatrlar kerek, talanttardy tabý, oqytyp, baýlý, Máskeýge, Petrogradqa jiberý — bári áli jańa-jańa bastalyp jatqan tirshilik.

— Durys aıtasyz. Bastaý kerek. Shyǵys danalyǵynan neshe alýan dúldúlder shyqsa kerek.

Spektákl bitken soń, Chıcherın qoshtasarda:

— Ýaqytyńyz bolsa, kezdeseıik, joldas Rysqulov. Túrkistan máselesi jóninde Polıtbúroǵa joba jasaý komısıasynyń quramynda meniń de bar ekenim sizge belgili shyǵar. Áńgimeleskenimiz durys bolar, — dedi.

Chıcherınniń komısıa quramynda ekenin Rysqulov bilmeýshi edi.

Erteńinde tańǵy saǵat týra toǵyzda Rysqulov Syrtqy ister narkomynyń kabınetine kirdi. Rysqulovtyń á degende kózine aıryqsha túsken nárse — Chıcherınniń kabıneti basqa narkomdardikindeı emes, ústeldiń ústi, tipti terezeniń aldy úıme-júıme qaptaǵan kitap, túrli gazetter. Aǵylshyn, fransýz, nemis tilinde shyǵatyn gazet, jýrnaldar... Narkom dúnıede ne bolyp jatqanyn túk qaldyrmaı bilip otyratyn sıaqty.

Chıcherın alaqandaı aıaly kózderinen birtúrli ish tartarlyq sáýle shashyrap, Rysqulovpen yqylastana amandasyp, kreslony usyndy.

— Áńgimeniń ashyǵy kerek, bul jerde siz ben bizdiń aramyzda maıpazdasyp, dıplomatıaǵa júginýdiń ne qajeti bar? Týrasyn aıtaıyq. Men sizdiń Polıtbúroda qaralatyn jobańyzben tanystym. Keıbir máselede men sizben múlde kelise almaımyn. Mysaly, syrtqy ister máselesi. Siz Túrkistan shet eldermen tikeleı, derbes dıplomatıalyq qatynas jasaýyn talap etesiz. Túrkistan respýblıkasy RSFSR quramynda emes pe? Bizdiń múddemiz bir emes pe? Sheshetin máselemiz ortaq emes pe? Siz Túrkistanda derbes ulttyq ásker ustamaqsyz. Ne úshin? Kimnen qorǵaný úshin? Túrkistanǵa jan-jaqtan jaý tóngende, ony qorǵap qalǵan Qyzyl armıa emes pe edi? Endeshe bul talabyńyz da qate bolar. Men munyń bárin Polıtbúro májilisinde de aıta alar edim. Biraq dostarsha osylaı bir ońasha syrlasý da kerek. Meniń dostyq keńesim: Polıtbúroda bul máseleler jóninde daý kóterip jatpańyz. Ádilin, aqıqatyn Polıtbúro sheshedi, árıne. Qateńizdi moıyndaǵanyńyz jón. Tek shyndyq joly jeńedi. Shyndyqty ǵana aıtsańyz, bári de sizdi syılaıtyn bolady.

Rysqulovtyń bir tań qalǵany, Chıcherınniń jumys ústeliniń ústindegi úıme-júıme qaǵazdardyń arasynda bir ýystaı aqtalmaǵan suly, kádimgi suly tur eken. Chıcherın áńgime arasynda anda-sanda álgi sulydan bir dánin alyp, aýzyna salady da, sálden soń qylpyǵyn shyǵaryp tastaıdy.

Árkimniń bir básire ádeti bolady. Sondaı bir ereksheligi shyǵar dep oılady Rysqulov. Álde sulyny bulaı jeýdiń áldenendeı shıpalyq qasıeti bar ma eken dep te qoıdy. Qonaǵynyń osy bir dúdámalyn sezgen Chıcherın, Rysqulovqa aıaly kóziniń qıyǵymen bir qarap, álgi áńgimesin tyıdy da:

— Suly jegenime tań qalyp otyrsyz ba? — dedi.

— Joq, jáı ádetińiz shyǵar. Mysaly, bizdiń keıbir joldastar kabınetinde kók shaı iship otyrǵandy unatady...

— Joq, bul ádet emes, Turar Rysqulovıch. Bul — qajettilik. Tirlik úshin tamaq kerek. Al tamaqtyń túri osy. Kremldiń komendanty bizge, narkomdarǵa, bálen kúnge dep birneshe qadaq suryptalmaǵan sýly beredi. Basqa jaǵdaıy bar, úı-jaıy bar narkomdardyń áıelderi, ne ózderi álgi sulyny qýyryp, odan kofe jasaıdy nemese aqtap, botqa jasaıdy. Al men salt basty kisimin. Ondaı jaǵdaı mende joq. Ári dese, osylaı shıki jeý, tipti ári tıimdi, ári dámdi sıaqty.

Qaljyńy shyǵar deıin dese, Chıcherın shyn peıilimen aıtyp turǵan sıaqty. Bir kez Rysqulov narkom Sırúpany esine aldy. Úkimettiń tamaq jónindegi narkomy Sırúpa bir joly Lenınniń kabınetindeti májiliste otyryp, talyp qalady. Dereý dáriger shaqyrtsa:

— Eshqandaı aýrýy joq, ábden ashyqqan, — depti dáriger.

Rysqulov sony esine aldy da, endi myna Chıcherınniń sózine shyn sendi.

Sonda Rysqulov, Chıcherın týraly buryn bilgen, estigenderin esine túsirdi. Chıcherınniń tuqymy Reseıdin eski dvorándarynan. Tipti Tambov gýbernıasyndaǵy Qaraýyl degen jerde osy Chıcherınge muraǵa qaldyrylǵan ǵımarat, dúnıe-múlik te bar eken. Sonyń bárin tárk etip, revolúsıa jolyna berik túsken. Munyń qalaı degen bir jaqynyna Chıcherın bylaı dep hat jazypty. «Egerde jumaq pen tamuq bar ekeni ras bolsa, men jumaqqa bir-aq túkirip, tamuqqa baryp, baqytsyzdardyń úlesin bóliser edim. Tamuqta baqytsyzdar qasiret shegip jatqanda, men peıishte raqattanyp júrsem, men qarǵys atqan ońbaǵan bolar edim...»

Mine, endi Rysqulov sol Chıcherınniń aldynda otyr. Qaraqan basynyń qamyn oılap, jánnatty jaılap jatýdan jıirkenip, ǵazız basyn jandarmdardyń oǵyna baılap, talaı-talaı tar jol, taıǵaq keshýden ótken tarlan revolúsıoner.

— Eski tilde «teos», «haos» deıtin sózder bar, — dedi Georgıı Vasılevıch Rysqulovqa jymıa bir qarap qoıyp. — Teos — izgilik, haos — zulymdyq. Bul ekeýi ejelden, dúnıe sheksizdigindeı sheksizdikten beri arpalysyp keledi. Qazir de sol. Arpalys. Teos jeńgen kezde, qaryn da toǵaıady. Al qazir...

Chıcherın bir ýys sulyny ústel ústinen syrǵytyp, alaqanyna salyp, salmaqtap turyp:

— Bir áńgime aıtaıyn, — dep sybyrlady. — Osy taıaýda ǵana «Kremlevka» dep atalatyn telefonmen Vladımır Ilıch sóılesti.

— Sizge sógis jarıalaımyn, — deıdi.

— Ne úshin?

— Bir kılo kúrish jarmadan nege bas tarttyńyz?

— Jas balalar isip-keýip jatqanda tamaǵymnan qalaı ótedi? — deımin.

— Sizdiń asqazanyńyz aýyrady. Sondyqtan sizge ruqsat, ótkizińiz tamaǵyńyzdan! — dep buıyrǵandaı boldy Vladımır Ilıch. Men qarsylasyp-aq baqtym. Aqyry jeńdi. Kórdińiz be, Turar Rysqulovıch, bizdiń aramyzda Kerzondar, Chemberlender týraly ǵana emes, osyndaı da talas bolady, — dep Chıcherın áńgimesin kúlkige aınaldyra aıaqtady.

— Jańylyspasam, Túrkistanda siz Ashtyqpen kúres komısıasyn da basqardyńyz o, Turar Rysqulovıch?

— Iá, Georgıı Vasılevıch.

— E, onda narkom Chıcherınniń shıki suly jep otyrǵany sizge tań bolmasa kerek. Ashtyqtyń ne ekenin bilmeı turyp, Ashtyqpen kúres komısıasyn basqarý múmkin emes.

— «Ashtyq — apań emes» dep orystar beker aıtpaıdy ǵoı, Georgıı Vasılevıch. Onyń apa emes ekeninen habarymyz bar, — dep sypaıylady Rysqulov.

— Shynymdy aıtsam, — dedi Chıcherın kenet bastapqy áńgimege qaıta burylyp, — sizdiń derbes dıplomatıa, derbes ulttyq ásker talap etip júrgenińizdi men ábden túsinemin. Siz patshadan zorlyq-zombylyq kórdińiz. Keńes ókimeti á degende sizderge sáýlesin barynsha túsire qoımady. Respýblıkany shovınıs eserler basqardy. Myna sizdiń talabyńyzdyń bári sodan týyndap jatqan saldar.

AVTORDAN

Búgin tańerteń terezeden kúmisbas Aspantaý asa aıbyndy kórindi. Kún jylynar degen úmittiń ózinen júrekte qatqan muz jibigendeı boldy. Biraq dala báribir sup-sýyq edi. Kún shaqyraıǵanmen, qar jipsimeıtin syńaı tanytady. Ash torǵaılar ary ushyp, beri ushyp, balkonnyń erneýine kelip qonady. Anda-sanda qatqan-qutqan nan tastaıtynym bar, sodan dámeli shyǵar. Balkondy ashýǵa sýyqtan jıirkenińkirep otyrmyn. Kúder úzgendeı jaýshymshyqtar údere ushyp ketti. Sol-sol eken, qaıdan kelgeni belgisiz, balkonǵa Teńbil torǵaı kelip qondy. Ol maǵan tym tanys sıaqty. Qaıdan kórdim dep umytshaq basym biraz ańyryp qalǵanda, Teńbil torǵaı quıqyljyta, tamyljyta saırap ala jóneldi. Qudaı adamǵa qustyń tilin uǵýdy buıyrtpaǵan. Biraq shydamyń jetip, saryla tyńdap otyrsań, birte-birte sanańnyń uıyqtap jatqan san túkpiri oıanyp, álgi qus tilin túsingendeı de bolasyń.

— Men Aqsý-Jabaǵylydan keldim, — dep saıraıdy Teńbil torǵaı. — Tanymaı qaldyń ba, meni sen jazyp ediń ǵoı, — deıdi. — Artýr degen bala týraly jazbap pa ediń, sondaǵy Teńbil torǵaı men ǵoı. Jazýshy degen beıshara oılaı-oılaı oı oppasyna túsip ketip, bir kezde óziniń jazǵanyn ózi umytyp qala ma, nemene?! Sen sonda Artýrdy Rysqulovtan da jaqsy jazdyń. Rysqulov týraly jazý qıyn ekenin bilemin. Óıtkeni ol ómirde bar adam ǵoı, sol jańylys jazsań, bári kórinip turady. Al ómirde bolmaǵan, ózińniń qıalyńnan týǵan Artýrǵa kelgende, sen birshama kósilesiń. Baıaǵyda bir ákim óziniń saraı sýretshisinen:

— Ne qıyn? Attyń sýretin salǵan qıyn ba, joq arýaqtyń sýretin salǵan qıyn ba? — dep surapty.

— Attyń sýretin salý qıyn, — depti sýretshi.

— Nege?

— Nege deseńiz, atty jurttyń bári kórip júr. Bir jerinen sál jaza bassań, baıqap qoıady. Al arýaqtyń túr-túsi qandaı ekenin eshkim bilmeıdi. Qalaı salsań da jurt sene beredi.

Artýr — arýaq qoı, ony jazyp, qýlyq jasadyń. Al endi, jazýshy joldas, sen óziń baıqadyń ba, baıqamadyń ba, sol Artýr — Turardyń ózi emes pe? Túptep kelgende, Teńbil torǵaıdyń ózi — Rysqulov emes pe? Ol men ǵoı. Tanymaı qaldyń, á? Ólgender jer betinen múlde joıylyp ketedi degen beker. Ólgen adamdy bir shuńqyrǵa aparyp kóme salyp, «Bitti! — deısińder. Beker! Ol qyran bolyp, qasqyr bolyp, túlki bolyp, mine, myna men sıaqty Teńbil torǵaı bolyp jer betinde, aspan astynda júre bermek.

Solaı, jazýshy joldas. Sen endi menen bezinseń de qutyla almassyń. Sen meni jıyrma bes jyldan beri izdep kelesiń. Túnde túsińnen, kúndiz oıyńnan ketpeımin. Saǵan tamaq iship, aýa jutý qandaı qajet bolsa, Rysqulov týraly úzdiksiz oılaý da sondaı qajettilikke, aıyqpas dertke aınalyp ketti. Aldyńda qansha ǵumyr bar — sonyń bárinde de men oıyńnan ketpespin. Endi meni oıyńnan qýalap shyǵara almassyń. Óz obalyn ózińe! Rysqulovtyń joly tym-tym aýyr adam. Ol týraly jazýdan góri, ketpen alyp, taý qoparǵan ońaı. Nysanaǵa meni alǵan ekensiń, endi óle-ólgenshe myltyq qalamyńdy kezenesiń de júresin.

Aldyńdaǵy jaınamazdaı qaǵazyń appaq qoı. Bir tańba túsire almaı qınalasyń á, bıshara? Sen keshe meniń Chıcherınmen alǵash kezdeskenimdi birshama táp-táýir jazdyń, Chıcherın shynynda ońdy adam bolǵan. Kóp jyl menshevıkter uranyn kóterse de, birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde raıynan qaıtyp, bólshevıkter jaǵyn qoldaǵan jáne sol bólshevıkter isine párýana berilgen kisi edi ǵoı. Revolúsıanyń eń azapty aýyr kúnderiniń ózinde jany shorlanbaı, qatygezdenbeı, jup-jumsaq, názik kúıinde, aqyn kúıinde, keremetteı mýzykant kúıinde qaldy-aý, jaryqtyq. O da tabıǵatty keremet jaqsy kóretin. Tambov gýbernıasyndaǵy óziniń Qaraýyl selosyn, onyń aýyzben aıtyp jetkizgisiz tamasha tabıǵatyn eske alǵanda, alaqandaı-alaqandaı aıaly kózderine jas úıirile jazdaıtyn. Al men oǵan Aqsý-Jabaǵylyny, Ógem, Shymǵan, Talǵar taýlaryn beınelep berýshi edim. Ekeýmiz keıin men Máskeýde, Sovnarkomda istegende, Máskeý túbindegi ormanǵa demalys saıyn birge barar edik. Solaı...

Chıcherın — patsha zamanynda dáýirlegen, qul salyp, baıtaq-baıtaq jer ıemdengen, alpaýyt dvorán tuqymynan shyqqan aqsúıek násildi edi. Men bolsam, aq julyq, qý sıraq kedeı jurtynan... Bylaısha aıtqanda, «úrerge ıti, syǵarǵa bıti» joq, jalańtós taqyr kedeı tuqymy.

Biraq Chıcherınmen qatar otyrǵanda, munshama jer men kókteı kereǵar qashyqtyq sezilmeıtin. Checherın dáýlet-dáreje dúnıesin tárk etip, ezilgender eline óz yqtıarymen, óziniń uǵym sezimimen birjolata kóship, dvorándar qaýymymen atquıryǵyn short kesisken kesek jan edi ǵoı. Sóıtip, biz ezilgender eliniń eńsesin kóterý úshin kúreste qonystas boldyq.

Chıcherın, Georgıı Vasılevıch, qaıran sabaz! Meni shyn túsingen, baýyryna tartyp baýlyǵan ustazdarymnyń biri de biregeıi. Túrkistanda men kóp shovınısermen arpalysta orystyń adal uly, ǵajap revolúsıoner Petr Alekseevıch Kobozevten kóp jaqsylyq kórdim. Máskeýde meni kóbinese qoldap, qorǵaǵan Chıcherın boldy.

Áý basta úlken teatrda tuńǵysh ret qol alysyp, sodan aınymas dos bolyp kettik. Sol joly ol meni Máskeýden keter-ketkenshe teatrlarǵa birge alyp baryp júrdi. Ǵajaıyp óner ólkesiniń nebir sańlaqtarymen meni Chıcherın tanystyrdy.

Óner álemi óz aldyna, sol joly men Eýropa, Azıa, Amerıka elderin túgel sharlap, jıhankez saıahattan oralǵandaı boldym. Syrtqy ister narkomy Chıcherın bul álemdegi barlyq memleketter, ókimetter, úkimetter qyr-syryn bes saýsaǵyndaı biletin tuńǵıyq bilimdar kisi daǵy, ol meni osy elderdiń tarıhymen, tártibimen qolymnan jetektep júrip tanystyrǵandaı boldy. Iá, Chıcherınmen sol joly birge bolǵan kúnder tutas bir ýnıversıtet taýysqandaı mol ǵylym, mol olja boldy. Seniń Chıcherındi eske alyp, kitabyńa kirgizgeniń ońdy eken, jazýshy baýyrym. Ondaı adamdar tiriler dúnıesinde neken-saıaq kezdesedi...

QOSH, TÚRKİSTAN, KÓRİSKENSHE...

Rysqulov pen Nızam Hodjaev Máskeýden oralǵanda, vokzal basynda bul ekeýin búkil Tashkent qarsy alǵandaı, qaraqurym halyq edi. Taban astynda mıtıń boldy. Rysqulov sóz sóılep:

— Qurmetti qaýym! Baıtaq Túrkistan! — dep aıqaı saldy. — Lenın sizderge týysqandyq sálem aıtty. «Túrik respýblıkasy» degen qate dedi. Bólingendi bóri jeıdi dedi. Túngi aspandaǵy jaınap turǵan sansyz juldyzdardy jıyp alyp, úlken bir Aı jasasań, aspan suńqıyp qalady dedi. Solaı... Túrkistan Keńestik Sosıalısik Avtonomıalyq respýblıkasy — RSFSR-dyń bir bóligi. Osy respýblıkaǵa adal bol, halqym, — dep Rysqulov sózin qysqa qaıyrdy.

TúrkSIK-ke baryp, Máskeý saparynan soń óziniń prezıdenttik qyzmetine qaıta kiriskeni jóninde buıryq jazdy.

Bul arada Túrkkomıssıa músheleri de qaıta oraldy...

Máskeýde, Lenınniń aldynda, Polıtbúroda Túrkistan aıtysy bolmaǵandaı, Lenın birlikke, tatýlyqqa shaqyrmaǵandaı, Túrkkomıssıa ámirshil, buıryqshyl, óktem kúıine qaıta basty.

Rysqulov prezıdenttikten ketetini jóninde aryz berdi. «Túrkkomıssıanyń aıdaýynda júrip jumys isteı almaımyn» dedi. Túrkkomıssıa syrttaı qynjylǵan pishin tanytsa da, ishteı qýanyp qaldy. Kýıbyshev Máskeýge telegramma soǵýǵa asyqty: «Rysqulov eren qaıratker. Átteń, Máskeýde biraz jumys istese, shynyǵyp, keremet komýnıske aınalar edi», — dedi.

Aıtsa-aıtqandaı, Máskeý kóp keshikpeı Rysqulovty shaqyryp aldy. Shaqyryp aldy da, Ult isteri jónindegi Halyq Komısary (narkomnyń) Stalınniń orynbasary etip bekitti.

Taǵdyr joly — tarpań. Basyna noqta syımas Rysqulov sen bolsań, kórip alaıyq degendeı, dál Stalınniń qasyna aparyp otyrǵyzdy. Kóp sózi joq, birtoǵa, tunjyr-tuıyq Stalın sál kúlimsirep, shegir-sarǵysh qyrǵı kózin qysyńqyrap:

— A-a, Túrkistannyń Shyńǵysqany, kel, — dedi.

Sodan bastap Stalın Rysqulovty Rysqulov dep, tek resmı jıyndarda bolmasa, jaıshylyqta: «Túrkistannyń Shyńǵysqany» dep atap ketti.

* * *

Komınternniń II Kongresiniń sheshimi boıynsha, 1920 jylǵy qyrkúıektiń birinde Baký qalasynda Shyǵys halyqtarynyń birinshi sezi shaqyryldy.

Rysqulov osy sezge Túrkistannyń Syrdarıa men Jetisý oblystarynan delegat bolyp saılandy. Narkomnan Stalın óziniń orynbasary Rysqulovty shaqyryp alyp:

— Bakýge Túrkistannan bir musylman áıel barýy kerek. Ol sol sıeze sóıleı alatyn, keńestik Shyǵys áıelderiniń atynan sóıleı alatyn saýatty, ári kedeı taptan shyqqan bolýy kerek. Osyny óz mindetińe alasyń, — dedi.

Rysqulov kelisti.

Kelisýin keliskenmen Stalınniń kabınetinen shyǵa bere: «ondaı musylman áıel taban astynan qaıdan tabyla qoımaq? Ýaqyt bolsa tym qysqa. Áýeli Tashkentpen baılanysý kerek. Odan ondaǵy basshylar álgi áıeldi taýyp, ony poıyzben Máskeýge jetkizgenshe qaı zaman?»

Rysqulov Bakýdiń tórinen búkil Shyǵys ókilderiniń aldyna shyǵyp sóılep turǵan Túrkistan áıelin kóz aldyna elestetip kórmek boldy. Kóziniń aldynda kileń bet-aýzyn tumshalaǵan, paranja jamylǵan birkelki sýret kólbeńdep turdy da qoıdy. Biriniń de túsin tústeı almaıdy. Túrkistanda qanshama jyl qyzmet istep júrip, minbege shyǵyp sóz sóılegen ne ózbek, ne túrikmen, ne tájik, ne qyrǵyz áıel zatyn kezdestirmepti. Ondaılar bar da shyǵar, biraq...

Kenet Rysqulovtyń oıyna jarq etip, Áýlıeata túse ketti. Iá, ıá, aty kim edi? Sol ǵoı, sol! Baıaǵy Taıtaqaıdyń qyzy. Aty kim edi? Merkedegi Taıtaqaı she? On altynshy jyly Prıhodko bastaǵan jazalaý otrádiniń Mańyraqqa shabýyly kezinde qaza bolǵan Taıtaqaı-Talbúbiniń qyzy. O! Kúláı!

Sheshesin Prıhodko atyp óltirgende, soldattardyń qolynan julqyna qashyp shyǵyp, bıik jardan Myqan ózenine qarǵyǵan Kúláı! Soldattar sol joly ony óldige sanap qaıtqan. Keıin sol Kúláı jetim nebir tozaqtan tiri qalyp, Áýlıeataǵa jetip, sonda nan pisiretin naýbaıhanaǵa jumysqa kirgen ǵoı...

Apyr-aı, qalaı umytady? Ol baıaǵy ańqyldap qalǵan Taıtaqaıdyń qyzy ǵoı. Taıtaqaı... Turar áli Rysqulov emes, Qyrǵyzbaev bolyp júrgen sonoý Merke zamanynda atasy Qyrǵyzbaı ony Mańyraqtaǵy bajasynyń úıine mal aıdap kel dep jumsaǵany qaıda?

Sonda jar basynda jarbıǵan qara lashyqtyń bosaǵasyna súıenip turyp, beıtanys Turarǵa jymıa qaraǵan qyz qaıda? Ústindegi qyzylala kóılektiń jamaý-jamaý qomytyn kórsetpeıin dep, tek esikten basyn shyǵaryp syǵalaǵan on úsh-on tórt jasar qyz she?

Jazalaýshy otrád Mańyraqqa ot qoıyp órtep, kúlin kókke ushyryp, adamdaryn qyryp salǵanda ólim tyrnaǵynan áreń qutylyp, sýǵa ketip, balyqqa jem bola jazdaǵan qyz ǵoı ol!

Ony Turar endi Qyrǵyzbaev emes, Rysqulov bolyp Áýlıeata ýezin basqaryp turǵan on segizinshi jyldyń jazynda kórdi.

Áýlıeatanyń Atshabar bazarynda ashtyqqa qarsy, astyqty jasyryp otyrǵan baı-kýlaktarǵa qarsy úlken mıtıń boldy. Sonda Rysqulov sóz sóılegen. Qaraqurym qalyń jurttyń arasynan sytyla-syǵyla alǵa umtylyp bir qyz shyqty da, minbege jaqyndap:

— Turar aǵa! Maǵan sóz berińizshi, — dedi.

— Sóıleı ǵoı, aınalaıyn. Atyń kim?

— Kúláı. Siz meni bilesiz. Umytyp qalǵansyz ǵoı, qazir aıtamyn, — dep álgi qyz yldym-jyldym minbege kóterildi. Bazardyń atshaptyrym alańynda syǵylysyp turǵan halyq: «Bul kim?» — dep siltideı tyndy.

— Men Merkedegi Mańyraqta týǵanmyn, — dep bastady Kúláı. — Taılaqtyń qyzymyn. Ákemdi aqtar on altynshy jyly telegraf baǵanasyna asyp óltirdi. Sheshemdi atyp óltirdi. Búkil Mańyraq jer betinen joıylyp ketti. Áıteýir, áýpirimmen aman qalǵan men. Qalaǵa kelip, qazaq, ózbek, orys qyzdarymen birge naýbaıhanaǵa jumysqa kirdim. Qazir nan pisireıik desek un joq. Jańa Turar aǵa óte durys aıtty. Astyqty baılar men kýlaktar jasyryp, halyqty asharshylyqqa arandatyp qoıdy. Olardy aıaýdyń keregi joq. Qolynan bermese, tartyp alý kerek. Meniń aıtaıyn degenim osy.

— A, júziqara! Shoqynǵan qar! Mańyraqta sonda beker óltirmegen eken! — dep saqaly shoshańdap, qyp-qyzyl beti qanǵa toıǵan qandaladaı tyrsyldap turǵan Aıbar baı edi.

Biraq sonda Aıbardyń yzaly sózin kópshiliktiń aıqaı-shýy kómip ketti.

— Ras aıtady. Qolynan bermese, jolynan! — dep gýledi qalyń nópir.

Rysqulov súısinip, Kúláıdiń qolyn alyp, arqasynan qaqty.

— Adam bolyp qalǵan ekensiń, aınalaıyn. Osy adal jolyńnan aınyma, — dedi.

— Meniń áke-sheshemniń kózin kórgen ózińiz ǵana bul arada. Sizdiń jolyńyzǵa adal bolýǵa ant ishemin, — dedi qyz kózine jas úıirile jazdap.

Kóp uzamaı Rysqulov Tashkentke attanyp, qyzmeti joǵarylap, burynǵydan on ese aýyr jumyspen kyp-qyzyl ottyń ishine kirip ketti de, álgi Taılaq pen Taıtaqaıdyń qyzy qaıtyp oıyna oralǵan emes.

Endi, mine, Stalınniń álgindeı keńesinen keıin, áldeqalaı ǵajaıyptyń kúshimen sol áýlıeatalyq Kúláı qyz kóz aldyna kele qalǵan.

Rysqulov jedeldete Tashkentpen baılanysyp, Názir Tórequlovpen sóılesti. Áýlıeatada osyndaı adam bar, sony meılinshe tezdetip, Máskeýge attandyr dedi.

Názir Tórequlov bul kezde Túrkistan Kompartıasy Ýaqytsha Ortalyq Komıtetiniń jaýapty hatshysy. Kezinde Rysqulovpen aıtysqa túsip, qıastaý júretin minezi bar. Áýeli Áýlıeatadan tabý qıyn ǵoı, osy Tashkentten-aq basqa bir áıel tabylmaı ma dep bultalaqtata bastap edi, Rysqulov qataldaý ketti.

— Názir, sen ekeýmiz endi TúrkSIK-tiń májilisinde otyrǵan joqpyz ǵoı. Sózdi qoı! Jańaǵy men aıtqan adamdy qalaıda tapqyzyp, on kúnniń ishinde Máskeýge jetkizdir, — dep talas sózge sańylaý qaldyrmady.

— Áı, Turar-aı, jaraıdy. Bolsyn aıtqanyń. Tek ótkendi eske ala berme, — dep jumsardy Názir.

* * *

Aqjal tolqyndar birinen biri týyndap, birin biri qýalap, qashqany jetkizbeı, qýǵany jete almaı, tabandasa taqasyp, aqyr sońynda talmaýsyrap kelip, qyzǵyltym qumdy jaǵaǵa sylq etip qulaıdy. Álgibir asqar taýdyń shoqysyndaı dúrdıgen aq shýda kóbik, endi jybyr-jybyr etip, lezde sónip, qyz ernindeı qyzǵyltym jarma qumnyń jıegin jipsitip baryp, demde sińip ketedi.

Tolqyn paqyr — sulý qyzdyń ernin bir súıýge yntyzarlana arpalysyp jetip, súıer-súımes talyp túsip jatqan kózsiz batyrlar.

Apsheron túbeginiń qumdaq jaǵalaýyn Kaspıı batyr osylaısha mınýt saıyn, saǵat saıyn, aılar boıy, jyldar boıy... tasyrlar júzi, zamanalar júzi súıip, sýsamyr qumarlyqtan aryla almaı kele jatqaly qansha ýaqyt!

Eshkim de dóp túsip aıta almaıdy. Eshbir jan... Bir kezde bul teńizdi Hazar der edi... Hazar...

Hazardyń arty beti — qazaq dalasy, túrikmen týystar. Arany teńiz bólip jatqany bolmasa, myna ázirbaıjan baýyrlarmen týys elder, tili bir, jyry bir. Qorqyt atamyzǵa deıin bir. Arada — Hazar teńizi. Arǵy bette — qazaqtar, túrikmender, ózbekter, qyrǵyzdar, qaraqalpaqtar... Bergi betti ázirbaıjan qaı zamanda meken etken? Qap taýyna qalaı jetken? Ony bir bilse, — sol Qorqyt atam biledi. Ázirbaıjandar Qorqyt atamdy pir tutady. Al ólimnen qansha qashsa da, «qaıda barsa Qorqyttyń kóri» aldynan shyǵyp, aqyrdyń aqyrynda talqany taýsylyp, topyraq buıyrǵan jeri — Syrdyń boıy. Kádimgi Qorqyt kúıin syńsytyp turatyn Syrdyń jaǵasy.

— Qardash1 Turar, elińdi saǵyndyń ba, alysqa qarap kóp oılandyń ǵoı? — dep Rysqulovtyń ıyǵynan sıpap qoıdy Narımanov.

— A, Narıman aǵa, onyńyz ras. Túrkistannan attanǵaly da biraz bolyp qaldy, — dedi Rysqulov sarań jymıyp. — Teńizdiń ar jaǵy — Túrkistan.

— Árıne, — dedi Narımanov aıdyndy qasqa basyn sıpap qoıyp, alpamsadaı keýdesin teńizdiń samalyna tosyp, palýbanyń kemerinen ustap turyp. — Túrkistanda respýblıka basqaryp, qyp-qyzyl aıqastyń ortasynda júrgenińdi bilemin. Qıyn kezeń boldy ǵoı... Endi Máskeýdesiń. Ókinbeıtin shyǵarsyń.

— Ne dese bolady, Narıman aǵa. Árıne, Túrkistanda biraz tura turǵanym ıgi edi. Óıtkeni Túrkistandy basqarý úshin Túrkistannyń janyn, júregin, ózegin biletin adam kerek. Al men bilýshi edim... Keshirińiz, bilýshi edim degenim — maqtanǵanym emes, bilgen de az — súıýshi edim... Bir eldi basqarý úshin, sol eldi eń áýeli anańdaı, atańdaı, ıakı balańdaı súıý kerek qoı. Biraq ókinbeımin. Máskeý — uly mektep. Sol mekteptiń dárisi boıǵa da, oıǵa da dárý bola bastady.

— Onyń ras.

— Endi oılasam, ári kúlkili, ári ókinishti, — Rysqulov qasyn bir kerip teńizge qarady. — Osy ótip bara jatqan jyldyń basynda TúrkSIK-te qatty aıtys boldy. Bizdiń keıbir joldastar Túrkkomıssıa múshelerimen ótkir talasta: «Ázirbaıjanda «Úmmet», «Turan» uıymdary bar, progresshil, solarmen birleseıik», — dep uran tastaǵany esimde.

— Iá, revolúsıanyń ondaı bozbala dáýreni bolǵan. Biraq sol «Úmmet»,«Turan» Ázirbaıjanda aǵylshyndarǵa qarsy kúres kezinde kep kómek kórsetti, — dedi Narımanov.

— Solaıy-solaı, tek túptiń-túbinde bir týdyń astyna toptasqan abzal shyǵar, Narıman aǵa.

— Mine, toptasqan, týysqandyq degen osy. Biz bir-birimizdi tek alystan bilýshi edik. Endi, mine, bir kemeniń ústinde turmyz, Turar! — dep Narımanov Rysqulovty ıyǵynan ala, qysyp-qysyp qoıdy.

Shyǵys halyqtarynyń uly quryltaıyna jer júziniń túkpir-túkpirinen jınalǵan delegattar «Hazar» kemesine minip, Kaspıı teńizine saıahatqa shyqqan. Keme Baký shahary turǵan túbekti bir aınalyp, keri qaıtyp kele jatyr. Bakýdyń munaıly jaǵyn qap-qara tútin shymyldyq tutyp qalǵandaı. Joǵary-tómen ızeńdep turǵan sansyz alyp átkenshekter. Bakýdyń ataqty qara altynyn jer astynan soryp alyp jatqan temir tulǵalar. Osy qara altynǵa bola kimder keńirdegin sozbaǵan. Eń sońǵy suǵanaq jaý osy kóktemde ǵana qýyldy. Aǵylshyndar, aǵylshyndardy qoldap, solardyń quly bolǵan mýsavatıster Ázirbaıjannan alastaldy. Jaýlardan tazarǵanyna nebári bes-alty-aq aı ótse de, Baký búgin búkil dúnıe halyqtarynyń ókilderin tórine shaqyryp, álemdik másele sheshetin oryn bolyp otyr.

Ondaı qonaqjaılyqty uıymdastyryp, keremet qyzmet kórsetken azamattardyń azamaty — Narıman Narımanov. Jumysy bastan asyp-tasyp jatsa da, búgin meımandardy serýenge shyǵaryp, seıiltip, jer tanytyp, el tanytyp kele jatyr.

— Sonoý Qytaıdan kelgen delegat eline barǵanda, Bakýde ne kórdiń dese ne deıdi? Tanyssyn áýeli Bakýmen. Kórsin óz kózderimen keńestik Baký qandaı ekenin. Qalaı qaraısyń, Turar?

— Óte durys, Narıman aǵa. Shetelden kelgender bylaı tursyn, myna biz she... «Ázirbaıjan — týysqan, týysqan» deımiz, al shyndap tanymaımyz. Mine, myna Kúláı... Kúláı, beri kel, — dep Rysqulov kemege ilese ushqan shaǵalalardy qyzyqtap turǵan jas kelinshekti janyna shaqyrdy.

Qara maqpal kamzol, aq sháıi qos etek kóılek kıip, aq qyjym oramal salǵan, jáýdir kóz qazaq qyzy qymsyna jaqyndap, Narımanovqa qol usyndy.

— Kúláı — Áýlıeatadan, — dedi Rysqulov. — Áke-sheshesin patsha jazalaýshylary on altynshy jylǵy kóteriliste óltirip edi...

— Áke-shesheń seniń munsha alysqa qanat qaqqanyńdy kóre almaǵan eken, — dedi Narımanov Kúláıdiń arqasynan meıirlene qaǵyp. — Kúláı sıeze sóıleıdi ǵoı, Turar Rysqulovıch?

— Men sóıle deımin, Kúláı qorqamyn deıdi.

— Qoryqpa. Álem aldyna shyǵyp, patsha jendetteri áke-shesheńdi qalaı óltirgenin aıt. Álemde áli ádiletsizdikten kúızelgender kóp. Estisin sózińdi, kórsin ózińdi.

— Jaraıdy, Narıman aǵa, — dep Kúláı qara maqpal kamzolynyń sedep túımesin shıyrshyqtaı berdi. Aqquba óńin qyzǵyltym boıaý shalyp, kelteleý qyr murnynyń ushy tership ketti. Ádemi qara kózin tóńkere bir qarap, sabaýdaı kirpikteri jıi-jıi jypylyqtady.

— Oý, sen, Kúláı, meniń aldymda búıtip sasyp, abdyrap tursyn, erteń eki myń adamnyń aldyna shyqqanda qalaı bolady? — Narıman Narımanov Kúláıǵa bir, Rysqulovqa bir qarady.

— Uıalma, Kúláı. Baıaǵy Áýlıeata, atshabardyń bazaryn esińe al. Sonda sóılegendeı sóıle. — Narımanovqa burylyp:

— Narıman aǵa, men biletin Kúláı bolsa, shynnan ot pen sýdan ótken Kúláı bolsa, alyp shyǵady, — dedi. — On jetinshi jyly qos ókimettiń kezinde osy Kúláı Áýlıeata ortalyǵynda ótken mıtıńide sóz sóılep, Aıbar degen baıdyń óńeshine otty sózden balqyǵan qorǵasyn quıǵan.

— O, onda ysylǵan revolúsıoner deseńshi, — dep Narımanov kúdigi tarap, jadyrap ala jóneldi. — Áýlıeatada sen tek óz elińniń baılaryn jaıratsań, munda endi búkil dúnıe júziniń alpaýyt baılaryna, ımperıalıserge qarsy jalyndy sózben oq atasyń. Endeshe, qadamyń sátti bolsyn, Kúláı.

Jap-jańa typ-tynyq, aınadaı jaltyrap jatqan teńiz beti lezde qubylyp, jal-jal tolqyndar birin-biri qýalap, kemeni shaıqaı bastady. Qat-qat tolqyndarǵa qadalyp qaraı berseń, shyǵys jaqtan, býaldyr munar arasynan yńyrsyp jatqan Iran jaǵalaýy kóringendeı bolady. Keme betin ortalyq prıstan jaqqa baǵyttap, Bakýdyń ońtústigine qaraı jyljyp barady.

Narımanov pen Rysqulovtyń janyna sonda ashań júzdi, qıaq murtty, qasqabas, ótkir janarly kisi kelip qosyldy.

— Saıahat óte tamasha boldy, — dedi ol Narımanov pen Rysqulovty qapsyra qushaqtap, ańqyldaq jelge keýdesin tosa, keń tynystaı.

Bul túrik kommýnısi Mustafa Sýbhı edi.

Mustafa Sýbhı byltyr kúz ben bıyl kóktemdi Komınternniń ókili retinde Túrkistanda ótkizgen. Turar Rysqulovpen aǵaly-inili adamdaı týysyp ketip edi. Bular bir-birinen ajyrasyp, kórispegeli úsh-tórt aıdyń ishinde saǵynysyp, Bakýde baýyrlardaı qaıta tabysty. Mustafa Kúláıdiń Áýlıeatadan kelgenin estigende qýanyp ketti.

— Men sizdi Gúlsim apańyzben tanystyraıyn. Gúlsim apańyz Túrkıadan keldi. Ekeýińiz eki dúnıedensiz. Tanysyp, syrlasyńyzdar. Sonda bilersiz bizdiń Túrkıany.

Gúlsim haným kemeniń tumsyq jaǵyna taman palýbada turǵan. Mustafa baryp ertip keldi. Kózi badanadaı, qyr murnynyń ushy ımekteý, qartań tartqan qaratory kisi eken.

— Mine, mynaý — Turar Rysqulov, mynaý — Kúláı. Qazaq qardashtar, — dep tanystyrdy Mustafa.

— Qazaq kim? — dep surady Gúlsim Mustafadan.

— O da túrik. Túrikterdiń bir zor tarmaǵy. Túrkistan, Qazaqstan degen baıtaq elde turady.

— Keshirińizder, bilmeı qaldym, týys-qardash ekensizder ǵoı, — dep yńǵaısyzdandy Gúlsim. — Men shala saýatty adammyn. Kóp nárseni bilmeımin...

— Áıel adamnyń jasyn surap jatý aıyp. Degenmen men aıtaıyn: Gúlsim jıyrma úshte, — dep Mustafa bir sumdyq syr ashty.

Bul habarǵa Kúláı turmaq, Rysqulov pen Narımanov tań qalǵanyn sezgen Mustafa Sýbhı:

— Solaıy-solaı, qardashtar, — dedi. — Aǵylshyndar áke-sheshesin, jap-jas kúıeýin atyp óltirdi. Ózi de búldirshindeı jas edi, bir kúnde qartaıyp shyǵa keldi. Ozbyr otarshyldar, kapıtalıser soıqany osyndaı. Bul kisi erteń sıeze sol soıqan týraly aıtpaqshy.

— Taǵdyrlas ekenbiz ǵoı, Gúlsim, — dep Kúláı Gúlsimdi ıkemdep, baýyryna tartty. — Meniń de áke-sheshem otarshyldar zorlyǵynan qaza tapqan. Ózim ólip tirilgen adammyn. Kel, Gúlsim, erteń osy syrdyń bárin álem aldynda ashaıyq. Bir-birimizge baýyr basyp dostasaıyq...

— Raqmet, sińlim! Seni sińlim deıin. Óıtkeni menen kóp jas kórinesiń. Óıtkeni sen azat eldiń adamysyń. Túrkıa jaýlardan tolyq azat bolǵan kúni men de jasararmyn. Raqmet.

Bakýdiń ortalyq prıstanine taıanǵan aq keme talaılardy osylaı tabystyryp, týystyryp, sonyń qurmetine uz-a-aq aıqaılap gýdok berdi.

Keńestik Ázerbaıjan revkomynyń tóraǵasy Narıman Narımanov kemedegi delegattarǵa:

— Qazir meımanhanaǵa baryp, biraz tynystap, sháılanyp alǵan soń, marhamat, teatrǵa kelip Úzeır Ǵadjabekovtyń «Arshyn malalan» atty spektaklin kórip, tamashalańyzdar, — dep iltıfat bildirdi.

* * *

Dúnıe dúnıe bolǵaly munshama eldiń basy qosylyp kórgen emes. Baký baqytty eken. Kekireıgen tákappar Parıj ben Londonda jer júzi halyqtarynyń ókilderi jınalyp:

— Eı, jarandar! Azattyq alaıyq! Baqytty bolaıyq! — dep jar salǵan joq.

Kúni keshe kóshelerinde qan tógilgen, aǵylshyndar men mýsavatısterdiń, danshaktar men menshevıkterdiń tepkisine shydamaı, jaýlaryn jaǵadan alyp, teńizge laqtyrǵan Baký esin endi-endi jıyp bolar-bolmas, kúlli Shyǵys dúnıesiniń eki myń ókilin qabyldap, Shyǵys halyqtarynyń birinshi sezin, quryltaıyn ashty.

Ázirbaıjan Memlekettik teatrynyń saltanatty tórinde Zınovev, Narımanov, Ordjonıkıdze, Mıkoıan, Stasova, Mustafa Sýbhı, Turar Rysqulov...

Delegattary bar, sezge shaqyrylǵan meımandary bar — úsh myńǵa jýyq adam teatrdyń ishin kernep, sıeziń ashylýyn oryndarynan turyp, talmaı qol soǵyp qarsy aldy.

Sıezi birinshi bolyp Narıman Narımanov quttyqtady.

Prızıdıýmnan Rysqulov zaldyń birinshi qatarynda birge otyrǵan Sultan-Ǵalıev pen Ánýar pashany baıqap qaldy. Olardy birden baıqamas ta ma edi, Sultan-Ǵalıev Ánýar pashaǵa eńkeıip, suq saýsaǵymen prezıdıýmdaǵy Rysqulovty meńzep kórsetip otyr eken. «Ne istep otyr? Ne aıtty? Ánýar pasha buǵan nege qadala qaraı beredi? Júris-turysy kúmándi adam. Túrkıada Mustafa Kemalmen kelise almaı, óz elinen qashyp shyǵyp, osyndaǵy túrki tuqymdastardy biriktirmekke áreket jasap júrgen syńaıly. Sondaı bir sezik bar. Sóz surap prezıdıýmǵa hat jazypty. Prezıdıým tóraǵasy Zınovev alqa múshelerimen ary aqyldasyp, beri aqyldasyp, «Ánýar pashaǵa sóz bermeı qoıa turaıyq» degen sheshimge kelgen. Al sol Ánýar pasha zalda otyryp, prezıdıýmdaǵy Rysqulovqa qadalǵanynda qandaı syr bar? Ánýar pasha, árıne, Túrkistan respýblıkasynyń keshegi prezıdentin syrttaı biledi. Bilmese, Sultan-Ǵalıev oǵan qazir bildirip, Rysqulovty tanystyryp otyr. Rysqulovtyń prezıdent kezindegi keıbir áreketterin, aıtalyq, atyshýly «Túrik Keńes respýblıkasy», «Túrki halyqtarynyń komýnıstik partıasy» degen ıdeıalaryn jetkizip otyrǵan da bolar. Árıne, solaı. Óıtkeni Ánýar pasha úshin, myna myńdaǵan adamy bar zalda, Rysqulovtan basqa jan joqtaı, tek sony-aq shúńirekteý ótkir kózderimen iship-jep, tesile qarap, oqjylandaı arbaǵysy kelip, suqtana berdi.

Sultan-Ǵalıev pen Ánýar pasha qalaı qatar otyryp qalǵany da bir kádik. Álde birin-biri izdep tapty, álde kezdeısoq pa, o jaǵy beımálim. Biraq ekeýi de prezıdıýmnan úmitker edi. Ekeýi de ótpedi. Sultan-Ǵalıev narkomnasta Rysqulovtan buryn istep keledi. Kollegıa múshesi. Narkom Stalınmen burynnan tanys. Al Rysqulov narkomnasqa kelip úlgermeı jatyp, Stalınniń orynbasary bolyp ketti. Endi myna dúnıejúzilik quryltaıda prezıdıýmda otyrysy anaý qasqaıyp. Túrkıa bolsa, Mustafa Sýbhıden góri, Ánýar pashany kóbirek biledi. Kóp shataqpen, qantógispen bolsa da ataǵy shyqqan. Ol kezinde tipti Kemal pashadan góri áıgileý bolatyn. Qazir Túrkıany Kemal pasha dúr silkindirip tur. Al mundaǵy prezıdıýmda Mustafa Sýbhı otyr. Ánýar pashanyń myna sezge qalaı delegat bolyp kelgeni de jumbaq. Biraq mandaty bar. Sondyqtan ony ashyqtan-ashyq alastaýǵa taǵy qıyn.

Sıeze Komıntern Atqarý Komıtetiniń quttyqtaýyn Zınovev oqydy. Komıntern degendi tek atyn estip, zatyn bile bermeıtin kóp adam endi onyń adamzattyń adal dosy, jaryq dúnıede jaqsylyqtyń jarshysy, ezilgendi jebeýshi, eńiregendi jubatýshy, esesi ketkenniń esesin joqtaýshy, párýana qamqorshy ekenin túsindi. Túsindi de, Qytaıdan, Irannan, Úndistannan, Aýǵannan kelgen delegattar sıeze aǵynan jarylyp, bir arman-tilekterin aqtaryp saldy. Túrkıadan kelgen Gúlsimniń tebirene aıtqan zaryna eljiremegen el qalmady. Tipti Gúlsim minberden túspeı jatyp, oǵan bir armán áıel júgirip baryp, gúl usynyp, qushaqtap turyp súıgende, zal kúńirenip ketti. Túrikter men armándardyń arasynda bıleýshi pirsizder salǵan soıqannan soń, álemge áıgili «armán-túrik keskilesýinen» soń, eki el arasyn patshalar da, nebir dúldúl elshiler de bátýaǵa keltire almas kezde, myna qarapaıym eki áıeldiń — túrik pen armán áıelderiniń qaýyshýy, «Eı, jarandar, elmen el jaýlaspas edi, báleni bastaıtyn dańǵoılar, eldiń qanyn súlikteı sorǵan soraqy men zoraqylar. Solardan saqtanyńdar!» — degendeı edi.

Ánýar pasha ishin tartyp, tyjyrynyp qaldy. Bul pasha da jazyqsyz jappaı qyrylǵan armándardyń qanyn qolyna juqtyryp alǵan.

Aı, pasha, pasha. «Kıimi jamandy ıt qabady, nıeti jamandy Qudaı tabady». İshinde qandaı jylannyń basy qaıqańdap turǵanyn kórsetetin aına bolar ma edi sonda! Meıman syılaǵan el bul el. Sen meımansyń. Al meımannyń ishinde jáhıl jylan jatpaýy kerek qoı. Sol jáhıldiń kózi emes pe eken, Rysqulovqa qadalyp, iship-jep bara jatqan.

Túrik qyzy Gúlsim men armán áıeli qushaqtary jazylmaı, sahnadan áli túse almaı turǵanda, tóraǵasy minberge Kúláı Taılaqqyzyn shaqyrdy.

Rysqulov selk etkendeı boldy. «Kúláı qaıter eken? Qysylyp, sóıleı almaı, qoınynan bózi, aýzynan sózi túsip, abyroısyz bolmasa eken...»

Joq, sahnaǵa shıraq shyqty. «Dıirmende týǵan tyshqannyń balasy dúrsilińnen qoryqpaıdy» deýshi edi baıaǵyda Rysqul jaryqtyq. Sol ras, Kúláı — ne kórmegen Kúláı? Azynaǵan ajaldyń, úńireıgen myltyqtyń aýzyn kórgen Kúláı...

«Mynasy nesi taǵy?» Kúláı minberge emes, ana qushaqtasyp turǵan eki áıeldi eki qolymen ustap alyp, zalǵa qarap turyp:

— Baýyrlar! — dep qazaqshalap aıqaı saldy. — Men kóp sóılep ýaqyt almaımyn. Meniń taǵdyrym, meniń ómirbaıanym týra myna Gúlsimdikindeı. Men Túrkistannyń Áýlıeata shaharynan keldim. Osydan nebári tórt jyl buryn men kórgen azap pen tozaqty, qaıǵy men qasiretti endi eshkimniń basyna bermeı-aq qoısyn. Tórt jyl buryn biz patsha zalymnyń oǵynan túp-túgel qyrylyp kete jazdadyq. Zeńbirek pen qaraǵaı sapty naıza, aıbalta aıqasqan zaman boldy. Sonda patshanyń azynaǵan zeńbiregine qarsy aıbaltaly qara halyqty kóteriliske bastaǵan kósem Turar Rysqulov, áne, anaý prezıdıýmda otyr. Men bolsam, mine, senderdiń aldaryńda turmyn.

Kúláıdiń sózi orysshaǵa, aǵylshynshaǵa, qytaıshaǵa, úndishege, aýǵanshaǵa aýdarylǵan kezde, zal ornynan turyp ketip, sahnadaǵy qol ustasqan úsh áıeldi qoldan qolǵa kóterip áketti. Jurttyń seldeı tasyǵan sezimi basylǵansha qońyraý syldyrlatyp, tym belsendi kórinbes úshin tóraǵasy: — Úzilis, — dep daýystady.

* * *

Anaý-mynaý alasalar, qoı moıyndy qortıǵandar shoqtyǵyna qoly jete bermeıtin Qambar ata balasy — jylqy malynyń ishindegi tóresi — aqalteke bolar-aý. Onyń ústine kez kelgen adamnyń otyrǵany jarasa bermeıdi. Kez kelgen adam otyra da almaıdy. Sáıgúliktiń ústine qoltyǵynan bireý súıep mingizse de júregi daýalamaı, shabysyna shydaı almaı, qulap qalady.

Aqalteke attyń shoqtyǵyndaı bıik minbeler bolady. Solardyń ishindegi eń bıigi, sirá, osy minbe bolar. Óıtkeni dúnıe-álemniń tórt kózi túgel jınalǵan quryltaıdan asqan jıyn joq. Ondaǵy minbeden bıik taý joq.

Osy minbege Rysqulovtyń shyǵýy jarasyp-aq edi. Baıaǵy Rysqul ákesiniń Qyzyl Jebege mingeni sıaqty, aty ıesine, ıesi atyna saı, bir-birine laıyq jaratylǵan, jaqsy-jaısań sıaqty-aq.

Baký atty shahardaǵy osy sıeze sóılegen sóz tarıh degen tarpańnyń tereńinde qalyp, zamannan zamanǵa jetse kerek-ti. Árıne, sózdiń de sózi bar. Ony tarıh ózi ekshep alady. Sol ekshelip, ereksheligimen bizge jetken sózderdiń biri — Turar Rysqulovtyń sózi bolady. Ol sóz dúnıe júziniń sol sıezegi ókilderi arqyly dúnıe júziniń túkpir-túkpirine tarap, san mıllıon halyqtyń sanasyna sáýle bolyp shashyrap, jan dúnıesine kúsh-qýat bolyp darydy. Óıtkeni sol sóz aıtýly sheshenniń júreginde balqyp, shyńdalyp shyqqan pármendi, qudiretti sóz edi.

— «Otarlaý» degen sýyq sózdiń jórgeginde biz óstik, — dep bastady Rysqul balasy. Jótkirinip, jótelip, bir-birimen sybyr-kúbir syrlasyp otyrǵan jurt sap tyıylyp, myna sózdiń sarynyna moıyn soza qulaq saldy. Zalǵa jaı sóz emes, tolǵaý saryn estildi.

— «Otarlaý» degen jalyn qanjar keńirdekke tireldi. Sodan halyq qulap keter jarlaýytta tur edi. Shyńyraý quzdyń jıegine bizdi ákelip tyqsyrdy. «Bólip al da bıleı ber!» — dep patsha jarlyq shyǵardy. Bólshek-bólshek bolǵan dene ólmeı qaıtip shydar-dy? Kóship-qonǵan keń dalada týyrlyqty el edik. Qanatymyz jylqy bolǵan qylquıryqty jel edik. Týyrlyqty dal-dal qylyp tilgiledi patsha-baı, qylquıryqtan aıyrylǵan soń, el qaıtedi qaqsamaı?! Halyq qaldy qańtarylyp, qanaty joq, jaly joq. Zeńbirekke qarsy turar qamshydan basqa hali joq. Zeńbirekpen qamshylasqan on altynshy jyl edi, qıametten óter kópir jip-jińishke qyl edi. Jer betinen quryp keter kez kelgende sál-sál-aq...

— Otarlaý degen sýyq sóz álem adamdarynyń boıyn áli de qaryp tur. Ony tek revolúsıa oty ǵana jylyta alady. Áne, anaý uly Úndistannyń qasıetti jerin aǵylshyn otarshyly taǵaly etikpen taptap júr. Áli kúnge deıin jeriniń baılyǵyn, úndilerdiń qanyn soryp, toıymsyz ash qasqyrdaı qaptap júr. Alystaǵy aralda jatqan aǵylshynnyń Úndistanda nesi qaldy? Naǵashysy bar ma edi onda? Zoraqy, daraqy ımperıalızm sıqy-syqpyty sondaı. Olar, sirá, óz yqtıarymen kete qoımas óz aralyna. Kúlli álem bolyp, Úndistannyń ul-qyzdaryna tileýles bolsaq, bárimiz bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarsaq, sonda ǵana ımperıalızm quıryǵyn butyna qysqan ıtteı bolyp, qańsylap qashady. Komıntern sol kúrestiń týyn kóterip, sol týdyń astyna bárińdi de toptastyryp otyr. Tirespeseń, kúrespeseń — qanaýshydan qaıyr joq. Azattyq úshin alysqannyń aıyby joq. «Barlyq elderdiń proletarlary birigińder!» degen aıbyndy uran osyndaı maqsattan týǵan. Barlyq álem kedeı-kepshigi, jarly-jaqybaıy, baı-manaptan, otarshyldan qorlyq kórgen kembaǵal tap — bir-birińe qol ushyn ber degen sóz ol. Ol úshin qol ushyn berýden de góri, álgide ǵana qushaqtasyp, baýyrlasqan úsh áıeldeı, apaly-sińilideı týysý lázim. Bul uly jıynnyń maqsaty sol. «Birińdi, qazaq, biriń dos, kórmeseń istiń bári bos» dep ósıet tastap ketken meniń uly atam. Sol ósıetti sál ózgertip aıtsaq: «Dúnıe júziniń ezilgenderi, esesi ketken kedeıleri birińdi biriń dos kórmeseń, qalǵan istiń bári bos».

Bizdiń Túrkistan patsha zamanynda otarlaýdyń eń bir soraqysyn kórdi. Endi qalyń sordan arylý da ońaıǵa túsip jatqan joq. Keńes úkimetiniń alǵashqy jyldary bılik basyna burynǵy otarshyldardyń tonyn aınaldyryp kıgen, ótirik komýnıs bolyp, el basqarǵan «jańa» otarshyldar keldi. Bular Lenınniń, komýnıserdiń isin burmalap, Keńes ókimetiniń bedeline tańba túsirmek boldy. Imperıalızmdi qulatyp, óz qoldaryń óz aýyzdaryńa jetkende, senderde de osyndaı jymysqy áreketter bolýy ábden yqtımal, sodan saq bolyńdar!..

Imperıalızm men otarlaý saıasaty aǵaıyndy.

Otarlaý degen qorqynyshty qorqaý sóz.

Otarlaý degen sózdiń ózi qan sasıdy. Otarlaý degen sózden zeńbirektiń zirkili, qamshynyń ysqyryǵy, kisenderdiń syldyry, túrmeler qaqpasynyń saldyr-kúldiri estiledi.

Otarlaý degen sózden qaıǵy men qasirettiń zary sarnaıdy.

Otarlaý degen sóz oqtan da qaharly.

Osynaý otarlaýdan qutylǵan kúni kóziń ashylady, basyńa baq qusy qonady. Endeshe, qol ustasyp, búkil halyq dostasyp, ımperıalızmniń aranyna tas toltyr, qaqalǵan qasqyrdaı qańsylasyn kári qaqbas. Imperıalızm qulamaı tańyń atpas. Bir-birińniń júregińe ot jaǵyp, sol alaýdan álem jarqyrasyn. Jasasyn ezilgen halyqtar týystyǵy! Jasasyn Keńes ókimeti! Jasasyn Komıntern!

* * *

Rysqulovtyń sózin Ánýar pasha ynty-shyntysymen-aq tyńdady. Qulaǵyna jaǵymsyzdaý tıip jatsa da qunyǵa tyńdady. Ana minbege ózi shyǵyp, osylaı bir alaýlap sóıleı almaıtynyna ókindi. Rysqulovpen ózin eriksiz salystyrdy. «Men osylaı aryndap kete alar ma edim?» — dep otyr. Sol sátte ózin dármensiz sezindi. Bul da talaı minbelerge kóterilgen. Biraq halyqty myna qazaq sıaqty qanyn qyzdyryp, janyna qanat bitire alǵan emes. Bul týasy sheshen adamnyń aıbyny asqaqtap, arýaǵy asyp, taý sýyndaı tasyp ketedi eken. «Qudaı baqyt bergen adam eken», — dep ishteı qyzǵanyp qaldy. Janyndaǵy Sultan-Ǵalıevke qarap edi, júzi bal-bul janyp, qýanyp, qanattanyp otyr eken.

Rysqulov sózin támámdap, prezıdıýmdańy ornyna baryp otyrǵanda, nóserdeı qol shapalaq shýynyń arasynan Mustafa Sýbhıdyń: «Qardash!» — dep Turardy ornynan turyp qushaqtaǵanyn kórdi. Prezıdıým predsedateli:

— Úzilis! — degende Ánýar pasha Sultan-Ǵalıevke:

— Meni Rysqulovpen tanystyramyn degen ýaǵdańyzdy umytpaǵan shyǵarsyz, — dedi.

— Joq. Qazir ustaıyq, — dep Sultan-Ǵalıev Ánýar pashany ertip, prezıdıýmdaǵy Turarǵa qaraı bettedi.

Sahnadan ótip, bir qaltarysta Rysqulovty qýyp jetip:

— Turar, biz seni izdep júrmiz, — Sultan-Ǵalıev Rysqulovpen erkin sóılese alatynyn bildirgisi kelip, ádeıi «sen» dep tur. — Myna kisi Túrkıanyń áıgili qaıratkeri Ánýar pasha. Estýiń bar shyǵar. Ózińmen suhbattasqysy keledi.

— Ýaqyt tar bolsa da, sizdi tyńdaýǵa ázirmin, — dedi Rysqulov aman-saýlyqtan soń.

— Sizdiń jańaǵy tamasha sózińizdiń áserinen áli aryla almaı turmyn, — dep marapattaı bastady Ánýar pasha. — Bizdiń túrik násilinen sizdeı eren qaıratkerdiń shyqqanyna qýanyshtymyn. Batyl aıttyńyz. Sizdiń aıtýyńyzsha, Túrkistanda orystardyń otarshyl saıasaty áli sozalańdap tur ǵoı, solaı ma?

— Men olaı dep aıtqan joqpyn, — Rysqulov boıyn jıyp ala qoıdy. Ánýar pashanyń belgili qaıratker ekenin estıtin. Biraq dál mynandaı omyraýshyl ekenin bilmep edi. — Keńes ókimetiniń alǵashqy jyldary eserlerdiń arandatýymen eski sarqynshaq saqtalyp kelgeni ras. Otarshyldyq bir kúnde, bir saǵatta tyıylmaıdy, ol uzaq ta uly kúresti talap etedi.

— Solaı-aq bola qoısyn, — dep jymıǵan boldy Ánýar pasha. — Men Sizdi batyr ǵoı dep oılap edim. Sóıtsem, óte saq ekensiz, aıtyńyzshy, Rysqulov myrza, Siz Túrkistan prezıdenttiginen óz erkińizben kettińiz be? Álde májbúr etti me?

«Muny maǵan nege tańyp qoıdyń?» — degendeı Rysqulov Sultan-Ǵalıevqa zildene qarady.

— Meni eshkim de qýǵan joq. Óz erkimmen kettim. Meniń siz sıaqty Eýropanyń tańdaýly ýnıversıtetterinen dáris alýǵa múmkindigim bolmady. Sondyqtan Máskeýde qyzmet isteı otyryp, bilimimdi tolyqtyrsam dep edim.

— Óte aqyldy aıtylǵan sóz, Rysqulov myrza, — Ánýar pasha Rysqulovtyń ońaı shaǵyla salatyn «jańǵaq» emes ekenine kózi jetip, máımóńkege kóshti. — Bilim degen — qudiret. Bilimsiz adam — beıshara. Biraq siz týasy bilim daryǵan kisisiz. «Túrik respýblıkasyn» qurý týraly ıdeıa aıtqan adamdy bilimsiz deýge syıa ma? Siz týrkı dúnıesiniń mańdaıyna bitken jaryq juldyzysyz. Sizge túrik álemi taǵzym etedi. «Kósem bireý bolsyn, basqalary tireý bolsyn» degen. Sizdiń ıdeıańyzdyń iske asýyna bárimiz de kómektesýimiz paryz. Kúsh birikken jerde ǵana kúshti bolasyń. Túrkistanǵa qaıta oralyp, ıgi maqsatyńyzdyń oryndalýyna tilek tilep qana qoımaı, kómek berýge biz, túrik patrıottary, qazir daıynbyz...

— Sabyr etińiz, Ánýar pasha, sabyr etińiz. Tym árige ketip qaldyńyz, — Rysqulov suhbattasyn sýdyr sózden áreń toqtatty. — Esińizde bolsyn, «Túrik respýblıkasy» degen ıdeıa iske aspady. Ol áli tolǵaǵy jetpegen másele. Bálkim, bizdiń keler urpaqtarymyz iske asyrýy múmkin. Al ázir... Cay turyńyz. — Rysqulov burylyp kete bere, Ánýar pashanyń basyndaǵy qara shashaqty, qyzyl shoshaq taqıaǵa tuńǵysh kózi túskendeı, biraz qarap qaldy.

Rysqulov osy qara shashaqty, qyzyl shoshaq taqıaly adamdy buryn bir jerden kórgen sıaqty. Biraq Ánýar pashany tuńǵysh ret kórip turǵany anyq. «A, — dedi sálden keıin. — Mustafa Shoqaev. On altynshy jyl. Tashkent».

Keńesterge qarsy «Qoqan avtonomıasy» degendi quryp, birer aı tipti premer-mınıstr bolǵan adam. Bir sátke Rysqulov: «Osynyń ózi atyn ózgertip alǵan Mustafa Shoqaev emes pe?» — dep Ánýar pashaǵa jalt burylyp taǵy qarady. Joq, Shoqaev etjeńdi, top-tolyq, búırek bet, qara kisi bolatyn. Mynaý sıdań, at jaqty, oraq muryndy...

Jaqyndasqysy keledi, óz pıǵylyn tańyp qoıǵysy keledi. Sultan-Ǵalıev neǵyp odan qushaǵy ajyramaı qalǵan?

* * *

Máskeýte qaıtqan boıda Rysqulovty Stalın shaqyrtyp aldy. Rysqulovtyń sıez jumysy týraly qysqasha baıandamasyn tyńdap turyp, Stalın trýbkasyn anda-sanda soryp qoıyp, zilmaýyr kózderi kirpik qaqpaı, óziniń orynbasaryna qadala qarady. Aqyry tyńdap bolyp:

— Turar, meniń habarlarym boıynsha, sen sıeze tamasha sóılegensin. Jáne sıeziń jumysyna belsene kiriskensiń. Bul jaqsy. Aıtpaqshy, túrkistandyq áıel ásirese bizdiń kútkendegimizden asyp túsken. Bul da jaqsy. Munyń bárin Zınovev Vladımır Ilıchke de aıtty. Ilıch qýanyp qaldy. Ol ózi de bul jóninde senimen sóılesetin bolýy kerek. Al endi, osy ádemi áserdiń bárin buzyńqyrap turǵan bir nárse bar... Myna bir telegramma. Túrkistandaǵy eski «dostaryń» seniń Túrkistan atynan Bakýde sóılegenine narazy. Tipti seni mandatynan aıyrý kerek degen talap qoıypty. Árıne, biz ondaı áreketke barmadyq. Sirá, eski jaranyń aýzyn tyrnaǵan sıaqtysyz.

Rysqulov kóńili qulazyńqyrap qaldy. Eski «dostar» muny qaıda da ańdýyn qoımady-aý. Aıaqtan shala beredi. Áıteýir, kúıe jaqqanyn tyımady.

Rysqulovtyń kóńil kúıin baıqap qoıǵan Stalın:

— Kóńilińe aýyr alma, — dedi. — Saǵan senemiz. Al túrkistandyqtar qaljyńdaǵan shyǵar deıik te qoıaıyq. Al qalaı, Baký unady ma?

— Óte unady, joldas Stalın. Tamasha qala, adamdary qandaı baýyrmal! Narıman Narımanovıch Sizge sálem aıtty. Biz ol kisimen dostasyp kettik.

— Iá, Baký... — Stalın kabınette teńselip ary-beri júrip aldy. — Jastyq shaqtyń jasyl araly.

Ol, sirá, ótken kúnderdi eske alyp, áldeneni, áldekimdi saǵynǵandaı, sheshek daqty beti nurlanyp, ishine bir sáýle kirip ketkendeı, ádetteti susty keıpi shyraılanyp, trýbkany qushyrlana tartty da:

— Bakýge barý — armanym, — dedi. — Biraq ázir bara almaımyn. Narkomnas Stalın bola turyp, armandaǵan jerge bara almaımyn. Solaı, joldas Rysqulov. Mysaly, sen Túrkistanǵa barǵyń keledi. Álgi bir aıqasqa taǵy da aralasqyń keledi. Jeńip shyqqyń keledi. Óıtkeni jeńip úırengensiń. Jeńistiń dámi — apıyn sıaqty. Bir dándeseń, ańsap turasyń. Al biraq Túrkistanǵa dál qazir sen de bara almaısyń. Túrkistanǵa ba-ra al-maı-syń. Onda dostaryń ústińnen aryz jazyp jatyr. Goloshekın senen qutylǵanyna qýanyshty. Aıtpaqshy, Sabaq Jantoqov degen qandaı adam?

— Sabaq Jantoqov? — Rysqulov ary oılap, beri oılap, esine túsire almady. — Ondaı adamdy bilmeımin.

— Bilmeseń, bilip qoı. Goloshekınniń oń qoly. Onymen áli kezdesip qalýyń múmkin ǵoı. Múmkin, tar kópirdiń ústinde kezdesýge týra keler, kim biledi?

Stalınniń oıyna naıza boılamas. Jumbaǵy kóp. Dos peıildi sıaqty. Jany ashyp turǵan sıaqty. Biraq qushaǵyn aıqara asha salmaıdy. Ary da ıtermeıdi. «Jantoqov degen qaıdan shyqty? Men onymen tar kópirdiń ústinde nege kezdesýim kerek? Álgi aryz osynyń atynan jazylǵan boldy ǵoı».

— Sonymen, Baký saǵan unady ǵoı?..

— Ǵajaıyp qala, joldas Stalın.

— Al Bakýge sen de unaǵansyń. Kırov te, Narımanov ta, Mıkoıan da sen týraly óte jaqsy pikirde eken. Endeshe, bir-birine unaǵandardy ajyratý obal, solaı emes pe, joldas Rysqulov?..

Rysqulov Stalınge tiktep bir qarap aldy da:

— Ne aıtaıyn degenińizdi túsinińkiremeı turmyn, joldas Stalın, — dedi.

— Túsinbeseń, túsinesiń. Sen áli Máskeýge oralmaı jatyp, biz munda seniń jumysyń týraly aqyldasyp, aqyry seni Bakýge jiberýdi uıǵardyq. Vladımır Ilıch te biledi. Rysqulov úshin proletarlyq Baký — úlken mektep dedi. Qysqasy, Narkomnastyń Bakýdegi ókili bolasyń. Seniń revolúsıadaǵy baı tájirıbeń jaýdan jańa ǵana tazarǵan Bakýge kerek. Al Bakýdiń revolúsıashyl baı tájirıbesi saǵan da aýadaı qajet. Narkomnas Stalınniń orynbasary retinde Bakýde turasyń. Odan ary ýaqyt kórsetedi. Qalaı?

Stalın «qalaı?» — dep suramaı-aq qoısa da bolǵandaı edi. Óıtkeni suraqsyz da sheshilip qoıǵan másele. Lenın bastap, Stalın qostap osylaı sheshken eken, sheginerge jer joq. Shegingisi de kelgen joq. Óıtkeni Baký buǵan bir túrli jaqyn týystaı, aıaýly qımasyndaı qymbat ekenin endi alystan seze bastap edi. Jan-jaǵyn aqjal tolqyndy teńiz qorshap jatqan Baký, ázirbaıjandar ózderi ánge qosqanda aıtatyn «Jan Baký» Rysqulovqa jaqyn ekenin jany sezdi de:

— Qashan júrý kerek? — dedi.

— Bir apta shamasynda, — dedi Stalın. — Oǵan deıin mundaty jumystaryńdy rette. Jolǵa daıyndyq jasa. Bolsa da salt bastysyń ǵoı. Satan kóship-qoný qıyn emes. Aıtpaqshy, Túrkistandaǵy ulyńdy qolyńa alasyń ba? Alǵanda, qaıtip baǵasyń?

— Joq, ol ázirshe enemniń qolynda bolady.

— Aıtpaqshy, Sultan-Ǵalıev úılenbekshi. Toıyna shaqyrǵan bolar.

— Shaqyrdy.

— Endeshe, birge baramyz.

— Barsaq, baraıyq, — dep kelisti Rysqulov.

* * *

«Metropol» meımanhanasynyń qyzmetkeri Rysqulovqa nómirdiń kiltimen qosa bir hat usyndy. Elden, týǵandardan alysta júrgende hat jaryqtyq kózge ottaı basylyp, ystyq kórinedi. Tórt buryshty, qos mórli hatty sıpalaı, adresine qarap turyp-aq, Shymkent, Mankent degen sózderden-aq qaıran týǵan eldiń ystyq lebin, shalǵyndaǵy pishenniń hosh ıisin, dermene men jýsannyń jannaty juparyn sezgendeı boldy. Mankenttiń shyryn alma-júzimi, qaýyn-qarbyzy ańqyp turǵandaı áserden aıyǵa almaı, konvertti ashty.

Hat qaıyn enesi Elızaveta Petrovnadan eken. Keńpeıildi, keshirimdi qaıran Elızaveta Petrovna! Sendeı asyl adamdar bolmasa, jerdiń ústi, aspan asty, tek kúnkóris úshin júrgen beıshara pendeler mekeni ǵana bolar edi. Adamdar arasynda asyl dáneker bolmasa ajyrasý, arazdasý, azyp-tozýdan kóz ashylmas edi. Áldebir adyr bireý bolsa, e ádirám qal, qyzymnan ajyrasqan bir qazaq kimniń shikárasy, baryńnan — joǵyń der edi. Al myna asyl ana munyń jalǵyz ulyn — Eskendirin baǵyp, eski jurtta japadan-jalǵyz otyr. Rysqulov tek sypaıylyq saqtap, anda-sanda bazarlyq dep, azyn-aýlaq aqsha salǵany bolmasa, keremetteı kórsetip jatqan kómegi de shamaly. Ras, Klevensov áýleti muny: patshanyń quıyrshyǵy, keshegi oıazdyń qatyny dep kózge túrtip, qýdalaǵanyn qoıyp, tynyshtyq ornaǵan sıaqty. Ol da bolsa, Turardyń arqasy shyǵar. Alysta júrse de aıbatynan seskenetin bolar, Klevensovtar ázir tıispeıdi.

Qaıyn enesi sol baıaǵy bir ýaıym, bir muńyn qaıtalaıdy. Eskendirdiń sheshesi bóten bireýmen úıli-jaıly bolyp ketti. Endi ol qaıyrylmas. Qashanǵy salt basty, sabaý qamshyly júre beresiń, Turar, — deıdi. Er-azamatqa jalǵyz júrý, úısiz-jaısyz bolý jaraspaıdy, — deıdi. Ulyń ósip keledi baýyryńa salyp, tıtteıinen ákelik meıirimińdi sińirmeseń jatbaýyr bolyp ketedi, — deıdi. Áıel de tabylar, basqa balalaryń da bolar, biraq Eskendirdiń jóni bólek. Ol seniń tula boıyń — tuńǵyshyń, ol seniń alǵashqy adal mahabbatyń Natalá Alekseevnadan týǵan tulpardyń tuıaǵy. Ózińnen aýmaı qalǵan. Qalaı emirenbeısiń, qalaı saǵynbaısyń? Álde memleket basqarǵan adamdar bala súımesin, balaǵa ıimesin degen zańdaryń bar ma?

Bul keı-keıde osylaı bir aryndap almasa, adam ishqusa bolatyndyqtan aıtylǵan sandyraq qoı, Turar. Kóńilińe aýyr alma. Jumysbasty ekenińdi bilemin, seniń qatygez emes ekenińdi de bilemin. Biraq kópten beri at izin salmaı ketkeniń de jón emes. Aıtpaqshy, Túlkibastaǵy týystaryń — Ahat, Dáý Omar, Orazbaq kelip, meıman bolyp ketti. Eskendirdi izdep kelipti, áıtpese meni ne qylsyn? Qoı soıyp ákelipti. Quda-jekjat degen jaqsy eken. Endi jıi kelip turmaqshy. Meni aýylǵa shaqyrady. Jalǵyzilikti bolǵandyqtan, ázir úıdi tastap shyǵa almaımyn. Qudalarym jaqsy eken. Á degende jatyrqasa da, Eskendir olarǵa tez-aq úırenip, qoldarynan túspeı qoıdy. Olar attanarda burtıyp, ókpelep qalǵan sıaqtandy. Áne, qandaı hal basymyzdan ótip jatyr. Demalys alsań, elge kel, Turar. Biraz kún ulyńmen birge bol...

Hatty qolyna ustaǵan qalpy kreslodan turmaı, aq perdeli terezeden kóz almaı, kópke deıin otyryp qaldy. Kópke deıin otyrǵanyn hatty qaıta bir oqıyn degende kózi buldyrap kórmeı, qarańǵy túskeninen ańǵardy. Tereze syrty — aryndap jatqan, arly-berli aǵylyp jatqan mashına shýy. Alyp Máskeý. Al munyń oıy — alysta, Aspantaýdyń baýyrynda. Ornynan turǵysy joq, shamdy da jaqpady. Alakóbeń ońashada óziniń qat-qat oıyna shomyla berdi. Alakóbeńde kóz aldyna kóptegen sýret keldi. Butaqtary ıir-shıyr alma aǵashtar... Aryq jaǵasynda arqandaýly turǵan aq eshki. Aryqtyń ber jaǵynda shynjyryn syldyrlatqan arlan kók. Esik aldynda, taqtaıdan soqqan oryndyqta Eskendirdi aldyna alyp otyrǵan orys kempir... Elızaveta Petrovnanyń ornyna óz sheshesi Qalıpa marqumdy otyrǵyzyp kórgisi keldi. Qalıpanyń túr-túsin elestete almady. Kókireginde, kókirek kózinde ananyń elesi qalmaǵany qandaı qorlyq?! Ne degen ádiletsizdik?! Rysqulov kináli emes. Qalıpa anasy tiri bolsa, Rysqulov ony jerdiń túbine barsa da, ózimen birge erte júrer edi... Qalıpanyń ornyna anasy bolǵan İzbaısha jazǵan da bul dúnıede joq. Ógeı de bolsa, óz sheshesinen kem kórmeýshi edi. Alasapyran zamannyń daýylynan aman shyǵa almaı armanda ketken bir beıbaq. İzbaıshaǵa Eskendirdi kóterip otyrý jarasar-aq edi, taǵdyr jazbady.

Endi Eskendir Elızaveta Petrovnanyń baýyrynda. Ana sútin embegen taǵy bir Rysqulov ósip keledi. Kim bolyp ósedi? Tıtteı júreginiń qos qaltasyna qandaı qasıet uıalamaq? Balańnyń júregine sezimniń, adamgershilik pen izgiliktiń injý-marjanyn uıalatamyn deseń jat qylma, janynda bol. Ákeden jyraq, ákelik meıirimnen ajyrap ósken bala, erteń: «Sen kimsiń?» — dese ne deısiń, Rysqulov?! Dúnıede ne qıyn? Ǵumyr atty uzyn jolda tym alysqa ketip qalyp, kenet artyńa burylyp qaraǵanda, kóz ushynda bala kórinbese, sol qıyn.

Sol kóz ushynda kórinbeı qalǵan balaǵa bir-aq qarǵyp jetkisi kelgendeı, Rysqulov kenet kreslodan atyp turdy.

— Bul jaramas. Balany qolǵa alý kerek. Kónse, Elızaveta Petrovnany Máskeýge kóshirip alý kerek. Joq, bul jaramaıdy, jaramaıdy, — dep kúbirledi. Alystaty Eskendirge degen saǵynysh bilinbeı-bilinbeı kelip, endi keýdesin kerip kep ketkende, Rysqulov myna «Metropol» meımanhanasynyń keń bólmesinen aýa jetpeı tunshyǵyp bara jatqandaı, júgirip baryp, úlken terezeniń jaqtaýyn aıqara ashyp jiberdi. Kósheden lap bergen aýa shilterli tordy lekildetip, kemeniń jelkenindeı qampıtyp kerip ketti.

Telefon shyryldady. Qarańǵyda aq telefon sekeńdep ketken sıaqty kórindi.

— Da!

— Aman, Turar týysqan! — Azdaǵan aksenti bar Frýnzeniń daýsyn tanı ketti.

— Mıhaıl Vasılevıch!

— Iá, ıá, men — Frýnze. Jasyl japyraq. Sen aıtatyn — Jasyl japyraq qoı!

Rysqulovtyń ishi-baýyryna nur sebelegendeı eljirep, tamaǵyna bir túıin tirelip, kóńili bosady. Iá, Rysqulov Frýnzeni ylǵı da «Jasyl japyraq» deıtin. Sebebin o basta Frýnzeniń ózi túsindirgen. Frýnze — moldavansha jasyl japyraq degen uǵym beredi. Áýeli sońǵy árip «e» bolyp jazylar edi, keıin Frýnze «e» sheteldiń famılıasyna uqsatyp jiberedi eken dep «e»-ge túzetken.

— Túrkistan saǵan sálem aıtqan.

— Raqmet, Jasyl japyraq.

— Men seni saǵyndym, shaıtan bala. Davaı, kel. Men búgin keldim. Qyzyq áńgime bar. Meniki de — osy gostınısa. Júz besinshi nómir. Aıda, kel, Turar!

* * *

Esikti Frýnzeniń ózi ashty. «Bóten nómirge tap boldym ba!» — dep Rysqulov tartynyp qalyp edi, Frýnze qarqyldap kúlip jiberdi.

— Oý, Turar týysqan, tanymaı qaldyń ǵoı!

— Ózimizdiń ózbek, ne tájik aǵaıyndardyń biri me dep qalǵanym ras, bıqasap ala shapan kıgenińizdi birinshi ret kórip turmyn. Ózi quıyp qoıǵandaı jarasady eken sizge, Mıhaıl Vasılevıch.

Ekeýi bosaǵada turyp, qushaqtasyp kóristi. Frýnze Rysqulovty jaýyrynynan qapsyra qushaqtaǵan qalpy tórgi bólmege bettedi.

— Sofá Alekseevnany balalarmen birge osyndaǵy bir týysqany úıine alyp ketti. Biraq hozáıkany joqtatpaýǵa tyrysamyn. Ekeýmiz qazir jaqsylap shaı ishemiz. Sirá, kók shaıdy saǵynyp qalǵan bolarsyń, Turar.

— Oqasy joq, áýre bolmańyz.

— O ne degeniń, Turar. Biz bylaısha aıtqanda «malchıshnık» jasaımyz. Qazaqsha «bastańǵy» deýshi edi ǵoı. Túrkistannan altyn artyp qaıtpasam da, shaı, naýat, órik-meıiz bar. Men saǵan shaı kelgenshe bir sumdyq aıtaıyn, Turar, — dep Frýnze qyzmetshi áıeldi shaqyryp, shaıdyń qamyn tabystady. Úsh bólmeden turatyn úlken lúks nómirdiń meımandar qabyldaıtyn bólmesine qaıta oralyp, ala shapanyn qaýsyryna túsip, Frýnze Rysqulovqa qarama-qarsy kresloǵa jaıǵasty. Ońtústikten, ystyq jaqtan kelgeni birden baıqalady: júzin kún qaqtap, totyǵyp ketken. Sarǵysh tiken shashy men murtyn Orta Azıanyń alaý kúni kúıdirip jibergendeı jıren tartypty. Tek jymıǵanda kishireıip ketetin kózi ǵana sol baıaǵy aspan kókshil qalpynda shuǵyla shashqandaı meıirli.

— Túrkistanda, shynymdy aıtsam, arǵymaq minip, shapan kıgenim ras. Al endi altyn alǵanym joq, Turar! Imandaı shynym. Biraq Troskıı basqasha oılapty, — Frýnze shydaı almaı kreslodan turyp ketip, ary-beri júre sóıledi. Kózi yzǵarlana bastady. — Bizdiń poıyz Qazan vokzalyna kelip toqtaýy-aq muń eken, soldattar qaptady da ketti. Áýeli pendeshilikpen: «E, Máskeý bizdi saltanatpen qarsy almaq bolǵan eken ǵoı, munysy artyqtaý boldy-aý, mundaı qoshamettiń keregi ne?» — dep qaldym. Sóıtsem, saltanatty sap joq, mýzyka da joq, soldattar vagon-vagonǵa súńgip ketti. Poıyz qarýly áskermen qorshaýly.

— Bul ne?

— Aıyp etpeńiz, joldas Frýnze, áskerı komısar Troskııdiń buıryǵy boıynsha, poıyzdy tintemiz, — deıdi komandır.

— Aý, ne dep tintesiń?

— Buıryq solaı.

— Sumdyq-aı, endi ne istersiń! Al tinte ǵoı. Buhar men Samarqannyń, Hıýa men Qoqannyń, Namanǵan men Ándijannyń bar baılyǵyn Frýnze tonap, poıyzǵa tıep, poıyz baıǵus altynnan beli qaıysyp, tarta almaı kele jatyr edi, tinte ǵoı.

Frýnze qyzmetshi áıel shaı alyp kirgende áńgimesin tyıa qoıdy. Ústelge dastarqan jaıylyp, shaınek pen shynyaıaq qoıylǵannan keıin, Frýnze daıashyǵa:

— Raqmet, endigisin ózimiz-aq jaıǵastyramyz, — dedi. Daıashy shyǵyp ketti.

Frýnze aýyzǵy bólmege shyǵyp ketip, shashaqty ala qorjyn alyp shyqty. Bir basynan meıiz, bir basynan sary meıiz alyp, podnosqa saldy.

— Mine, bazarlyq. Týǵan eldiń dáminen aýyz tı, Turar. Kók shaımen jaqsy bolady. Al mynaý... — Frýnze aınaly shkaftan bir shólmek alyp shyqty. — Mynaý «Kaberne» moldavan sharaby. Ekeýmiz de ishkilikke joqpyz. Biraq kezdesý qurmetine oımaqtaı ǵana aýyz tıýge bolady-aý dep oılaımyn.

— Qıanat bolǵan eken, — dedi Rysqulov shaı ústinde.

— Qıanattyń kókesi, — dedi Frýnze. — Troskııdiń talaı ozbyrlyǵyn estip-biletinmin, al mynadaı ospadarsyz ozbyrlyqqa batyly barǵany... Já, bulaı qaldyra almaspyz. Munyń ar jaǵynda ne syr jatqany belgili. Frýnzeni bir súrindirý kerek boldy. Qaıtkende de kúıe jaǵyp, atyna kir keltirý Troskııge tıimdi. Sen biletin shyǵarsyń, Turar, sovnarkom meni Ońtústik maıdannyń qolbasshysy etip taǵaıyndap, Túrkistannan shaqyryp aldy ǵoı. Endi sol Vrangelmen shaıqas aldynda Troskııdiń maǵan jasaǵan kesiriniń túri álgindeı. Ol meniń taǵaıyndalýyma meılinshe qarsy ǵoı. Tek Lenınniń kúsh salýymen Frýnze taǵaıyndaldy, áıtpese Troskıı jolatqysy joq. Áne, másele qaıda jatyr? Já, Turar, bul óziń de kórip júrgen quqaıyń ǵoı, sen tań qala qoımassyń. Kýshekınder saǵan ne istemedi, qandaı áreketterge barmady? Qıanatshyl adamdardyń syry, áreketi saǵan qupıa emes. Aıtpaqshy, Bakýde sóılegen sózińdi burmalap, ústińnen aryz túsirip jatyr dep edi, biletin shyǵarsyń.

— Bilgende qandaı, eski dostar ǵoı, — dep kúldi Rysqulov.

— Eski dostar... — dep Frýnze myrs etti.

Rysqulov kók shaıdy raqattanyp ishti. Qara meıizdiń bir túıirin aýzyna salyp, sonyń ári ashqyltym, ári tátti dámin alyp, qara meıizge sińgen Túrkistan kúniniń sáýlesimen nárlenip otyrǵandaı raqattandy. Tipti mańdaıy jipsip sala berdi.

— Shynymdy aıtsam, Turar, seniń Túrkistannan ketýińe basty sebepker men edim, — dedi Frýnze moldavan «Kabernesin» oımaqtaı rómkelerge quıyp bolyp. — Dál kóktemgi órt-jalynda, adam aıtqysyz aıtys-tartysta sen janyp ketýiń de múmkin edi. Seni saqtaý kerek boldy. Lenınmen aqyldasqanymda, bul áreketti ol kisi de maquldady. Saıasatty, qyzmet babyn bylaı qoıǵanda, men seni týǵan baýyrymdaı jaqsy kóremin. Bul jaǵyný emes. Seni men maǵan bitken bir minez — jaǵyna bilmeımiz... Káne, saý bolaıyq!

Rómkeler nazdana syńǵyrlady. «Kaberne» shynynda da asyl sharap eken. Frýnze bos rómkeni myqynynan ustap, tamsanyp turyp:

— Táńirideı shuǵylaly sharap, — dedi.

— Al Saıası Búro Túrkistan máselesin ádil sheshti. Mine, bul jerde seniń eńbegiń zor. Túrkkomıssıamen aıtystyń. Aıtystan aqıqat týdy. Lenın: «Rysqulovtyń jobasyn qabyldamaıyq degende, Túrkkomıssıanyń jobasyn júz paıyz qabyldaıyq degen joq qoı. Túrkkomıssıanyń sen kórsetken kemshilikterin Lenın túsinip, seni quptap, Túrkkomıssıa usynystaryna óte mándi ózgerister engizip baryp qabyldady. Mine, bul Rysqulovty joqqa shyǵarý emes, onymen sanasý degen sóz edi. Saıası Búro májilisterinde men bolmasam da, istiń egjeı-tegjeıimen tanyspyn. Sen baıaǵy minezińe basyp, qasarysa ma dep qorqyp edim, óte ádeptilik, shydamdylyq, kóregendik tanytypsyń.

— Saıası Búroda Ilıchtiń maǵan ne aıtqanyn bilesiz be, Jasyl japyraq? — dedi Rysqulov qara meıizdiń bir túıirin alyp jatyp.

— Sózbe-sóz qaıdan bileıin, nobaıy belgili.

— Endeshe, bylaı. Meni talaı-talaı marqasqalar ılandyra almaǵan, men óz sanama sińip, sodan aırylǵym kelmegen ıdeıanyń alys sarynyn Lenın bir-aq sózben, ıaǵnı bir-aq aýyz sózben túsindirdi. Ol: «Turar Rysqulovıch, aspandaǵy kóp juldyzdan úlken bir Aı jasaýdyń keregi joq», — dedi.

Frýnze alaqanyn sart etkizip, basyn shaıqady:

— Mine, qudiret! Logıkanyń, taýyp aıtylǵan sózdiń zulpahardaı ótkiri-aı, shirkin. Ótken kóktemde osy másele týraly sen ekeýmiz kóp áńgimelestik. Biraq sen kónbediń. Demek, men... Oı, qudiret! Árıne, aspandaǵy juldyzdardy jıyp alyp, óńkıtip bir Aı turǵyzsań, jamyraǵan, jarqyraǵan juldyzy joq aspan suńqıyp qalmaı ma? Demek, qazaq ózinshe, ózbek ózinshe, qyrǵyz, túrikmen ózinshe, tájik ózinshe otaý-otaý bolyp jarqyrasyn. Bárin kómkerip turatyn kók aspan — ol bizdiń tutastyǵymyz. Ol — Keńes ókimeti.

— Sonyń ózinde Ilıch tap qazir, taban astynda Túrkistan respýblıkasyn tarat degen joq. Múmkindik qandaı, jaǵdaı qandaı, ábden zerttep bolyp, jeke-jeke otaý tigýdi sodan keıin bastaıyq dedi ǵoı.

— Oılanbaı, zerttemeı qabyldaǵan asyǵys sheshim arandatady. Ilıch áriden oılap otyr da. Al qazirgi jaǵdaıyń qalaı? Stalınmen istesý qalaı eken?

— Jaman emes, Jasyl japyraq. Jaqynda Bakýge qaıta attanamyn. Narkomnas ókil etip jiberip jatyr.

— Ol da durys. Onda Narımanov bar, Kırov bar. İsiń sátti, jaǵdaıyń ońdy bolar. Aıtpaqshy, áli boıdaqsyń ǵoı.

— Iá, oryssha aıtqanda: «solomennyı vdoves», — ol boıdaqtyq emes. Máskeýge balamdy, qaıyn enemdi aldyrsam dep edim. Endi Baký shyǵyp tur.

— E, balań ósip qalǵan shyǵar?

Rysqulov myrs etti:

— Ákesiz ósip jatqan bolar. Ekeýmiz eki jaqta. Jatbaýyr, jatyrqaý osyndaıdan bola ma dep qorqamyn.

Endi Frýnze oılanyp qaldy. Sálden soń:

— Nıchego. Túrkistanǵa da oralarsyń. Jan-jaǵyńdy jaqsylap kór. Ondaǵy basshylardyń hali máz emes. Názir Tórequlovty aıtamyn. Túbinde Túrkistanǵa sen kereksiń. Solaı, baýyrym. Máskeýde máńgilik qalady ekenmin dep oılama. Al az ýaqyt kórip-bilip, kókirekke túıip, baıyp qaıtsań, Túrkistan seni qushaǵyn ashyp qarsy alady. Taǵdyr seni Troskıılerdiń tálkeginen saqtasyn. Ol bir aınaldyrsa, shyr aınaldyrady. Kórdiń be, myna meniń sońyma túsip alǵanyn. Nıchego, kórip alarmyz bálemdi. Oh, ońbaǵan! Tapqan eken dúnıeqońyzdy. Ómiri jalǵyz shınelmen kele jatqan Frýnzeden at basyndaı altyn taýyp almaqshy. Ári-beriden keıin tintse, tintsin. Biraq ol Dzerjınskııdiń jumysy ǵoı. Troskııdiń ne aqysy bar?!

— Já, Jasyl japyraq. Qyzǵanysh degen qyzyl ıt sonaý Kaın-Qabyldan qalǵan. Seniń dańqyń jer jaryp barady. Sol ǵoı onyń ishin órteıtin. Seniń dańqyńa daq túsirem deýshilerdi bizdiń tilmen aıtqanda «dýaıpat» deıdi. Bular qaýipti. Qaterli jaýdan da qaýipti. Ashyq jaýmen aıqastan góri jasyryn jaý jaman. Mysaly, siz Kolchakty talqandadyńyz, basmashylardy kúırettińiz, amandyq bolsa, Vrangeldi de jaıratasyz. Al Troskıılermen qalaı kúresýge bolady? Ashyqtan ashyq jaý emes, al sıez saıyn Lenınmen aıqasady, aıaqtan shalyp qalýǵa beıim turady. Sonda qalaı?

Frýnze tikenek shashyna alaqanyn bir janyp aldy:

— Nıchego, bizdiń Túrkistanda: «Kıimi jamandy ıt qabady, peıili jamandy qudaı tabady» demeýshi me edi, Turar. Peıili jamandy ózimiz-aq tabamyz. Óziń aıtqandaı, syrtqy jaýdy jaıratyp alaıyq...

JANSHA

Poıyz Samaradan shyǵa bere-aq Rysqulovtyń kóńil kúıi áldeqalaı pás tartyp, birtúrli samarqaýlana berdi. Endi alda Tashkent dep turǵanda, áýelgi alyp ushqan alaý sezim sýalǵandaı, eshteńege zaýqy soqpaı, tula boıy saldyrap, basy zil tartyp, kýpedegi taqtaı tósekke qısaıa bergisi keledi.

«Aýyrǵan ekenmin. Súzek juqtyrap aldym. Apyr-aý, bul súzekten baıaǵy bala kúnimde bir qulap turǵanym qaıda? Súzekpen bir aýyrǵan adamǵa bul dert ekinshilep jolamaıdy deýshi edi ǵoı. Beker bolǵany ma? Baıaǵy Taý-SHilmembettiń mekeni Talǵar taýda, Soldat saıynyń boıyndaǵy jerkepede, osy súzekten qatty qulaǵanymda, ákem baıǵus, qalja úshin qara qoı izdep, sol qara qoıdyń shataǵy aqyry alapat kesir-kesapatqa ulasyp ketip edi. Aıaǵy Saımasaı bolystyń ólimimen, ákemniń katorgaǵa aıdalýymen aıaqtalyp edi... Bul jolǵy súzektiń sońy nemen bitpek? Uly joldyń ústinde qulaǵan qandaı bolmaq? Bul aýrýmen Tashkentke deıin jete alar ma ekenmin? Aýrý ekenimdi bilse, poıyzdan túsirip alady...»

Rysqul balasy Turardy oıda joqta osyndaı bir oqys ýaıym bılep aldy. Kúni keshe Máskeýden Túrkistan Sovnarkomynyń tóraǵasy degen mandat alyp shyqqan beti. Saǵynǵan Túrkistanǵa ańsarly armanmen attanǵan beti. Kókirekte kóp arman, basta tolǵan oı, sonyń bárin iske asyrmaq bolyp, asyǵa aptyqqan beti.

Biraq Rysqulovtyń isi esh kedergisiz jep-jeńil júrip bergen emes. Asyly, jep-jeńil, op-ońaı quldyrańdap ketetin jumys qınalmaǵan, tolǵaǵy pispegen aqyldan shyǵatyn shyǵar. Naǵyz tolymdy, tolaǵaı ister ońaı atqaryla salmas.

Máskeýden attanardyń aldynda ǵana Stalın shaqyrdy. Sodan bir kún buryn ǵana Rysqulov Stalınmen qoshtasyp shyqqan. Sońǵy nusqaýlar, aqyl-keńes — bári de aıtylǵan sıaqty edi. Endi taǵy ne boldy?

— Turar Rıskúlovıch, taǵy bir sharýa shyǵyp tur, — dedi Stalın artyq bas áńgimege barmaı. — Óziń bilesiń, Edil boıy qatty kúızeliske ushyrady. Qaterli aýrý tarap, halyq qaljyrap qaldy. Jolyńda ǵoı, biraz kún jolaı kidirip, jergilikti basshylyqqa kómek kórsete ket: ne zárý, qaı jerde ashtyqpen, aýrýmen kúres báseń — sony anyqtap, Samaradan habarlas. Osy ótinishti oryndaǵan soń, ári qaraı Túrkistanǵa saparyń oń bolsyn. Muny saǵan tapsyryp otyrǵanymyz: ashtyqpen, indetpen kúreste senen tájirıbeli qaıratker az-aý, sirá. Túrkistannyń «Pomgolyn» bastan keshirdiń ǵoı ári dese, «Pomgoldy» asa bir bilgirlikpen, úlken jiger-qaıratpen, ári erekshe janashyrlyqpen atqarǵanyńdy biz umytqan joqpyz. Solaı, Rıskúlov joldas!

Áne, Stalınniń sol sózinen keıin, Rysqulov jarty aı boıy, Edil boıyndaǵy elderdi aralap júrdi. Qaterli indet aýrýyna ushyraǵan halyqqa munda da qanatymen sý sebelegen qarlyǵashtaı tynym tappaı jumys istedi. Aýrý órti ásirese asqynǵan jerge qolma-qol járdem berý kerek kezde, sol aradan tikeleı Máskeýmen habarlasyp, Stalınniń ózimen sóılesip, jaı-japsardy baıandap otyrdy. Qaı jerge qansha dáriger, qansha qarjy, azyq-túlik kerek, basqa da qandaı tótenshe járdem kerek — bárin tap-tuınaqtaı uıymdastyryp bolyp, sońǵy beket — Samaraǵa soqqan.

Gýbkomda gýbernıa basshylary jergilikti jaǵdaımen tanystyrdy. İndet bul ólkeni de sharpyǵan. Keńsedegi áńgime qysqa boldy.

— Járdemdi qolma-qol uıymdastyrý úshin, jaǵdaıdy kózben kórip, qalany aralap shyqqan durys bolar, — dep usyndy Rysqulov. Jergilikti basshylar bul usynysty qabyl alyp, jınalys tez aıaqtaldy.

Gýbkomnyń eńseli úıiniń qabyrǵasyna: «Qol alysyp amandasýǵa tyıym salynady!» — degen jazý iri-iri áriptermen terilip, jappaı ilingen. O basta gýbernıa basshylarymen shala-pula tanysqan Rysqulov, olardyń arasynan bir adamǵa nazary erekshe aýa berdi. Ol da buǵan qaraılaı beredi. Resmı sóz támámdalǵanda ǵana, álgi adam buǵan jaqyndap kelip:

— Turar, meni tanymadyń ba? — dedi.

— Shyramytyp tur edim, endi anyq tanydym: Ákbar!

— Iá, men!

Ekeýi qushaq jaıa bir-birine umtylyp, qaýysha tós soǵystyryp, birazǵa deıin teńselip turyp aldy.

— Aý, bularyńyz tártip buzý ǵoı, — dep qaldy basshylardyń bireýi.

— Biz qol alysqan joqpyz ǵoı, — dedi Rysqulov. — Ákbar meniń eski dosym. Kórispegeli qansha...

— Segiz jyl, — dep jymıdy Ákbar. — On tórtinshi jyldyń kúzinde tanysqanbyz.

On tórtinshi jyly ekeýi de balań jigit, áli murttary da tebindemegen balǵyn bozym edi. Endi Rysqulov barmaq murt qoısa, Ákbardiki qıaqtaı sulý murt bolypty. Biraq ol Rysqulov sıaqty kózildirik taqpaıdy eken. Qaratory júzi kúreńdenip, erte eseıgendiktiń taby bilinedi. Ákbar gýbkom hatshylarynyń biri eken. Ol qalany aralaýda Rysqulovpen birge bolatyn boldy.

Ekeýi bir-birinen amandyq-esendikti qysqa ǵana qaıyryp bilisti de, kóbinese aýrýlar shoǵyrlanǵan pýnktterdi aralaýmen kóp sóılesýge de murshalary kelmedi. Qalanyń aýrýhanalarynda naýqastarǵa oryn jetpeıdi. Keselhanalar aýzy-murnynan shyǵa toly. Eń ortalyq aýrýhanasyna kelgende, Rysqulov dálizde jatqan adamdardy kórdi. Lyqsyp, yńyrsyp jatyr. Saqtyqpen aq halatqa oranyp, aýyz-muryndaryn aq dákemen tańyp alsa da, Rysqulov kúlimsi sasyq ıisti sezdi. Mundaı soıqannyń talaıyn kórip, bastan keshken Rysqulov qoı. Áýlıeatadaǵy on jetinshi jyl, Tashkenttegi on segizinshi jyl. Mundaı yńyrsyǵan tajal tuzaǵyndaǵy adamdardy Rysqulov kóp kórdi. Biraq dál qazir birtúrli seskengendeı sezim shalyqtap ótti. Onysyn Ákbarǵa bildirmeýge tyrysty. Ákbar da syr berer emes. Revolúsıa shyńdaǵan erlerdiń biri ǵoı. On tórtinshi jyldyń kúzinde Samaradaǵy aýylsharýashylyq ınstıtýtyna sonoý Oraltaýdan oqýǵa kelip, Turar sıaqty bul da qabyldanbaı qalǵan. «Nomadtarǵa egin egýdi úırenýdiń qajeti joq. Malyn baǵyp júre bersin», — degen ınstıtýt bastyǵy. Ákbar sonda tanysyp, taǵdyrlas bolǵan. Mine, endi jergilikti úkimet basshylarynyń biri bolypty. Rysqulov revolúsıa otyn Áýlıeatada keshse, bul áıgili Chapaev dıvızıasynda júrip, revolúsıa jaýlarymen alysypty.

Uzynnan uzaq dálizde tósek te jetpeı, zembilde jatqan bir adamǵa Rysqulov suqtana qarap qaldy. Kóp aýrýdyń bárine úńile bermeısiń ǵoı. Biraq mynaǵan Rysqulovtyń nazaryn aýdarǵan bir jaǵdaı boldy. Zembildegi aýrý adamnyń qoldarynda appaq juqa qolǵap bar eken. Mundaı appaq juqa qolǵap kıgen bir adamdy Rysqulov buryn bir ret kórgen. Birden esine túsire almaı, Ákbarǵa qarady.

— Sonyń ózi, — dep sybyrlady Ákbar. — Instıtýttyń bastyǵy. İndetten bul da aman qalmapty ǵoı.

— Aq qolǵap ta qorǵaı almaǵan eken, — dedi Rysqulov.

Iá, sonyń ózi. Shalqasynan jatqan kisiniń býryl shoqsha saqaly joǵary qaraı shanshylyp, seltıe qalypty. Ózi de buryn sup-sur adam, qan-sólsiz, tasbettenip ketipti. On tórtinshi jyly, sonoý Túrkistannyń bir túkpirinen oqý izdep kelgen Rysqulovtyń meselin qaıtarǵan, úmitin úrlep óshirgen, armanyn adyra qaldyrǵan adam aldynda jatyr. Emtıhannyń bárin beske tapsyrsa da: «Nomad, malyńdy baq», — dep, ınstıtýtqa qabyldamaı qoıǵan bastyq. Appaq juqa qolǵaby sonda da bar edi. Kúlli dúnıe-álemde bir kisige aýrý juqpasa, osyǵan juqpas edi. Júris-turysynan, tula boıynan aqsúıek tektiniń lebi esip turatyn sypa-sylqym, bul da nebary pende eken, endigi jatysy mynaý. Zor men qordyń arasy onsha alshaq ta bolmaǵany da.

Rysqulov osylaı oılasa da tabalaǵan joq. Bireýdi tabalaý, tipti jaýyń da bolsa, tabalaý myqtylyqtyń belgisi emes, Ákesi Rysqul: «Dosqa kúlki, dushpanǵa taba qylma, Táńiri!» — dep otyrar edi. Búgin bul aq qolǵapty, aqsúıek tuqymyn tabalasa, erteń óziniń aldyna kelmesine kimniń kózi jetken? Rysqulov Ákbarǵa sonda:

— Bulaı jatqany jaramas, amaldap palataǵa ornalastyrý kerek. Jaman bolsyn, jaqsy bolsyn, Reseıdegi úlken bir oqý ornyn basqarǵan adam. Sondyqtan buǵan qol ushyn berip jibergennen qor bolmaspyz, — dedi.

Ákbar Rysqulovtyń sózin eki etken joq. Aq qolǵapty adam lezde kútimge alyndy.

Rysqulovty Ákbar poıyzǵa shyǵaryp salyp, qoshtasyp qaldy. Baýyrlarsha kádimgideı tebirenisip aırylysty.

Vagonǵa minip, kýpege jaıǵasqan bette-aq Rysqulovtyń jaǵdaıy syr bere bastady. «Álde sharshagandiki bolar, biraz tynyǵyp alsam, basylar», — dep jastyqqa qısaıyp, kóz ilindirip kórmekshi de boldy. Munyń kele jatqanyn biletin poıyz bastyq quraq ushyp, tamaq aldyryp, báıek bolyp-aq edi. Tamaqqa tábeti shappady, eshnársege zaýqy joq, boıy baısal, meń-zeń tartyp, qoshqyl shıedeı erni tuzy shyǵyp, kezere beredi. Sonda baryp, Rysqulov súzektiń syryn ańǵaryp, poıyz bastyqqa qatań tapsyrdy: kýpege eshkim kirmesin, juqpaly súzek, endi poıyzdaǵylarǵa tarap ketse, sol qıyn. Aýrýhanasy bar kelesi bir stansıadan muny túsirip alyp qalsyn. Báribir Tashkentke deıin jete almaıdy.

Aýrýhanasy bar kelesi stansıa Orynbor edi. Poıyz bastyq aldyn ala telegramma soǵyp, Orynbordaǵylardy eskertip úlgirdi.

Rysqulov poıyzdan túsirilip, Orynborda qala berdi.

* * *

Ǵylymnyń aıtýy boıynsha, súzekpen aýyrǵan adamnyń mıy ǵalamat jantalasa jumys isteıtin kórinedi. Jaıshylyqta jaıbaraqat uıyqtap jatatyn myń-mıllıon kletkalar oıanyp, adamnyń basy álemge, galaktıkaǵa aınalady desedi.

Ras ta shyǵar. Óıtkeni Orynbordyń aýrýhanasynda, arnaýly jeke palatada jatqan Rysqulov, baıaǵy balapan balalyq shaǵyna qaıta oralǵandaı hal keshti. Baıaǵy apaıtós Talǵar taýdyń baýraıy. Aınala zańǵar shyńdar, tereń saılar, jap-jasyl baý-baqsha, jaltyr muz, syldyrap aqqan kúmis bulaq... Sol kúmis bulaqqa bul kezergen ernin tosyp, kúmis sýdy ishe beredi, ishe beredi. Biraq qansha ishse de shóli qanbaıdy. Anandaı jerde, jar-qabaqta Qyzyl Jebe mingen ákesi Rysqul turady da qoıady.

— Bolsańshy! — deıdi ákesi arystandaı aqyryp. — Qashanǵy ishe beresiń?! Kúlli Alataýdyń barlyq bulaǵyn taýysar boldyń ǵoı. Júr! — dep zekıdi. Biraq bul bulaqtan basyn ala almaıdy.

Sóıtip jatqanda, kezergen, tuzy shyqqan erni jipsigendeı bolady. Eptep kózin ashady. Bul endi basqa dúnıe. Aınala appaq mata, qarsy aldynda aq kıingen jap-jas orys qyzy.

— Peıte, — deıdi álgi qyz kúlimsirep. — İshińiz. Apyr-aı, kózińizdi ashtyńyz-aý, áıteýir. Endi qorqynysh artta qaldy. Endi ońalasyz, — deıdi álgi qyz.

Rysqulov túk túsinbeıdi. Bul neǵylǵan qyz? Bul ne dúnıe? Qyzyl Jebe mingen ákesi qaıda? Kúmis bulaqty Soldat saıy qaıda? Mynaý appaq álem ne? Artynsha appaq dúnıe buldyrap, aq kıingen qyz da munarlanyp, qalyń tuman qaıta basyp, qaıta seıilip, jap-jasyl jannaty Aqsý-Jabaǵylyny aralap ketedi. Aldynan udaıy Teńbil torǵaı ushyp otyrady. Teńbil torǵaı ony sholpankebis gúli ósken, aınala jańǵaq ormany qorshaǵan alańqaıǵa alyp barady. Alańqaı toly jaıylyp júrgen ular qus, kekilik bolyp ketedi.

Alańqaıdyń ar jaǵyndaǵy jańǵaq baýdyń arasynan Qyzyl Jebe mingen ákesi taǵy shyǵa keledi. Jeteginde shynjyrly teńbil barysy bar. Tazy jetektegen ańshylar bolýshy edi, teńbil barys jetektegen ańshyny kórgeni osy. Ákesi:

— Turar! Min myna teńbil barysqa! Ketemiz! — dep aıqaılaıdy.

Biraq muny taǵy da shól qysady. Aqsý-Jabaǵylynyń quzdan qulaǵan sarqyrama sýynyń astynda turyp, aýzyn álgi sarqyramaǵa tosady. İshe beredi, ishe beredi. Shóli, sirá, qanbaıdy. Jar basynan ákesi aıqaılaıdy. Sarqyrama saryny onyń ne aıtqanyn esittirmeı jiberedi.

Endi birde tóbeden, sarqyraǵan sýdyń ar jaǵynan, Eskendir qol sozyp jylaıdy.

— Papa! — degen úni emis-emis, talyp estiledi.

Birese ákesi shaqyrady.

Birese balasy shaqyrady.

Eskendirdi kórmegeli eki jyl.

Rysquldy kórmegeli on jeti jyl.

Rysquldy ekeýi de ózeýrep saǵynǵan.

Rysqulov ta ekeýin úzilip-úzilip, úzdigip saǵynǵan. Kim jaqyn? Ákesine bara ma? Balasyna bara ma? Qyzyl Jebe mingen, teńbil barys jetektegen Rysqul sarqyrama sýdyń sol jaq jaǵasynda. Aıaǵyn apyl-tapyl, táı-táı basqan Eskendir sarqyrama sýdyń on jaǵynda. Sarqyrama astynda — Rysqulov. Eki jaǵyna da barǵysy keledi. Eki jaǵy da adam aýyzben aıtyp jetkizgisiz óńsheń ǵana asyldar! Rysqulov eki jaryla almaıdy ǵoı. Qaısysyna barady. Sarqyrama sý astynan shyǵa da almaıdy. Óıtkeni shóli qanbaıdy. Eki qolyn eki jaǵaǵa sozsa qaıtedi? Sonda ákesi bir qolynan, balasy bir qolynan ustasa ne qylady? Úsheýiniń basy birikse nesi ketedi? Taǵdyr sony da qımaı ma? Rysqul — Turar — Eskendir bolyp, úsheýiniń basy bir qosylsa, dúnıe sodan tarylyp qala ma? Dúnıege myń-mıllıondaǵan adam syıyp-aq júr ǵoı. İshinde jaqsysy da bar, jamany da bar, jaısańy da bar, jaýyzy da bar — ala-qula álem sheksiz keń emes pe? Ata — Bala — Nemere — úsheýi bas qossa, basqa bireýlerge jer ústinde oryn jetpeı qala ma, nemene? Jer jetpese Ata — Bala — Nemere myna sarqyrama astynda-aq tura beredi. Kelińder! Kelińder! Kóke! Eskendir! Eskendir!

Tuzy shyǵa kezergen erni jipsigendeı boldy. Erniniń tuzy ketip, qaıtadan qoshqyl shıedeı qulpyryp shyǵa keldi. Kózin ashyp edi, aq kıgen qyz kúlimsireıdi. Aýzyna kúmis qasyqpen sý tamyzyp otyr eken.

— Peıte, — dep sybyrlady qyz. — İshińiz. Kózińizdi ashtyńyz-aý, áıteýir. Aıqaıladyńyz. Kim olar? Oı, aıtpaqshy sizge ázir sóıleýge bolmaıdy. Sharshap qalasyz. Sóılemeńiz. Jo-joq, sýdy kóp ishe berýge de bolmaıdy. Jetedi, jetedi. Taǵy da uıyqtap qalyńyz. Mine, bizdiń meımanymyz osyndaı tártipti, aıtqandy isteıdi. Uıyqtap qalyńyz...

Bul ne? Bul neǵylǵan qyz? Rysqulov, qaıda jatyrsyń? E, mine, Teńbil torǵaı da keldi. Áne, jol kórsetedi endi sol. Teńbil torǵaı Rysqulovty adastyrmastan Aqsý-Jabaǵylyǵa alyp barady. Qyzyl Jebe mingen, teńbil barys jetektegen Rysqul ákesi jar basynan belgi beredi. Sarqyramanyń ar jaǵynan Eskendir baldyrǵan saýsaqtaryn jaıyp, qos qolyn soza umtylady. Ata — Bala — Nemere — aspanda joldary qıýlaspaıtyn, bir-birine sáýleleri arqyly ǵana jarqyrap til qatysatyn juldyzdar sıaqty bir-birine jaqyndasa almaı, ishteı jylap, shyrqyraıdy.

* * *

Shamada jarty aıdan keıin Rysqulovtyń beti beri qarady. Qylkópirdiń ústinde qalt-qult etip kóp turdy. Rysqulov «kanatohodsy» deıtin darshylardy áýeli Merke bazarynda, Pishpek shaharynda, odan soń Áýlıeata, Tashkent qalalarynda kóp kórip edi. Bala kezinde ol zaý bıikte arqannyń ústimen ary-beri júgirgen darshylar keıde lyqsyp, teńselip kep ketkende, júregi zý-zý ete qalatyn. Áldeqaıdaǵy darshynyń ómiri úshin munyń jany shyryldaýshy edi.

Endi ózi, óz basy, tipti jýan kendir arqan da emes, kádimgi qyl, shashtyń qylyndaı kópirdiń ústinde jarty aı boıy teńselip turdy. Tabany sál taıyp, bir jaǵyna qısaısa, túpsiz shyńyraý, tereńdigi teńdessiz, ólim degen eldiń aýlyna attanyp kete barar edi, biraq áli tatar tuzy, kórer jaryq sáýlesi bar eken, beri qaraı buryldy. Kilmıgen kóz, saýdyraǵan súlde qaldy. Tolqyn atqan qap-qara, qaısar qara shash ta sırep ketken sıaqty. «Bastan qulaq sadaǵa», jan aman bolsa, shashtyń sıregeni ýaıym emes. Murny da qońqaıyp, jotalanyp ketkendeı eken, óıtkeni kózildirik burynǵydaı nyq turmaı, qolqyldap qalypty. Aryq attyń ústine baıshubar qazanattyń erin salǵandaı.

Aq kıim kıip, anda-sanda alystan eles berip, kúlimsireıtin qyz endi eles emes. Qylań qyzyl shaı usynǵan qyzdy endi anyq kórdi. Keıbirde kelbeti Natashaǵa da uqsap kete me, qalaı? Biraq Natalá Kolosovskaıadaı tákappar emes, tym uıań, ulpadaı jumsaq sıaqty. Úni de óte názik.

— Atyńyz kim? — dep tuńǵysh ret til qatty Rysqulov.

— Nadá, Nadejda Konstantınovna.

— Men qaıda jatyrmyn? Buryn bul úıdiń ishi appaq matamen kómkerilgen sıaqty edi ǵoı?

— Onyńyz ras. Ol aýrýhana bolatyn. Al qazir Dosmuhambetovtiń úıinde jatyrsyz.

— Qaı Dosmuhambetov?

Osy kezde qastaryna eńsegeı boıly er kisi keldi. Qoshqar tumsyq, arshyn mańdaı, aq shalǵan seldir qara shashty, aqjarqyn júzdi kisi eken, qońyr daýyspen:

— Jansha Dosmuhambetov, — dep qolyn sozdy. Rysqulov qolyn usyna qoımady. Tek kózildiriktiń ar jaǵynan ilmıgen kóz lezde ot salyp, qadala qarady.

— Qol alysýǵa tyıym salynǵan, — dedi sybyrlap Rysqulov.

— Gıgıenalyq saqtyq bolsa bir jón. Saıası saqtyq emes pe? — dep Dosmuhambetov saq-saq kúldi. — Iá, men Janshamyn. El solaı atap ketken. Al ákemniń qoıǵan aty — Jahansha. Tolymdysy — Jahanshah. Ákem baıǵus, meni álemniń patshasy bolsyn dese kerek. Álem turmaq qazaqtyń bir pushpaǵy da buıyrmady. Kishi júz qazaqtary meni han saılap edi, ony sender, bólshevıkter tartyp aldyńdar.

Rysqulov ezýi sál qımyldap, myrs etkendeı belgi berdi.

— Shynnan han bolǵyńyz kele me?

— E, nesi bar? Kishi júzge kimder han bolmaǵan? Solardyń menen artyp ketkeni joq.

Dosmuhambetov saqyldap raqattana kúldi. Kúlkisi jasandy da emes, bolmysy solaı sıaqty. Óte aqjarqyn, ańqyldaq minezi syr jasyrýdy, qýlyq saqtaýdy bilmeıtin syńaıly.

— Shyn eken dep qalma, Turar. «Han» dep atap ketken keıýana halyq ta. Ári dese, osy laqapty lapyldatyp, «Dosmuhambetov ózin-ózi han saılatty» dep baıbalamdatý bólshevıkterge tıimdi boldy. Áıtpese, men Alashordanyń Batys bólimshesiniń tóraǵasy ǵana emes pe edim. Handyq qaıda? Handyqtyń kelmeske ketkenin bilmeıtin men sonshalyqty keshshe emespin ǵoı.

Rysqulov Dosmuhambetovke «otyryńyz» degen ıshara bildirip, qarsydaǵy tozyqtaý kreslony álsiz qolymen meńzedi.

— Raqmet, — dep Dosmuhambetov kresloǵa shalqalaı otyra bergende, eski neme, syqyr-syqyr ete qaldy. Áıteýir, qaqyrap ketken joq.

«Kreslosy qırap turǵan han», — dedi ishinen Rysqulov ózi jatqan bólmeni endi ǵana kózben sholyp. Bul jatqan kereýettiń tusyna oıý-órnegi kómeskileý kónetoz kilem ilinipti. Nazarǵa iliner basqa eshteńe baıqalmaıdy. Ózi alasalaý úıdiń tóbesine deıin tirelgen jalǵyz qońyrqaı garderob qoıqıyp tur. Ol da eski. «Bári kóne».

Rysqulov «Bári kóne» degende, ózi jatqan aq kereýettiń bir aıaǵy aqsaq ekenin áli kórgen joq. Aqsaq aıaqtyń ornyna kirpish qalap qoıǵanyn baıqasa, «hannyń munysy qalaı?» — dep tańdanar edi.

— Bul úıge tap bolǵanyńa tańdanba, Turar, — dedi úı ıesi Rysqulovtyń oıyn suńǵylalyqpen sezip qoıǵandaı. — Túrkistan Sovnarkomynyń tóraǵasy jatatyn úı bul emes edi, árıne. Túrksovnarkom bolyp taǵaıyndalǵanyńdy gazetten oqyp bildim. Qutty bolsyn!

— Raqmet.

— Ózińdi qatty aýyryp, essiz-tússiz jatqanyńda Orynbordaǵy Qazaq úkimeti kútpeı, «Kishi júzdiń hany Dosmuhambetov» kútip jatqany saǵan ersi shyǵar. Qazaq úkimetiniń basshylary osynda ekenińdi biledi. Olar qamqorlyqty aıaǵan joq. Al munda kelýińe «kináli» myna Nadenka. Orynbordyń bas aýrýhanasyna túskennen seni baǵyp-qaqqan osy. Basqa sestralardyń qolynan sý tatpaı qoıypsyń. Ony óziń sezdiń be, sezbediń be — bilmeımin. Sodan aýrýhanada jata bergenshe, úıdiń tynysy ońdy bolar dep alyp shyqqanbyz. Ári dese, súzek degen qaterli aýrýdy qazaq buryn qaljamen emdegen. Ony qazirgi medısına bile bermeıdi. Al men bolsam, tek zańger emes, eptep táýiptikte ónerim bar. Súzekke qara qoıdyń qaljasy kerek. Orynbor bazarynyń baıaǵydaı sáni bolmasa da, bir qara qoı taýyp, sonyń sorpasyn kúnde myna Nadenkanyń qolynan iship jattyń. Basqa eshkimniń qolynan nár tatpadyń. Ǵajap!

— Ǵajap, — dep qaıtalady Rysqulov jastyqtan kóterile berýge talpynyp. Dosmuhambetov Nadá ekeýi eki jaqtap onyń jastyǵyn bıiktep, Rysqulovty shalqalata otyrǵyzyp qoıdy. Aq kereýet bebeýlep, syqyrlap aldy.

— Qara qoı dedińiz be?

— Iá, qara qoı. Súzekke birden-bir em.

Rysqulov kózin jumyp, qaıtadan uıqyly-oıaý, baıaǵy bir sandyraqtaý qalpyna túskendeı, ózinen-ózi kúbirlep, sóılep ketti. Ol sonda, sonoý bala kúninde de súzekpen aýyrǵanyn, ákesi Rysqul qara qoı izdep sandalǵanyn, aqyry qara qoıdyń soıqany Rysqul áýletiniń taǵdyryn múldem tóńkerip jibergen uly nasyrǵa shapqanyn, asyqpaı-saspaı, jyrdaı qylyp aıtyp shyqty.

Dosmuhambetov kúrekteı alaqandaryn sart soǵyp:

— Áne, kórdiń be! Demek, qara qoıdyń qaljasy súzekke shıpa ekenin bul jaqtyń qazaqtary ǵana emes, Alataýdyń qazaqtary da bilgen ǵoı! — dep lepirińkirep sóıledi.

— E-e, onyńyz da durys eken, Jansha aǵa. Jahanshah. Biraq alǵashqy qara qoıdyń soıqany nemen tynǵanyn bildińiz. Endi myna qara qoıdiki nemen aıaqtalmaq? Sol jumbaq.

Dosmuhambetov eski kreslony syqyrlata turyp ketti. Aq jarqyn keıpin kirbiń shalǵandaı jińishke qıaq murtyn astyńǵy ernimen talmap, soıaýdaı saýsaqtarymen sırek shashyn shalqalata qaıyryp tastady.

— Qaýpiń sol bolsa, odan qoryqpaı-aq qoı. Párýana bólshevık Rysqulov burynǵy alashordashy Dosmuhambetovtiń jetegine júre qoımasyn jurttyń bári biledi. Seni úgitteı qoıatyn da men emes. Meniń úgitimnen endi dármen joq. Alashorda áldeqalaı meni qaqpanga túsirmek dep kúdiktenseń, Táńiri jarylqasyn — jolyń áne!

Dosmuhambetov eńgezerdeı tulǵasymen Nadáǵa shuǵyl buryldy:

— Aıtpap pa edim, bul bólshevıkter adal asyńnyń ózine kúdiktenedi dep!

Dosmuhambetovtiń qatty shyqqan daýsyna esik ashylyp, ishke zıpa boıly, aqsary reńdi, bekzadadaı ustamdy, sulý áıel kirdi.

— Ne bolyp qaldy?

— Jáı, ánsheıin, — dep Jahansha jaıdarylana kúldi. — Mine, Turar, bul kisi jeńgeń bolady — Olga Konstantınovna, tanysyp qoı.

Olga Konstantınovna tanadaı úlken kózderi meıirlene kelip, jup-jumsaq, jyp-jyly alaqanymen Rysqulovtyń qolyn sıpap qana:

— Qudaıǵa shúkir, endi keshikpeı aıaǵyńyzdan tik turyp ketesiz. Biz alǵashqyda qatty seskendik, — dedi.

— Al, Turar, saǵan bul jeńgeń de tek tileýles emes, naǵyz janashyr bolyp, qyzmet qyldy, — dep ańqyldady Dosmuhambetov.

— Jan, — dep Olga Konstantınovna kúıeýine ádemi kózderin nazdana tastap, ókpelep qalǵan qalyp tanytty. — Seniń osy mineziń-aı, balaly úıdiń urlyǵy jatpaıdy deýshi edi, bizdiń úıdiń balasy sen boldyń-aý. — Sonan soń Rysqulovqa burala burylyp. — Senip qalmańyz, asyryp aıtady. Qaıdaǵy ótip ketken qyzmet, ne qıratyppyn sonsha?! Nadániki bir jón.

— Raqmet, Olga Konstantınovna, — dep Rysqulov álsiz únmen til qatty. Onyń qabaǵy jazylyp, betine shyraı kirip, nur oınaı bastady.

— Nadá sizdiń...

— Iá, Nadá meniń sińlim. Siz túsken aýrýhanada sestra mıloserdıa bolyp isteıdi. Sizben bizdi Qudaı sol Nadá arqyly tabystyrdy. Áıtpese, sizdi kórý, kórmek bylaı tursyn, úıimizge meıman etý qaıda-a-a...

— Men de qýanyshtymyn, — dedi Rysqulov júzi jylı túsip. — Sizder bolmasańyzdar, meniń kúnim áldeqandaı bolar edi.

— E, báse, sóıtseıshi, — dep Dosmuhambetov kımeleı tústi. — Tipti «jumbaq» dep ózi jyrtyq kóńildi aıyryp tastaı jazdadyń. Zamanǵa, saıasatqa kózqaras barda, jaı adamgershilik, kádimgi qazaqı týystyq qarym-qatynas degen bar emes pe? Bálkim, ekeýmiz eki polústiń adamy shyǵarmyz. Solaı-aq delik. Al Ilıch bóten polústiń adamy eken dep Plehanovpen qol alysyp, amandaspaı qoıǵan joq qoı. Jaýy bolsa da ony pirlerdiń birinen sanamaı ma? Tipti Máskeýde Lenın eń ardagerlerge arnap soqtyrǵan obelıskide Plehanovtyń da esimi turǵan joq pa?

Rysqulov ún qatpastan, qaıtadan túnere bastady. Jarq etip shyqqan aı lezde qoıý bultqa kúmp berip kirip ketkendeı, jan kire bastaǵan kózderi kireýkelene qaldy.

— Mundaı áńgimeniń orny bul emes qoı, Jan, — dep Olga Konstantınovna nárkes kózderin tóńkerip qaldy. — Kóńilińizge almańyz, Turar, aǵańyzdyń minezi osyndaı. Oıynda ne bar, sony syrtqa shyǵarǵansha shydamaı ketedi.

Osy áńgimeniń birinde de bir aýyz til qatyp, tis jarmaǵan Nadá bosaǵa jaqta áńgime shyraıyna qaraı aqsary óńi birese albyrtyp, birese úrkektep qalyp tur edi.

Betine birese kóleńke túsip, birese kún túskendeı, ne bolsa da, ishteı bir qubylys bul qyzda da bar tárizdi. Ápkesine uqsaıdy eken. Biraq ápkesi buǵan qaraǵanda ashyq-jarqyndaý, ám erkindeý, ádepten de ozbaıdy, biraq esesin de jibermes. Oqyǵan, tekti otbasydan ekeni kórer kóz kisi tanyr talant bolsa, kórinip-aq tur.

Rysqulov, Dosmuhambetov seziktengendeı, kúdiktengeni de ras. Túrksovnarkomynyń tóraǵasy áli qyzmetine kirispeı jatyp, jolaı Jansha Dosmuhambetovtiń úıinde jarty aı jatyp alady. Árıne, meıman bolyp, erigip jatqan joq. Jaǵdaı solaı boldy. Biraq Rysqulovtyń Túrkistandaǵy «eski dostaryna» jańa bir jalanyń jeleýi tabylady ǵoı. Sonoý bir jyly oıazdyń qyzyn aldy, tap jaýymen aýyz jalasty dep maksımalıster, solshyl eserler buǵan ne kórsetpedi? Aıaǵy áskerı trıbýnalmen bitpep pe edi? Eger Túrkkomıssıa bolmaǵanda sol joly álgi «dostar» muny oqqa baılap jiberýden taıynǵan joq. Al «Alashorda» aıbyndanyp, ekilenip turǵan kezde, oǵan emeshegi ezilmegen Rysqulov, endi sol «Alashtyń» toz-tozy shyqqan kezde búıregi bura qoımaıtynyn basshylardyń bári biledi. Biraq sýmaqaı, sýyq sóz jaman. Kúıe jaǵýǵa yńǵaıly sát. Kúıeni jýsań ketedi, biraq jýyp bolǵansha daq bolyp turatyny bar da. Áıtpese, Rysqulovtyń ǵazız basy ne kórmegen?

Jansha Dosmuhambetov týraly Rysqulovtyń biraz estip-bilgeni bar. Buryn ol estigeni arqyly muny baryp turǵan shynjyr balaq, shubartós alpaýyt keıpinde elestetetin. Baıaǵy Jáńgir handardyń tuqymy sıaqty kóretin. Alystan estigen habar — jylymyqta jaýǵan jentek qar sıaqty, judyryqtaı bir túıir joǵarydan tómen qaraı qulasa, jol-jónekeı jumsaq qar jabysyp, bir-birine jamalyp, qomaqtalyp, jentektelip, dóńbekteı bolyp shyǵa keledi. Myna aldynda otyrǵan Dosmuhambetov alpaýytqa uqsamaıdy. Albyrt, alǵyr, sirá, batyr tektes. Ejelgi qazaqtyń keń-mol pishilgen darqan minezi, ańǵal tabıǵaty, dalanyń ózenindeı asyqpaı aıdyndana aǵatyn aqyly Eýropanyń sarabdal bilimdiligimen ushtasqany baıqalady. Árıne, tegin adam emes.

Dosmuhambetov álgi bir adýyn minez tanytyp alǵanyn jýyp-shaıǵysy kelip:

— Já, Turar, shamdanyp qaldyń ba? Seni jurt tik minez, birbetkeı deýshi edi, ras boldy ǵoı. Meniń álgi sózimdi kóńilińe aýyr almaı-aq qoı. Biz beıbaqtyń kúnámiz taýdaı emes, biraq endi raıdan qaıtsań da, bólshevıkter syrtqa tebe beretininen zapy bolǵan pendemiz, sál nárseden sekemshil, er batqan jaýyr attaı kirjińdep qalatynymyz ras, Lenınniń ózi qatesin moıyndaǵan, burynǵy raıdan qaıtqan býrjýazıa ıntellıgentterin ishke tartyńdar, kúshin, bilimin paıdalanyńdar dep danalyq ósıet aıtsa da, bergidegi belsendiler báribir bizdi baıaǵydaı quqaı kóredi. Áne, sen de seskenip qaldyń, osylaryń durys pa?

— Men sizdi jatyrqap jatqan joqpyn, Jansha aǵa, — dep Rysqulov ıigendeı boldy. — Biraq oqysta, oıda joqta, shaqyrylmaǵan qonaqtaı, úıińizdiń tórinde qonjıyp jatqanyma tańǵalamyn. Kóleńkesinen qoryqqan qoıanjandy kisi men emes.

— E, báse, — dep Dosmuhambetov ajary bazarlanyp, shattanyp shyǵa keldi. Sostıyńqyrap turǵan Olga Konstantınovna da:

— Qudaıǵa shúkir, sóıtseńdershi. Káne, Nadenka, dastarqan jaı, shaı ázirle. Qurmetti meımanymyz, Qudaı qalasa, endi tósekten turady, — dedi.

Nadá eki beti alaýlap aýyz úıge tura jóneldi.

Rysqulov kúzgi japyraqtaı qalt-qult etip, áýpirimdep aıaǵynan turdy. Úıdiń ishinde arly-berli júretin boldy. Aıaǵyna mine bastaǵany sol eken: «Al endi men attanaıynǵa» basty.

— Oý, batyreke, súzekti ońaı deme, býyn-býynyń bekip, ál-qýatyń qalybyna kelgenshe jolǵa shyqpa, — dep Dosmuhambetov aqyl aıtty. — Bylaı bir qarasam miz baqpaıtyn jartas sıaqtysyń, al tirshilikte mazasyzsyń ba dep qaldym. Shydam kerek, «asyqpaǵan arbamen qoıan ustaıdy» deıdi ǵoı atam qazaq. Meniń qaıyn jurtymda da sol maǵynalas bir sóz bar: «Chto medlenno, to prochno». Tashkentti saǵynyp qalsań kerek, sirá.

Rysqulov jymıa turyp, kúrsindi.

— Saǵynǵanym da ras. Ásirese jalǵyz ulymdy saǵyndym. Áke-sheshesiz ósip kele jatqan tiri jetim sıaqty.

— Tiri jetimi nesi? Ras, óziń jyraqta júrdiń. Sheshesi she?

— E, Jansha aǵa, qaı-qaıdaǵyny qozǵaısyz. Ajyrasyp ketkenbiz. Sizdiń qaıyn jurtyńyz — meniń de qaıyn jurtym edi ǵoı...

— So-o-olaı de! — dep Dosmuhambetov qasyn kerdi. — E-e-e, jón-jón. Aý, meniń jaǵdaıym bir basqa. Ombyda, óńsheń orystyń ishinde kóp jyl turyp, qyzmet istep, myna Olga jeńgeńe sonda tap boldym. Al kileń qazaq pen ózbektiń, kúlli musylmannyń ishinde júrip, orys alyp saǵan ne joq?

Rysqulov myrs etti.

— O jaǵyn berik ustansańyz, Ombyda da musylman az emes-aý: qazaǵy da, tatary da jetip jatyr. Mahabbat ult tańdamaıtynyń ózińiz de bilesiz-aý, Jansha aǵa. «Súımeı alǵan sulýdan, súıip alǵan sýmuryn artyq» depti ǵoı qazaǵyńyzdyń ózi. Sirá, juldyzy ystyq bolmasa, Olga jeńesheme osynsha yntyq bolar ma edińiz? Bir kórgen adam sizderdi jańadan qosylǵan eken dep qalady. Shynymdy aıtsam, sizderdiń bir-birińizge degen uly sezimge men qyzyǵamyn. Birińizdi birińiz alaqandaryńyzǵa salyp, mápelep otyrǵylaryńyz keledi. Áne, bul naǵyz baqyt. Biz de, Natalá Alekseevna ekeýmiz de solaımyz ba dep oılaýshy edim, qyzyǵymyz qysqa boldy. Ol endi alystaǵy kógiljim saǵymdaı eles qana.

Dosmuhambetov ótkelektiń talaıyn kórgen kisi ǵoı:

— Alasapyranda bir-birińnen adasyp qalǵan ekensiń da, — dedi. — E, táıiri, álgi óziń aıtqandaı, juldyzy ystyq taǵy bireý kezdeser áli. Jassyń ǵoı, jıyrma segiz — naǵyz serilik shaǵy emes pe adamnyń.

Bul áńgime ary qaraı órbı berer me edi, esik ashylyp, artynyp-tartynyp Olga Konstantınovna men Nadá kirip keldi. Olga Konstantınovna qolyndaǵy sebetti edenge qoımaı turyp, Rysqulov pen Dosmuhambetovke kezek-kezek lezde kóz tastap úlgirdi.

— Aıtysyp qalmaı, beıbit otyrsyńdar ma, áıteýir?

— O ne degeniń, Olenka? Biz dúnıedegi eń qymbat ta qyzyq taqyrypqa áńgimelesip otyrmyz, — dep Dosmuhambetov denesiniń iriligine qaramaı, ábjildik tanytyp, ornynan jyldam turyp, áıeliniń qolynan sebetti aldy.

— Qupıa bolmasa, ol qandaı taqyryp? — dep Olga Konstantınovna qońyraýdaı syńǵyrlady.

— O, ol mahabbat máselesi.

— O-o-o! Mine, bizdiń erkekter qandaı aqyldy! Shirkin, barlyq bólshevıkter men alashordashylar tek mahabbat týraly ǵana aıtyssa ǵoı. Dúnıe sonda múlde basqasha bolar edi.

Burynǵy jupynylaý dastarqannyń ústi qulpyryp ketti.

— Turar Rysqulovıchtiń Tashkentti saǵynǵany sál de bolsa basylar ma eken dep Túrkistannyń jemisin ákeldik, — dep Olga Konstantınovna ústeldiń ústine órik-meıiz, tipti eki-úsh anar ákelip qoıdy. — Bul degen naǵyz vıtamın ǵoı, ásirese súzekten keıin óte paıdaly, alyńyz, Turar Rysqulovıch. Jan, ýhajıvaı. Qudaıǵa shúkir, ózbekter Orynbordy jemissiz qaldyrmaıdy.

Rysqulov qara meıizden bir-birlep alyp, shaı iship otyryp, qapelimde osy otbasynyń nemen kún kórip otyrǵanyn oılady. Dosmuhambetov qyzmetsiz. Nadá — medsestra, aılyǵy belgili. Olga Konstantınovna bir mekemede mashınıstka bolyp isteıdi eken. Onyń da tabysy belgili. Ózi az aılyqqa qarap otyrǵan úıdi shyǵyndatyp jatyrmyn-aý degen oıdan mańdaıy jipsip sala berdi. Sonda ol álginde ǵana Olga Konstantınovna eskiden qalǵan, sheshesinen mura bolǵan bilezigin lombardqa salyp, myna taǵamdy sonyń aqshasyna ákelip otyrǵanyn bilgen joq.

— O, sizge jaqty, terledińiz, shaıdy meıizben ishe túsińiz, — dedi Olga Konstantınovna.

— Jansha aǵa, qyzmet jaǵy qalaı? Ókimet jumys bermedi me? — dedi Rysqulov álgi oıdyń ushyǵynan aryla almaı.

Dosmuhambetov shynydaǵy shaıyn qymyzsha shaıqap otyryp, ańqyldap turyp kúlip aldy. Olga Konstantınovna oǵan kinálaı qarap qoıdy.

— Renjime, Turar, — dedi Dosmuhambetov áli de keńkildep qoıyp. — Men ókimetten jumys emes, bir basyma, otbasyma tynyshtyq tileımin. «Alashsyń» dep túrtpekteı bermese eken deımin. Anaý Áıtıevter naızaǵaı satyrlatyp, zyndanǵa salyp tastamasa, maǵan sol olja. Ókimetten ótinishim bolmashy ǵana: osyndaǵy náshirıattan aýdarýǵa kitap berse, tym bolmasa. Men Targý ýnıversıtetin bitirgen adammyn. Oryssham, shúkir, jetedi. Al qazaqshamdy óziń tyńdap otyrsyń. Zańger bolsam da ádebıetińdi bir kisideı bilemin. Ras, Dýlatov, Aımaýytovtar sıaqty jazýshy emespin, biraq kórkem aýdarmaǵa jaraımyn, oǵan senimdimin. Seıtqalıǵa bul jaǵdaıdy aıtyp ta edim, kórermiz degen. Sonymen eki qol aldyǵa sımaı júrip jatyrmyz. Ýaqytsha shyǵar dep qoıamyn. Tynyshtyq bolsa, densaýlyq bolsa, bir jóni bolar. Ashtan ólmespiz, kóshten qalmaspyz. Solaı ma, Olenka?

— Solaıy — solaı. Kóp sóıleısiń, Jan. Bir aýyz jaýaptyń ornyna, dúnıeni qoparyp shyqtyń. «Alashorda» bitken shetińnen myljyńsyńdar, daýryqpa, uranshylsyńdar. Sodan ǵoı áne, ne onda joq, ne munda joq... Oı, — dep Olga Konstantınovna aldyna ystyq shaı tógip alǵandaı Rysqulovqa jalt burylyp: — Keshirińiz, Qudaı úshin, saıasat meniń nemdi alǵan, ómiri mundaı áńgimege joq adam edim, jaman oılap qalmańyz, — dep shyr-pyr boldy.

Rysqulov jaı jymıdy da:

— Siz durys aıttyńyz, Olga Konstantınovna, oınap aıtsańyz da, oılap aıtsańyz da — sizdiki shyndyq. Al saıasatqa aralasty dep sizdi aıyptaý jáne artyq. Sondyqtan abyrjymańyz, — dep túıdi.

— Áne, áne, jyldar boıy qoınynda jatqan kúıeýin «ultshyldyǵy» úshin bir jaqtap qoımaǵan áıelim, az kúnniń ishinde bólshevık Rysqulovtyń yqpalynda ketti de qaldy, — dep Dosmuhambetov ańqyldap kúldi. — Al shyn mánine kelsek, qazaqtan shyqqan bólshevıkterdiń ishinde Rysqulovtaı naǵyz bólshevık, áı, joq-aý. Kóp qoı, biraq kóbi tym ásireqyzyl. Al ásireqyzyl solaqaılardy Lenın de jaqtamaıdy ǵoı. Aýytqymaıtyny, lenındik týra joldaǵysy Rysqulov. Keshir, Turar, saǵan jaǵynaıyn degenim emes. Sen týraly shetelde júrgen Mustafa Shoqaevtyń ne jazǵanyn bilesiń be? Árıne, bilesiń.

— Ne jazypty? — dep Olga Konstantınovnany qumarlyq bılep ketti. «Saıasatqa aralaspaıtynyn» lezde umytty.

— «Rysqulov — Stalınniń eń súıkimdi erketaıy» dep jazypty Mustafa. «Favorıt Stalına», — depti.

— Bolsa, nesi bar? Ol jaman ba?

— Áne, Rysqulovqa búıregiń taǵy burdy!

Dosmuhambetov ázilqoı ma, álde ishinde qyjyly bar ma, Rysqulov túsine almaı dal boldy.

— Sóıtip, meniń kelinshegimniń basyn aınaldyrdyń da qoıdyń, Turar. Sirá, Tashkentke tezirek attandyrý kerek shyǵar seni.

— Sóıteıik, Jansha aǵa.

— Men ilese ketsem qaıtesiń, Jan?

— Áne, áne, esittiń be, Turar? — Dosmuhambetov shynysyn dastarqanǵa qoıa salyp, esine birdeńe túskendeı: — Iá, — dedi.

— Osy Narynda Amanǵalı degen bandıt boldy. Bandıt emes, árıne. «Bandıt» dep júrgen qyzyldar. Ol baıǵus ózi sińiri shyqqan kedeı, Keńes úshin párýana berilgen adam. Baılarǵa qyrǵıdaı tıgen ǵoı. Keıin baı tuqymy da qarap jatpaı, jala jaýyp, bólshevıkterdi qarsy qoıyp, Amanǵalı túrmege túsedi. Ózimniń ókimetim ózimdi jaý dep qamasa, onda men kórip baǵaıyn, — dep qamaýdan qashady. Sońyna mılısıa túsip kep beredi. Ol qorǵanyp, mılısıany óltiredi. Kúnási ulǵaıa beredi. Qashanǵy qashady, qashqanda qaıda barady? Narynnyń qumy oǵan qashanǵy pana bolady? Ne kerek, aqyry ustalady. Muhsına degen sulý kelinshegi bar eken, aıdalyp bara jatyp, Muhsınaǵa bylaı depti deıdi:

Muhsına meni shynnan súıesiń be?

Shaı kóılek, qara beshpet kıesiń be?

Osydan osy sapar qaıtpaı qalsam,

Muhsına, bólshevıkke tıesiń be?

— Al endi, bul mysalyńyz, kóńilińizge kelmesin, bir jaǵynan qaıǵyly, bir jaǵynan kúlkili, — dedi Rysqulov saý kezindegi sabasyna túskendeı, sabyrly únmen. — Qaıǵyly bolatyny — Amanǵalı taǵdyry aıanyshty-aq. Revolúsıa tolqynyna tunshyǵyp ketken ondaı adal, biraq adasqan adamdar az emes. Kúlkili bolatyny — Muhsına bólshevıkke tıip ketti me, ketpedi me, bilmeımin, ony siz aıtqan joqsyz...

— Men de bilmeımin, — dep úzdi Dosmuhambetov Rysqulovtyń sózin.

— ...Al men tanysam, Olga Konstantınovna, sizdiń basyńyzǵa Amanǵalıdyń noqtasy kıilse, árıne, onyń betin aýlaq qylsyn, Olga Konstantınovna sizdiń jolyńyzdy qyryq jyl kútetin jan. Er azamatqa taǵdyr jardy osyndaıdan-aq jazsyn.

Sol-sol eken, Olga Konstantınovnanyń sharadaı kózderi lúpildep ala jóneldi, tez teris aınalyp ketti.

— Olenka, onyń qalaı? — dep Dosmuhambetov yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Qudaı tileýińizdi bersin, Turar Rysqulovıch... — Olga Konstantınovnanyń daýsy dirildep shyqty.

Olga men Nadejda Ombydaǵy bir kedeılengen eski ıntellıgenttiń qyzdary edi. Tartý ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirgen jas Dosmuhambetov Omby gýbernıasyna qyzmetke jiberilip, sonda kóp jyl advokat boldy. Omby ýálaıatyna aty shyqty. İsti bolǵan orystardyń ózi: «Daıte nam chernogo advokata», — dep jalynady eken. «Chernyı advokat» óte ádil, ári meılinshe bilimdi, ári alǵyr, aýyzdyda aldyna jan salmaǵan sheshen kisi. Sóıtip júrip, Olgaǵa úılenip, otbasy qurǵanda, revolúsıa bastalyp ketip, Dosmuhambetov óziniń týǵan jeri Oral ólkesi, Ordaǵa qaraı kóshken eken. Tıtteıinen jetim ósip, ómir degen uly joryq jolynda talaı-talaı taýqymetti basynan ótkergen Jahansha Dosmuhambetov dúnıe eki jarǵa bólingende «Alash» partıasynyń basyna ilikti. «Ult», «mıllát» degen urandar tolqyny yǵystyryp kontrrevolúsıa qosyna baryp qosyldy da, Dosmuhambetov qalasyn, qalamasyn, sol jaǵynda qaldy.

«Ózińiz joq-jutań jetim óse turyp, baıshyl «Alashty» nege qaladyńyz?» — dep Rysqulov suramady.

Nege ekenin Dosmuhambetov aıtpady.

Dosmuhambetov Rysqulovqa tiktep qarap, áldene suraýǵa oqtala bergende, onysyn sezip qoıǵan Olga Konstantınovna:

— Jan, aýrýdan jańa tura bastaǵan adamǵa tynyshtyq kerek, mazasyn ala bermeseńshi, — dedi nazdy únmen.

— O ne degenińiz, Olga Konstantınovna, — dep Rysqulov qarsylyq bildirdi. — Qaıta men áńgime saǵynyp qalyppyn. Onyń ústine Jansha aǵa syndy kisimen áńgime aýrýdy da jalyqtyrmasa kerek.

— Bizdiki beıbit áńgime. Ursysyp qalady eken dep qaýiptenbeı-aq qoı. — Dosmuhambetov áıeliniń tý syrtynan kelip, ıyǵynan qushaqtap, arqasynan qaǵyp qoıdy.

— Iá, sonymen meniń bilgim keledi, Turar. Qazaqstannyń jartysyn Qyrǵyz Avtonomıasy dep jarıaladyńdar. Al sol Qazaqstannyń jartysy áli seniń Túrkistanyńda. Osy osylaı qala bere me, qaıtedi?

— Qazaqstan birigýge tıis. Eki bólik birigip, bir bútin bolady, — dedi Rysqulov kóp oılanyp otyrmaı.

— Sonda qalaı, Túrkistan kishireıe me?

— Túrkistan degen respýblıka uzaqqa barmaıdy. Ulttyq nyshanyna qaraı bólinedi áli. Ózbek bir bólek, túrikmen bir bólek, qyrǵyz bir bólek, tájigi de, — jeke-jeke otaý tigedi.

— Ob-bárekelde-e-e! Oý, sonda baıaǵy seniń túrkili Túrkistanyń qaıda ketti? Túrki tildes tutas bir respýblıka bol dep uran tastaǵanyń qaıda? Biz ǵoı: «Isi qazaq birigip, bir el bol! Sonoý Táýke zamanynan beri basy birikpeı, ár júzge jeke-jeke han saılap, jilik-jilik bolyp júrgeniń jetedi, endi basyńdy qura!» — dep qaqsadyq. Al sen bolsań odan da asyp túsip, «túrki tildes túgel bol!» — dep jantalastyń. Endi kelip, bas-basyna — bir-bir otaý deısiń. Prınsıp qaıda, batyr-aý?

Rysqulov — Rysqulov bolyp jaryq dúnıede qansha ómir súredi — ómir boıy aldynan shyǵa beretin surapyl suraq. Dos ta suraıdy, jaý da suraıdy. Uzaq ýaqyt eki jaq ta umyta almas. Ózi kóterip alyp, endi Rysqulov ózi de qulata almaı júrgen surapyl saýal.

Rysqulov jýyq arada ún qata qoımaǵan soń, Dosmuhambetov onyń shabynan túrteıin dedi me eken:

— Máskeý shaqyryp alyp, Túrkistannan qol úzdirip, eki jyl baılap qoıyp, ózińdi ábden oqytyp jibergen-aý, sirá, — dep qatygez minez tanytty.

Dosmuhambetovtyń qyrshańqylaý áýezine ilesip shaptyǵa ketpeı, Rysqulov meılinshe sabyr saqtady.

— Túrkistannan tysqary ótken eki jylym maǵan úlken ýnıversıtet bolǵany da ras, Jansha aǵa, men siz sıaqty Tartý ýnıversıtetinde oqı alǵan joqpyn ǵoı. — Rysqulov Dosmuhambetovke shanshyla bir qarap qoıdy. — Túrkili Túrkistan áli anasynyń qursaǵynda jatyr. Dúnıege kelýi erte kórinedi. Dúnıege shala týǵan balanyń kelýi de ábes shyǵar. Máskeý solaı sheshti... — Rysqulov «kúreserge dármen joq» degendeı qolyn jaıdy... — Lenın aıtty: «Rysqulov joldas, aspandaǵy tolyp jatqan juldyzdardy jıyp alyp, úlken bir Aı jasaýdyń túk qyzyǵy joq», — dedi. Kóginde bir juldyzy joq, onyń esesine úlken bir Aıy bar aspandy kózge elestetińizshi. Suńqıyp qalmaı ma? Onyń esesine sandaǵan juldyzy, Aıy bar, Kúni bar aspan — birtutas KSRO degen el bolady. Al endi «Alashtyń» uranyna kelsek... Jaraıdy, «Alash» qazaqtyń derbes memleketin qurdy delik. RSFSR-ǵa da, keıingi KSRO-ǵa da enbeıdi. Jeke memleket. Árıne, óte áserli. Sonda sol memleket qalaı ómir súrmek? Óndirisi, ónerkásibi joq, óndiris quraly joq, bilimi joq, bilim ordasy taǵy joq, mamandary joq, jıyrmasynshy ǵasyrda ómir súrý ol memleketke qıyn bolady ǵoı. Oý, aǵylshyndar nemese Japon bir-aq asap, qylǵyta salmaı ma ondaı memleketti? Patshalyq Reseı ımperıasynyń otarlaýynan qutylyp, Anglıa otary bolýdyń nesi qyzyq? Sondyqtan áli pispegen áńgime eken, alash azamattary.

Dosmuhambetov ýáj aıtýǵa atyrylyp otyr edi, Olga Konstantınovna jylarmandaı jalynyshty únmen:

— Mılyı Jan! Qoıshy, Qudaı úshin! — dep ádemi eki qolyn tósine basty. — Jańa ǵana kelispedik pe, osy saıasatqa barmaıyq dep. Basqa bir áńgime tabylmaı ma, Nadá, tamaq pisti me? Pisse, ákele ǵoı, janym. — Odan soń er kisilerge buryldy. — Áne, qara qoıdyń qaljasy da keledi. Ystyq-ystyq sorpa isheıik. Sodan soń tipti... ne desem eken, men án salyp bereıin. Ras, pıanınomyz... kóship-qonyp júrgende buzylyp qalyp, jóndeýge ótkizip edik...

— Lombardqa ótkizip edik dep shynyńdy aıtsańshy. Estisin Keńes ókimetiniń úlken bir ókili. Onyń nesin jasyrasyń, — dep Dosmuhambetov ór minezge basyp, lekildete kúlip aldy.

Olga Konstantınovna kúıeýine kústánalaı qarap qalyp, jylap jibere jazdady.

— Jaraıdy, renjime, Olenka. Úıde eski mandolına bar, sol da jarar. Múmkin, Turardyń da óneri bar shyǵar...

— Mandolına tarta alamyn, — dedi Rysqulov kútpegen jerden. Sirá, erli-zaıyptylardyń álgi bir kirbińin taratqysy kelgen shyǵar. Sorpadan soń, Rysqulov mandolınany qolyna alyp, qulaǵyn keltirip, shekterin shertip-shertip kórdi de, kenet keremet bir kúılerdi quıqyljytyp ala jóneldi. «Amýrskıe volny», «Na sopkah Manchjýrıı», «Brodága», «Step da step», taǵysyn taǵylar ketti. Qazaqsha «Elim-aı» ketti. Tatarsha «Táftıláý» da tartyldy.

— Oý, Turar, jatyr ǵoı sende, — dep Dosmuhambetov basyn shaıqap, tańdaıyn tars-tars qaqty. — Ókimet bolmasań, jaqsy mýzykant shyǵatyn-aq eken senen.

— Pishpekte oqyp júrgenimde tehnıkýmda kórkemónerpazdar orkestrine qatystym. Óńsheń orys balalary balalaıka tartady, ortasyndaǵy mandolınashy, solısi men edim, — dedi Rysqulov, ómiri maqtanýdy súımeıtin adam, bóten minez tanytyp. Sonan soń:

— Qonaqkáde osymen bitti. Endi aýyldyń alty aýyzynan bolsyn, — dep Olgaǵa qarady.

Olga Konstantınovna mandolınany qolyna alyp, súırikteı appaq saýsaqtarymen qaz-qatar jeztemir shekterdi bir jamyratyp ótti. Aqsary reńine batyp bara jatqan kúnniń qyzǵyltym boıaýy juqqandaı bir alaý lap-lap ete qaldy. Orynbordyń qońyr kúzgi keshinde terezeden jez qanat bulttar kórindi. Olga daýsy barqyt únmen sonoý tereńnen kúmbir-kúmbir kókirek kúmbezinen lyqsı shalqyp, tar bólmeniń ishin kernep ketkendeı edi. Ol «Vechernıı zvon» degen ándi qońyraýlatty.

Vechernıı zvon,

Veche-e-e-rnyı zvo-o-on,

Kak mnogo dý-ý-ým

Navodı-ı-ıt o-o-on...

Ánniń qaıyrmasyna qońyrlata, kúńirente Dosmuhambetov qosyldy. Tipti jaıshylyqta áńgimege esh aralaspaıtyn, birtoǵa, uıańdaý jas boıjetken Nadányń ózi syńǵyrlaǵan jińishke daýyspen qostaǵanda, úsheýi birigip, shirkeý kúmbeziniń astyn kúńirentken keremet hordaı, osy ánmen birge úsheýine de qanat bitip, qalyń tuman arasynda adasqan qazdardaı qıqýlasyp, beınebir alysqa, belgisiz jyraqqa bet alǵan jandardaı, sheksiz armandaı; muń muhıtynyń ústinde qanattary talyp, tıtteı aral izdegendeı, aǵyl-tegil syr-ańsar tógildi. Netken saǵynysh, neni saǵyndy? Án, ásirese myna úsheýiniń úninde netken muń-zarly...

— «O ıýnyh dnáh...» — dep Olga daýsy bıikke shanshyla kóterilip, dirildep shyqty:

...v kraıý rodn-o-om,

Gde ıa lúbı-ı-ıl.

Gde ochıı do-o-om,

Bom-bom-bo-o-om, —

dep Dosmuhambetov «bom-bom-bomyna» bas qońyraýdyń únin sala, qońyrlata qosylǵan kezde, Rysqulovtyń qulaq jarǵaǵy jarylyp keterdeı, shyń-shyń etti. Bular jaı án salyp otyrǵan joq, osy án arqyly áldebir eldi, áldebir zamandy zaryǵa eske alyp, sonyń ǵalamat sýretin salyp otyr. Áıelder jaǵy týǵan, ósken jaǵy Ombyny, Sibirdi saǵynatyn shyǵar, qatar júrgen teń qurby, dos-jarandaryn ańsaıtyn bolar. Al Dosmuhambetovtiki qaı saǵynysh? Keshegi alasapyran ekiudaı arpalys áletinde adasqanyn, adasqaq arman qýǵanyn, jeńilgenin, endi qaı jaǵaǵa baryp tal qarmaryn bilmeı, telegeı-teńiz tereńine bir batyp, bir shyǵyp, eki jaǵaǵa da jete almaı, qaljyraǵanyn Rysqulovqa sózben aıtyp sendire almaı, endi qudiretti ánmen nandyrǵysy kele me eken?

I mnogıh ne-e-et,

Sredı jıvy-y-yh.

Kogda-to molody-y-yh

I vese-e-ely-y-yh...

Bom-bom-bo-o-om.

Terezeden nur taıdy, alaý bulttar surlanyp, qaraýytyp túksıe bastady. Biraq myna tar úıdiń ishi án qyzýy basylmaı, ne úıdi qulatyp, ne adamdardy jylatatyndaı shyǵanǵa kóterildi de, aqyry Dosmuhambetov eńkildep jylap jiberdi. Án kenet tyıylyp, Olga Konstantınovna shoshyna túregelip, kúıeýiniń basyn keýdesine qysyp, óziniń kishkentaı shilterli bátes oramalymen jarynyń kózin súrtip, betinen súıdi.

— Qoı, Jan, jylama, kóz jasyńdy kórsetpe, — dep sybyrlady, Dosmuhambetovti qushaǵynan ómiri bosatpastaı qapsyryp alyp. — Jylama, Jan, jylama, Jahanshah! — dep úni qattyraq shyǵyp ketti.

Rysqulov oryndyǵynan qozǵalaqtap, janqaltasynan oramalyn alyp, kózildirigin súrtken bolyp, shylaýly kirpikterin de súıkep ótti. Abaısyzda ah ura qatty kúrsindi.

* * *

Kóp keshikpeı Rysqulov bul bir jupyny mekenmen qosh aıtysyp, attandy. Rysqulovty Tashkentke deıin Nadá shyǵaryp salatyn boldy.

— Jol uzaq, Turar. Óziń qaljyrap turdyń. Jalǵyz júre almaısyń. Qasynda sestra bolǵany jón, — dedi Dosmuhambetovter.

Rysqulov qarsy bolǵan joq. Vokzal basynda poıyz kútip turǵanda, Orynbor shirkeýleriniń keshki qońyraýlary qala ústin kúńirentip ala jóneldi. Ara-arasynda meshit munarasynan mýázınniń «allaýkı-akpar, allaýkı-akpar!» — degen úni, shirkeý qońyraýymen ary-beri terbetilip, úzik-úzik estiledi.

QAZYǴURT...

Túrikstan Sovnarkomynyń tóraǵasy Rysqulovqa elden bir hat keldi. Myjylyńqyraǵan konverttiń syrtyna arab árpimen: «Tashkent. Sovnarkom. Rysqulovqa» dep jazylypty. Konverttiń astyńǵy jaǵyna: «Ahat atańnan» dep qoıypty.

Rysqulov ózinen-ózi uıalǵandaı alaqanymen mańdaıyn sart etkizdi. Dúnıede Ahat degen adam baryn umytpasa da, esine jıi túse bermeıtin bolǵan eken. Umytqany ǵoı... Umytpaǵan da shyǵar. Biraq Túrkistanǵa kele salysymen, súzekten jańa turǵanyna qaramastan, sheti-shegi joq jumys degen bir túpsiz teńizge tústi de ketti. Áıtpese, elden jyraqta Máskeýde, Bakýde ótken jyldarda ol talaı ret týǵan elge bir barýdy, Ahatty, Orazbaqty, Dáý Omardy, taǵy basqa aǵaıyn-týǵandy kórýdi ańsaıtyn. Endi mine, Tashkentke keldi. Keldi de bárin umytty. Teńiz tolqyny ony óz yńǵaıymen yǵystyryp, qaqpaılap alyp, óz qalpyna salyp aldy. Sóıtip, Túlkibas eli esinen shyǵyp kete jazdaǵany ras. Endi soǵan renjı otyryp, konvertti ashty. Baıaǵy Ahattyń qoly, arabsha Rysqulovty tórt-bes jasynda-aq úıretken Ahattyń jazýy:

«Ardaqty Rysqul balasy Turar. Aman-esen arýaq-Qudaı qoldap, Túrkistanǵa qaıta oralǵanyńdy balalar gazetten oqyp berdi. Taý-SHilmembetten qalǵan kózi tiri tuqym jıylyp, aqsarybas atap, qurbandyq shalyp, toıqana ótkizdi. Taý-SHilmembetke elden erekshe bólip berip jatqan eshteńeń bolmasa da, biz paqyrlar tóbemiz kókke jetip, taqıamyzdy aspanǵa laqtyryp, ólgenimiz tirilgendeı, óshkenimiz janǵandaı qatty qýandyq. Men, Ahat atań, áli tirimin. Keýdeden jan shyqpaǵan soń, júre beredi ekensiń. Allanyń amanatyn, aı-kúni týǵanda ózi qaıtyp alǵansha jer basyp, qybyrlaýǵa shama bar. Seni jurt Lenınmen birge, sonyń qasynda qyzmet qylady desti. Artyńnan izdep tabýǵa mende kúsh joq. Áıtpese, Lenın ekeýińniń qatar otyrǵandaryńdy bir kórgim-aq keldi. Talpyndym, kári qanat usha almady. Tiri paıǵambardyń qasynda bizdiń áýletten Rysqul balasynyń otyrǵanyn jaratqan artyq kórmese eken dep duǵaǵa qostym. Men kárińniń qolynan kelgeni sol boldy. Átteń dúnıe, osy mártebeńdi ákeń Rysqul kórmeı ketti. Arman sol. Biraq rýhy sezedi ǵoı, Táńirim onyń o dúnıesin bersin. Seniń tulpar minip, tý ustaǵanyńa ákeńniń rýhy tileýles emes deımisiń. Arýaqtar jelep-jebep, halqyń úshin mártebeń bıiktep, abyroıyń arta bersin. Lajyń bolsa, ata-babańnyń topyraǵy — bizdiń Túlkibasqa bir kelip qaıt. Tirisinde duǵasymen, óle ketsem rýhymmen tilektes atań, ákeń Rysquldyń aǵasy Ahat degen pendeden osy sálemdi qabyl al».

Rysqulov hattyń myj-myjyn alaqanymen sıpalap, biraz otyrdy. Ahattyń kári alaqanymen alaqanyn aıqastyrǵandaı, tilsiz sálemdeskendeı, bir rızalyq sezimge bólendi. El tileýimen er kógerer, tileýlester osylar ǵoı. Jankúıeri joq, tilektesi joq basshy qansha qudiretti bolsa da kemtar. Ondaı basshy tek bılik kúshimen kún kóredi.

Rysqulov eki-úsh kúnge Túlkibasqa baryp qaıtpaqshy boldy. Jolaı Mankentke soǵady. Ulyn, qaıyn enesin kóredi. Bul saparǵa ol Nadány da ala barmaqshy. Óli men tiriniń arasynda jatqanynda aýzyna sý tamyzǵan, alapat ystyqtan kezergen ernin sýly maqtamen súrtip otyrǵan, tipti dáretine deıin aldyryp, jas balasha mápelep baqqan Nadá, Jansha Dosmuhambetovtyń baldyzy muny Orynbordan Tashkentke deıin shyǵaryp salyp, Tashkentke kelgen soń da dári-dármekti ózi berip, ózi baǵyp-qaqty ǵoı. Ataq-dańqy alysqa ketse de, Rysqulovta osy ýaqytqa deıin otbasy joq. Burynǵy áıel ketken, jalǵyz bala qaıyn ene qolynda. «Er-azamattyń qosy túzelmeı, isi túzelmeıdi» deıtin bar. Bul babadan qalǵan qaǵıdany Rysqulov ózi umyta bergenmen, taǵdyr esine salǵandaı, osy Nadá tap boldy. Súıdim-kúıdimniń isi emes, biraq ózine ólerdeı berile qyzmet qylyp, janashyr bolǵan janǵa endi saýyǵyp bolǵan soń Rysqulov: «Al, jarqynym, aýylyńa qaıta ǵoı», — demedi. Nadá da: «Men qaıtaıyn», — degen joq. Orynbordan da: «Aý, Nadá nege qaıtpaı jatyr?» — dep taqaqtaǵan eshkim bolǵan joq. Kúıip-janyp ólerdeı yntyzar bolǵan Natashadan ne opa tapty? Jeme-jemde oǵan jardan góri, Keńes ókimetiniń qandybalaq qas jaýy, óziniń týǵan bólesi podpolkovnık Prıhodko kúıigi basym tústi.

Sovnarkom tóraǵasy baıaǵynyń gýbernatorynikindeı keń saraı úıge jolamaı, burynǵy Sadovaıa deıtin kóshedegi óz páterin alyp, Nadá ekeýi sonda turyp jatqan. Ol buryn TúrkSIK tóraǵasy kezinde de osy úıdi mekendep edi. Baý-baqshaly, tuıyqtaý, tynysh kóshe.

Rysqulov pen Nadá Tashkenttiń vokzalyna tabandary tıer-tımesten-aq Nadány jurt Ryskulovtyń kelinshegi dep qabyldady. Rysqulovty qarsy alýǵa Túrkistan basshylary shyqqan eken. İshinde baıaǵy Sultekeń — Sultanbek Hodjanov, Sanjar Asfandıarov, Oraz Jandosov, Faızolla Hodjaev, Akmal Ikramov bar. Basqalar áliptiń artyn baǵyp, ádep saqtap turǵanda, Sultekeń saqpandaı sartyldap, sańqyldap ala jóneldi.

— Oý, Turar, qusyń qutty bolsyn! Nemene, taǵy da orystan alǵansyń ba? Apyr-aý, osy saǵan, áıteýir orystyń qyzdary-aq ystyq kórinedi de turady eken. Meıli, qadamy qutty bolsyn, oqasy joq.

— Sulteke, ol... — dep súzekten turǵan Rysqulov bop-boz bolyp, jaǵdaıdy túsindirgenshe, Sultanbek qaıtadan bastyrmalata jóneldi.

— Apyr-aı, kinálaǵanym emes, kóńilińe aýyr almashy, meıli, ózińe unasa boldy da. — Sony aıtyp bolmaı, Nadáǵa burylyp, úıirip ala jóneldi. Orysshalap:

— Atyń kim, shyraǵym? — dedi.

— Nadá, Nadejda Konstantınovna.

— O, úlken jeńgemizben attas ekensiń. Qasıetti esim eken. Sultanbek Hodjanov. Qaınaǵań bolamyn.

Beıtanys adamdardyń arasyna túskende, bóten bir planetaǵa kelgendeı bolyp, Nadá eki beti dýyldap, ne aıtaryn bilmeı qysyldy. «Qaınaǵasy nesi? Bul elde jasy úlken kisiler osylaı tanysatyn shyǵar?» — dep oıy on saqqa júgirdi.

— Áı, Sulteke-aı, búldirmeseń, júre almaısyń-aý, — dep Sanjar Asfandıarov murtyn sıpap, sypaıy ǵana kúlip qoıdy.

Ózi joldan qajyp kele jatqan Rysqulov mán-jaıdy egjeı-tegjeıli túsindirip jatpady.

Sultanbek Hodjanov aıylyn jımaı, jan-jaǵyn barlap-baıqap jatpaı, baıaǵy bir ańqyldaqtaý, biraq daraqylaý minezden arylmaı, oıyndaǵysyn jasyra almaı aıta saldy.

— E, meıli, Turar. Seniń Sezar patshadan neń kem? Tarıhta «Sezar pokıdaet Rım, chtoby zavoevat Rım» deıtin bir qanatty sóz bar. Sen de Túrkistannan ketip ediń, Túrkistandy qaıtadan «jaýlap» aldyń. Jaraısyń, erim. Bul naǵyz erdiń ǵana qolynan keledi. Oý, ózińniń óniń shamalylaý ǵoı...

— Apyr-oı, Sulteke, qoısańyzshy endi, — dep Sanjar Asfandıarov, zıaly, jumsaq minez kisi ǵoı, sonyń ózi qatýlanyp ketti. — Turar naýqastan turdy, ári joldan qajyp kele jatyr. Mazasyn almaıyq ta.

Asfandıarovpen betpe-bet kelýden taısaqtaıtyn Sultekeń:

— Qoıdyq, oıbaı, qoıdyq, Sáke, — dep keńk-keńk kúldi.

Eki jyldyq aırylysýdan keıin, óziniń komısarlarymen Turar Rysqulov Tashkent vokzalynyń basynda osylaı tabysty.

Ahattyń hatyn alǵannan keıin, Rysqulov úıine kelgen soń Nadáǵa:

— Nadenka, erteń jol júremiz, daıyndal, — dedi.

— Qaıda?.. — Nadá «Orynborǵa qaıtarmaqshy ma?» — dep tań qalǵandaı boldy.

— Shymkent ýezine, Mankentke, odan soń Túlkibas deıtin jerge baramyz. Aıtyp edim ǵoı, onda ulym turady. Týǵan-týysqan bar. Solardyń tirisine — sálem, ólgenine — bata degen bolady.

— Oǵan ne daıyndyq kerek?.. — «Men daıyn» degendeı Nadá óziniń sypaıy ǵana kıim-basyna qarady.

— Degenmen, magazınnen óz qalaǵan kıimińdi al, ári ana Muhsına apaıǵa aıtyp, sálemdeme alyńdar. Bilesiń be, sálemdeme, bazarlyq bolady, aýylǵa qurqol barmaıdy. Órik-meıiz, Elızaveta Petrovnaǵa bir táýir kóılek... — dep Rysqulov Nadáǵa aqsha usyndy. Nadá ımenshekteı turyp, aqshany aldy. Bári de birte-birte erli-zaıypty adamdardyń tirshiligine ózinen-ózi uqsaı berdi.

— Endi osy úıdiń hozáıkasy sen, ıe bol úıińe, — dedi Rysqulov. Aıtýyn aıtsa da: «Sultekemniń sandyraǵy keldi aqyry», — dedi ishinen.

Nadá óte bir jumsaq, nazdylaý, ıbaly qylyqpen kelip, Rysqulovtyń moınynan qushaqtap, eki betinen kezek-kezek, shóp-shóp etkizip, keń keýdesine basyn tyǵyp, kózin jumdy.

— Dorogoı moı, besennyı, — dep sybyrlady.

Rysqulovtyń esine Natasha tústi. Ol da osylaı qushaqtap súıip, tek: «Mılyı», — deýshi edi. Onyń sybyrynan jalyn atqylaǵandaı bolýshy edi. Sonda asa sabyrly Rysqulovtyń da kókiregi kórikteı kóterilip-basylyp, balasha qýanyp, aǵyl-tegil asaý sezimniń basyn tarta almaı qalatyn.

Bul joly ondaı aryndap turǵan saıtan sezim kemshin de, tek týǵan baýyryna meıirlene emirengendeı jylylyq bar. Ol Nadányń sarǵylt shashynan sıpap, balǵyn deneni baýyryna qysty. Osylaısha Rysqulov qosynyń tóbesi shoshaıǵandaı boldy. Taǵdyr shyǵar, «jazmyshtan ozmysh joq» degen. Alǵany taǵy da orys aǵaıynnan boldy. «Muny Tashkenttiń zıaly qaýymy qalaı qabyldaıdy, el ne deıdi», — dep oılap Rysqulov kóp qınalǵan joq. Úılený — eki adamnyń, áıteýir qol ustasa salýy emes, onyń ar jaǵynda elmen qatynas, tipti kórshi-qolańmen qatynas degen bolady. Ol qatynastyń dánekeri — áıel. Áıeli orys dep Rysqulovtyń esigin jekjat-jurat, dos-jaran ashpaı qoısa, qansha ókimet bolsań da, jeke basyńa syn. Áıel alysty jaqyndatady, jaqyndy janyńdaı qadirli etedi. Áıel alysty qıyr, jaqyndy jat qylady. Áıel tek aıaq-tabaqtyń aınalasy ǵana emes. Áne, Sultekeńniń úıindegi Kúlánda jeńgeı joqtan — bar, bardan — bal jasaıtyn naǵyz kórgendi áıel. Úıinen qonaq, dastarqanynan as ketpeıdi. Sol sebepti de Sultekemniń tóńiregine top jıylǵysh. Úıiniń qaqpasy aıqara ashyq. Sultekemniń úıi ári úı, ári keńse sıaqty. Mol dastarqan basy úlken-úlken túıindi ister sheshilip jatatyn kishigirim quryltaı sıaqty. Aqjarqyn, saramjal Kúlánda jeńgeı bolmasa, kim biledi, Sultekemde mundaı myrzalyq bolar ma edi...

Baıaǵyda Natashanyń tusynda Rysqulovtyń úı qyzmetinde bolǵan tatar kempir Muhsına Turarmen týǵan balasyndaı jylap kóristi:

— I-ı-ı, batyrem Turar, qyr qazlary kebek ıyllar útkásh kılgánseń ınde. Hodaem haıyrly qadam ıtsen, — dep syńsydy. Tamaǵynan bir baılap alǵan aq jaýlyqtyń ushymen qyzyl jıek kókshil kózin súrtti. — Mın bık saǵyndym sıne, bıt. Mýnda aıttylar qahar suqqannar: Rysqulov ınde qaıtyrǵa búlmı dıp. Mın aıta ularǵa: kılo Rysqulov! — dıım. Rysqulov qoıash kebek, qoıashny kıltırmeý mómken túgel! — dıım.

— E-e, Muhsına apaı, asyryp jibergensiz endi, men kún sıaqty emespin, kádimgi adammyn ǵoı, — dep kúledi Rysqulov.

— Iýq, ıýq, oǵlym, alaı aıtyrǵa ıaramı: mın qoıash! Mıná, mın kebek fahrı ınsannarǵa, mıllotlarǵa. Sın bıt dáýlet kıshese. Lenın bılán ıptásh bıt sın. Zýr kıshe.

— Meıli, Muhsına apaı, men sizdiń bárámishterińizdi saǵyndym. Myna Nadá kelinińizge úıretińiz, járdemdesip jiberińiz.

Nadány aınalyp-tolǵanyp, shala-pula orysshalap, tolyp jatqan maqtaý sóz, qutty bolsyn aıtyp bolyp, Rysqulovqa burylyp:

— Taǵyn ber rýsny kıltergen sın? Mosýlman ıýhmy shýl Moskoýlarda?! — dep kúbirledi.

— Ol musylmansha biledi, Orynbordan ǵoı. Túsinedi, abaılańyz, — dedi Rysqulov qorqytyp.

Kempir shynynda da:

— Astafrı-alla! Ǵafý ıtegez, — dep sasqalaqtady. — Ýrynbýrda mınen abzyı tura, — dep Nadáǵa jymıa qarap, ishi jylyp qaldy.

Múmkin, tatar qyzy deýi de. Óıtkeni Nadá:

— Iahshy, ıahshy, — dep Orynbordan biletin birer sózin aıtqanda kempir onyń qurbandyǵy bolyp kete jazdap urshyqsha zyr júgirip, bárámish qamyna kiristi. Nadá Muhsınanyń zyr júgirgenine yńǵaısyzdanyp, iske ózi de kirise jóneldi.

* * *

— Baryp qaıt, biraq qasyńa qarýly adam al, — Rýdzýtak. — Basmashylardyń tamyry áli úzilip bitpeı tur. Saqtyqta qorlyq joq.

Rýdzýtak qoshtasarda osylaı dep qaldy. Ian Ernestovıch qazir RKP-nyń Orta Azıa — SredAzbúro tóraǵasy. Rýdzýtaktyń usynysymen Túrkistan Sovnarkomynyń tóraǵasy Turar Rysqulov, SredAzbúro múshesi bolyp saılandy. Osydan eki jyl buryn Rysqulovtyń qos ókpesin qysqan qyspaq endi joq. Arqa-basy keńip, qulashy keń jaıylǵandaı. Rýdzýtak syndy ermen jumys istesý — lázzatty beınet. Zaman sıpaty saýyqqan syńaıly. Keshegi Kýshekındermen arpalys kezeńi — qaterli ótkel artta qaldy. Qıynshylyq áli kóp. Sonyń eń kúrdelisi — basmashylarmen kúres. Bul kúreske Rysqulov aıanbaı túsetin syńaıly. Oǵan keshe ǵana Stalınge jazǵan haty kýá. «Rýdzýtakpen til tabysyp, qoıan-qoltyq iske kiristik. Eń bastysy — basmashylardy joıý. Bul kúreske men de qulshyna kiristim», — dep jazdy Rysqulov.

Sonymen, qasyna qarýly kómekshi alyp, Nadá ekeýi, shopyrmen tórteýi Tashkenttiń ý-shýynan syrǵyp, teriskeıdi betke alǵanda, aldydan sary-jasyl keń dala kósile berdi. Kún qaqtap, qańsyq tartqan jýsan ıisi tanaýdy qytyqtaǵandaı. Mundaıǵa úırenbegen Nadá áýelide túshkirip-túshkirip aldy. Kedir-budyr qara jolda qara mashına baryn salyp baqsa da júris onsha ónbeıdi. Shoqalaq júris qolqańdy túsire jazdaıdy. «Tarantaspen-aq shyqpaǵan ekenbiz», — dep ókingendeı boldy Rysqulov. Ári dese, mundaı ústi ashyq jeńil mashınany tuńǵysh kórgen dala halqy qandaı? Birinen biri estip qalyp, attysy atqa, atsyzy ógizge minip, tipti jaıaý-jalpy júgirip, «keremetti» kórýge jolǵa shyǵyp, áýre etti. Tipti aty júırikter jol boıyndaǵy aldyńǵy aýylǵa súıinshi suraǵandaı shapqylap jetip, «keremet» kele jatqanyn habarlap úlgiredi. «Keremet» minip kele jatqan Rysqulov ekenin bilip qalǵan bireýler aldaǵy aýylǵa tez habarlap, «jarty patshany» durystap bir kórýge yntyq bolyp, mashınanyń aldynan arqan da kerildi. Qarýly qaraýyl bul shoǵyrdan qorqyp, naganyna jarmaspaq bolǵanda Rysqulov tyıyp tastady.

— Halyqqa tasyrań minez kórsetpe! — dedi.

Iá, bul Tashkentten Qytaıǵa qaraı kerilgen qara joldyń boıymen qazdaı tizilip, túıeli kerýender ótken. Attyly, jaıaý kimder júrmegen? Biraq motor mingen, «temir tulpar» mingen adamnyń ótýi tuńǵysh ret edi. Munda tańǵalmaǵanda — qaıda tańǵalasyń?

Tús áletinde qara mashına Qazyǵurttyń asýyna shyqqanda, dúnıe ózgerip sala berdi. Teristik-shyǵysqa qaraı telegeı-teńiz buıra tolqyn, qat-qat qatparly qyrattar kóz jeter qıyrǵa deıin kósilip jatty. Telegeı-teńiz týlap-týlap, tolqyp jatyp, bir sátte miz baqpaı, máńgi-baqı qatyp qalǵan syqyldy.

Rysqulov mashınany toqtatyp, aıaq jazyp, jerge tústi. Qazyǵurttyń bıigine biraz jerge deıin órmelep shyǵyp, alqynyp qalǵan Nadáǵa:

— Mine, Nuh paıǵambardyń kemesi toqtaǵan taý osy, — dedi.

— Qaıda, qaıda? Kemesi qaıda? — dep Nadá senip qaldy.

— Qaıda bolýshy edi, tóbesinde da.

— Shyǵaıyqshy, kóreıikshi onda, — dep jas kelinshek janyp ketti. Rysqulov onyń qylyǵyn áýes kórip, kúlip jiberdi.

— Ańyz ǵoı, Nadenka. Legenda, — dedi.

Nadá konfet berem dep bermeı aldanǵan nárestedeı, kóńili pás tartyp, aptyǵy basylyp qalǵandaı boldy.

— Nuh paıǵambardyń kemesi týraly ańyz ár túrli. Armándar Ararat taýynyń basyna toqtaǵan deıdi. Taıaý Shyǵystaǵylar Sınaı taýynyń basynda desedi. Al qazaqtar Qazyǵurtty qalap alypty. Nege — belgisiz? Negizinde bir qasıet bar bolar. Baıqaısyń ba, áne anaý asqar shyńdar Talas Alataýynyń aqyry. Al basy Qytaıda, Shyǵys Túrkistanda jatyr. Qazyǵurt bolsa, sol Alataýdan domalap túsken bir synyq sıaqty. Qutty meken bolar, myńǵyrǵan maldyń jaılaýy.

Basynda Qazyǵurttyń keme qalǵan,

Bolmasa keremeti nege qalǵan?

Tóbesinde bir toqty jatyp qalyp,

Shopan ata jaryqtyq sodan qalǵan, —

dep Rysqulov «Gúlderaıym» ánimen yńyldatyp edi, Nadá:

— O, qandaı sulý án! — dep alaqanyn shapattady. — Daýystap aıtshy.

Nadányń kóńilin qımady ma, álde shynnan kókiregin áýen kernedi me, Rysqulov aldyda tolqyn-tolqyn, tas tolqyn bolyp jatqan baıaban uly dalaǵa qasqaıa qarap, qońyrlata bir shyrqady deısiń. Bul ánge keremet saǵynysh, áldebir arman, ańsarly álem syıyp jatqandaı edi.

Basynda Qazyǵurttyń keme qalǵan,

Bolmasa keremeti nege qalǵan.

Sulý qyz, kórkem jigit — bári sonda,

Iapyrmaý, nege keldim sol aradan?!

Ahaý, Gúlderaıym,

Kún men Aıym,

Usharǵa qanatym joq,

Neǵylaıyn?!.

— Orysshaǵa aýdarshy, — dep qıyldy Nadá. Rysqulov maǵynasyn jetkizgendeı boldy.

— Iá, qandaı aıanyshty, — dedi Nadá muńaıǵandaı keıippen. — Usharǵa qanat joq. Qanatsyz qandaı qıyn.

— Qalaı qanat joq? Qanat — ol arman. Armany sulý adam — tegi jaman emes. Peıili taza, kókiregi adal adam aq tilekti armanǵa umtylady. Umtylǵan maqsatyna áıteýir jetedi. Áne, qanat degen sol, — dep Rysqulov Nadány ıyǵynan qushaqtap, tómenge qaraı bettedi.

Kún jaryqta Mankentke jetý kerek. Qazyǵurt baýyrynda motor gúr-gúr etip otaldy.

* * *

Shatyrynyń qamysy qaraýytyp eskirgen, abajadaı tórtpaq úıdiń tusyna qara avtomobıl toqtaǵanda, áýeli shynjyrly kók tóbet arsyldap, ary-beri atyrylyp, aspanǵa shapshydy. Ómiri kórmegen qara temir domalap kelip tura qalǵanda, ne at emes, ne túıe emes, ne sıyr emes, bul ne dep qatty qobaljydy. Iisi de bóten, jermaı sası ma, áldeqalaı buryn murny sezbegen jat ıis. Záýide shynjyrdan bosasa, nede bolsa taısalmaı qarsy shaýyp, bassalmaqtaı jantalasa julqynady.

Itiniń bul shabalanǵanynan sekemdengen Elızaveta Petrovna myna qara sýyqta ıinine birdeńe ilýge de shamasy kelmeı, syrtqa kóıleksheń atyp shyqty. Qaqpany ashyp qarap edi, áýeli kózine sereıgen myltyqty soldat shalynyp, júregi zýý ete qaldy: «Jerdi tartyp alýǵa kelgen Klevensovtyń adamdary ma?» Sol zamat mashınadan Rysqulov túse berip, beti beri qaraǵanda:

— Oı, qaraǵym Turar-aı, sen be ediń? Bular kim dep zárem ketti ǵoı?

— Amansyz ba, mama? — Rysqulov buryl shash, aqsary, áli de ajarly kempirdi baýyryna basty.

— Óziń qalaısyń, Turar? Aman júrmisiń?

— Mama, mine mynaý qyzyńyz Nadejda...

Nadá kempirge bir adym jaqyndap:

— Zdravstvýıte, — dep ımene bas ıdi.

Elızaveta Petrovna bóten áıelge túıile qarap biraz turdy. «Natashadaı qaıdan bolsyn», — dedi ishinen.

— Amansyń ba, qyzym. Qadamyń qutty bolsyn. Sen, cipá, Turardyń kelinshegi shyǵarsyń?

Nadá qyp-qyzyl bolyp, betin burdy.

— Iá, mama, Nadá ekeýmiz osy taıaýda qosyldyq, — dedi Turar.

— Árıne, árıne. Zańdy ǵoı, jap-jas jigitsiń, qashanǵy boıdaq júresiń? Natashanyń basy bos bolsa bir jón. Aldymen ketken Natasha, sen kináli emessiń, — dep aqyldy kempir áńgimeniń jigin jatqyza, jyly-jyly sóıledi.

Kún bulttanyp, teristiktiń yzǵarly jeli terekterdiń qýraǵan japyraǵyn jamyratyp, boıdy sýyq shalǵandaı boldy. Rysqulov: «Kóıleksheń tońyp qalatyn boldyńyz-aý», — degenshe, qaqpadan bireý baspalap qarap, beri qaraı tolqyn-tolqyn qara shashyn dýdyratyp, balanyń basy kórindi. Úp-úlken, qap-qara kózderi: «Bular kim? Kimsińder?» — degendeı únsiz qadaldy. Kempir sheshesin izdep, shyǵyp ketken shyǵar, bul da kóıleksheń eken, jaq júni úrpıińkirep ketipti. Bala jalańaıaq eken.

Rysqulovtyń jany shyrqyrap, daýystap jylaıyn dese, onyń jónin tappaı, úndemeýge taǵy taǵaty jetpeı, qabaǵy túıýli, únsiz balaǵa qos qolyn jaıa umtyldy.

— Eskendir!

Kempir: «Jatyrqap, baqyryp jylap bále bolar ma eken?» — dep kúdiktendi.

Rysqulov balany qos qoltyǵynyń astynan tik kótergen boıda, balasynyń betine úńile qarady. Áke astynda, bala ústide turyp, bir-birine kózben tildesti. Abıyr bolǵanda, bala jylaǵan joq. Biraq raı da bergen joq. Qabaǵyn túıgen boıda, áli lám demedi.

Rysqulov ulynyń jel tońdyrǵan tompaq betin betine basyp, qatty da qaldy. Qulaǵyna balanyń kúrsingen dybysy keldi. Rysqulov kózinen jas qalaı yrshyp ketkenin bilmeı qaldy. Kózildirigi býlanyp, buldyrap ketti.

— Pap, papa! — dedi Elızaveta Petrovna nemeresine.

Bala sol sazarǵan qalpy, kishkentaı suq saýsaǵymen kózildiriktiń altyn jıegin syzǵylady. Ol onsha qyzyq emesteı, endi Rysqulovtyń qop-qoıý shashyn sıpalap kórdi. Temirdiń aty temir ǵoı, ol arqyly eshqandaı belgi tappaǵandaı, endi shashty sıpalaǵanda, týystyq bir ystyq sezim alaqanyn jylytqandaı, áldebir túsiniksiz túısikpen, tabıǵat o basta zerdesine quıyp qoıǵan sezimmen, bul eresek adamnyń eń jaqyn jan ekenin uqqandyqtan ba, álde Rysqulovtyń qaıratty shashy názik alaqanyn qytyqtady ma, bala jymıǵandaı boldy. Rysqulovtyń kózildirigin saýsaǵymen shuqyp:

— Papa, — dedi.

— Beıshara, tiri jetim, — dep kenet Elızaveta Petrovna teris aınalyp ketip, alabajaqtaý aljapqyshynyń etegimen betin basty.

Rysqulovtyń júregi zyrq etti. Baıaǵyda, Merkeniń bazarynda oǵan da bir beıtanys:

— E, baıǵus, tiri jetim, — dep basynan sıpaǵany esine sap ete qaldy. «Meniń tiri jetimdigim zoraqylyqpen boldy. Al Eskendirdiki ne? Nege tiri jetim?» — dep turdy ishinen Rysqulov.

— Qoı, ishke kireıik, kún sýyp barady ǵoı, — dep kempir kenet qaıta jaıdarylanyp, meımandardy úıge shaqyrdy.

Bul kezde qara avtomobıldi kózi shalǵan tiri jan, aınala orys, qazaq kórshiler jıylyp qalǵan eken.

Jalańaıaq, jalańbas, qur kóıleksheń balasyn Rysqulov paltosynyń túımesin aǵytyp, baýyryna basyp turǵan kúıi, jıylǵan jamıǵatqa qazaqsha, oryssha amandasyp, bas ıdi. Arasynda ara-tura kózi ashyq, saýattylary, tipti saıasatshylary da bar eken:

— Joldas Rysqulov, Túrkistanǵa qaıtyp kelgen qadamyńyz qutty bolsyn! Halqyńyzǵa qandaı jaqsylyq aıtasyz?

— Basmashylardan qashan qutylamyz?

— Mektep ashyla ma?

— «Moıynserikke» kúsh-kólik berile me? — dep suraqtyń astynda alyp, entelep bara jatyr edi, Elızaveta Petrovna:

— Aý, bul jerde sıez ashylyp jatqan joq qoı! Ózi joldan sharshap kelgen kisini alqymynan alǵandaryń neǵylǵandaryń? — dep renish bildirdi.

Rysqulov enesine qarap kúlip:

— Mama, olardyń suraqtary óte oryndy. Jaýapsyz qaldyrýǵa bolmaıdy, — dedi. «E, onda óziń bil», — degendeı kempir Rysqulovtyń qolyndaǵy balaǵa qol soza berip edi, Eskendir burtıyp, ákesiniń baýyryna tyǵyla tústi.

— Á, bótegen túskir, qarashy, tanı qalýyn. Jaqyndy ıt pen bala tanıdy degen osy-ay, — dep Elızaveta Petrovna da kóńili jibigendeı, kishkentaı nemeresiniń dýdar shash basyn uıpalap-uıpalap qoıdy. Úıge kirip ketip, ózi ústine palto kıip, Eskendirdiń aq qoıan bórkin ákep kıgizdi. Bul kezde Rysqulov jınalǵan jurtqa:

— Qazir eń basty mindetimiz — basmashylarmen kúreske aıanbaı kirisý. Óıtkeni olardyń ozbyrlyǵynan jurt jalyǵyp boldy, — dedi. — Basmashy bolǵanda, olardyń basshylary qasarysyp turǵan. Áıtpese, sarbazdary zorlyqtyń kúshimen ǵana amalsyzdan júr. Zorlyqpen basmashy tobyryna qosylǵandarǵa ókimet keshirim jasaıdy. Sony olarǵa túsindire bilýimiz kerek. Sarbazsyz qalǵan sardarlary ne bitirmek? Olardyń kúni batty. Qur beker halyqtyń obalyna qaldy. Basmashy qazir budan eki-úsh jylǵy basmashy emes, ondaǵy aldanǵandardyń da kózi ashylyp, keńes jaǵyna ótip jatyr. Abyroı bolǵanda, Shymkent ýezinde basmashylyq joq. Onyń jurnaǵy qazir Ferǵanada, Horezmde ǵana.

Al mektepke kelsek, mektep ashý úshin muǵalim kerek. Tashkentte, Shymkentte muǵalimderdi kóp daıarlaýǵa kúsh salamyz. Mektep jer-jerdiń bárinde ashylady. Saýatsyzdyqty jappaı joıý — ókimettiń aldynda turǵan úlken borysh.

Endi «Moıynserikke» kúsh-kólik... Bul aldaqashan sheshiletin is. Biraq ony mandytpaı otyrǵan jergilikti basshylar. Muny taıaý ýaqytta jedel qolǵa almaqshymyz. Aldaǵy kóktemnen bastap, «Moıynserikke» beriletin jerge laıyqtap tuqym, kúsh-kólik te bólinedi.

— Joldas sovnarkom, — dep jıren saqal, jyltyń kóz bireý qol kóterdi. — Dekret boıynsha, ókimet meniń jerimdi tartyp aldy. Sóıtip, jalańbuttarǵa berdi. Meıli, solaı-aq delik. Al siz sovnarkomsyz. Eneńizdiń ıelenip otyrǵan jeri munshama! — Ol qos qolyn jaıyp jiberip, aǵashtary japyraǵyn tókken almabaqty kórsetti. — Bul qalaı? Dekret jalpyǵa birdeı emes pe?

— Áı, qaqbas Klevensov! — dep shańq etti Elızaveta Petrovna. — Saǵan da, anaý Shymkenttegi inińe de, búkil Klevensov áýletine kúıik osy jarty gektar baý bolsa, men erteń ótkizemin, ótkizemin ókimetke! Al ne deısiń?

Rysqulov bir kezde TýrkSIK múshesi bolǵan Klevensovtyń týysqanyna qarap:

— Qanaǵattandyńyz ba? — dedi.

— Iá, kórermiz áli. Qur sóz bolyp júrmesin, — dep teris aınalyp ketti. Basqalar Rysqulovqa rızalyq bildirip, bir jaǵynan jolynan bógegenderine yńǵaısyzdanyp, keshirim surap, raqmet jaýdyryp, úı-úıine taraı bastady. Tek qara avtomobıldi qyzyqtap, qımaǵan kir-qojalaqtaý balalar ǵana ketken joq.

Shynjyrly tóbet olarǵa:

— Boldy, jetti, qaıqaıyńdar! — degendeı áli de arsyldap, symtemir boıymen shynjyryn syldyrlatyp, ashýly keıippen ary-beri teńselip júr.

Elızaveta Petrovna kók tóbetke keıip:

— Ne kórindi saǵan ózimizdiń kisilerdi tanymaı qalyp?! — dep ıtti úıshigine súırep kirgizbek edi, tóbet quıryǵyn bulǵańdatyp, ıesine jalynyshty kózben qarap, qıpalaqtaı berip, darbazadan kirip kele jatqan meımandardy kórip, kózi yzǵarlana qalyp, taǵy arsyldady. Kempir taǵy da ursyp, daýsy qatty shyqqanda baryp, aǵash úıshigine kirip ketti.

Meımandar salqyn daladan uıadaı jyp-jyly úıge kirip, tosylyńqyrap turǵanda, úı ıesi ilesi jetip:

— Otyryńdar, jaıǵasyńdar, — dep báıek boldy. Bóten bir dúnıege adasyp enip ketkendeı bolyp turǵan Nadáǵa: — Qyzym... atyńyz... ıá, Nadejda, Nadenka, qysylma, óz úıińdeı kór, — dep oryndyq usyndy.

Rysqulov paltosyn shesherde balany Nadá baryp ustaı turmaqshy bolyp edi, Eskendir burtıa qalyp, teris aınaldy. Nadá qyp-qyzyl bolyp, órtenip kete jazdady. Balany kempir ózi kóterip turyp:

— Oı, aqymaq, nege jatyrqaısyń? Mamań ǵoı, mama... — dedi — Ákeńdi ǵoı tez tanydyń. Shesheńdi nege tanymaı qaldyń? Bar, bara ǵoı... — dep balany Nadáǵa qaraı ıkemdedi. Nadá qolyn ımene sozyp, Qudaıǵa ishteı jalbarynyp: «Meselimdi qaıtara kórme!» — dep tiledi. Balpanaqtaı súp-súıkimdi balaýsa bola tura, kózi kirpik qaqpaı sekemdene qaraıdy. Nadányń bet-pishinin ábden anyqtap aldy ma, kim bilsin, álden ýaqytta baryp, jup-jumyr, jup-jumsaq qolyn sozdy...

Muny bári de jaqsylyqqa jorydy. Nadá balaǵa boıyn úıretýge bar ónerin aıamaı-aq saldy. Ary-beri átkenshekshe teńselip, baýyryna qysty. Birte-birte qoltyǵynan alyp, aspandata laqtyrdy. Bala tipti syqylyqtap kúlip te jiberdi. Sóıtip, ne kerek, jetim qozy bóten saýlyqqa baýyr basqandaı boldy.

Adam shirkin meıirimge zárý. Dúnıedeti nebir qatygezdik, qanypezer, tasjúrek, meıirimsizdik sol ana sútimen qosa meıirli shýaq, jyly sezim jetispegendikten shyǵatyn shyǵar. Ásirese náreste ana sútimen aýyzdanbaǵany qandaı qıanat?! Myna Eskendir ana meıirimi turmaq, ana sútin de embedi. Sheshesi Natasha sulý nazbedeýdeı sylańdap, basqa bir jaılaýdyń qyzyǵymen, «shamań barda shaıqap qal», — dep muny tastap ketti. Araǵa jyldar salyp, ákesiniń kelgen beti mynaý. Bala beısharany ata salǵan joldy, ana pishken tondy kórýge jazsyn.

Ákesi ótken ókinishtiń ornyn opyra toltyrǵysy kelgendeı tolǵanyp, Eskendirdiń asty-ústine tústi. Degdar bala ábden úırenip, jatyrqaýdyń juqanasy da joǵalǵan kezde, jalǵyz ulyn moınyna mingizdi. Tipti kilemniń ústine tórttaǵandap otyra qalyp, Eskendirdi arqasyna qondyryp, at bolyp, ary-beri shapqylap, tipti kisinep te qoıdy. Buǵan bala máz bolyp, shegin tarta kúldi. Kúıeýiniń bul qylyǵyna Nadá da kúlip qalypty. «Netken balajandy! Menen balasy bolǵanda da osylaısha oınatar ma eken?»

— Turar, sharshadyń ǵoı. Endi maǵan ber, — dep qol sozady Nadá. Álginde ǵana sol qushaqtan shyqsa da, bala Nadáǵa qadala qarap, «sen kimsiń?» — degendeı tomsyraıady.

— Bar, bara ǵoı. Mama ǵoı, — deıdi Rysqulov. Bala endi Rysqulovqa qarap, uzaq qadalady. «Sen kimsiń?» Turyp-turyp, aqyry qos qolymen ákesiniń moınynan qushaqtaı alady.

Sonda Rysqulov endi óle ketse de armany joq adamdaı, myń jasady.

Tósekke jatar shaqta, Turar men Nadá otyrǵan bólmege esik qaǵyp, uıyqtap qalǵan Eskendirdi kóterip, Elızaveta Petrovna kirip keldi.

— Keshirińder, myna balany ortalaryńa alyp jatyńdar, — dedi burynǵy generalsha adýyndaý sóılep. — Iis ala bersin, úırensin. Baıqaımyn, sirá, ony alyp ketýge kelgen syńaılaryń bar. Sondyqtan, amaldańdar. Eki jastan endi-endi asty ǵoı. Týasy meniń kári tósimdi aımalap ósip edi. Meniń jamaý-jamaý júregimdi jylytyp júrgen jalǵyz jádiger osy edi. Jalǵyzdyqqa men de kóndige bereıin... Adam baıǵusqa jylylyq kerek. Ásirese qartaıǵan shaǵynda... Ózimniń kári demimmen ózimdi qaıtip jylyta alarmyn — bilmeımin.

Kempir endi kemseńdep, bylq-sylq etken balǵyn balany keń kereýettiń ortasyna jatqyzyp, shashyn sıpady.

— Olaı demeńiz, mama. Biz sizdi jalǵyz qaldyrmaımyz, — dep Rysqulov qaıyn enesin jubatqan boldy.

— Iá, Turar shyn aıtady, bizben birge bolyńyz, — dep Nadá ún qosty. Kereýettiń shetine ǵana shoqıyp otyryp, Eskendirdiń ústine kórpe japty.

— Erteń Túlkibastaǵy qudalaryńyzǵa baramyz. Sodan soń birjolata Tashkentke kóshirip alamyz, — dep Rysqulov qıynnan jol tapqandaı, jarqyn-jarqyn sóıledi.

— Bilmeımin. Dúnıeniń basy — saıran, aqyry — oıran degen osy shyǵar. — Kempir úhilep aldy. — Balany da qımaımyn, úırengen tirshilikti tastap, bóten jerge barǵym da kelmeıdi. Ári dese, Rysqulov generaldyń kempirin qolyna kirgizip aldy dep, álgi «dostaryń» taǵy da jala jabar. Bizdiń qarǵys atqan áýletpen týystasqanyń udaıy aldyńnan kesir bolyp shyǵa beretin kórinedi ǵoı. Ana jyly saıtan alǵyr Klevensov: «Rysqulov generaldyń qyzyn aldy, qaıyn enesine ókimettiń jerin berdi», — dep ábden qyzylkeńirdek bolypty ǵoı...

* * *

Sol joly Rysqulov jas kelinshegin, Eskendirdi alyp, Túlkibasqa da baryp qaıtty. Tirisine sálem berdi, ólgenderine salaýat aıtty. Tómengi Talas jerine de soǵyp, ákesi Rysquldyń basyna baryp, duǵa oqytyp, Eskendirge: «Mine, munda Rysqul atań jatyr», — demekshi edi. Biraq Tashkentke tez oralý kerek boldy. Kelesi birde reti túser dep edi, qý tirshilik uzyn arqan, keń tusaýmen-aq bosatpaı qoıdy. Rysqulov Túrkistan dep atalatyn ómiri qysqa respýblıkany komýnızmge jalǵyz ózi súırep aparatyndaı-aq aıanbaı bir iske kiristi deısiń. Jalǵyz ózi qaıdan súıresin? Sony sezip, jan-jaqta shashyrap júrgen eren myqtylardy Tashkentke jınady. Rysqulov premer-mınıstr bolyp turǵan juldyzdy jyldarda Tashkentke Jansha Dosmuhambetov, Halel Dosmuhambetov, Maǵjan Jumabaev, Muhtar Áýezov sıaqty kileń yǵaı men syǵaılar jınaldy.

Rysqulovtyń eń zor armany — ejelden týys, túbi bir, tamyry bir Túrkistan men Qazaqstandy biriktirý edi. Bul ekeýi birigip, bir respýblıka bolǵanda... «Azdyń mańdaıynda baq turmaıdy» deıtin túrmedegi Rysqul. Rysqulov kóbeıýdi kóksedi. Kóksegendi Qudaı qos kórmese, bári beker. Birlik — irilik. Al Máskeý ózinen basqa irini qalaı qoıar ma eken?..

«STALIN QATELESEDİ!»

Máskeýden telegramma keldi. Maýsym aıynyń toǵyzynda Keńes ashylady depti. Ult respýblıkalarynyń basshylary shaqyrylady depti. Ult máselesi qaralady depti.

Rysqulov telegrammany qaıtalap oqyp shyqty da, oılanyp qaldy. Ult máselesi osydan nebári úsh aı buryn on ekinshi sıeze egjeı-tegjeıli qaralǵan joq pa? Bul jóninde naqty qarar qabyldanǵan. Bolashaq iske baǵyt-baǵdar berilgen. Qazir jer-jerde sol on ekinshi sıeziń materıaldary keńinen talqylanyp-aq jatyr.

Taban astynda Keńes shaqyrardaı taǵy ne bop qaldy?

Oılan ne, oılanba ne, báribir jolǵa jınalý kerek.

Jınalatyn ne bar, Rysqulov artynyp-tartynyp júrýdi jaratpaıdy: shaǵyn shabadanǵa sabyn, másýek, ustara... salady.

Biraq obaly ne kerek, jeıdeni kóp alady. Sonoý baıaǵy Rysqul ákesiniń: «Jaǵańdy kirletpe!» — dep zekigeni mıyna qashalyp jazylyp qalǵan.

Al endi Tashkentten Máskeýge baratyn biraz joldastary dáý-dáý, qos-qos shabadan kótertedi. Ol ne dese, ishi tolǵan órik-meıiz, qazy-qarta. Sonsha ne kórindi, Máskeýde asharshylyq joq shyǵar endi. Shyǵystyń dámi máskeýlikterge tańsyq kórinedi-mis...

Rysqulovtyń jolǵa daıyndalýy jeńil. Biraq oı aýyr. Júk kótergennen oı kótergenniń azaby on san ese artyq. «Bul qandaı keńes?» — dep Ortalyqtaǵy tanystarymen baılanysyp edi, olar: «Sultan-Ǵalıev ustaldy. Túrmede otyr», — deıdi.

Al endi oılanbaı kór.

Iá, Mırsaıd Haıdarovıch Sultan-Ǵalıev. Tolyq aty-jóni Mırsaıd Haıdarǵalıuly Sultan-Ǵalıev. Rysqulov byltyr kúzde Túrkistan Sovnarkomy bolyp bekitilgenge deıin sol Sultan-Ǵalıevpen Kremlde birge qyzmet istedi. Rysqulov Narkomnas Stalınniń orynbasary edi, al Sultan-Ǵalıev sol Ult isteri jónindegi komısarıattyń kollegıa múshesi boldy. Obaly ne kerek, áriden oılaıtyn aqyldy adam. Rysqulovtan eki-úsh jas úlkendigi bar. Onyń ústine kópti kórgen, jastaıynan ot pen sýdan kóp ótip, shyńdalǵan bólshevık.

Stalınmen tipti dos dese de bolady. Sultan-Ǵalıev jastaıynan Qazannan Bakýge ketip, sosıal-demokrattarmen istes bolyp, Stalınmen sol kezden bilis edi. Stalın ony Narkomnasqa alyp júrgeni de beker emes. Sol eski tanys-bilistiktiń nátıjesi.

Endi qalaı? Stalınmen ekeýiniń arasynan qandaı qara mysyq ótip ketti? Álde... Áldebir qylmys istep qoıdy ma? Sultan-Ǵalıev ótkende bir súrine jazdaǵan: jazyqsyz japa shekken bir áıelge ara túsip, álgi áıeldi qorlaýshyny atyp tastaǵan. Sonysy úshin de qamaýǵa alynsa kerek edi, biraq Stalın aralasyp, OGPÝ-ge: «Tımeńder!» — dep tastaǵan.

Sóıtken Stalın endi qazir sol Sultan-Ǵalıevtiń túrmede otyrǵanyn bilmeýi múmkin be? Bilse, qutqaryp almaı ma? Álde...

Rysqulov Sultan-Ǵalıevten osy taıaýda ǵana birinen soń biri eki hat aldy.

Rysqulov osy eki hat keıin ózine aıyp bolyp taǵylatynyn qaıdan bilsin? Kremlde qyzmettes bolǵan joldasyńnan hat alý aıyp pa?

Biraq Sultan-Ǵalıev sol hattardyń ishine bomba orap jibergen shyǵar? Keńes ókimetine qaterli qaýip tóndiretin bir sumdyq bar bolar?

Ondaı eshteńe sezilmeıdi. Tek partıanyń on ekinshi sezi ult eriktiligin birshama keńeıtti, sony durystap is júzine asyraıyq degen sıaqty birdeńeler bar.

Sultan-Ǵalıev Rysqulovqa astyrtyn nusqaý beretindeı dáneńe baıqalmaıdy. On ekinshi sıeze qyzý aıtys týdyrǵan máselelerdi Rysqulov osydan úsh-tórt jyl buryn-aq kótergen. Ult respýblıkasy degen jalań sóz bolmasyn, ult respýblıkasy degen aıaq-qoly Ortalyq, ıaǵnı Máskeý arqyly qımyldap turatyn qýyrshaq bolmasyn. Onyń da óz kózi, óz aýzy, óz qol-aıaǵy bolsyn dedi.

Sol úshin Túrkistan respýblıkasy prezıdenttiginen bosap, Máskeýge, Stalınniń qolastyna aýysty.

Iá, solaı.

Bári ótti-ketti. Bul hattardyń bas qatyratyndaı eshteńesi joq.

Rysqulov ta pende ǵoı. Qaıdan bilsin, bul hattar OGPÝ-diń suryptaýynan ótip, erekshe nazarǵa alynyp baryp, jetip otyrǵanyn.

Áıtse de keregi bolyp qalar dep, eki hatty papkasyna sala saldy.

Sultan-Ǵalıev túrmede otyr degen sózden seskenip te qaldy. Júregi túskir qobaljyp baryp basyldy. Biraq nege qobaljıdy? Keńes ókimetine, partıaǵa qarsy istegen jamandyǵy joq. Ondaı aram oıdan aýlaq.

Túrkistanda premer-mınıstr bolǵaly jumysy jaman emes. İsi ilgeri basyp tur. Basmashylardyń basy shabylyp, toby ydyraı bastady. Halyq jaqsylyq dámin tatqandaı, Keńes ókimetine ish tartyp, jumyla jumys istep jatyr. Ashynǵan qaryn toıynyp, ashylǵan etek jabyla bastady. Tótennen bir ylań shyqpasa, zaman osylaı óz yrǵaǵymen oza berse, adam balasy yqylymnan ańsaǵan aqjarylqap kún týyp, qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn shyǵar. Iá, kesirinen saqtasyn!

Kesirinen saqtasyn! Artta talaı-talaı arpalys jyldar qaldy. Jaqsylyqqa, jan jadyrar jaımashýaq zamanǵa jetsek eken dep, ólermen úmitpen alǵa moıyn sozyp, qasarysyp kele jatqaly qashan. Beınettiń zeıneti bar demeýshi me edi? Endi keler sol zeınet, zamannyń shyraıy jaqsaryp keledi. Tótennen soqpasa...

Tótennen soǵar áldeqalaı zilzala bolmasa, topan sý qaptap, ıakı jer silkinbese, áldebir surapyl ashtyq jaılap, oba-indet taramasa, dál qazir tótennen soǵar ne bar?

Azapty aýyr soǵystar artta qaldy... Estıar baladan eńkeıgen shalǵa deıin beınet eńbekke bet qoıdy. Sharýa qylysh ornyna oraq, jumysshy myltyq ornyna balǵa ustady. Zeınetke jetkizetin beınet. Beınetqor el eńbektenip-aq jatyr.

Rysqulov qat-qabat jumystan sál-sátke qoly bosasa kitap oqyr, ózi de kitap jazýǵa otyra qalar. Áne, sonda oı torlaıdy. Ýaıymsyz da emes. Kúdikshil bolmasa da áldebir shúbá-kýdik eles beredi. Bolashaq qalaı bolmaq?

Lenın aýrý. Derti qatty. Tipti kóktemde ótken on ekinshi sezge de qatysa almady.

Sultan-Ǵalıev? Endigi jerde Rysqulov úshin bul esim úp-úlken suraq bolyp, júrse de, tursa da kóz aldynda turdy da qoıdy. Qamalǵany qalaı? Mirsaıd Sultan-Ǵalıev jazyqsyz jas áıeldi arashalap, zorlyqshyl ozbyrdy atyp tastaǵanda da qamalmap edi ǵoı. Ras, kúnákárdi atyp tastady. Báribir kim bolsa da kisi ólimi. Ol úshin qamaýǵa, tekserýge alynýy tıis. Biraq Stalın OGPÝ-ge «Sultan-Ǵalıevke tımeńder!» — dedi de isti tyıyp tastady.

Sultan-Ǵalıev qazir túrmede otyrsa, Stalın endi nege bosatyp almaıdy?

Tipti Rysqulov jol júrer aldynda, óz dastarqanynyń basynda shaı iship otyryp ta osy bir suraqtyń tereńine súńgip ketse kerek, áıeli Nadá:

— Turar, saǵan ne bolǵan, shaıyń sýyp qaldy ǵoı? — degende ǵana baryp, pıalaǵa qolyn sozdy.

Nadányń aıaǵy aýyr. Jalǵyzilik. Janyndaǵy Eskendir qoldy-aıaqqa turmaı júgire beredi. Kóshege shyǵyp ketse... ne bolady? Adasyp kete me, at-arba, mashına qaǵyp kete me? Kózden tasa qylsań, áıteýir birdeńeni búldiredi.

Nadá Eskendirge baýyr basyp qaldy. Bala da ony kóp jatyrqamaı, ógeı sheshege tez telindi.

Mankenttegi ájesi Elızaveta Eskendirdi týǵan ákesiniń, kelin bop jańa túsken ógeı sheshesiniń qolyna tabystaǵan. Eskendirdi qımaı, eljirep, kóp jylady.

Rysqulov:

— Mama, óıtip kúıine bergenshe, bizdiń qolymyzǵa kóship alsańshy. Mankentte japadan-jalǵyz qalaı kún kóresiz? — degen.

— Eı Turar, adamnyń aıtqany bolmaıdy, Allanyń degeni bolady demeýshi me edi? Bizdiń orystar ony: chelovek predpolagaet, bog raspolagaet deıdi ǵoı. Meniń armandaǵanym bul ma edi.. Qyzy túskir kóz kórmes, qulaq estimes jerge ketti. Seniń súıiktiń Natalá Alekseevnany aıtam... Bir-birinen aıyrylǵan zaman. General baıdan da aıyryldym. Bizdiń áýletten bas kótergen Arkadıı Prıhodkony óziń attyryp tastadyń. Endi óler shaqta seniń bosaǵańdy kúzetip qalaı otyram? Arýaqtar menen adasyp qalar. Ólgenderdiń rýhy meni Mankentten izdeıdi ǵoı, ólgenderdi adastyrmaı-aq generaldyń shańyraǵyn kúzetemin. Al Eskendir bolsa qaıteıin, óz ózegimdi jaryp shyqqandaı-aq bolyp ketip edi, nemere óz balańnan da shyryn bolady eken. Biraq ákesiniń baýyrynda óssin. Senen jatbaýyr bolyp ketse, men kúnáǵa batarmyn. Áke men balany ajyratyp qaıtemin?! Ári dese, men dindar adammyn. Bólshevık bastyqtyń úıinde ıkona ustaýǵa bolmas. Osy Kolosovskııler áýletine bola saǵan tańylmaǵan bále-jala onsyz da az bolǵan joq... Bólek turamyn. Biraq Eskendir barda, qol úzip te kete almaspyn. Kelip-ketip júrermin. Mankent onsha alys ta jer emes qoı.

Qaıyn enesi osylaı dedi. Endi Eskendir Nadányń janynda qaldy. Al bul bolsa, aıaǵy aýyr. Kesirinen saqtasyn, Eskendir jalǵyz bolmas. Shesheden jalǵyz qalsa da, ákeden jalǵyz bolmas. Ne ini, ne qaryndas keler dúnıege. Áli anasynyń qursaǵynda jatqan jandy jaryq dúnıede ne kútip tur — ony bir qudiretten basqa eshkim de bilmeıdi.

Rysqulov úıden shyǵarda bir qolyna Eskendirdi kóterip, bir qolymen Nadány baýyryna tartyp, ekeýin kezek-kezek súıip, biraz turdy. Nadá ornynda Natasha turar jóni bar edi, taǵdyrdyń oıyny boıynsha, jaıdarman, jaısań sulý Natasha emes, buıyǵy, momyn, qarapaıym ǵana Nadá munyń keýdesine basyn basyp, úndemesten kúrsinip saldy. Jaı kúrsinis pe, áldeqalaı ýaıymnyń ýyty ma, kim bilgen? Ýaıymnyń da ýáji bar: ishtegi bala bir ýaıym, syrttaǵy bala eki ýaıym. Al eń úlken ýaıym — osy bir áp-ádemi, tatý-tátti ómir uzaǵynan ba, álde...

Rysqulovtyń eteginen ózi ustaǵandaı boldy. Rysqulov muny qulaı súıip, kúıip-janyp almaǵan syndy. Kim biledi, araǵa ázázil túspese, ekeýiniń juby jazylmastaı baıandy bolar. Ári dese, Tashkentke týǵan ápkesi Olga Konstantınovna men jezdesi, Jansha, Jahanshah Dosmuhambetov kóship kelmekshi. Endi jalǵyzsyramas. Týǵan baýyr, janyndaı jaqsy jezde — kóp medet qoı.

* * *

Tashkentten attanǵanda mı aınaldyrǵan ystyq edi. Máskeýde da ońaı emes, kún edáýir qyzýly eken. Rysqulov «Metropol» meımanhanasynan shyǵarda eki kostúmniń qaısysyn kıerin oılap, biraz kidirdi. Biri Tashkentte kıetin jep-jeńil bozǵylt edi de, biri baıaǵy shevıot qara kostúm bolatyn. Osy qara kostúmdi kıip, ol Lenınniń qabyldaýynda bolǵan, osy kostúmdi kıip, on ekinshi sezge de qatysyp, onyń bıik minberinen sóz sóılegen. Sol joly Ortalyq Komıtet quramyna saılanǵan. Ol kezde Ortalyq Komıtet sanaýly adamnan ǵana quralar edi.

Osy kıim birtúrli jaqsylyq nyshanyndaı kórindi de, ol shevıot kostúmge qol sozdy.

Saǵatyna qarap edi, Keńestiń ashylýyna áli bir saǵattaı ýaqyt bar eken. «Kreml myna turǵan jer ǵoı, mashına shaqyrtpaı-aq jaıaý tartaıyn», — dep oılady. Osy «Metropolge» ózimen birge kelgen Akmal Ikramov pen Sultanbek Hodjanovqa habarlasyp, birge jaıaý keteıik demekshi bolyp, telefonǵa betteı bergende, ol jetkenshe-aq telefon ózi de bezildep qoıa berdi. Tosynnan shar-r etken daýystan selk ete jazdap, tutqany kóterdi.

— Alo, Rysqulov tyńdap tur.

— Amansyń ba, Turar! — dedi ar jaqtan tanys daýys qazaqshalap. Áýeli Sultanbek shyǵar dep qalǵan. Sóıtse, Názir Tórequlov eken.

— Oý, Názir, óziń amansyń ba? Haliń qalaı? Úı ishiń aman ba? Iá, ábden máskeýlik bolyp aldyńdar...

Ekeýi telefonmen shurqyrasty da qaldy.

Tórequlov qazir Máskeýde turady. Jıyrmasynshy jyly Rysqulovpen aıtystan soń, aqyry Ortalyq Rysqulovty Máskeýge shaqyrtyp, Túrkistanda ókimet túgeldeı jańaryp, Názir Tórequlov Túrkistan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń jaýapty hatshysy bolyp saılanǵan.

Biraq bul qyzmette ol uzaq otyrmady. Turardyń ornyna otyrǵan TúrkSIK tóraǵasy tájik Abdolla Raqymbaev, Túrksovnarkom tóraǵasy túrikpen Qaıǵysyz Atabaev, Ortalyq Komıtettiń jaýapty hatshysy Názir Tórequlov úsheýi de bul bıik oryndardan birden alyndy. Jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq, kezinde Rysqulovqa qarsy opozısıa quryp júretin bul azamattar da óz jumystarynda oısyraǵan olqylyqtar jiberip qoıdy. Solardyń ishindegi eń soraqysy — qolǵa túsken basmashylardyń basshylaryn bosatyp jibergenderi edi. Muny Ortalyq keshpedi de, oryndarynan túsirdi.

Názir Tórequlov qazir Máskeýde Shyǵys baspasynyń dırektory edi ǵoı. Jas jazýshy Sábıt Muqanov Názirge baryp kitabyn shyǵarta almaı, Stalınniń qabyldaýyna suranatyn kez de, sirá, osy tus bolar...

Tirshilikte, jumys babynda, mansaptar jolynda ne bolmaıdy? Aıtys ta, tartys ta bolady. Biraq qysqa ómirdi qyrqysyp ótkizgennen Qudaı saqtasyn. Jap-jaqsy dos-jaran, jap-jaqyn jamaǵaıyn, qandas baýyr, jora-joldas adamdar bir-birimen nege ǵana ata jaýdan jaman qastasyp ketedi eken? Adamda aýrýdyń túri kóp. Sonyń bárinen jamany — mansap aýrýy bolsa kerek. Mansap jolynda aıtyssań aıtys, tartyssań tartys, biraq jaýyǵýdyń, óshtesip, bet kórispesteı bolýdyń ne keregi bar? Óser eldiń balasyna kelispeıtin kesel ǵoı ol!

Rysqulovtar, Tórequlovtar muny jaqsy bilgen. Bilgen de, bir kezdegi kıkiljińdi umytýǵa tyrysqan. Tórequlovtardyń qýdalaýyna ushyrap, Máskeý ketken Rysqulov ta Ortalyq synynan ótip, endi qazir Túrkistanǵa qaıta oralyp, Halyq Komısarlar Keńesin basqaryp tur.

Názir Tórequlov Turardyń Máskeýge kelgenin bilip, endi ózi telefon soǵyp, amandyq-esendik surap jatyr. Kóńilinde kek, kókireginde dyq joq ekenin bildirgeni ǵoı. Dúrdaraz bolyp dúrdıip, syrttan burtıyp júrse, azamattar basy qosylar ma? Azamattary alaýyz bolǵan eldiń berekesi kirer me? Azamattary ala taıǵa minip, alaýyz bolyp júrgen alashtyń sory bes batpan bolmaı ma?

— Turar, telefonmen áńgimege meıir qanbas. Keńesten shyqqan soń keshke úıge kel, meıman bol. Ótken-ketkendi eske alyp eksheıik, Túrkistan jazýshylarynan kimderdiń kitabyn shyǵaramyz, sony aqyldasaıyq, — dep jatyr Tórequlov.

Qyzmette sulý qyz sıaqty, árkim qyzyǵatyn shyǵar. Qyzyǵý sezimi kóbinese aqyldy jeńip ketetin shyǵar. Názirdiń qyzmet babynda qyńyrlyǵyn bylaıyraq ysyryp tastap, Rysqulov ony tereń bilimi, adamgershilik parasaty úshin jaqsy kóretin. Tórequlovtyń joly — taspadaı túzý jol emes. Áýeli «Qazaq» gazetinde qyzmet istep, «alashty» qurýǵa aıanbaı kirisse de, keıin qyp-qyzyl bólshevıkke aınalyp, ásire solshyl bolyp aldy. Kóp til biletin, asa zerdeli alǵyr azamat.

Ádette telefonmen uzaq sóılesýdi qalamaıtyn Turar bul joly ýaqytty qalaı ozdyryp alǵanyn baıqamaı qaldy.

— Keshir, Názir, — dedi ol saǵatqa kózi túsip ketip. — Keńeske keshigetin túrim bar. Keshke kezdesermiz. Stalınniń minezin bilesiń ǵoı, keshikkendi jaqtyrmaıdy.

Ol endi Sultanbek pen Akmaldy izdeýge de murshasy kelmeı, meımanhanadan shyǵyp, Kremlge asyqty. Jaıshylyqta «Metropolden» tóbesi kórinip turatyn Kreml asyqqanda tym alys bolar ma...

* * *

Kremldiń Úlken zalynyń aýyr esigin asha bergende Stalın Keńesti ashyp, sóz bastap tur eken. Rysqulov eki-úsh mınýt keshigipti.

— Ruqsat pa eken? — dedi Rysqulov tabaldyryqtan attaı berip. Zal toly halyq basyn buryp, buǵan júzdegen kóz qadala qaldy. Qansha batyr bolsań da kóptiń kózi qadalǵany qıyn. Stalın edáýir únsiz turyp aldy. Ol úndemegen saıyn zal da sirese tústi. Jasyl-sarǵysh kózderin syǵyraıtyp, Rysqulovqa suqtana turyp-turyp, álden keıin baryp:

— A-a, Túrkistannyń Shyńǵysqany, tórlet! — dedi.

Nege olaı dedi? Aýzynan qalaı shyǵyp ketti? Álde jorta aıtty ma? Eshkim bilmeıdi. Bálkim, Stalınniń ózi de baıqamaı, zilsiz aıta salǵan shyǵar. Ekeýi Narkomnasta birge jumys istedi. Bireýi — bastyq, bireýi — orynbasar boldy. Bálkim, burynnan ázil-qaljyńdary jarasty shyǵar? Bálkim, jaqsy kórgennen ish tartyp aıtyp turǵan bolar?

Ol ras. Rysqulovtyń batyldyǵyna, alǵyr, shapshań oılylyǵyna qarata Stalın ony óz qyzmettesteri arasynda «Shyńǵysqan» dep ataıtyn. Biraq kópshilik aldynda, resmı jınalysta aıtqan emes. Ekeýiniń móltek syryn myna qalyń kópshilik, kileń yǵaı men syǵaı, búkil Odaqtan jınalǵan basshy qyzmetkerler bile bere me? Kekesin dep túsinip qalmas pa eken? Aıtylǵan sóz — atylǵan oq, endi ne de bolsa aıtylyp ketti. Átteń, ázil de bolsa, aýyzdan shyqpaǵany abzal edi, amal joq... Stalın oılanyp aıtsa da, oılanbaı aıtsa da — osy bir jalǵyz aýyz keleńsiz sóz kesirge bastamasa neǵylsyn...

— A-a, Túrkistannyń Shyńǵysqany, tórlet!

— Tórge grýzınniń knázi otyryp qalǵan eken, maǵan osy bir jer de jeter, — dep Rysqulov alǵa ozyńqyrap baryp, bos orynǵa jaıǵasty.

Lezde alaı-túleı bir surapyl soǵyp ótkendeı-aq, zal siltideı tyna qaldy. Stalın dese, degen shyǵar. Onysy orynsyz kórinse de, keshirimdi bolar. Óıtkeni Stalın — Stalın ǵoı. Al Rysqulovtiki qaı júrek jutqandyq? Múdirmesten sart ete qaldy-aý! Aıylyn da jıǵan joq. Beker aıttym-aý dep qymsyný da bilinbeıdi. Boıyn tik, basyn shalqaqtaý ustap, aspaı-saspaı baryp otyrdy-aý. Ulyqpen ustasa ketpeı, «Keshirińiz», — dep basyn ıip, búgile qalý kerek pe edi? Betegeden bıik, jýsannan alasa bola qalsa, jany tynysh júrmes pe edi?

Biraq baıaǵy-baıaǵy, basyna noqta sımaı-aq ketken ákesi Rysqul degen kisi tıtteı balasynyń qulaǵyna quıyp qoıǵan ósıeti bar ǵoı:

Shalqaıǵanǵa — shalqaı,

Paıǵambardyń uly emes!

Eńkeıgenge — eńkeı,

Ákeńnen qalǵan qul emes! —

dep, qaı áke balam jaman-jasyq bolsyn dep tileıdi deısiń. Árkim-aq balasyna aqyl aıtar-aý. Biraq balanyń da balasy bar ǵoı. Bireýi aqpaqulaq, aıtqanyńdy qazir umytyp ketedi; bireýi kıiz qulaq, qansha aıtsań da túsinbeıdi. Al endi quımaqulaq áke aqylyn bir tamshysyn da tókpeı-shashpaı kókirek qaltasyna quıyp alatyn kórinedi. Rysqulov sol shyǵar. Stalın bolsa qaıteıin, paıǵambardan týǵan joq qoı degen shyǵar... Ákesi Vıssarıon Djýgaev degen kisi el qydyryp, árkimniń etigin tigip kúnin kórgen kisi edi ǵoı degen shyǵar. Ne dese de bolary boldy, boıaýy sińdi.

Zaldyń aldyńǵy qatarynda otyrǵandar Stalınniń sheshek daqty, aqsary júzi dý ete qalǵanyn anyq baıqady. Stalın qany betine ońaılyqpen shapshymaıtyn kisi edi... Birazǵa deıin únsiz turyp qaldy. Qolyndaǵy bir paraq qaǵaz edáýir diril qaqty. Sodan soń baryp, boıyn tiktep, oń jaq qasyn kerip turyp, Keńes jónindegi sózin odan ary jalǵastyra jóneldi. Bir paraq qaǵazdy saý qolymen tutyp, dimkás sol qolynyń suq saýsaǵyn kezep qoıyp oryssha sóılegende grýzınshe aksenti burynǵydan da qoıýlanǵandaı áser qaldyrdy.

Qaralatyn másele tym iri, óte kúrdeli bolatyn. Ult máselesi, sonyń ishinde ultshyldarmen kúres joly. Áńgime ózegi — tatar «ultshyly» Sultan-Ǵalıev máselesi. Stalınniń kirispesinen keıin, bul másele boıynsha Valerıan Kýıbyshev baıandama jasady.

Rysqulovtyń baıandama sarynynan baıqaǵany: Sultan-Ǵalıev teris pıǵyldaǵy adam. Keńes ókimetiniń ishtegi jáne tystaǵy jaýlarymen astyrtyn baılanys jasap turǵan. «Edil-Oral» degen derbes memleket qurý jónindegi ıdeıanyńda avtory Sultan-Ǵalıev kórinedi. Baıqaısyz ba, Keńes memleketiniń qaq ortasynan derbes memleket qurmaq bolǵan! Qorqynyshty ma? Árıne. Senesiń be, joq pa? Aqylǵa syıymsyz. Múmkin, jala shyǵar? Túrkistandy Keńes memleketinen bólip áketpekshi boldy dep Rysqulovqa da jala jabylmap pa edi? Olaı emes ekenin Rysqulov bultartpaı dáleldese de, sol bolmaǵan is oǵan áli tańylyp júrgen joq pa? Kinásiz kiná oǵan áli qansha tańylaryn kim bilip bolǵan?

— Sultan-Ǵalıevtyń Zákı Valıdovke jazǵan haty qolǵa tústi!

Rysqulovtyń ishi muzdap qoıa berdi. Demek Sultan-Ǵalıevtyń hattary ańdýda bolǵan eken ǵoı. Sultan-Ǵalıev Rysqulovqa da eki hat jazyp edi ǵoı. Endeshe, olar da esepte turǵan boldy ǵoı. Kýıbyshev ony aıtatyn shyǵar...

Biraq Kýıbyshev ony aıtpady.

Zákı Valıdov kúni keshe Bashqurt avtonomıalyq Keńestik Sosıalısik respýblıkasynyń Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy bolǵan. Qazaqstanda «Alashorda» úkimetin qurýǵa tilektes edi. Qazir elden ketip, Túrkıada turady. Sultan-Ǵalıevtyń onymen baılanysty bolýy — aýyr qylmys. Shyn ba, jala ma?

Sultan-Ǵalıev Rysqulovtan eki-úsh jas úlkendigi bar, Bashqurtstandaǵy tatarlardan shyqqan, asa bilimdi alǵyr adam. Tatardyń jalyndy revolúsıoneri Mollanur Vahıtovpen qol ustasyp Tatarstanda Keńes ókimetin qurǵan kisi. Mollanýr oqysta opat bolǵan soń, onyń ornyna Máskeýdegi Ortalyq Musylman komısarıatynyń tóraǵasy, Kúnshyǵys halyqtary komýnıstik uıymdary Ortalyq búrosynyń tóraǵasy boldy. Taıaýda tutqynǵa alynǵanǵa deıin Ult máseleleri jónindegi Komısarıattyń kollegıa múshesi edi.

Osy 1923 jyldyń 4-mamyrynda jumys ornynda otyrǵan jerde tutqyndalǵan. Tapa-tal túste, óz kabınetinde.

Onyń aldynda ǵana Stalın oǵan ońasha otyryp:

— Mırsaıd, abaıla! — degen. — Seniń hattaryndy OGPÝ qolǵa túsiripti, — degen.

Sonda qalaı? Stalın oǵan jany ashyǵany ǵoı! Jany ashyp, bále-jaladan qorǵap saqtandyrǵany ǵoı!

Al endeshe Sultan-Ǵalıevty tapa-tal túste, óz kabınetinde, Kremlde qamaýǵa alýǵa OGPÝ-dyń qalaı batyly barǵan?

Mine, bul jumbaq. Úlken jumbaq. Bolashaq kóp jumbaqtardyń, san-sapalaq soıqandardyń basy osy bolyp júrmesin.

Asyly, ár adam — sheshýi joq jumbaq. Esińizde me, Abaı: «Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla», — dep eskertpeı me?

Sheshender birinen soń biri shyǵyp sóılep jatyr, sóılep jatyr. Kóbi Sultan-Ǵalıevke laǵynet aıtyp, qarǵys tańbasyn qyzdyryp, Sultan-Ǵalıevtyń qorǵansyz tánine shyjǵyra basyp jatyr.

Rysqulovtyń kóz aldyna sonda sonoý Talǵar taýdyń shatqaly kele qaldy. Jylqyshy ákesi Rysqul basyna quryq tımegen asaýlardy buǵalyqtap, qos qulaqtan tyrp etkizbeı ustap turǵanda, basqa jigitter kórikke qyp-qyzyl bop qyzǵan dóńgelek bas symtemirdi asaýdyń saýyryna byj-j etkizip basyp kep qalýshy edi. Asaý túlik sonda shyńǵyryp kep jiberetin. Kóńirsip kúıgen et ıisi murnyńdy jaryp, júregińdi aınytatyn. Saımasaı bolystyń kileń maqpal qara, sylań sulý jylqysynyń oń jaq saýyryna alma beıneles tańba túsip, yrsıyp qalatyn. Endi ol jylqy jer túbine ketse de joǵalmaıdy. Kúıdirgen tańba — ómirlik!

Saımasaıdyń jylqysyna bir jigit tańba salsa, myna Sultan-Ǵalıev miskinge jabyla tańba basyp-aq jatyr. Óle-ólgenshe, ómir-baqı, tipti ólgennen keıin de óshpeıtin tańba.

Apyr-aı, ásirese sol Sultan-Ǵalıevpen istes bolǵan, bir násilden shyqqan Seıd-Falıev degenniń órshelengenin kórseń. Tóbe shashyń tik turyp, jaǵańdy ustaısyń.

Osy Seıd-Falıev kúni keshe Tatarstanda qara halyqty ulardaı shýlatyp edi. «Prodrazverstka» deıtin zalym salyqty ústemelete salyp, kedeısiń be, ortashasyń ba, baısyń ba demeı, jappaı qarsy shyqqandardy «kontra» dep topalań tıgen qoıdaı qylǵan. Muny estigen Sultan-Ǵalıev Stalınge, taǵy basqa bastyqtarǵa aıtyp, qoımaı júrip Seıd-Ǵalıevty ornynan aldyrǵan. Endi sol Seıd-Ǵalıev myna Keńeske qatysyp, Sultan-Ǵalıevty jerden alyp, jerge salyp tur.

Sonda munyń kekshildik, óshpendilik, esep aıyrysý ekenin Stalın shynnan bilmeı otyr ma? Seıd-Ǵalıevty ornynan aldyrǵan Sultan-Ǵalıev ekenin bile otyryp, Seıd-Ǵalıevty jer túbinen taptyryp alyp, myna bıik minberden saıratyp qoıatyn ne jóni bar?

Bul da jumbaq. Júre berseń, kóre beresiń, kórgeniń kóp, Rysqulov, biraq kórmegeniń áli alda...

Seıd-Ǵalıevten soń Sultan-Ǵalıevty aıyptaýǵa, «sultanǵalıevshylardy» aıaýsyz áshkereleýte shaqyryp, óz jerlesteri Ibragımov, Shamıǵulov degender sóıledi.

Rysqulov sonda óziniń jandaı jaqsy kóretin atasy Ahmet Baıtursynovtyń erterekte jazǵan bir aýyz óleńin esine túsirdi. Sonoý 1910 jyly Ahmet Qarqaralyda naqaqtan, jaladan ustalyp túrmege túsken ǵoı. Sonda jazǵan bir óleńi qurannyń súresindeı jattalyp qalypty.

Qınamaıdy abaqtyǵa japqany,

Qıyn emes darǵa asqany, atqany.

Osylardyń bárinen de qıyn biraq,

Óz aýlymnyń ıtteri úrip, qapqany.

Qaıran, Ahań... Demek ár elde de «óz aýlynyń ıtteri» bar bolǵany ǵoı.

1920 jyly Turar Rysqulov pen Ahmet Baıtursynov ekeýi birigip jazǵan bir qujat bar. Ol esh jerde jarıalanǵan emes. Biraq keıin-keıin, zaman keri keterde, ásiresolshyl, dogmat tarıhshylar tabylar da, sol qujatty arhıvten sýyryp alyp, «ultshyldyqtyń týy» dep baıbalamdap, Rysqulov pen Baıtursynovqa qara kúıeni aıamaı-aq jaǵar...

1920 jyldyń kúzinde Komınternniń Kongresi bolmaq. Sonda Lenın baıandama jasamaq. Dúnıejúzilik kókeıkesti máselelerdiń mánin jete biler, keýdeleri keń saraı, aqyldy degen qaıratkerlerge Lenın sol baıandamasynyń tezısterin jiberedi. Maqsat — artyǵy bolsa alyp, kemi bolsa tolyqtyryp, aqyl biriktirý. Lenınnen artyq bilimpaz qaıda bar?! Biraq Lenınniń ózi de óz serikterimen aqyldasqan. Jalǵyz men ǵana danyshpanmyn dep keýde qaqpaǵan.

Sol tezısterin Lenın qazaqtardan Baıtursynov pen Rysqulovqa jiberip, pikir, keńes suraǵan. Sonda qazaqtyń eki jaısańy tize qosyp otyryp, Lenınniń baıandamasyna tolyqtyrma retinde hat jazǵan. Túrkistan men Qazaqstanda patsha otarshyldyǵynyń áli joıylmaǵanyn, halyq kúshtilerden áli qysym kórip otyrǵanyn jazady. Ortalyqtan, ıaǵnı Máskeýden kelgen komısarlar patshanyń generaldarynan aspasa, kem emes, — deıdi. «Komýnıs-kolonızatorlar» deıdi. Demek, — deıdi Rysqulov pen Baıtursynov, — bizdiń Shyǵysta aıtqandaı, «Nájisti nájispen jýyp bolmaıdy», — deıdi.

Mine, osydan keıin ásire belsendi, ákireńbaı tarıhshylar, basshylar jerden jeti qoıan tapqandaı, «áshkereleý» áreketine qulshyna kirispegende qaıtsin? Al biraq bul sózderi úshin Rysqulov pen Baıtursynovty Lenın aıyptaǵan joq edi.

Qazir Lenın prezıdıýmda otyrsa... Konfýsıı aıtqandaı, «qarańǵy úıden qara mysyq» izder me edi myna Keńes? Sultan-Ǵalıevty túrmege tyǵyp qoıyp, onyń tulybyn ortaǵa salyp, kókpar qylyp, otqa salyp úıiter me edi? Lenın ondaı sumdyqqa jol bermeýshi edi ǵoı. Sultan-Ǵalıevtyń syrtynan silikpesin shyǵarǵansha, abaqtyda eki kózin jáýdiretip qoımaı, osynda ákelip ózin nege sóıletpeıdi? Mundaǵylar oǵan neler sumdyqty tanyp jatyr. Al ózi ne aıtar edi? Taǵylǵan zilmaýyr qylmystardy moıyndar ma edi, álde yshqyna jantalasyp, adal ekenin dáleldep aıqasqa shyǵar ma edi? Endeshe, Stalın aıqastan nege qorqady?

Bul da jumbaq.

Rysqulov baıandamashy Kýıbyshevty jaqsy biledi. Túrkistannan biledi. Rysqulov Túrkistannyń prezıdenti bolyp turǵanda, Kýıbyshev Túrkkomıssıa múshesi edi ǵoı. Al Rysqulov sol Túrkkomıssıamen aıanbaı aıtysqan adam. Kýıbyshev ony keıde qoldap, keıde synap júrgen. Aqyrynda Máskeýge hat joldap, «Rysqulov asa daryndy adam, ony Máskeýge aldyryp, jumys berse, aıtýly komýnıs bolyp shyǵar edi», — dep te jazdy. Demek Rysqulov asa daryndy, biraq Máskeý «tárbıesinen» ótpese, bir jaqqa qısaıyp ketetin kórinedi.

Árıne, Kýıbyshev Lenın gvardıasyndaǵy óte kórnekti qaıratker. Al dál qazir óziniń shyn sózi emes, áldekimniń sybyrlaǵanyn qaıtalap turǵan sıaqty. Rysqulovqa solaı kórindi.

Osy Keńeste Frýnze de sóıledi. Ol da jaqsy tanys, tipti dos dese de bolady. Ras, Týrkkomıssıada júrgende Frýnze Rysqulovty aıamady. Biraq keıin ekeýi qıyspastaı bop ketken. Frýnze qazir qaıdaǵy bir «sultan-ǵalıevshyldyq» degendi shyǵaryp, «partıanyń ult máselesi jónindegi XII sıez belgilegen saıasatyn, ult máselesindegi keńshilikti dereý qýshıta bastaǵan joqpyz ba?» — dedi. Mine, bul kóregenniń sózi edi. Ulttyq respýblıkalardyń quqysyn qysa bermeıik, erkindigin aýyzdyqtaı bermeıik degen edi XII sıez. Arada úsh aı ótpeı jatyp, Sultan-Ǵalıevty perde qylyp, betke ustap, «sultan-ǵalıevshylardy» jer-jerden izdeı bastasa, sol ulttardyń bas kótererlerine qarsy naýqan ashylmaq.

Frýnze osyny meńzep tur. Rysqulov rıza. Áne, másele qaıda?

Ýkraınadan kelgen Skrypnık te áriden oılaıtyn suńǵyla, bilimdar kisi ǵoı. Áne, ol Frýnzeniń oıyn ary qaraı asha tústi. Ult respýblıkalary endi teń quqyly boldyq dep tym taıtańdap ketpes úshin, «Sultan-Ǵalıev» isin oılap taýyp, ulttardyń aıaq-qolyna kisen salmaqshysyńdar! — dep saldy.

Keńes bastalǵaly beri eshkimdi kózge ilmeı, munda maǵan teń keletin eshqaısyń joq degendeı manaýrap otyrǵan Troskııdiń ózi Skrypnıkti qoldap: «Óte durys aıtady!» — dep aıqaılady da tyna qaldy. Ay, kádimgideı sóz alyp, minberge shyǵyp, áıgili sheshendik tulparyna minip, «óte durystyń» ar jaǵynda ne jatqanyn jilik-jilik etip, taratyp jiberse, Stalınniń «jumbaǵy» sheshiler de edi ǵoı. Biraq Troskıı kesirli pań qalpynda sazardy da qaldy. Alyptardyń birinen sanalatyn Kamenev Stalındi qoldaıtynyn jasyrǵan joq. Stalındi qoldaý arqyly Kamenev pen Zınovev Troskııdi shetqaqpaılatpaq shyǵar. Lenın qaterli aýrýǵa shaldyqty. Zymıandyqqa boılap, túbine jetken kim bar? Suńǵyla, telegeı, aqyldy adamdardyń da esep-qısaby keıde kesirge aınalyp keter me... Lenın olaı-bylaı bop ketse, Troskııdiń shoqtyǵy bárinen bıik, Lenınniń ornyn sol basyp qalady-aý degen ish qaýip Kamenev pen Zınovevti biriktirip, Stalındi qoldaýǵa májbýr etken be?..

Sonda Stalın aıtqanymyzǵa kónip, aıdaýymyzda júredi, qulaqkesti qulymyz bolady dep dámelendi me eken?..

Lenınniń aınalasyndaǵy alyptar tobynda Stalın aıdary jarqyrap alǵa da shyqpaı, qarasy buldyrap artta da qalyp qoımaı, aqyryn júrip, anyq basyp, myqtylarmen qaptaldasyp, yqtaý jaqqa yńǵaılanyp, órshelenip óńmendemeı, qıa jarǵa tike shappaı, qıalap qana, jolbaryssha yń-jyńsyz jyljyp kele jatqan. Jalyn kúdireıtip, ózin arystanǵa balaıtyn Troskııler Stalındi asa mensine bermeıtin. Stalın aldymyzdy orap ketedi-aý degen qaýip tóne qoımaǵan. Fýnksıoner Stalın áldeqalaı alǵa shyǵyp bara jatsa, «táıt!» — dep tastaý qıyn emes dep oılaıtyn.

Qorymdy qıa jartas soqpaǵymen barys yń-jyńsyz qımyldaǵanda, birde-bir qıyrshyq qozǵalmas. Tasyr-tusyr júrip, jarda tyǵylyp jatqan, ne jaıylyp júrgen arqarlardy kúni buryn úrkitip almas. Taý barysy jemtigine tek ońtaıly kezde ǵana, nysanaǵa dóp túserine ábden sengen kezde oqsha atylyp, bir-aq shapshıdy. Sonda qylysh tyrnaqtan qarsylastyń qany sýsha shashyraıdy.

Al aqyldy adamdar sony sezbeıdi.

Biraq Lenın sezip qalǵan. Sezip qalǵan da, tósek tartyp jatyp, sezge hat jazǵan. Óz serikteriniń árqaısysyna minezdeme bere kelip, Stalınnen seskenetinin jasyrmaǵan. Bılikti túgel qolǵa alyp, kúsheıip ketse, túbi tajal ekenin meńzegen. XII sezge Lenın ózi qatysyp, sıez jumysyn ózi basqarǵanda búkil Odaqtyń joly sátti bolyp, Stalın «búkil elderdiń uly kósemi» bolmas ta edi. Skrypnık myna Keńeste kóripkel sóz aıtty: «Sultan-Ǵalıev isi» degendi jeleýletip, qısyq jolǵa túsip ketemiz be dep qorqamyn», — dedi.

Troskıı: «Óte durys», — dedi de, kekireıdi de qaldy.

Rysqulov mundaıda úndemeı qalýdyń reti joq ekenin sezdi. Sóz alyp, minberge kóterildi.

Sóz alardyń aldynda Sultan-Ǵalıevpen istes bolǵan kezdiń bárin kóz aldynan ótkizdi. Keńes ókimetine qarsy, onyń kósemderine qarsy aıtqan bir aýyz sózin, ne bir qylaýdaı áreketin sezgen emes. Ultshyldyq áreketi boldy ma? Joq sıaqty. Ras, ulttarǵa, ult respýblıkalaryna erkindik, múmkindik molyraq berilsin degendi aıtatyn, jan-jaqqa jazǵan hattary da sol saryndas. Ol biraq Sultan-Ǵalıevtyń óz janynan shyǵarǵan baıbalam emes, XII sıeziń sheshimi ǵoı. XII sıeziń bátýasyn belsene nasıhattasa, nesi aıyp? Ulttar patsha zamanynda ezgide keldi, buratanalar qorlyqtyń, zorlyqtyń, teńsizdiktiń neshe bir sumdyqtaryn bastan keshti. Endi erkindik kerek, respýblıkalar tek Máskeýge telmirmeı, Odaq kóleminde aıaǵyn etik qyspaı, ókpesin tes aıyl men tartpa qyspaı, erkinirek qımyldasyn, ult respýblıkalary, tek Máskeý qılymen ǵana aıaq-qoly qımyldaıtyn qýyrshaq bolmasyn degendi Rysqulov ta aıtqan. Ol aıtqany janjalmen aıaqtalǵan. Rysqulov ol oıynan áli de qaıtqan joq. Onda Sultan-Ǵalıevtyń kebin bul da kıetin shyǵar?

Árıne, Kýıbyshev joldastyń baıandamasynda aıtylǵan aıyptar ras bolsa, Sultan-Ǵalıev tym soraqy ketken. Sheteldik qaskóılermen baılanys jasap tursa, qıyn eken. Árıne, Kýıbyshev joldasqa senbeske laj joq. Ótirikti shyndaı, shyndy Qudaı urǵandaı etip aıtpaıtyn shyǵar Kýıbyshev. Kýıbyshev naqaqtan jala japsa, zamannyń qurdymǵa ketkeni shyǵar. Jalǵyz Kýıbyshev pe eken? Osynda asa syıly kisi Manýılskıı de Sultan-Ǵalıevty sileıtip saldy. Senbeıin deseń, asa qurmetti qaıratkerler. Seneıin deseń, Sultan-Ǵalıevpen eki jyldaı birge jumys istep júrip, Rysqulov onyń sumyraılyǵyn qalaı sezbegen? Kópe-kórneý qaskóı jaý ekenin qalaı baıqamaǵan?

Rysqulov osyndaı kúdikterin aıta kelip:

— Shyndyqqa kóz jetkizý úshin Sultan-Ǵalıevtyń ózin tyńdaý kerek edi, — dedi. — Shynnan shpıon bolsa, aıaý joq. Al myna qadirmendi Keńes Sultan-Ǵalıevtyń túsiniktemesin óz aýzynan estigeni jón edi, — dedi.

Bul áli eshkim aıtpaǵan saýal, úlken jumbaqtyń sheshýshi kilti edi. Al Stalın kiltti túrmege tyǵyp qoıyp otyr.

Rysqulovtyń búırekten sıraq shyǵarǵany Stalınge unamaı qaldy. Unamaı qaldy deý az, Stalın endi Rysqulovqa jaýyǵa bastady. Ony ol jasyrǵan da joq.

Minberde turǵan Rysqulovqa Stalın jasyl-sarǵysh kózin qadap uzaq qarady. Jalyn atqandaı surapyl sýyq kóz edi. Stalın sonda ne oılady? İshine kirip shyqqan eshkim joq. Biraq ne oılaýshy edi? Myna bórini bóltirik kezinde qylqyndyra salý kerek edi. Onyń sáti de túsip edi. 1920 jyly Rysqulov pen Túrkkomıssıa aıtysyn Polıtbúro eki ret qarady ǵoı. Sonda munyń moınyn astyna qaıyra salý kerek edi. Biraq Lenın...

Stalın Rysqulovtyń aldynda sóılegen túrkistandyq Akmal Ikramovqa da bir oǵyn saılap qoıdy. Qashan, qalaı atylady, ony ázir Stalınnen basqa eshkim bilmeıdi.

Ikramov ózine bir oqtyń saqtaýly ekenin sezip aıtty ma, sezbeı aıtty ma, álde aýzyna Qudaı saldy ma:

— Partıanyń ult saıasatyna baılanysty máseleler respýblıkada ushan-teńiz. Sıez salǵan jolmen júreıik desek, áli qolymyzda tizgin joq. Respýblıkanyń qojasy biz emes, Ortalyq. Osyny Stalınge, ıakı Kamenevke aıtaıyq desek, qorqamyz. Tabanda ustap alyp, atyp tastaı ma dep záre joq, — degeni ǵoı.

Stalın yzǵarlana myrs etti. Biraq Ikramovqa ol bu joly tıisken joq. Sarǵysh kóz barys tyrnaǵyn kórsetpedi. Ol kim bolsa soǵan tyrnaǵyn kórsete bermes. Ondaı ojar emes. Nysanasynda arqarlar turǵanda, laqqa bola tas domalatyp, aınalany dúrliktirip neǵylsyn. Ár nárse óz kezegimen. Áýeli tas jınap alý kerek. Tasty molyraq jınap alsań, keıin nysanany atqylaýǵa jaqsy bolady. Al Ikramov eshqaıda ketpeıdi. Ol aınalasy temir tormen qorshalǵan qoryqta júrgen kıik shyǵar.

Rysqulov bul Keńeste másele tek Sultan-Ǵalıevtyń jeke basyna tirelip turmaǵanyna ábden kózi jetti. Álginde bireý «sultan-ǵalıevshyldardyń tamyryna balta shabý kerek», — dep qaldy ǵoı. Demek bul úlken topalańnyń túsaýkeseri ǵana. Sondyqtan «sultan-ǵalıevshyldyq» degen termınniń ózine toıtarys berý kerek. Muny Frýnze, Skrypnık birshama aıtty da. Bul ekeýine túrkistandyq Rysqulov pen Ikramov qosyldy. Tarazy basy áli de teń emes. Tarazynyń ekinshi basynda Stalın, Kamenev, Manýılskıı, Zınovev, Tatarstan ókilderi tur. Bul top áli kóbeıýi múmkin. Stalın kúniburyn daıyndap qoıǵan sheshender osylarmen taýsylmaǵan shyǵar.

Troskıı bolsa, bir-aq ret Skrypnıkti qoldap: «Óte durys!» — degennen artpady. Troskııdiń Stalındi tuqyrtatyn tusy osy sát edi. Sátin ótkizip aldy. Ózine-ózi tym senimdi sabazyń dál osy enjarlyqtyń sazaıyn keıinirek ábden-aq tartar-aý. Oı, sonda barmaǵyn shaınaıtyn shyǵar. Bedeline senip beıqam otyrǵanda, osal degen jaýy ony bes batpan gúrzimen soǵyp, qara jerge belshesinen batyryp jibermese neǵylsyn...

Rysqulov minberden túsip, ornyna baryp otyra bergende, Stalın astyndaǵy kreslony serpip tastap, ornynan zildene túregeldi. Kelesi sheshenge sóz beretin shyǵar. Joq, kelesi sheshendi atamas buryn Rysqulovqa zárin qadady.

— Biz Rysqulov joldastan muny kútpep edik, — dep yńyrana terbetildi Stalın. — Rysqulov dıplomatıalyq bulańquıryqqa salyp ketti. Rysqulov óziniń Sultan-Ǵalıevpen sybaılas, tipti aralarynan qyl ótpes dos ekenin, pikir týys, ıdeıalas ekenin aıtpaı qoıdy...

Aýyr aıyp. Stalın muny aıtqanda anaý-mynaý jeńil-jelpi aıtpaıdy. Qaraǵaı tabytqa bolat shege qaǵyp jatqandaı, qatygez, qatal aıtady ǵoı. Júregińdi sýyldatyp, esińnen tandyra aıtady. Biraq asa ákireńdep, daýys ta kótermeıdi. Jaı sóılep turyp-aq, tóbeńnen jasyn túsirgendeı qylady. Júıkesi juqa janǵa aıtylsa, myna sózden keıin kisiniń tili kúrmelip, abdyrap, qoınynan bózi, aýzynan sózi túsip, berekesi qashýy ábden yqtımal.

Rysqulovtyń tili kúrmele qoımas, biraq júregi túskir muzdap qoıa bergeni ras. Ikramov durys aıtady: «Stalınge kezdesip, tildesip, tildesken soń qamaýǵa alyp, atyp tastaı ma dep úreı bolasyń», — dedi ǵoı. Osynyń ózi Rysqulovty Sultan-Ǵalıevtyń qasyna aparyp qamap qoıaıyn dep turǵan joq pa?

Sonda, sol Keńeste otyrǵan kileń jaqsylar men jaısańdar, qoǵamnyń betke ustar bilimdileri, el qamyn jegen qaıratkerleri, basqasyn bylaı qoıǵanda, Túrkistan men qazaqstandyq: Sultanbek Hodjanov, Sáken Seıfýllın, Seıtqalı Meńdeshev sıaqtylar, sonda Rysqulovqa Stalın qaharyn tógip turǵanda, osy sot, bolashaq orasan opattyń basy bolǵanyn oılady ma eken?

— Rysqulov Sultan-Ǵalıevten osy taıaýda birinen soń biri eki hat alǵany bizge belgili, — dedi Stalın. — Nemene, birin biri saǵynyp qalǵan ba sonda? Ol tek saǵynyshty sálem hat dep oılaısyzdar ma sonda? Laıym da solaı bolǵaı edi.

Stalın mysqyldaı da biledi. Biraq zildi mysqyl. Zil degenińiz pilden de úlken kórinedi ǵoı. Sirá, mamont dep júrgenimiz sol zil bolsa kerek. Stalınniń mysqylynan seskenbeı kór...

— Biraq biz báribir bilemiz, Sultan-Ǵalıev Rysqulovty Orta Azıadaǵy basmashylar soıqanyn óshirip tastama dep azǵyrǵanyn da bilemiz. Túrkistandy KSRO-dan bólip al dep arbaǵanyn da bilemiz. Sondyqtan Rysqulov Sultan-Ǵalıevqa shynnan búıregi burmaıtyny ras bolsa, onysyn dáleldep, bar shyndyqty ashyp aıtar jeri — osy jer edi, amal qansha, ókinishke oraı, olaı bolmaı shyqty, — dep qynjylǵandaı boldy Stalın.

Bul endi Rysqulovty túpsiz tereń quzdyń ıegine aparyp, taqap qoıǵany edi. Endi bir ıterip jiberse, qosh bol, jazǵan Rysqulov! Órt ishinde arpalysqan qysqa ómiriń osymen támám. Qanshadasyń óziń? Bıyl 1923 jyldyń jazy bolsa, áli jıyrma segizge tolmaǵan ekensiń-aý, beıshara.

Zalda otyrǵandardyń kóbi-aq Rysqulov Sultan-Ǵalıevtyń artynan ketetin boldy dep qoıdy. Keıbireýi aıady: «átteń, esil er, ózi de qaınap shyǵyp edi, almas qylyshtaı ótkir edi, aqyry tasqa shabyldy-aý», — dedi. Biraq oryndarynan atyp turyp, ara túsýge jaramady.

Rysqulovty tek Rysqulov qana qorǵaı alady.

Keıbireýler ishterinen Rysqulovtyń janazasyn oqyp otyrǵanda, jurtty qaıran qaldyryp, Rysqulov qaıtadan ornynan turdy.

— Túsinikke ruqsat etińiz, joldas Stalın.

Stalın janynda otyrǵan Kamenevke qarady. Ekeýi edáýir shúıirkelesti. Ne aıtty? Ne dep kelisti? Eshkim estigen joq. Aqyr Stalın basyn baıaý buryp:

— Ruqsat, — dedi.

Mundaıda dosqa da, qasqa da syr bermeý kerek. Mundaıda búkil tulǵań turmaq, saýsaǵyńnyń dirili de kózge túsedi. «Atasyna nálet! Qoryqpa, Rysqulov. Qudaı bergen jandy Qudaı ózi alady. Osy jaryq dúnıege kelgenińniń ózi ólsheýsiz olja. Kelmeı qalsań qaıter ediń? Qazaqtyń ólsheýsiz keń ólkesiniń bir pushpaǵynda týyp, zorlyqtan, jetimdikten, ashtyqtan bir jerde qyljıyp qalmaı, adam bolyp, atqa qonyp, ózińniń emes, elińniń joǵyn joqtap, árli-berli dúnıede ótken patshalardyń ishindegi eń qaharlysynyń qarsy aldynda qasqaıyp turyp sóz sóılegenińniń ózi myń baqyt emes pe? Jáne qarsy sóıleý... Ekiniń biriniń qolynan kelip jatqan joq. Buǵan da táýba, táýba...»

— Kóp ýaqyt almaımyn, — dedi Rysqulov minberge shyqqan soń. — Qysqa aıtaıyn. Meniń partıadan, Ortalyq Komıtetten jasyryp qalar syrym joq. Oıym qandaı, syrym qandaı, árqashan SK-dan jasyrmaı, týra betine aıtatyn ádetim bar. Baǵym ba, sorym ba, ony bilmeımin. Sondyqtan áldeneni búgip qalý, qaıbir jerde buǵyp qalý, kún raıyna qaraı aýnaqshyp, aıly túnde óz kóleńkesinen ózi qorqatyn qoıandaı hal keshetin men emes. Ózimdi ózim aqtaı almaımyn. Sútten aq, sýdan taza perishtemin dep te aıta almaımyn. Qate kimnen ketpegen, jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq. «Adasqannyń aıyby joq, qaıtyp úıirin tapqan soń» deıdi bizdiń halyq...

«Ult máselesiniń bilimpazy, teoretıgi Stalınniń ózi de «avtonomızasıa» degendi oılap taýyp, búkil halyqty RSFSR-ta baǵyndyryp, búkil ulttardy jalǵyz knopkamen basqarmaq bolǵan. Sóıtip, Stalınniń ózi de ońbaı qatelesken. Ony der kezinde Lenın túzetpegende, osy kúngi Odaq degenimiz bolar ma edi, joq pa edi, Qudaı bilsin!» — dep aıtaıyn dep turdy da, sál kidirip, aqyry aıtpady.

Bálkim, aıtyp salý kerek pe edi, atasyna nálet...

— Ras, menen de múlt ketken kez boldy. Biraq Stalın joldas aıtqandaı dál qazir emes, 1920 jyly. Qazir Sultan-Ǵalıev ýaǵyzdap júrgen ıdeıany men 1920 jyly aıtyp edim. Túrkistan — birtutas, ol bólinbesin dep edim. Óz aldyna bir respýblıka bolyp, Odaq quramynda bolsyn dep edim. Iaǵnı, óz tizgini ózinde bolsyn, shetelmen dıplomatıalyq qatynas jasasyn, óziniń shaǵyn áskeri, tipti óziniń aqshasy bolsyn dep edim. Túrkistandy Odaqtan bólip áketem dep jantalasqan joqpyn. Bul jaýlardyń jalasy. Eger Túrkistanda mundaı erik bolmaı, Máskeý ony qos qulaǵynan tuqyrtyp basyp otyrsa, muny kórgen Shyǵys elderi: Úndistan, Qytaı, Iran t. b. bizden shoshynady, sosıalızmnen bezinedi dep edim. Qýyrshaq respýblıka bolýdan asqan baqytsyzdyq joq dep edim. Munymdy Túrkkomıssıasy unatpady, Polıtbúro qostaǵan da joq, múlde joqqa da shyǵarǵan joq. KSRO-ny, ıaǵnı respýblıkalar Odaǵyn qurar aldynda men aıtqan usynystardyń tórtten úshi qabyldandy, Konstıtýsıaǵa engizildi. Demek meniń pikirim sandyraq bolmaǵany ǵoı, jaýdyq jat pikir de emes.

Munyń bári SK-ǵa belgili. Meniń Konstıtýsıa týraly, Odaq týraly pikirlerim SK-nyń arhıvinde jatyr. Kúmándanǵan adam kórýine bolady.

Rysqulov osylaı bir qaıyryp tastady da, endi Sultan-Ǵalıev máselesine kóshti.

— Stalın joldas meni Sultan-Ǵalıevpen qosaqtap qoıǵysy keledi. «Ideıalas» degendi aıtady. Sultan-Ǵalıevpen qyzmettes bolǵanym ras. Onyń kásipqoı revolúsıoner ekeni de ras. Revolúsıa isine 1905 jyldan aralasqan adam. Keıin Bakýde kóp jyl turyp, proletarıat kóriginen ótken adam. Ol kezdegi Sultan-Ǵalıevty menen góri, Stalın ózi jaqsy bilse kerek edi. Bakýde birge boldy ǵoı. Sultan-Ǵalıev, Stalın jáne men Narkomnasta birge jumys istedik. Stalın Sultan-Ǵalıevty jaqsy bilmese, ony janyna alyp, jaqyn júrip nesi bar?

Osyny aıtyp turǵanda, Rysqulovtyń esine Stalınmen Sultan-Ǵalıevtyń úıinde birge bolǵany tústi. Sultan-Ǵalıev úılenip, toı ótkizdi. Toıǵa shaǵyn top, óz týystary, qyzmettes joldastary keldi. Stalın de keldi. Toı Mirsaıd Sultan-Ǵalıevtyń páterinde ótti. Kelinshegi kórkem, sulý tatar qyzy eken. Tipti Stalın onymen bıge shyǵyp, kóńildi otyrdy. Osyndaı bir móltek otyrysta, dastarqan basynda, Stalın adam tanyǵysyzdaı ózgerip ketedi eken. Qyzmettegi qataldyqtan iz qalmaǵandaı ózgeredi. Bı de bıleıdi, sharapty da ishedi, eptep án de aıtady. Anekdottan da quralaqan emes. Kádimgi adam, ańqyldaq dos. Sonda Mirsaıd Sultan-Ǵalıev tatarsha tamyljytyp án salyp edi. Sirá, «Ǵalıabaný», ıakı «Saǵyný» shyǵar. Rysqulov pıanınoda ony súıemeldep otyrdy.

— O, Turar Rysqulovıch, sen mýzykant ekensiń ǵoı, — degen sonda Stalın kresloda trýbka tartyp otyryp.

— Bala kúnimde, túrme bastyqtyń malaıy bolyp júrgenimde, sol bastyqtyń qyzy úıretip edi, — dedi Rysqulov. Sonda Natasha kóz aldyna keldi. Júregi túskir syzda-a-ap baryp basyldy. Natasha ekeýi úılenip, mynandaı toı jasaı almady. Toıyna Stalınniń ózi qatysyp otyrǵan Sultan-Ǵalıev qandaı baqytty! Jas jubaılarǵa arnap Stalın tost kóterdi:

— Qýanyshtaryń taýsylmasyn. Baqytty bolyńdar! — dedi Stalın.

Arada bir-eki jyl ótpeı-aq, sol Sultan-Ǵalıevqa tilegen baqytty Stalın óz qolymen tartyp alǵany nesi? Ózi baqyt tilep, ózi sorly etken qandaı jan?..

— Al endi Sultan-Ǵalıev jazǵan hattar týraly... — Rysqulov qaltasynan eki konvert sýyryp alyp, joǵary kóterdi. — Mine Sultan-Ǵalıevtyń hattary. Ne aıtady? XII sıez bergen ult quqylaryn durys paıdalanaıyq deıdi. Sıez qabyldaǵan sheshimder iske durys aspaı jatsa, oǵan Ortalyq ózi kesir etse, ony aldaǵy sıeze ashyp aıtaıyq deıdi. Artyq aıtylǵan eshteńe joq. Men solaı dep oılaımyn. Aý, Ortalyqsyz biz óz respýblıkamyzda, óz betimizshe, tym qurysa gazet asha alamyz ba? Sol gazetke Ortalyqtyń ruqsatynsyz qosymsha bir qyzmetker qabyldaı alamyz ba? Joq! Ne degen sumdyq! Sonda bizdiń qaı jerimiz respýblıka?! Biz maqta ósiremiz, mal kóp, jún óndiremiz. Al endi Máskeýdiń ruqsatynsyz sol ózimiz óndirgen maqta men júnnen bir shúıkesin paıdalana alamyz ba? Joq! Ne degen sumdyq! Al Sultan-Ǵalıev bolsa, osyndaı soraqylyqtan qutylaıyq deıdi. Onyń nesi aıyp? Ekinshi hatynda Máskeý, Lenıngrad oqý oryndaryna jergilikti jastardy jiberý týraly... Al endi men osy hattardan Keńes ókimetin jalp etkizip qulatyp tastaıtyndaı eshteńe sezgen joqpyn. Álde osy oılarynda qorqynyshty birdeńe bar ma? Máseleniń aıqyndyǵy sonsha, onyń bári ózime de óte tanys bolǵan soń, men bul hattarǵa jaýap ta bergen joqpyn. Munym árıne, etıka jaǵynan durys emes shyǵar. Hat — ashyq, shıfrly emes, jasyryn emes, keńes poshtasy arqyly keldi. Al endi Sultan-Ǵalıevtan men eki hat alǵanymdy Stalın joldas qaıdan biledi? Eger bizdiń árbir adymymyz, júrgen-turǵanymyz, árbir qımylymyz Stalın joldastyń ańdýynda bolsa, jetisken ekenbiz. Kúdik qozǵan jerde — búlik bolady. Ay, bir-birimizge senbeseq, qalaı kún kóremiz?

Al endi Sultan-Ǵalıevtyń maǵan yqpaly týraly: Sultan-Ǵalıevtyń aıtqanyna kónip, aıdaýynda júretin men onyń qulaqkesti quly emespin. Sultan-Ǵalıevtyń jeteginde júretin men onyń murnyn tesken taılaǵy emespin. Sultan-Ǵalıev meni aram iske aıdap, azǵyrǵan da joq. Sondyqtan Stalın qatelesedi!

Rysqulovtyń sońǵy sózi ashshy shyqty. Búkil zal selk etkendeı boldy. Tipti baǵanadan beri manaýrap, uıqyly-oıaý otyrǵan Troskıı de basyn shalt kóterip aldy. Jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn Stalınniń ózi de Rysqulov: «Stalın qatelesedi!» — degende, «Daı bog», — dep qaldy.

Zaldaǵylar gý-gý etip, abyr-sabyr áńgime keýlep ketti. Jurtty tártipke shaqyryp, Kamenev qońyraý qaqty.

— Al endi senim máselesine keleıik, — dedi Rysqulov sál tynystap alǵan soń. — Stalın joldastyń aıtqan málimdemesin men SK-nyń málimdemesi dep qabyldaımyn. Egerde SK maǵan qylaýdaı kúdik keltirer bolsa, onda men Túrkistan AKSR Sovnarkomy tóraǵasy qyzmetinen qazir ketýge daıynmyn. Kúdikte júrip kún kórgeni qurysyn.

Sonda Stalın baıaý qozǵalyp ornynan turdy. Ne aıtaryn taǵatsyzdana kútkeni sonsha, zalda shybynnyń yzyńy estilgendeı tynyshtyq ornady.

— Rysqulov joldas, — dedi Stalın. — Sizdi SK-ǵa saılaǵan XII sıez bolatyn. Sıez sengende, biz senbeske haqymyz joq. Túrkistan úkimetin basqarý Sizge senip tapsyrylǵan eken, atqara berińiz sol jumysyńyzdy...

Zal jamyraı qol soǵyp jiberdi. Sirá, ádilet ańsaǵan, jaqsylyqqa sýsaǵan jurt bolýy kerek, qol dúrkirep soǵyla bergen soń, Kamenev taǵy da qońyraý qaǵýǵa májbúr boldy.

* * *

Rysqulov osy asqaq abyroımen minberden túsip, ornyna baryp jaıǵassa da bolar edi. Biraq keıde shyǵasyǵa ıesi basshy deıdi ǵoı. Álde arýaq qysa ma eken? Arqalanyp ketetin shyǵar. Kamenev qońyraý qaǵyp, jurt tynshyǵan kezde taǵy sóıledi.

— Ras, Sultan-Ǵalıev jóninde qıan-keski áńgime júrip jatyr eken, endeshe ádildiktiń aspanyn bult torlamas úshin, áldeqalaı kúdik qalmas úshin, sol Sultan-Ǵalıevty osy Keńeske nege qatystyrmasqa?! Myna úkimet músheleri, respýblıka basshylary istiń anyq-qanyǵyna kózi jetpeı jatyp, Sultan-Ǵalıev nege qamaýǵa alynady? Eger ol shyn jaý bolsa, osy arada áshkerelep, abyroıyn aırandaı tógip, sodan keıin nege tutqyndamasqa? Men óz basym buǵan túsinbeımin. Jáne Sultan-Ǵalıev jaý degenge senbeımin.

Al kerek bolsa. Zal qaıtadan gýledi. Stalın Kamenevke qaraı eńkeıdi. Kamenev te Stalınge qaraı qulaǵyn tosa qaldy. Ekeýi qunjyndasyp edáýir kúbirlesti.

Aqyry Kamenev aıtty:

— Joldastar, tynyshtalyńyzdar. Prınsıpinde Sultan-Ǵalıevty keńeske aldyrýǵa da bolady, — dedi. — Bir saǵat úzilis.

* * *

Komandıri aldynda, eki aıdaýyly artynda, zalǵa Sultan-Ǵalıev kelip kirgende, moınyn sozyp qaramaǵan adam joq. Tipti alysyraq otyrǵandar oryndarynan túregelip qarady.

Sultan-Ǵalıev minberge kóterilmeı, minberdiń janyna baryp turdy. Rysqulov óz kózine ózi senbegendeı, Sultan-Ǵalıevty tanymaı qaldy. Tip-tik júretin adamnyń jotasy búkirlenip, eńkish tartyp qalypty. Jarqyldaq, jaıdarman Mirsaıd qaıda? Jaǵy sýalyp, kózderi inine kirip ketkendeı, kóziniń aınalasyn azap tańbasyndaı aıshyqtap, qara kóleńke qorshalap alypty. Kıim-basy yqtıat, taza bolsa da keshegi óz kostúmi ózine qolqyldap, bireýdiń ıyǵynan sheship alyp kıgendeı, kelispeı tur.

Áýrelikke jaralǵan fánı adam,

Baq pen sordyń arasy — bir-aq qadam! —

deýshi edi baıaǵyda Ahat atasy. Rysqulovtyń esine sol tústi. Dúnıe-álem túgel bile bermeıtin Túlkibas deıtin jerde, Kúmisbastaý atty jumaq jaıda, jánnatta týsa da tozaq tirshiligin kóp kórip qartaıǵan Ahattar oqymaı-aq, ýnıversıtet bitirmeı-aq fılosof qoı.

Áýrelikke jaralǵan fánı adam,

Baq pen sordyń arasy — bir-aq qadam!

Múmkin, bul fılosofıanyń avtory Ahat ta emes shyǵar, odan da buryn, baǵzy zamanda aıtylyp, urpaqtan-urpaqqa kóship, bizge jetken jádiger shyǵar. Nede bolsa, halyq danalyǵy.

Kúni keshe Rysqulov Stalınmen birge Sultan-Ǵalıevtyń úılený toıyna qatysyp edi. Sonda bir adam baqytty bolsa, ol — Sultan-Ǵalıev sıaqty kóringen. Stalınniń ózi bata berip, baqytty bolyńdar! — degen.

Baqytty qolǵa ustap, túsin tústep, dámin tatqan kim bar? Ol da bir ushyp-qonǵan qus shyǵar. Ol da adasyp júretin bolar. Adasqan baq tazdyń basyna, pushyqtyń murnyna baryp qonady deıdi ǵoı. Áıtpese, Sultan-Ǵalıev syndy azamat mynandaı músápir halge túsetin nesi bar? Az kúndik baqyt adasqan ǵoı...

Dál qazir Sultan-Ǵalıevtyń aqtalyp ketýine, ózine naqaqtan taǵylǵan aýyr aıyptardan qutylýyna, jalyndy, adal, aǵynan jarylǵan sóz sóıleýine Sultan-Ǵalıevtyń ózinen de góri Rysqulov múddeli sıaqty. Óıtkeni Sultan-Ǵalıev endi qaıtyp ornynan tura almaı qalsa, onda jappaı «sultan-ǵalıevshylardy» aýlaý naýqany bastalmaq. Ol naýqannyń ıisi ańqyp tur. Álginde sóılegen Manýılskııdin, Ordjonıkıdzeniń, tipti Stalındi eptep synasa da, Frýnzeniń sózderinen osy yzǵar seziledi. Al Kýıbyshev pen Stalınniń baıandamalarynan surapyl soıqan soǵyp tur.

Sultan-Ǵalıev GPÝ tyrnaǵyna osydan bir aı buryn ilikken. Sodan beri GPÝ Sultan-Ǵalıevty anasynan qaıta týdyrǵandaı syńaı bar. Bir kezde almas bolattaı arys edi, endi qalaıydaı jumsaq, jýasyǵan sıaqty. Taǵdyrdyń noqtasy qıyn, al Stalınniń noqtasy odan da orasan, qyl arqannan da qatý. Stalın bir jaǵynan Sultan-Ǵalıevqa jany ashyǵan bolady, ekinshi jaǵynan GPÝ-dyń qyspaǵyna salyp qoıady.

On ekinshi sıezen keıin, ile-shala, Sultan-Ǵalıev sol sıeziń ulttarǵa bergen quqysyn talmaı ýaǵyzdap, asa bir belsendi boldy da ketti. Jan-jaqqa hat jazdy. Rysqulovqa da jazyp júrgeni sol. Tipti Lenınniń Gorkııde jatyp, sezge joldaǵan haty jóninde de jer-jerde aıtyp júrgen kórinedi. Al ósıet-hatta Lenın Stalındi basynan sıpamaıdy ǵoı. Stalın dóreki, ulan-ǵaıyr bılikti onyń qolyna berip qoıý keleńsiz, aqyry qıyn bolady, sondyqtan Stalındi gensekten basqa jumysqa aýystyrýdyń amalyn qarastyrý kerek degen ǵoı. Biraq bul hat sezge jetpegen. Partıa basshylary ǵana bilip, Kamenev, Zınovevterdiń aqylymen jyly jaýyp qoıa salǵan.

Al Sultan-Falıev ony saldyr-gúldir aıtyp júrgen. Stalınge bul unaı ma, joq pa? Aqyldy bolsa da, ańqaý shyǵar Sultan-Ǵalıev... Álde Stalınniń qudiretin onsha baǵalamady ma, mán bermedi me?..

Endi, mine, aldynan shyqty. Minber janynda múshkil halde turǵan Sultan-Ǵalıevke Stalın prezıdıýmnan suraq qoıdy.

— Sultan-Ǵalıev, siz osy jyly, on ekinshi sıezen keıin, Bashqurt AKSR Halyq aǵartý komısary Ábhamovqa hat jazdyńyz. Ras qoı?

— Ras, — dedi Sultan-Ǵalıev úni jerdiń astynan shyqqandaı.

— Sol hatty oqyp bolǵan soń, tez órtep jiber dep ótindińiz ǵoı. Ras pa?

— Ras.

— Ol hatta órtep jiberetindeı ne jazylyp edi, esińizde me? — Stalın masattana murtyn sıpap qoıdy.

— Ol hatta men Ábhamovqa Zákı Valıdımen shıfrly hat arqyly baılanys jasa dep edim.

Stalın zalǵa qarap, Rysqulovty kózimen tintkilep taýyp alyp: «Al, endi qaıtesiń?» — degendeı qolyn jaıyp jiberdi.

Rysqulovtyń órekpigen kóńili sý sepkendeı basyldy. Zákı Valıdı shetelge ótip ketken adam. Bashqurtstannyń burynǵy bastyǵy. Qazir Túrkıada turady.

Stalın jeńimpaz bolyp, masaırap otyr. Stalınte bitken bir qasıet: ol nysanaǵa alǵan adamyn jermen-jeksen etpeı tynbaıdy. Qazir de bul az bolsa, taǵy da degendeı, Sultan-Ǵalıevke burylyp:

— Aıtyńyzshy myna qaýymǵa, Irannyń saıası qaıratkeri Táji Bakshıǵa da jasyryn hat jazǵanyńyz ras pa? — dedi.

— Ras, — dedi Sultan-Ǵalıev úni býlyǵyp.

— Osy áreketterińiz Keńestiń basshy qyzmetkeri retinde Sizge jarasymdy ma?

— Iá, bul hattardy men Keńes úkimetiniń qaperine salmaı, jasyryn jazǵanym óte qate boldy. Muny moıyndaımyn.

Stalın ádeıilep Rysqulovqa jymıa qarap, taǵy da qolyn jaıdy. «Ne shara? Endi qaıt deısiń?» — degen syńaıly.

Ol — ol ma, ornynan yrǵala túsip túregeldi de, Stalın taǵy sóıledi.

— Áńgime osymen bitse kerek edi. Biraq bir nárseni basa aıtqym keledi. Sultan-Ǵalıev árkim-árkimge jasyryn hat jazyp, usaq-túıek mánsiz máselemen aınalysqandaı áser qalýy múmkin. Sultan-Ǵalıev áreketiniń ar jaǵynda uly Turan ıdeıasy jatqanyn árkim ańdaı bermeıdi. Búkil túrki tuqymdas halyqtardy biriktirip, baıaǵy-baıaǵyda ótip ketken Uly Túrik qaǵanatyn qaıta týǵyzý nıeti jatyr ar jaqta. Turan Dúnıesin tiriltý armany asqaq Sultan-Ǵalıevta. Munyń atyn pantúrkızm deıdi. Al pantúrkızm dertimen aýyrǵan basqa adamdar da aramyzda joq emes...

Bul endi tikeleı Rysqulovqa atylǵan oq ekenin azdy-kópti, kózi ashyq adamdardyń bári túsindi. Bálkim, pantúrkıst tańbasy Sultan-Ǵalıevten góri, Rysqulovqa burynyraq basylǵan bolar. Ony álginde Rysqulovtyń ózi de aıtty ǵoı. Túrkistandy bólmeı-jarmaı, tutas ustaý degen ıdeıa áýeli Rysqulovtan bastalǵan. Túrkistan birtutas bolsa, qazaǵy, ózbegi, túrikmeni, qyrǵyzy, qaraqalpaǵy birtutas bolsa, ol alyp magnıt sıaqty basqa túrki tektes bashqurt, tatar, ázirbaıjan sıaqtylardy ózi-aq tartyp alady. Al Ortalyq budan qatty qorqady. Rysqulov RSFSR-den bólinbeımiz dep qansha qulshyna málimdegenmen, asa iri Túrkistannyń basyna keıin noqta sımaı ketedi ǵoı. Al Stalın bolsa, barlyq halyqtardy teń quqyly respýblıkalar retinde emes, baıaǵy patshalar sıaqty gýbernıalar retinde basqarǵysy keledi. Ol úshin eki tizgin, bir shylbyr, bir qamshy bir-aq adamnyń qolynda bolýy kerek. Ras, Stalın: «Bólip al da bıleı ber!» dep urandamaıdy, biraq sol saıasattan alshaqta ketpeıdi.

Ne kerek, Stalın qoıǵan aýyr-aýyr kinálardy Sultan-Ǵalıev túp-túgel moıyndap tur. Moıyndap tursa da, myna kúni keshegi qyzmettesterinen kózin taısaltpaıdy. Janaryn jasyrmaıdy. Ol tipti bir sát Rysqulovqa da tiktep qarap turyp qaldy. Tilmen aıta almaǵandy adam keıde kózben aıtýǵa májbúr. Sultan-Ǵalıevtyń kózinen sonda Rysqulov túpsiz tereń qasiret ańǵarǵandaı boldy. «Keshir, baýyrym, osylaı demeske sharam joq», — degendeı álgi sheksiz qaıǵyly, qasiretti kóz. Rysqulov baıqap qaldy: Sultan-Ǵalıevtyń salaly, súırik saýsaqtary barbıyp, isip ketkendeı kórindi. Tynymsyz qaltyraıdy eken. Bir qolyn bir qolymen ustap toqtatqysy kelgendeı edi, tez ajyratyp aldy, qatty aýyratyn sıaqty.

Shirkin, sonda nege ǵana batyly jetpedi eken?..

— Joldastar! — dese sonda Sultan-Ǵalıev saýsaqtary isken qos qolyn joǵary kóterip. — Men satqyn, jaý emespin. Maǵan naqaqtan japqan jalany amalsyz moıyndaýǵa májbúr boldym. Mine, qarańdar! Tyrnaǵymnyń astyna jýaldyz ıne júgirtip azaptady. Qarańdar! — dese...

Sonda myna qaıratkerler alda ózderin de ne kútip turǵanyn áldeqalaı sezinip, sol soıqannyń aldyn alar ma edi?.. Stalınniń azap mashınasy áli ekpin almaı turǵan kezde qıratar ma edi?..

Sultan-Ǵalıev eshteńe aıtpady.

Apyr-aı... Sol toıda... Stalın, Rysqulov qatysqan toıda... Ádemi sulý kelinshegi... aty kim edi... Iá, sol sulý kelinshegi Sultan-Ǵalıevty moınynan qushaqtap turyp:

Syzylyp tań atqanda,

Al shapaq batqanda

Kúzlárim tıksıne ızlıla-a-a-r... —

dep sybyzǵydaı syńsytyp án salyp edi.

Aǵaryp tań atqanda,

Qyzaryp kún batqanda,

súıgenin qımaı, bir sát kórmese týra almaıtyn sol sulý endi qandaı kúıde eken? Endi so sulý jandaı jaqsy kóretin jaryna «tesikten alaqandaı til qatyp» júr me eken? Kim aıtsa da, danyshpan aıtqan: «Baq pen sordyń bir-birimen ajyrasýy — azap. Ony Rysqulovtan artyq túsinetin jan joq. On jasynda ákesinen tirideı ajyrasa, adasqan baq endi qondy ma degende, zaman daýyly soǵyp, súıgen jardan — Natashadaı arýdan aıryldy. Natashadan qalǵan jalǵyz jádiger Eskendir dál qazir esine túsip, saǵynysh sezimnen ishi-baýyry eljiredi. Eskendirdi baýyryna basqan Nadá kóz aldynda muńaıyp turdy. Biraq ony onsha saǵynbaǵan sıaqty. «Aıaǵy aýyr edi, qandaı halde eken?» — degen ýaıym ǵana eles berdi.

* * *

Sonymen, Sultan-Ǵalıevty aıdaýyl qaıtadan alyp ketti. Keńestiń aıaǵyna deıin ustap qajeti joq edi. Sultan-Ǵalıevtyń kinási aýyr. Oǵan Keńestegilerdiń báriniń kózi jetti. Stalın jetkizbeske qoıǵan joq.

Rysqulov rıza emes. «Sonsha beıshara bolǵany nesi?» — dep yzalandy. Álginde: «Mirsaıd! Kóter basyńdy. Omyrtqań opyrylsa da, rýhyń synbasyn, atasyna nálet!» — dep aıqaı salǵysy keldi. Biraq Sultan-Ǵalıevtyń kózine kózi túskende, taǵdyr ony tas qylyp tumshalap tastaǵanyn kókeı kózimen shamalady. «Qudaı basqa salmasyn», — dep shoshyndy. Taǵy da minberge atyp shyǵyp, ara túseıin dese, amal joq, Sultan-Ǵalıev óz kinásin ózi moıyndap tur. Keıin-keıin, 1937-38 jylda Vyshınskıı degen prokýror shyǵar. Sol soıqan: «Tutqynnyń óz kinásin moıyndaýy — ádilettik saltanaty» degen teorıasymaq tabar. Biraq ol Vyshınskııdiń ózi oılap tapqan «teorıa» bolmas. Ol «teorıany» Stalın 1923 jyly, maýsym aıynyń 9 — 12 kúnderi-aq iske asyrar. Al ázir myna Keńeste otyrǵan basshylar, aqyldy bolar, bolmas, biraq kileń basshylar bolashaq 37 — 38-diń tusaýkeseri osy Keńeste, 1923 jyly bastalǵanyn seze de bermes.

Bul aldaǵy joıqyn qýǵyn-súrginniń betashary bolatyn. Taǵdyr onyń tuńǵysh qurbany retinde Mirsaıd Sultan-Ǵalıevty tańdapty. Kelesi kezek kimdiki?

Budan qandaı qorytyndy bolýǵa kerek? Áne, anaý Troskıı, Zınovevi, Kamenevy, Býharıny, Rykovy — bári áli tórt kózi túgel otyr ǵoı, oılandy ma solar budan qandaı qorytyndy shyǵýy kerek ekenin? Olar kezinde Lenınge de qarsy kelip, aıtysyp, tartysyp júrer edi. Biraq eshqaısysynyń basyndaǵy shashynyń bir qyly da qısaıǵan joq, otyr ǵoı bári siresip. Qarsy kelgeni úshin olardy otap jiberemin dese, Lenınniń qudireti jetpedi dep oılaısyz ba? Saıası qarsylastyń qanyn tógý tek tırannyń ǵana qolynan keledi. Danyshpan kósem ondaı ozbyrlyqqa barmaıdy. Aqylmen jeńedi.

Al myna tórtinshi Keńesten shyǵatyn sabaq: ajalyńnan buryn óleıin demeseń, gensektiń aldyn kes-kesteme! Stalındi gensek qyzmetinen basqa jumysqa aýystyrǵan jón degen Lenınniń hatyn jurtqa jaıma! Bir eli aýzyńa eki eli qaqpaq qoı! On ekinshi sıez ulttar quqysyn túzep berdi dep, shesheń ul tapqandaı aıqaılaı berme! Áıtpese, ulttar taıtańdap ketedi. Quqyshylyn. Álińe qara. Bas-basyńa qojaıyn bolyp, ár respýblıka ózin-ózi basqaryp, óz qotyryn, ózi qasylap ketse, Ortalyq, Ortalyqtaǵy Stalın ne bitiredi? Demokratıa deıdi. Demokratıashylyn. «Demokratıa, respýblıka!» — dep óńeshi jyrtylǵansha ózeýregen revolúsıonerler bolǵan. Alysqa barmaı-aq, Fransıany alyńyz. Danton, Marat, Robesper degenderi bolǵan sol revolúsıanyń. Úsheýi de alyp edi. Úsheýi de janyp turǵan jalyn edi. Biraq úlken órt kezinde jalyndy jalyn jutyp qoıady eken. Danton, Marat, Robesper birin-biri jep qoıdy. Olar birin-biri jep qoıǵan soń, kishkentaı general Napoleon shyǵa keldi...

Stalın degenmen Napoleondy unatady. Soǵan uqsaǵysy keledi. Tarıh kóshinde keıbir uqsastyqtar bola bermek. Mine, myna otyrǵan tákappar, menmen Troskıı... Kamenev, Zınovev, múmkin Býharın bári birigip, sol menmensigen Troskııdi Stalınniń aldyna jyǵyp beredi. Sodan soń baryp, áli de bolsa qaýipti-aý degen Kamenev pen Zınovevti Býharın tirsekten qaǵyp, Stalınniń aldyna búk túsiredi. Endi tiresýge jaraıdy-aý degen Býharındi júndes qolmen alqymynan alyp, qylqyndyra salý Stalın úshin túk qıyndyqqa túsken joq.

Átteń, sonda... Sol tórtinshi Keńeste, Skrypnık, Rysqulov, Ikramovtardy jańaǵy Troskıı, Kamenev, Zınovev, Býharın qoldap ketse, aıqasqa aıanbaı kirisse, Stalındi shaıqaltýǵa áli de bolsa shama bar edi-aý... Qaterli dertpen jatsa da, Lenın olardy qoldar edi-aý... «Temirdi qyzǵan kezinde soq!» — degen aqyl dál osy jerde adasyp, aıdalada qaldy.

Sáti ketken dúnıeniń beti ary qaraıdy. Sultan-Ǵalıev Stalınniń kógenine jalǵyz baılanǵan qozydaı mańyrap qaldy. Al sol kógenge, osy otyrǵan kósemder, kóbiń kógendeletinderińdi sol Keńeste bilmedińder-aý. Bolashaǵyn bile berse, adamdardyń bári áýlıe bolyp ketpeı me...

QYZYL BATYR

Lenın qaıtys bolǵan 1924 jyldyń qańtarynan keıin, Stalın Túrkistan respýblıkasyn taratýǵa belsene kiristi. Stalınniń qulaǵyna «Túrkistan», «Túrik» degen sózder túrpideı tıer edi. Stalın bulardy almaı-bermeı jek kóretin. Lenın kózin jumǵany sol-aq, Túrkistan respýblıkasynan Ózbek, Túrikmen, Qyrǵyz, Tájik... jeke-jeke otaý bolyp bólindi de, Túrkistandaǵy qazaqtar Qazaqstanǵa qosyldy. Patsha da bólmegen Túrkistandy Stalın jilik-jilik etip, bólshektep jiberdi.

Sóıtip, premer-mınıstr Rysqulov respýblıkasyz qaldy. Túrkistandy «Túrik respýblıkasy» etemin, oǵan Qazaqstannyń Batys, Shyǵys, Ortalyq, Soltústigin qosyp alamyn. Bolashaqta bashqurttarmen, tatarlarmen, ázirbaıjandarmen birigýimiz múmkin dep júrgende, Túrkistannyń tórt qabyrǵasy tórt jaqqa ajyrap ketti...

Rysqulov Máskeýge qaıtadan shaqyryldy. Stalın ony Komınternge jiberdi. Komıntern — Mońǵolıaǵa jiberdi. Az ýaqyt ishinde dúnıe shyr aınaldy. Nadá, Nadádan týǵan kishkentaı Sofá, jalǵyz uly Eskendir aıdalada qala berdi...

Uly Sibir. Baıaǵyda, panasyz bala shaǵynda, áli «Qyrǵyzbaev» bolyp jaýlardan jasyrynyp júrgen kezinde qıalynda, túsinde kóretin Sibir. Kip-kishkentaı balanyń úlken-úlken jaýlary bar edi. Onysy nesi? Kip-kishkentaı sábıdiń de úlken-úlken jaýlary bola ma eken? Merkeniń mektebinde shákirt shaǵynda ol muǵalimnen:

— Sibir alys pa? — dep surar edi.

Muǵalim tańǵalatyn. Sibirde nesi bar? Nesi qaldy? Biraq shákirt bala besikten beli shyqpaı jatyp suńǵyla bolyp alǵan, syryn aıtpaıdy. Tek:

— Jaıaý adamǵa Sibir qansha kúndik jol? — dep saýal qoıady.

Muǵalim ǵajap qalatyn. Jaıaý júrgeni qalaı? Atty adamnyń ózi aılar boıy júredi. Poıyzdyń ózi áldeneshe táýlik boıy taýysa almas uly jol ǵoı.

Bir kezdegi «Qyrǵyzbaev», endi Rysqulov, sol baıaǵy qıalshyl balanyń ańsarly armanyn oryndaǵan sıaqty. Uly Sibir jolymen tórt-bes táýlik boıy poıyzben talmaı júrip otyryp, Irkýtsk qalasyna da jetip edi. Poıyz Úrkittiń qalasyna taıanǵanda, aldynan ákesi shyǵa keletindeı, júregi túskir edáýir órekpidi. Baıaǵyda aıdalyp ketken ákesi aldynan:

— Keldiń be, Turar?! Kóp kúttirdiń ǵoı! — dep alpamsa qushaǵyn jaıyp turǵandaı, Rysqulov kók vagonnyń terezesinen telmire qarap, kóz taldyrdy. Adam bir nárseni kóp oılap, qıaldaı berse, sol qıaldyń ózine de senip, shyn kórip ketetin kezi bolady. Al ómirdegi Rysqulov qurǵaq qıalǵa senetindeı alańǵasar, aldanǵysh emes, tym salaýatty, tym realıs adam. «Bále kórip» óskeni, jelbýazdyǵy joq, al biraq asa armanshyl jan edi ǵoı. Áıteýir, ákesinen úmitker...

* * *

Sóıtse, Irkýtsk vokzalynda Turar Rysqulovty Gýbkom hatshysy Sorokın kútip tur eken. Sibirdiń eńgezerdeı dáý orysy ańqyldap kelip:

— O, joldas Rysqulov, hosh keldińiz! Salamatsyz ba? — dep jaıdarman amandasty.

— Tanysyp qoıyńyz, meniń serigim Hangeldın, — dedi Rysqulov vagonnan qos shabadan kóterip túsip kele jatqan sulý reńdi, boıshań jigitti meńzep.

Sorokınniń janyndaǵy kisiler Hangeldınniń qolynan shabadandardy yldym-jyldym alyp, kómektesip-aq jiberdi.

— Chıcherın joldastyń ózi telefon soǵyp, Sizdiń kele jatqanyńyzdy habarlady, — dedi Sorokın Rysqulovty qoltyqtap alyp. «Aı, asyl adam ǵoı, — dedi ishinen Rysqulov. Kóz aldyna úıme-júıme kitaptardyń, aǵylshynsha, fransýzsha, nemisshe gazetterdiń ortasynda shıki sulynyń dánin pistedeı shaǵyp jep otyrǵan Narkomındel Chıcherın elestedi. — Bularǵa da habarlap, qamqorlyq jasap jatqanyn qarashy». Osy oıdan Rysqulov bir qýat alǵandaı qabaǵy ashyla túsip, júzi jadyrap sala berdi.

— Monǵolstanǵa bara jatqanyńyzdy da so kisi aıtty. Uly sapar, jolyńyz bolsyn.

— Raqmet.

— Kólik daıyn, joldas Rysqulov. Biraq dál qazir joldan tynyǵyńyz. Sodan soń júrem deseńiz, — mashına daıyn. Endigi jerde poıyz joq. Biraq beket joly jaqsy. Býráttardyń ústin basyp ótip, Qıaqtyǵa deıin jetesiz. Shekaradan ary qaraı Urǵaǵa deıin monǵol joldastar ózderi alyp ketedi.

— Raqmet. Al men búgin júrmeımin. Men sizdiń qalany jaqsylap aralap shyǵýym kerek. Múmkin bolsa, joldas Sorokın jaǵdaı jasańyz, osy qalanyń eski túrmesin kórgim keledi.

Alpamsadaı Sorokın ańyraıyp turdy da:

— Ony qaıtesiz? — dedi.

— Sol túrmede meniń ákem otyrǵan. Túrme de bolsa, sonda baryp táýap etemin. Aıtpaqshy, sol túrmeniń eski arhıvin qarattyryńyz. Múmkin, ákemniń isi, sýreti tabylar.

Sorokın sonda sostıyp turyp:

— Sonda ákeńiz qashan...

Endi Sorokın sostıǵanyn qoıyp, meıirlene berip:

— Bolady, joldas Rysqulov, — dedi. Vokzal basynan shyqqan jeńil mashına qaraǵaıly, shyrshaly qalany qaq jaryp otyryp, ortalyqqa tartty.

— Sonda qalaı, joldas Rysqulov, ákeńiz patsha qaharyna ushyraǵan boldy ma?

— Iá.

— Da-a-a! Siz ben biz týys bolyp shyqpasaq netti. Meniń ákem de Peterbýrgten aıdalyp kelip edi, altynshy emes, besinshi jyly. Sheshemiz ekeýmiz artynan izdep kelip, osynda turaqtap qaldyq.

— Onyńyz da oń bolǵan. Men ákemniń artynan izdep kele almadym. Ákem meni ózimen birge ala ketpekshi edi, "gýbernator fon Taýbe parman bermedi...

«Eger gýbernator fon Taýbe sol joly ruqsat bergende, — dedi ishinen Rysqulov kóshelerdiń qos qanatyna kóz sala otyryp. — Kim biledi, İzbaısha sheshem, Túımetaı qaryndasym úsheýmiz, sol myń toǵyz júz altynshy jyldyń ózinde kórer edik bul Irkýtskini. Sodan keıin ne bolar edi? Qalaı kún kórer edi? Tirmizik tirshilik úıreter edi de ólmes amaldy. Ólmepti ǵoı myna Sorokın. Biz de osy Sorokın sıaqty birjolata sibirlik bolyp qalar ma edik... Kúshala jutqan kúshikteı bir jerde qyljıyp qalmasaq, bir amaly bolar edi ǵoı. Onyń esesine kókemdi kórip júrer edik. Kókem qol-aıaǵy kisendeýli bolsa da bizdi óltirmes edi. Iá, sóıtip Sorokın de revolúsıonerdiń balasy boldy. Biraq bularǵa ruqsat etipti. Zań bireý, oryndalýy árqalaı. Biraq munyń ákesi saıası tutqyn bolǵan ǵoı, katorjanın emes, tek jer aýdarylǵan. Al kókem... ómir boıy aıaq-qoly kisendeýli ótti-aý. Kisen syldyrynan shoshyp oıanǵan tup-tunyq taıǵa, mine, mynaý...»

Rysqulovty Marat kóshesindegi «Sıbır» meımanhanasyna ornalastyrdy. Jaıǵasyp, shaı iship bolǵan soń, Rysqulov qalany aralaýǵa shyqty. Marat kóshesin qıyp ótetin kórshi kóshe Polák kóterilisshiler atynda eken. Qalada ne kóp, pıazbas shirkeýler kóp. Solardyń arasynda poláktardyń katolık shirkeýi ózgesheleý. Aǵashtan soqqan úshkir bas, jadaý ǵımarat. Odan ápi Ańǵara ózeni aıdyndanyp, soltústikke qaraı erekshe bir aıbynmen aǵyp jatyr. Rysqulov mashınadan túsip, ózenniń jaǵasynda ún-túnsiz turyp qaldy. Qarakók aspan, shyǵystan soqqan ańqyldaq jel. Osy arada Shyǵys Sibir qaqpasy bastalady. Rysqulov tynymsyz sarnap aqqan uly sýǵa qaraı-qaraı kózi buldyrady. «Nege sonsha aptyǵyp asyǵady? Uly tolqyn balqyǵan qorǵasyndaı lyqsyp jatqany sulý-aq. Biraq bul asyqqany — óziniń aqyryna asyqqany ǵoı. Osydan Jer shetine jetip, uly sý, uly muzǵa aınalady. Biraq ózen bitkenniń bastaýy bar, qurdymy bar. Bizdiń Talas ta, Shý da aqyry qurdym qumǵa sińip taýsylady. Mynaý Muzdy muhıtqa aınalady. Munyń osy aǵasyn kókem de kórdi-aý...»

— Turar aǵa, júrmeımiz be? — dep qaldy Hangeldın.

Sonda baryp Rysqulov oı tolqyndarynan maltyp shyǵyp:

— Iá, júreıik, — dedi. — Túrmeni kóreıik.

Irkýtskiniń túrmesi qaladan jyraǵyraq, Baıqal jaq betinde, jarlaýyt jaǵasynda eken. Úlken qamal tárizdes. Tek kók tastan órilgen. Baıqal jaǵasynda turǵany da tegin emes. Irkýtsk — patsha tutqyndarynyń sońǵy mekeni bolmasa kerek. Asa qaýiptilerin Úrkitten de ary aıdap, Baıqal arqyly Saha eline, Iakýtıaǵa jóneltken. Turardyń «búlikshil» ákesi Rysquldyń da joly osy Baıqaldy basyp ótken bolar-aý. Bodoıbo arty bette, alysta, alysta...

Baıaǵy Almatynyń kók qaqpaly túrmesi munyń qasynda balanyń oıynshyǵyndaı-aý. Al mynany kelistire soqqan eken. Kileń kók tas qoı. Zeńbirekpen atqylasań da shybyn ǵurly kórmes. Áı, patsha jaryqtyq-aı. Túrme degende, túrmeden saraı salǵandaı. Ejelgi Egıpettiń perǵaýyndary záýlim pıramıda saldyryp, tarıhta atyn qaldyrsa, patsha jaryqtyq abaqty salyp, atyn shyǵarmaq eken da. Baıaǵyda bul «Qyrǵyzbaev» bolyp oqyǵan Merkeniń mektebi bir alpaýyt ózbek baıynyń eski qora-qopsysy edi de, Merke túrmesi kúıdirgen qyzyl kirpishten órilgen ǵımarat bolatyn. Qyzyl kirpishine qyzyǵyp-aq sol túrmede túnep shyqqyń kelgendeı, birtúrli tartymdy edi. Iá, patsha aǵzam mektepten góri túrme salǵandy, soqadan góri kisen soqqandy unatatyn edi ǵoı.

Merkede oqyp júrip, «Qyrǵyzbaev» qyzyl kirpish túrmege syrtynan telmire qarap: «Sibirde kókem jatqan túrme de osyndaı ma eken?» — dep oılaıtyn. Sóıtse, kókesi jatqan abaqty kók tastan órilip, irgesin jasyl múk basqan, záýlim qamal eken...

Túrme arhıvinen Rysquldyń is qaǵazdary tabyla qoımady. Jergilikti basshylar: «Siz Mońǵolıadan qaıtyp oralǵansha taýyp qoıýǵa tyrysaıyq», — dep ýáde berdi.

Sibirge, Sahalınge, Saha eline katorǵaǵa aıdalǵandardyń aıaldamaıtyny joq bolǵan. Uly Sibirdiń toqsan taraý joldarynyń toraby osy Úrkit. Rysqul katorgada júrgende bul aımaqtyń gýbernatory general Bantysh degen edi. Irkýtskide jan-jaqqa aıdalatyn katorjandardyń is qaǵazy túgel sol Bantyshtyń qolynan ótken. Bantyshtyń arhıvi qalyń, qatpar-qatpar ǵoı. Ony birer saǵattyń ishinde qoparyp, myńdaǵan istiń ishinen Rysquldyń qaǵazyn taba qoıý da ońaı emes. Ákemniń sýreti tabylar ma dep úmit etip edi, kókeıinde kópten júrgen arman edi, — buıyrmady. Áli de úmit úzbeı, «múmkin, Mońǵolıadan qaıtar jolda sáti túser», — dep jubatty ózin-ózi Rysqulov.

Patsha soqtyrǵan túrmeniń tas qamalynan aǵyp túsken kózderdiń úńgirindeı bolyp, temir torly terezeler úńireıdi. Solardyń birinen Rysqul da myna Baıqal betke, ana qarakók aspanǵa qaraǵan shyǵar. Arý Baıqal, katorjandardyń kóz jasynan jaralǵandaı móldir kók, sylań sulý ári muńly kóldi jaǵalaı kóz jeter jerdiń kemeri jap-jasyl, kók ný orman. Jaǵadaǵy quj-quj jartastardyń qıasyna shyqqan soıaý-soıaý qaraǵaılar soraıady. Quddy bir baıaǵyda Qyzyl Jebege minip qazdıǵan Rysqul sıaqty. Rysqulov İle Alataýynyń shyńdaryna taman órmelep shyqqan shyrshalardyń ortasynda ósken. Orman oǵan tańsyq emes. Biraq myna jabaıy jartas basyndaǵy saıaq qaraǵaılar, arǵy betten bergi betke óte almaı, ańtarylyp turyp qalǵan katorjandarǵa uqsaıdy. Kókeıine yzyńdap taǵy da Salaýat áni keldi:

Qaıtar edim, jolym joq,

Sýlar býǵan jolymdy.

Juldyzdardan kópir salar em,

Buǵaýlady jazmysh qolymdy.

Qasyndaǵy adamdar Rysqulovtyń ońasha qalǵysy kelgenin uqsa kerek, qý butaq jıyp, ot jaǵyp, qaıyqshylardan jas balyq alyp, qazan kóterip, óz tirshiligimen bolyp jatty.

— Baıqaldyń balyǵynan dám tatpaý — kúná, — dep bul isti bastaǵan Sorokın edi.

Al Rysqulov arǵy bettegi jartas basynda sýǵa sekireıin dep qaraıǵan qaraǵaıdan kóz almaıdy. Bodoıbodan qashqanda ákesi Baıqaldan júzip ótkeni anyq. Álgi qaraǵaı talǵan kózge birte-birte adam keıpin elestetip, Rysqulǵa uqsap bara jatty...

— Masa talap qoıǵan joq pa, joldas Rysqulov? Ot basyna jaqynyraq tursańyz, tútinnen masa qorqady, — dep Sorokın jaqyndaǵanda, Rysqulov oǵan jalt qarap edi, altyn kemer kózildiriktiń ar jaǵynan bir tamshy, sarań jas, marjandaı mólt etip, úzilip tústi.

— Keshirińiz, — dedi Sorokın yńǵaısyzdanyp.

— Ákeme uqsap ketkeni, — dedi Rysqulov ta sasyńqyrap, álgi qaraǵaıdy qol soza nusqap. — Ómir boıy ol arǵy jaǵada, men bergi jaǵada, bir-birimizge qol sozýmen óttik. Aramyzdy udaıy darıa bólip jatty. Túsimde de ylǵı osylaı. Sap bolmaıtyn saǵynysh, taýsylmaıtyn arman... Solaı, joldas Sorokın...

Zymyran zaman. Myń toǵyz júz altynshy jyldan beri arada on segiz jyl óte shyǵypty. Ol kezde Rysqulov on jasta edi. Endi jıyrma segizge iligipti. On segiz jyl boıy izdep keledi. Ákesin izdeıdi. Endi onyń sońǵy mekenderiniń birine jetýdiń oraıy kelgende, ákesi taǵy da teńizdiń ar jaǵynda. Neǵylǵan taýsylmas teńiz? Kúzdi kúni muńaıa sozylǵan kúmis mızamdaı syńsyǵan bir saǵynysh. Sol jip-jińishke, kúmis mızam Rysqulovtyń júregine jalǵanyp alyp, qaıda júrse qalmastan sozyla beredi, sozyla beredi...

* * *

Qıaqty — Mońǵolstannyń Petrogrady dese bolǵandaı, Sýhe-Bator men Choıbalsan qurǵan mońǵoldyń halyq-revolúsıalyq partıasynyń kindigi. Myń toǵyz júz jıyrma birinshi jyly monǵol revolúsıasy eń aldymen osy jerden bastalyp, kópti kórgen kóne dalany taǵy da dúrbeleń dúbir dúr silkindirgen.

Qıaqtyda Turar Rysqulovtyń mashınasyn Monǵol premer-mınıstriniń orynbasary Túmen-Jyrǵal kútip tur eken. Oryssha, qytaısha úlgilermen salynǵan kileń aǵash úıli Qıaqtyda biraz tynystap, áldengen soń, Rysqulov janyndaǵy seriktesterimen ejelgi Mońǵolstannyń jerine boılaı súńgip kete bardy. Áýeli Seleńgi ózenin jaǵalaı júrdi. Oıly-qyrly, jasyl reńdi dalany jaryp jatqan Seleńgi, jolaýshylardyń oń jaq qaptalyn ala, kópke deıin ıreleńdedi. Birte-birte sylań sulý Seleńgi ońtústik-batysty saǵalap, Altaı tusyna shamalap ketti de, jolaýshylar mıdaı dalamen shyǵys-tústikke tartqan.

Aryǵan kózdi anda-sanda aldandyryp, bir qaptaldan arattyń jataǵan jalpaq kıiz úıi kórinedi, úı mańaıyndaǵy shuratta, sol jataǵan kıiz úılerge uqsas, jataǵan jylqy úıirleri kezdesedi. Tek túıe jaryqtyq qana, óziniń Oısylqara babasynyń qanyna adaldyǵyn tanytyp, munda da iriligin, pańdyǵyn saqtap, ár-ár jerde mańqıyp-mańqıyp turady.

Bul dalanyń týyrlyqtaı tánine áli túren tımegen.

Dala halyqtarynyń ejelden qanyna sińgen senim boıynsha, jerge temir tıgizý kúná. Jerge temir qazyq qaǵý — adamnyń denesine shege qaǵýmen birdeı kórinedi. Sonda jerdiń de jany bolǵany ǵoı. Onyń esesine bul dalada at tuıaǵy tımegen jer joq. At tuıaǵymen ılengen dala... Sonaý Shyńǵys han zamanynda, odan buryn da, odan keıin de... Tipti Shyńǵys hannyń ózi ólgennen keıin, jerdi aǵashpen qazyp kómip, molasynyń ústinen on myń jylqy aıdap ótkizgen kórinedi. Áne, at tuıaǵymen ıledi degen sol.

Sheksiz dala. Qazaq dalasy sıaqty munda da boz jýsan, túıejantaq; solardyń arasynan soıdıyp, soıdıyp sıyrquıryq pen shyrysh kezdesedi. Jol boıynan qosaıaqtap qazdıyp otyrǵan qyzyl sýyr qońyraýly kúımege tańdana qarap qalyp, kenet bult etip, inine kirip ketedi. Sýyrdy mońǵoldar tarbaǵa deıdi eken. Oń jaq qaptaldan sýy tartylǵan teńiz túbinde qalyp qoıǵan jelkendi keme sıaqtanyp, shoqyly qyzǵyltym taý kórinedi.

— Myna shoqynyń aty ne? — dep surady Rysqulov Túmen-Jyrǵaldan.

— O, ol Ýlan-ámaat — «Arqarly qyzyl» ǵoı. Taýeshki, arqar kóp.

— Taǵy qandaı ań-qus bar?

— O, hakıldıg kóp, oryssha ne deýshi edi? — dep Túmen-Jyrǵal múdirip qaldy. — E, gornye kýropatkı!

— Kekilik! — dep Rysqulovtyń daýsy qattyraq shyǵyp ketti.

— Keklık — hakıldıg. Uqsaıdy, — dep kúldi Túmen-Jyrǵal.

— Taǵy da gýrgýýl kóp.

— Qyrǵaýyl! — Rysqulov «gýrgýýldyń» qyrǵaýyl ekenin lezde tapqanyna qýanǵandaı jaırańdap qaldy.

— Tamasha! — dep Túmen-Jyrǵal da súısindi. — Chono kezdesedi. Chono. Túsinbedińiz be — volk.

— A, shona ma? Qasqyr eken ǵoı. Bizde Shona degen kisi attary kezdesedi. A, qasqyr boldy ǵoı. Endi bylaı keliseıik, Túmen-Jyrǵal. Biz sóıleskende orysshadan keıin mońǵolshasyn da aıtyp otyryńyz. Kóp sózderdiń qazaqshaǵa da uqsastyǵy bar eken. Bálkim, mońǵolsha tezirek úırenip ketýime de bolatyn shyǵar, — dep Rysqulov ótinish bildirdi. Túmen-Jyrǵal:

— O, mońǵolsha úırengińiz kelse, men muǵalim bolýǵa daıyn, — dep súısingen peıil tanytty. — Mysaly, meniń atym — Túmen-Jyrǵal. — Myń Baqyt degen maǵyna beredi.

— Mine, qyzyq, — dep Rysqulov taǵy bir jańalyq ashty: — Túmen — bizde myńnan da kóp, sirá, on myń bolar, al jyrǵal... jyrǵalý... Iá, bul — baqytty bolý. Biraq bizde kóp qoldanyla bermeıdi. Eski túrki sózi.

— Túrki — mońǵol, sirá, uıalas til.

— Durys aıtasyz. Bizge ıslam, sizderge býdda dini engenge deıin, mońǵoldar men túrkiler tili, sirá, tym uqsas bolǵan shyǵar. Demek, men shyndap shuǵyldansam, mońǵolsha úırenip ketýim ǵajap emes. Aıtalyq, arattyń aýlyna bara qaldyq. Qashanǵy tilmash arqyly túsinisesiń.

— Óte durys aıtasyz, joldas Rysqulov, endi meni til sabaǵynyń muǵalimi dep esepteńiz. Al ań aýlaý sharýasyna kelsek, keıinirek bir kelip qaıtýǵa bolady. Ań aýlaýǵa qalaı edińiz, joldas Rysqulov?

— Kánigi ańshy da emespin. Biraq seıilge shyqqandy unatamyn. Ákem aıtýly ańshy edi. Quralaıdy kózinen atqan mergen bolǵan.

Oıda joqta, áńgime jelisimen mızam saǵynysh jalǵasyp, keýdesi taǵy shym ete qaldy. Rysqul ákesi týraly elde ańyz bolyp taraǵan áńgime esine tústi. Sonaý Talas Alataýynda qalǵan Aqsý-Jabaǵylyda, ákesi jigit shaǵynda, jylqy baǵyp júrgende, bir kúni jylan arbaǵan boztorǵaıdy kórip qalady. Boztorǵaı baıǵus shyryldap, aspannan tómen qaraı magnıt tartqandaı yldılaı beredi. Jerde basy qaqshıyp, qara naızaǵaıdaı tili sýmańdap, qarashubar jylan ysqyryp tur eken. Boztorǵaıdy áýeden tartyp alardaı ne sıqyry bar? Arbaýdyń syry nede? Osylaı oılap tura berse, boztorǵaı endi top etip, jylannyń aýzyna túsetin bolǵan soń, myltyǵyn alyp, jylannyń qaqshıǵan basyn kózdep, basyp qalady. Ótirik bolsa, obaly jurtqa. Jurt aıtady: oq jylannyń eki kóziniń ortasynan tıipti desedi, Áne, ákesi Rysqul sondaı mergen eken...

Mynaý marǵaý mońǵol dalasynda da qalmaı qoıǵan qaıran eles.

Qara jol buralańdap baryp, taǵy bir ózenniń jaǵasyna shyqty.

— Toly deıtin ózen, — dedi Túmen-Jyrǵal. — Baǵana kórgen Seleńgige baryp quıady. Al Seleńgi Baıqalǵa baryp quıady... Biz bara jatqan Urǵa osy Tolynyń boıynda.

Qara jol Toly boıymen ıreleńdep sozylyp jatyr. Jan-jaq mıdaı dala, anda-sanda birli-jarym shoqy taýlar alystan qaraýytady. Tarıhty shýlatqan mońǵol dalasy deıtindeı emes, manaýrap sulyq túsip jatqan marǵaý dúnıe. Osy dúnıege Rysqulov kele jatyr. Komıntern senip jiberdi. Artta týǵan el qaldy. Daýyldata dúrkirep ótken jalyndy jyldar qaldy. Sol daýyldan taımaı ótken Rysqulov, endi myna Mońǵolstanda jańa dúnıe, jańa zaman bastaýǵa qol ushyn bermek. Azıanyń qaq ortasynda mesheýlep jatqan jalpaq eldi jańa jolǵa salý ońaı emes. Komıntern kósemderi bul asa aýyr isti Rysqulovqa tapsyrdy. Dúnıe júzi Komýnıstik Internasıonalynyń Atqarý Komıteti Rysqulovty taǵy da bir orasan qıyn synǵa saldy. Aýyr mindetti abyroımen oryndaı alsa jaqsy...

Mońǵolstan kertarpalardan kende emes. Sýhe-Bator sıaqty adal perzentteri bar. Sol Sýheniń2 ózi taıaýda kenetten qaıtys bolyp ketti, esil er. Onyń isin jalǵastyrýshylar bar, árıne. Biraq jaý da osal emes. Keshe ǵana Rysqulov Býrát-mońǵol jerin kesip ótti. Keńes quramynda bola tura, sol Býrát-mońǵoldyń ózinde de keńeske qarsy qaýipti kúsh bas kóteredi. Rysqulov Býrát-mońǵol ultshyl-demokrattarynyń kósemi Rınchınonyń bir jınalysta sóılegen sózin oqyǵany bar. «Biz, býráttar, tek biz ǵana búkil Reseıde jalpy daýyspen saılanǵan organdardy saqtap qaldyq. Óz ortamyzda tek biz ǵana anarhıa men bólshevıkterdiń alasapyranyna jol bermedik. Endi biz japondar men Semenovqa arqa súıeýimiz kerek».

Býrát ultshyldarynyń kóseminiń sıqy solaı. Býrát — taǵy keńes ókimetin boldyrmas úshin, japondarǵa jalpaqtap, qanquıly aq ataman Semenovqa súıenbek. Ózi solaı boldy da. Biraq japondar tas-talqany shyǵyp, qaldyǵy óz aralyna qashty, al ataman Semenov baron Ýngernmen tize qosyp, osy Mońǵolstanǵa ótip, talaı soıqan salǵany bar.

* * *

Munyń bári kúni keshe bolǵan soıqan. Mońǵolstanda revolúsıa jeńdi degenmen, ókimet isine áli de dinbasylary, tipti tek súlde túrinde bolsa da Boǵdyhan aralasyp otyr.

Shyn mánindegi halyq ókimetin endi quryp, respýblıka jarıalaý kerek. Respýblıkanyń konstıtýsıasyn qabyldaý kerek. Bul arada aýyrtpalyq az emes. Sol aýyrtpalyqty mońǵol revolúsıonerlerimen birge Rysqulov kóterisýi kerek. Bálkim, salmaq buǵan kóbirek túser de. Rınchınolar Mońǵolstanda áli tiri, olar Rysqulovtyń aldynan shyǵary sózsiz. Syry beımálim, jasyryn jataberisi kóp, aılaker jaýdyń urymtal jeri qaısy? Olarmen alysar qarý-jaraq qandaı bolmaq? Munyń bári áli Rysqulovqa jumbaq. Jalǵyz qarýy — revolúsıa isine adaldyǵy, artta qalǵan aıqas jyldardan jınaqtalǵan tájirıbe. Rysqulov bitirgen ýnıversıtet — Túrkistan revolúsıasy. Ondaı ýnıversıtet bitirýdi taǵdyr árkimniń-aq mańdaıyna jazsyn. Alaýlaǵan Túrkistannyń ot pen sýynan taımaı ótken Rysqulov jas jaǵynan otyzǵa endi taıasa da, kúresker retinde tarlan tartqan.

Kelesi kúni Rysqulov bir qyrqadan asa bergende, ilgeriden qaptaǵan qalyń kıiz úılerdi kórip, ne úlken toı, ne úlken as berip jatyr eken dep qaldy.

Bala kezinde qyrǵyzdardan talaı estigen «Manas» jyryndaǵy kórinister qazir shyndyqqa aınalyp, eles berip turǵandaı kórinedi. Kóketaıdyń asyna jınalǵan qaraqurym el. Ózen jaǵalaı tigilgen sansyz úıler. Aınala jaıylǵan qalyń mal. Ary-beri yzǵyta shapqylaǵan jigitter. Alasa attar kósile shapqanda, jermen-jeksen bolyp, jer baýyrlap, baryssha atylady eken.

Jal-quıryǵy kúzelgen jataǵan qos mońǵol tory jetilgen, jez qońyraýly kúıme taǵy bir sary belden asqanda, aldan taǵy da qatpar-qatpar qyrtys mańdaıly dala kórindi. Aldan kóz toqtatar buldyr tappaǵan Rysqulov kúımeniń ashyq terezesinen basyn shyǵaryp, artta qalǵan batysqa qarap edi; batys jaqtyń jeleń bulty qaztańdaılana qyzǵyltym, sarǵysh, kógiljim, kúlgin tartyp, Margelannyń atlasyndaı qulpyryp tur eken. Taǵy bir kún batyp bara jatty.

Alda — Mońǵolıa astanasy, artta — baı Sibir, baıtaq el, týǵan el, ózin alys jolǵa attandyrǵan Máskeý. Túrkistan Rysqulovty túletip ushyrdy dese de, naǵyz shyndalǵan jeri Máskeý.

Jez qońyraý talmaı jyrlaıdy, sheksiz jyr. Sol jez qońyraýǵa attardyń tuıaq dúbiri qosylyp, tutas bir orkestr uzaq hıkaıa shertkendeı. Kúımeni qaýmalaı eki qaptalynan eki ásker, sońynda eki ásker jele jortyp kele jatqan. Soǵys tyndy dese de, saharanyń bulym-bulymynda buqpantaı kezbeler, Ýntern bandysynyń talqany shyqqan tozyǵy toptanyp, jol toryp júretini bolady. Saqtyqta qorlyq joq dep Qıaqtydan Rysqulov kúımesine tórt qarýly soldat ere shyqqan.

Túmen-Jyrǵal mártebeli qonaq uzaq jolda jalyqpasyn dep, kóp áńgime-hıkaıa aıtty. Muny Rysqulov jalyqpaı tyńdap, beıtanys eldiń qyr-syryna qana túsip, bir sózin de qalt jibermeı otyr edi, kenet Túmen-Jyrǵal:

— Men sóıleı berdim, myljyń eken dep qalmańyz, joldas Rysqulov, jol qysqarsyn degenim ǵoı, — dedi. — Ádepsiz bolyp, sizge sóz kezegin bermeı qoıdym ba? Aıtyńyzshy, joldas Rysqulov, siz Lenındi, árıne, kórgen shyǵarsyz? E, báse, kórdińiz ǵoı. Qandaı baqyttysyz? Bizden Lenınge tuńǵysh barǵan Sýhe-Bator edi ǵoı. Kúni keshe ǵana edi, endi ekeýi de joq... Ne degen sheksiz ókinish! Sondaı erlerdiń ómiri nege qysqa bolady eken? Ózgege de, ózine de qaıyrymy kem keıbireýler uzaq jasaıdy. Al álemniń, ár eldiń shamshyraǵyndaı Lenın, Sýhe-Batorlar az jasaıdy, bul qalaı?

— Olar kóp jasaıdy, Túmen-Jyrǵal, — dep Rysqulov alystaǵy adyrlardyń ar jaǵyna kóz tikti.

* * *

— Mine, buıyrsa, Urǵaǵa da kelip jettik, — dedi Túmen-Jyrǵal. — Bizdiń astanamyz osy, joldas Rysqulov. — Mundaı astanany dúnıe júzin júz aınalsańyz da tappaısyz.

Túmen-Jyrǵal osyny aıtyp myrs etkende, Rysqulov onyń tórtburyshtaý keksek júzine qarap: «maqtanǵany ma, qorsynǵany ma?» — dedi. Degenmen ne jalpaqtaýy joq, ne tákapparlyǵy joq, týra jigit ekenin biledi.

Jerge tarbıyńqyrap bitetin jańǵaq aǵashtaryndaı jataǵan úıler kóshe-kóshe, oram-oram bolyp tigiledi eken. Árirekten tas úıler de kórinedi. Kóbisi jalǵyz, ara-tura eki qabat ǵımarattar da bar. Qala ortalyǵy Almatydaǵy Saýda kóshesin eske salǵandaı. Kıiz úıli kóshelerde mańqıyp túıeler kórinedi. Kermede ertteýli alasa attar baılaýly tur. Rysqulovtyń bir nazar salǵany: attardyń kóbiniń jaly qyrqylǵan. Rysqulov biletin jylqyly aýylda taıdy ǵana kúzeýshi edi. Munda kóbi kúzeýli. Kádimgi qylshyq júndi qyzyl qoı, bórte laqty eshki kóp eken. Qońyraýlatqan, jan-jaǵyn qarýly soldattar qorshaǵan kúımeni qyzyqtap, ári bir tosyn jańalyq kútkendeı, qalanyń kári-jasy kıiz úıli kóshelerge atyla shyǵyp, kúımege qaq jaryla jol ashyp, áldene dep dabyrlasyp qalyp jatyr. Adamdar kóbinese saryala kıinedi eken.

Endi birde qara kúıme quıǵytyp, oıýly qalpaq kıgen ǵajaıyp ǵımarattar tusynan ótip bara jatty. Jol-jónekeı kórgenniń bárin yjdaǵatpen túsindirip otyrǵan Túmen-Jyrǵal:

— Mine, bul Býdda qudaı hramdary, — dedi. — Mońǵoldar buryn shaman nanymda bolǵanmen, keıinirek Býddanyń lamaızm tarmaǵyna qulshylyq etti ǵoı. Áli aralap kóresiz, joldas Rysqulov, — dep qoıdy.

Úkimet úıi búkil qaladaǵy úsh qabat jalǵyz úı eken. Qara kúıme sonyń aldyna kelip toqtaǵanda, qaqpa aldynda saltanat quryp, tizilip turǵan kisiler kórindi. Rysqulov qolyn birinshi alǵan mol deneli, jalpaq bet, qarasur kisi:

— Hosh keldińiz, Rysqulov joldas! Kelgen qadamyńyzǵa gúl bitsin! — dedi. Bul premer-mınıstr Seren-Dorj edi.

Arqar múıiz, aıshyqty bórik kıgen úsh qyz Rysqulovqa kúmis tostaǵanǵa quıyp, ıilip turyp qymyz usyndy.

— Eń qurmetti qonaqqa jol jora, — dedi shoshaq bórik kıgen jap-jas jigit. Bul osy kezdegi syrtqy ister jáne soǵys mınıstri Choıbolsan edi.

* * *

Rysqulov túsken úı jan-jaǵy dýalmen qorshaýly, shap-shaǵyn, súıkimdi jaı eken. Kire bergennen ıá adyraspan, ıá arsha ıisi ekeni belgisiz, bir hosh ıis murynǵa urdy. Endi osy elde óter jyl boıyna Rysqulovty qaıda barsa da osy hosh ıis qarsy alar. Bul Mońǵolstanǵa sonaý Úndistannan Tıbet arqyly sińgen ǵuryp edi. Arsha untaǵynan jasalǵan qońyr shyrpyny bular «hýj» dep ataıdy. Ony tutatqan úıge bále-jala, ibilis-ylas jolamas.

Nanym solaı. Al shyndyǵynda, hýj tutatqan úıden qolańsy ıisi bilinbes, kúıe, túrli qurt-qumyrsqa, baqa-shaıan mundaı jerden aýlaq júredi.

Rysqulov tazalyqtyń bul túrine súısinip qaldy. Baıaǵy jaryqtyq Ahat atasyn eske aldy. Balalar tymaýratqanda adyraspan tutatyp, úıdiń ishin tútindetýshi edi. Sóıtse, adyraspan, arsha syndy qasıetti ósimdikterdiń zıandy mıkrobtardy joıatyn qudireti bolady eken ǵoı.

Bul úıge Rysqulov pen onyń kómekshisi Hangeldındi Túmen-Jyrǵal ózi ákelip jaıǵastyrdy da, bir qartańdaý mońǵol áıelin shaqyrtyp:

— Bul kisi Erdene, ıaǵnı Aqyq, — dedi. — Sýhe-Batordyń kómekshisi bolǵan Aıýshtyń jesiri. Sizben kórshi turady. Endi osy Erdene sizderdiń qyzmetshińiz. Tamaq daıyndaýǵa bul kisiden sheber áıel joq. Qyzmetine tánti bolarsyzdar dep senemin.

Kezinde kelisti, kórkem áıel bolǵan Erdene syrly aıaqtyń syry ketse de, syny ketpes degendeı, kelbetti eken. Aqquba shyraıly, qyr muryn, tekti tuqym, artyq aýyz sózi joq, ádepten ozbaıtyn, ınabatty jan bolyp shyqty. Tek jasy ozyńqyrap, onyń ústine revolúsıa daýylynda kúıeýinen aıyrylyp, betin qaıǵynyń qat-qat ájimi torlapty. Rysqulov pen Hangeldındi balalaryndaı kútip baqty. Hangeldın qaljyńbastaý, ashyq-jarqyn jigit edi. Qýaqylyǵyna basyp:

— Erdene, bizdiń qazaqtar aǵasynyń áıelin jeńeshe deıdi. Men de sizdi jeńeshe dep júreıin, — dep ázilge shaqyryp edi, Erdene oǵan kúlimsirep qarady da, býryl tartqan samaı shashyn ysyryp turyp:

— Shyraǵym, meniń úlken ulym tiri júrse, dál sendeı bolar edi, qaıteıin, ákesimen birge soǵysta óldi. Sen meniń qaınym emes, ulym bolarsyń. Turar myrza da meniń balam, — dedi.

* * *

Kóp uzamaı Urǵada bir úlken oqıǵa boldy. Sońǵy Boǵdyhan kenetten dúnıe salady. Qansha degenmen búkil memlekettiń súlde hany bolyp turǵan soń, Boǵdyhandy jańa úkimet aqyrǵy saparǵa qurmetpen attandyrmaq bolady da, Boǵdyhandy jerleý rásimine Rysqulovty da shaqyrady. Búkil Mońǵolstandaǵy jalǵyz sary avtomobıldi tirisinde marqum Boǵdyhan minedi eken. Sony úkimet basshylary endi Rysqulovqa jiberedi. Boǵdyhannyń mashınasy Rysqulovtyń úıiniń aldyna kelip toqtaǵanyn kórip, búkil kórshi-qolań, tutas oram úılerinen júgirip-júgirip dalaǵa shyǵady. Buryndary bul mashınanyń janyna jolaı almaıtyn dindarlar bir-bir basyp, taıǵanaqtap kelip, sary temirdi o jer, bu jerinen táýap etip, súıe bastaıdy. Rysqulov kómekshi komısarymen qaqpadan shyǵa kelgende, álgi qaýym qalt turyp, odan soń búk túsip, taǵzym etedi. Keıbireýleri endi Boǵdyhan osy eken dep qalǵandaı. Rysqulov bul qylyqqa rıza bolmaı:

— Bul ne? — deıdi komısarǵa. — Turǵyz oryndarynan.

Komısar Hangeldın jalynǵandaı bolyp bárin turǵyzyp, úıdi-úıine taratady. Biraq bir búldirshindeı jap-jas qyz mashınany aınalshaqtap ketpeı qoıady. Sony baıqap qalǵan Rysqulov:

— Mingiń kelse, otyr, — deıdi.

Qyz bala jasqanshaqtap baryp, mashınaǵa mine bergende shyrqyrap bir daýys shyǵady. Sóıtse, Rysqulovtyń kútýshisi Erdene álgi qyzǵa tura júgirip:

— Oıýn! Tús qazir, Boǵdyhannyń arýaǵy urady, tús! — dep jantalasady.

Qyz sheshesinen qorqyp túse bergende Rysqulov:

— Seniń atyn Oıýn eken ǵoı, otyra ber, — deıdi.

Erdenege qarap:

— Qoryqpańyz, qyzyńyz aman-esen oralady, — deıdi de, Oıýndy qasyna otyrǵyzyp alyp, Boǵdyhandy jerleý rásimine tartyp otyrady.

Áne, sonda Rysqulov Býdda hramyn tuńǵysh ret kóredi. Hram Urǵanyń soltústigin ala dóńdeý turǵan úlken ǵımarat eken. Áýeli qaqpa aldynda aýzynan ot shashqan aıdaharlar turady. Buǵan tańyrqaǵan Rysqulovty Oıýn jeńinen tartyp:

— Qoryqpańyz. Bul qaǵaz aıdahar, — deıdi.

Qaqpadan ary óterde, basynan aıaǵyna deıin sap-sary kıingen monah Rysqulovtyń aldyn bógep, hýj tutatady. Rysqulov hosh ıis tútin arasynan ary ótkende, úlken zal toly kileń sary kıingen, kileń taqyrbas adamdardy kóredi. Oıýn onyń qolynan qysyp ustap alady. Kileń sarylar tizerlep otyryp alǵan, aldarynda jaınamazdaı kitaptar jaıýly. Bári qyryldaǵan, shyryldaǵan, qyrat daýyspen duǵa oqyp otyrady. Oıýn sonda Rysqulovtyń alaqanyna qaltasynan bir ýys arpa alyp salady. Sybyrlap:

— Shashyńyz, — deıdi.

Rysqulov bul rásimdi túsinińkiremeı turǵanda qarakóleńkeden daýys shyǵady. Qarasa, premer-mınıstr Seren-Dorj, onyń orynbasarlary Choıbolsan, Túmen-Jyrǵal, Damba-Dorj taǵy basqalar tur eken. Seren-Dorj kúlimsirep bas ızeıdi. Sonda baryp Rysqulov álgi bir ýys arpany shashyp kep jiberedi. Taqyrbas sarylar sonda buǵan burylyp, qos alaqan biriktirip, mańdaılaryn basyp, taǵzym etedi. Sonda taǵy da Oıýn Rysqulovtyń qolyna bir qorap shıshaqpaq bere qoıady.

— Anaý shamdal túbine qaldyryńyz, — dep sybyrlaıdy. Rysqulov onyń aıtqanyn isteıdi. Monahtar taǵy da taǵzym etedi.

Rysqulovtyń qyzmetshisi Erdene qyzy Oıýn on altydan on jetige shyǵyp bara jatqan balań qyz edi.

— Oıýn degen atyń ádemi eken. Onyń maǵynasy qalaı? — dep surady qaıtar jolda Rysqulov.

— Atym zatyma saı bolmaýy múmkin. Oıýn — aqyl degen sóz.

— O, nege saı emes? Ábden laıyqty at. Men seni buryn kórshi turyp kórmedim ǵoı. Oqısyń ba?

— Al men sizdi kúnde kórem. Bizdiń úılerimizdi bólip turatyn dýaldyń tesiginen siz jumysqa bara jatqanda, syǵalap turamyn. Uıat-aı, — dep qyz betin alaqanymen basty. — Sheshem kórse, soıady ǵoı. Oqý deısiz be? Osyndaǵy orys mektebin bitiretin shyǵarmyn bıyl. Bizdiń úı buryn Qıaqtyda bolatyn. Ákem sondaǵy orys mektebine bergen. Sodan Sýhe-Bator ákemdi Urǵaǵa aldyrdy. Endi ekeýi de joq, — dep qyz muńaıyp, aıaly, qap-qara kózi jasaýrady. Ádemi qyr murnynyń ushy tershidi. Sodan soń: «Keshirińiz», — degendeı Rysqulovqa jáýdireı qarap, jymıǵanda eki betine áp-ádemi oıyq uıalady.

— O, sen oryssha oqysań, tamasha ǵoı. Gımnazıa bitirgen soń ne isteısiń?

— Bilmeımin, bizde joǵary oqý joq qoı.

— Máskeýge barasyń ba? Oqýǵa.

Qyzdyń aqqubasha júzi lap etip, qyzǵyltym tartty. Zaısan taýynan ári asyp batyp bara jatqan kúnniń sońǵy sáýlesi onyń osy qyzǵyltym dıdaryn erekshe bir nurǵa malyp, tolqyndandyryp jiberdi.

— Qaıdan bolsyn, aǵa! Meni Máskeýge kim jiberedi? Sheshem jalǵyzilik. Jumys istep kómektesý kerek qoı.

— Shesheńmen sóılesip, aqyldasamyz, — dedi Rysqulov. — Tek ózińniń talabyń, yqylasyń bolsa, boldy.

Búkil Mońǵolstandaǵy jalǵyz sary avtomobıl kıiz úıli kóshelermen júrip ótip, Rysqulovtyń rezıdensıasyna jaqyndady. Boǵdyhannyń mashınasyn kórýge qumartqan jurt úı-úıden júgire shyǵyp, shyjańdaı qaptap, qarap qalǵan. Oıýn yńǵaısyzdanyp, búrise tústi.

— Basyńdy kóterip otyr, — dedi Rysqulov.

Qaqpa aldynda Erdene kútip tur eken.

— Qyzym-aý, záremdi aldyń ǵoı, baǵana óziń ketkennen beri jolyńa qaraı-qaraı zaryqtym, — dep sheshesi Oıýnǵa ne ursaryn bilmeı, ne únsiz qala almaı nalasyn aıtty.

— Oıýnnyń menimen birge barǵany jaqsy boldy, — dedi Rysqulov. — Ol bolmasa, men býddanyń yrym-jyrymyn bilmeı, uıatqa qalǵandaı ekenmin. Oıýn meniń keńesshim boldy.

— Ol áli bala ǵoı, Boǵdyhannyń kóligin mingen sizge jarasady. Al Oıýndy dindarlar, ishi tarlar qarǵaı ma dep qorqamyn. Meniń betine qarap otyrǵan jalǵyzym — osy qyzym. Osy úshin ǵana qaraıyp ómir súrip júrmin. Áıtpese, erimniń artynda qalarmyn ba men beıbaq? Biz qorlyqty, joqshylyqty kóp kórgen jandarmyz, Turar myrza. Jańa zaman ornap, aýzymyz asqa endi tıgende, mańdaıymyz tasqa tıip, basıemizden aıryldyq. Jaýlar qapyda atyp ketti. Araǵa apta salmaı, kenetten Sýhe-Bator qaıtys boldy. Sýhe bolǵanda biz jetimsiremes edik. Qazirǵi basshylar da bizge jaman qaramaıdy. Biraq Sýhedeı qaıdan bolsyn? Shirkin, jaısań jigit edi ǵoı. Siz ony kórgen joqsyz, á? Máskeýde kórmedińiz be? Ol Lenınge bardy ǵoı. Áı, bozym jigit edi. Mańdaıymyzǵa syımaı ketti. Biz jerles edik qoı. Elimiz Sibirge, býráttarǵa jaqyn. Biz orman mońǵoldarymyz. Kásibimiz — ańshylyq edi. Nebir ań terilerin bizden qytaı kópesteri sýdaı tegin alatyn. Áı, qanypezer jaýyz kópester arqamyzdy bıtteı testi ǵoı. Zaman endi ońalsa eken, áıteýir. Turar myrza, sizden ótinemin, myna qyzdy álgindeı qasyńyzǵa ertip, erkelete bermeńiz. Es joq qoı munda. Ári dese, til-kózden, qańqý sózden qorqamyn.

— Qoryqpańyz, Erdene. Oıýn aqyldy qyz. Atyn da taýyp qoıǵansyz. Onyń bolashaǵy, buıyrsa, tamasha bolmaq. Ony biz sizben áli aqyldasamyz. Oıýn oqýy kerek. Al jańa úkimet sizdi qamqorsyz qaldyrmaıdy. Naǵyz jańa ókimet endi ornaıdy.

* * *

Jan-jaq jataǵan qyzǵyltym taýlar. «Bizdiń Alataýdan múlde bólek, — dedi ishinen Rysqulov, — keıbir silemderi, bálkim, Qarataýdan eles beredi».

Shynynda da Túlkibastyń teristigi — Qulan, Boraldaı taýlary osyndaı jalańash keler edi. Biraq ol syrt kózge ǵana bolatyn. Turar kórgen Qarataýdyń nebir shatqal, qoınaýlary toly toǵaı: dolana, ushqat, jabaıy júzim, jabaıy shıe, taǵy basqa tal-daraqqa tunyp turar edi. Al myna mońǵol taýlary qyp-qyzyl tas. Biraq arqar órip júredi deıdi. Túmen-Jyrǵal ótken jolǵy ýádesinde turyp, Rysqulovty arqar aýlaýǵa alyp shyqqan. Qastarynda Hasar, Damba deıtin eki áıgili ańshylary bar. Bular Orhon jaǵasyna deıin Boǵdyhannyń sary mashınasymen jetti de, ózen boıynda otyrǵan bir arattyń úıine mashınany qaldyryp, ózderi bir-bir at erttep mindi.

Túmen-Jyrǵal budan buryn qalyń-qalyń jumystyń arasynda, eki-úsh kún tynys tapqyzyp, Rysqulovty biraz aımaqtarmen tanystyryp qaıtty. Sonyń biri Gobı shóli edi. Ataqty Gobıdiń uly da óli keıpin Rysqulov sonda kórdi. Jabaıy túıeni de, áıgili qulandardy da sol saparda jolyqtyrdy.

— Qulandar azaıyp ketti, — dedi Túmen-Jyrǵal muńaıyp. — Ásirese paıdakúnem ańshylar aqyr-taqyr eter boldy. Ásirese qulandardyń mahabbat maýsymy — olardyń sory. Ákki ańshylar qulandardyń úıirge túsken kezin ańdıdy. Aıǵyryn sol sátte jaıratyp, qasasyn ǵana kesip alyp, qytaı alpaýyttaryna altynǵa satady. Ony jegen adam qartaımaıtyn kórinedi.

— Ne degen sumdyq, — dedi Rysqulov túnerip. — Ne degen qatal júrekter. Qorǵaý kerek qoı.

— Respýblıka qurylǵan soń zań qabyldanar.

— Iá, ıá, — dedi Rysqulov áldeqaıda aldaǵy bir isterdi oılap. Ári dese, óz elindegi «Aqsaq qulan» ańyzy esine tústi. «Aqsaq qulan» kúıin Ahat atasy tartatyn. Sonda Rysqulov Máskeýden shyqqanyna eki-úsh aı ótkenin, el-jurtty saǵynǵanyn sezdi. Máskeýden shyqqaly eki-úsh-aq aı bolsa, týǵan elden — Qazaqstannan ketkeli qaı zaman! Júregi syzdap, dombyra únin úzdige-úzdige ańsaǵanyn ańǵardy. Gobı sapary ony osylaı tebirentken.

Endi, mine, «Arqarly qyzyl» taýǵa kele jatyr, arqar aýlaımyz deıdi. Ań aýlaýǵa zaýqy joq. Rysqulov ań aýlap jarytpas. Ras, ákesi Rysqul, Ahat atanyń aıtýy boıynsha, bir joly boztorǵaıdy arbap, qaqshıyp turǵan jylandy dál kózinen atyp túsiripti. Áne, Rysqul sondaı bolǵan. Al Rysqulov ań aýlaýdan góri jer kórip, el aralaǵandy unatady. Arattardyń arasynda da baıy bar, kedeıi bar. Baı toby jańa ókimetti jaqtyrmaıdy, kembaǵal jaǵy jańa zamannan úmitker, Rysqulov mońǵoldardyń ulttyq minezin, ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn kóbirek bilgendi qalaıdy. Jańa úkimet ótkennen, qadımnen qalyptasqan turmys ǵurpyn, ómir zańyn typ-tıpyl qırata kelmeýi kerek. Keshegi Túrkistanda keńes ókimetiniń alǵashqy jyldary ásireqyzyl solaqaılardyń, maksımalısterdiń asyra silteýimen ulttyq namysqa tıetin talaı soraqy da zoraqy qylyqtar boldy. Ásireqyzyl solaqaılar dindi, eski ádet-ǵurypty bir kúnde joıyp, jańa dástúrdi bir kúnde ornatamyz dep halyqtyń narazylyǵyn týdyrdy. Kóshede ketip bara jatqan áıelderdiń betinen paranjasyn julyp tastap, meshitterdi buzyp, jumanamazǵa barǵandardy qýdalady. Sóıtse, sonyń bári dóreki, turpaıy tártip eken. Keıinirek paranja ózinen-ózi qaldy, jumanamazǵa párýana shyn dindarlar bolmasa, kópshilik bara bermeıdi. Bári de shydamǵa, pármendi tálim-tárbıege, parasatty nasıhatqa baılanysty. Zoraqy tártippen is bitpeıdi. Sonda maksımalısterdiń bul soraqylyǵyna ashyna qarsy shyqqan Rysqulov edi. Joldarynda Rysqulov sıaqty pármendi kúsh paıda bolǵanyna shydaı almaı, maksımalıster de ony qurtyp jiberýge aıanbaı áreket jasap baqty. Neshe túrli jalǵan aıyp, ǵaıbat ataq taqty. «Rysqulovshına» degendi oılap shyǵardy. Rysqulovtyń óz basynyń eshqandaı qatysy joq«rysqulovshınany» paıdalanyp, keıbir jataberis tastaǵysh, teris pıǵyldar Rysqulovty jamanatty etýge tyrysty. Iá, bári endi artta qalǵan soıqan soǵystar... Mine, myna Mońǵolstan erteń óziniń uly quryltaıynda Konstıtýsıa qabyldaıdy. Onyń negizin, jobasyn jasasyp jatqan osy Rysqulov. Demek Rysqulov Mońǵolstanǵa kókten top ete túsip, Mońǵolstandy bilmeı, túsinbeı jatyp, onyń Konstıtýsıasyn jaza bastaǵany, abaılap aıtqanda, ádepsizdik bolar edi. Osydan týra tórt jyl buryn Goloshekın Túrkistanǵa kele salyp, túzemder palaýdy qolmen jeıdi eken, bul jabaıylyq, qolmen palaý jeýge tyıym salynsyn dep shataq shyǵarǵan. Sonyń kebin kımes úshin, Rysqulov ár kún, ár saǵatty bos jibermeı, myna eldi aralaı berýi kerek, bile berýi kerek, tanı berýi kerek. Mońǵoldyń bet-júzin ǵana kórip toqsynbaı, janyn uǵyp, kókireginde ne jatqanyn bilmeıinshe, mońǵol taǵdyryn sheshýge qandaı qaqyń bar?!

Arattyń aýyly alysta qaldy. Tórt salt atty Orhon ózenin boılap, «Arqarly qyzylǵa» qaraı bettegen. Rysqulov artyna burylyp qarap, boz daladan boz úılerdi áreń ajyratty. Sol boz úılerdiń dál ortasyna jalǵyz sary gúl óskendeı eken. Ol Boǵdyhannyń sary avtomobıli bolatyn.

Kúz de taıap qalǵandaı, ábden qýraǵan aq seleý jel terbep sylań qaǵady. Áýede áli boztorǵaı shyryldaıdy. Orhon boıy ǵana boz dalanyń kógildir kúretamyryndaı ıreleńdep, soltústikke qaraı sozylyp jatyr. Bul ózen de Seleńgige baryp quıady. Seleńgi Baıqalǵa barady... Baıqaldyń arǵy betindegi jartasta jalǵyz qaraǵaı. Máńgi jasaıtyn, máńgi jasyl nar qaraǵaı. Ony Rysqulov óziniń ákesine uqsatty... Qaıda barsa da ákesi munyń izimen ilesedi de otyrady. Tynjyly júrek jalǵyz balam áldenege urynyp qalar dep qorqa ma eken, áıteýir artynan ańdıdy da júredi. Túrkistan men Qazaqstandy bylaı qoıǵanda, Máskeý bardy — ákesi kóz aldynan ketpeı qoıdy. Stalın Rysqulovty óziniń orynbasary retinde Ázirbaıjanǵa ókil etip jiberdi — ákesi sońynan ere júrdi. Tipti Eýropada da erip júrdi-aý. Iá, Lenınniń tapsyrmasymen Syrtqy ister komısary Chıcherın ekeýi keńes delegasıasyn basqaryp, Genýıa konferensıasyna qatysty ǵoı. Oı, ol bir qıyn sapar edi. Antanta alpaýyttary, qaqsal kapıtalıser Keńes úkimetinen baıaǵy patshanyń belshesinen batqan qaryzdaryn talap etip, baıbalam salǵan joq pa?! Sonda Chıcherınmen birge Rysqulov ta qaqsal kapıtalısermen arpalysty-aý. Aqyry bular jeńip shyqqan. Patshanyń qaryzynan kári qaqsal kapıtalıser kók tıyn da qaıtara alǵan joq. Sonda Genýıada Rysqul Qyzyl Jebege minip, jalǵyz jádigerine jiger berip, túsine kirip júrdi ǵoı. Iá, Rysqul bolmasa Rysqulov qaıdan shyǵady?..

Rysqulov mońǵol psıhologıasyn túsiný úshin dinin de zerttedi. Býddanyń ár dindarǵa qoıar bir suraǵy bar eken: «Sen áli týmaı turǵanda kimge uqsas ediń?» Óziń áli jaryq dúnıege kelmeseń, kimge uqsas bolarsyń? Qıyn suraq. Qıyn ǵana emes-aý, qıamet suraq! Ákeme uqsas edim dersiń. Biraq ákeń áli seni jaryq dúnıege syzǵan joq qoı... Ol seni týdyrmaýy da múmkin edi ǵoı. Býdda basty osylaı qatyrar. Al oıla!

Rysqulovtyń da jalǵyz ul balasy ósip keledi. Jádiger tiri bolsyn, bıyl tórtke toldy. Máskeýde qaldy. Osydan bir aı buryn Rysqulov ony týǵan kúnimen quttyqtap Telegramma jiberdi. Ásirese júregi syzdap saǵynǵany — sol Eskendiri.

Al Eskendir Rysqulovtan aýmaıdy. Sheshesi altyn shash, aqsarynyń ádemisi edi, sodan týǵan Eskendir qalyń buıra qara shashty, qaratory bolyp shyǵa keldi. Al kórgen jurt Rysqulovtyń ózin katorjan ákesine tartqan desedi. Sonda Rysquldyń ózi she? Ózi kimge tartqan? Árıne, ákesine, ıá babasyna. Babasy she?..

Rysqulov Ahat atasynyń aıtýy boıynsha, on bes atasyna deıin, sonaý Dýlat babasyna deıin biler edi de, Báıdibek babasy men Domalaq anasynan ári qaraı Ahattyń ózi de shatasa beretin. Odan arǵy on bes ata, jıyrmasynshy, otyz, qyrqynshy ata, elýinshi ata kim bolǵan? Al bilip kór! «Sen áli týmaı turǵanda kimge uqsas ediń?» — dep Býdda tegin suramaıdy ǵoı.

Kenet kári dombyranyń shegi dyń etkendeı boldy. Rysqulov álgi oılardan oıanyp, janyndaǵy joldastaryna qarady. Olar attarynyń tizginin tartyp, aldaǵy bir tóbege qadala qalǵan eken. «İzdegen arqarlary tabyldy ma» dep qaldy Rysqulov.

— Myna tóbeniń tarıhyn bilersiz, múmkin, oqyǵan da shyǵarsyz, joldas Rysqulov, — dedi Túmen-Jyrǵal qamshynyń sabymen tóbeni nusqap. Bul — ataqty Qul-Teginniń eskertkishi. Tasy qulap jatqan bolý kerek. Júrińiz, jaqyndaıyq.

— Onda, attan túseıik, — dedi Rysqulov.

Attaryn ańshy jigitterge ustatyp, ekeýi edáýir qashyqqa jaıaý adymdady. Úlken kisilerdiń bul aıalyna ańshylar ishteı rıza emes. Kún uzartpaı «Arqarly qyzylǵa» jetý kerek edi, mynalar...

Iá, Rysqulov Qul-Tegindi biledi, oqyǵan. Ózi de tarıhtan eńbek jazyp júrgen jaıy bar. Osy bıyl «Qyrǵyzstan» atty kitapshasyn baspaǵa tapsyrdy. Endi «Qazaqstan» atty kitap jazyp júr. Qyrǵyzstan men Qazaqstan týraly jazyp júrgen adam tarıhty zerttemeı júre me eken? Bul eki eldiń sonoý-sonoý ótkenin bilmeı jatyp ta kisi qolyna qalam ala ma eken? Aıtpaqshy, qyrǵyzdardyń ejelgi bir otany osy aradan qashyq ta emes qoı, Ene-Saıdyń basyn ala jatqan el edi ǵoı bir kezde... Bir kezde.

Al Qul-Tegin ómir súrgen kezdi ǵalymdar segizinshi ǵasyrǵa jatqyzyp júr. Besinshi ǵasyr shamasynda qurylǵan Túrik qaǵanatynyń jurnaǵy segizinshi ǵasyrda muhıttyń tasyp-tasyp qaıtqan shaǵy da. Qul-Tegin sol kezdiń kósemi da.

Tóbeshiktiń ústi qıraǵan tastar qıqymy. Kádimgi kók tas. Kók jýsan, boz jýsan, kók tas. Boz jýsan basy yzyńdaıdy: «Kimsińder? Ne kerek senderge? Taǵy da tas atýǵa keldińder me? Aıdalada, tek aspanǵa, Táńirge ǵana boı sozyp turǵan tas ne jazdy senderge? Atsańdar arqarlaryń ana taýda. Tas atyp erikkende ne shyǵady? Ne muratqa jetesińder? Munda budan on eki ǵasyr buryn ómir súrgen batyr jatyr. Ol sender sıaqty arqar atyp, qala berdi tas atyp erikken emes. Elim dep eńiregen er edi. Edilden beri Altaı asyp sozylǵan uly túrik eliniń eldigin oılap, eńiregen er edi. Túrik eli jan-jaqtan túrtki kórip, ishinen de iritki shyǵyp, teńizdeı telegeı Uly Otan ydyraı bastaǵan kezde, osy Qul-Tegin Túrik eliniń ótkenin aıtyp, keıingilerge ósıet qaldyryp edi. Ydyramas úshin, búlinbes, bólinbes úshin, erler qalaı bolý kerek ekenin aıtyp edi. Bólingendi bóri jeıdi, bólinbeńder, — dep edi. Qul-Teginniń aq baıraǵynda kók bóri basynyń altyn sýreti bolatyn. Bórili baıraq oǵan sonaý kók túriktiń túbi Tuman hannan, onyń balasy Móde hannan qalǵan. Ne bilesińder sender? Shirenesińder. Turaqty dúnıe kimde bar? Shirengen sender de bir kez jermen-jeksen bolasyńdar. Sonda bastaryńa biz sıaqty boz jýsan shyǵady. Boz jýsan myna biz sıaqty tilsiz kúı tartyp, tarıh jyryn shertip turady áli...

Qul-Tegin jasaǵan zamanda Shyńǵys hannyń áli elesi de joq bolatyn. Keıin-keıin, kóp júz jyl keıin, osy sender turǵan jerde, Shyńǵys han da turǵan. Qansha qudiretti han bolsa da, ol da atynan túsip, tóbe basyna, ıaǵnı oba basyna jaıaý shyqqan. Al osydan eki-úsh jyl buryn, baron Ýngern bul tóbege atynan túspeı shyqty. At ústinde shirenip turyp, áskerlerine buıryq berdi: «Atyńdar myna jabaıylardyń tas qudaıyn, — dedi. Mac soldattar jabylyp jatyp tasty atqylady. Sodan beri biz shoshynamyz. «Jabaıylar», — dedi álgi baron Ýngern. Qul-Teginniń tasyna túriktiń syna jazýy jazylǵan kezde, sol Ýngernniń eli eki qolda qansha saýsaq bar ekenin áli sanaı da bilmeıtin. Qul-Tegin dińgegi — ejelgi túrikterdiń tas kitaby. Ejelgiler talaı tas kitap qaldyrǵan, birsypyrasy anaý Ene-Saıdyń jartastarynda áli saqtaýly. Kim biledi, baron Ýngernder taǵy shyqsa, ol kitaptar da joıylar. Biraq Ýngernderdiń molasy da belgisiz qalaryń olardyń eskertkishi bolyp, tek qarǵys tańba qalaryn eserler bile me eken?!»

Boz jýsan osylaı yzyńdaıdy. Jýsan basymen qosa, eskek jel Rysqulovtyń shashyn da sıpalaıdy.

Aspanda irtik bult qalyqtap barady. Aqsur bulttardyń arasynan qaraýytyp jalǵyz qaraqus kórinedi. Qaraqus uzaq jasaıdy. Biraq qansha uzaq jasaǵanmen, ol Qul-Teginniń qurdasy emes. Qul-Teginnen beri kóp zaman ótti. Ol sonda qanshasynshy ata? Múmkin, Rysqulovtyń otyzynshy, álde qyrqynshy atasy shyǵar. «Sen áli týmaı turǵanda kimge uqsas ediń?» Túrki dúnıesiniń tuldyryn tutastyrmaq bolǵan Qul-Tegin budan on eki ǵasyr buryn ótip ketipti ǵoı.

— Bul tasty tez arada qamqorlyqqa almasa bolmas. Tarıh aldynda qylmysker atanamyz, — dedi Rysqulov tórt qyrly uzyn tastyń topyraq tutqan jazýlaryn tyrnaǵymen tazalap otyryp. Ol kóne túrki jazýyn oqı almaıdy. Ondaı bilimi joq. Biraq sheteldik ǵalymdar, birer orys oqymystylary bul jazýdy kóshirip alyp, zerttep jatyr. Áli bir tutas tujyrymǵa kele almasa da, Qul-Tegin degen kisiniń keıingilerge ne aıtqysy kelgeni nobaımen belgili bolǵan.

Túmen-Jyrǵal aıtty:

— Sózsiz qamqorlyqqa alynady, joldas Rysqulov, — dedi.

— Eger Eýropada mundaı baǵa jetpes tas kitap turmaq, synyq monshaq tabylsa da tábárik kórip, qansha shýlar edi? Biz áli samarqaýmyz, — dep Rysqulov ókinish aıtty.

Bulardyń tóbe basynda uzaq turyp alǵanyna ańshy jigitter typyrshydy. Tómende qańtarýly qalǵan tórt at pysqyrynyp, shydamsyzdyq tanytqandaı bolady.

Ańǵa asyǵar Rysqulov joq. Tórt qyrly dińgek tastan aınalaqtap shyǵa almaıdy. Batys jaq munar-munar saǵymnan ǵalamat teńiz tolqyndaryndaı terbeledi. Aq jelkendi kemeler qylt-qylt etip, bir batyp, bir qalqyp bara jatqandaı elesteıdi. Ol sirá, Altaı silemderi shyǵar. Altaıdyń arǵy beti — qazaq dalasy. Soltústik jaq jasyl darıadaı shalqıdy. Alysta-alysta Ene-Saı aǵyp jatyr. Osy jerden, jasyl darıanyń ar jaǵynan muz shoqylar kóringendeı elesteıdi. Jalpy, Rysqulov Qul-Tegin tóbesiniń ústinen dúnıeniń tórt buryshyn túgel kórip turǵandaı, ǵajaıyp bir hal keshti. Shynynda da jer sharynyń kindik tusy — osy bir eleýsiz tóbe sıaqty edi.

* * *

1924 jyly 6-qarasha kúni týra saǵat 11-de, ıaǵnı mońǵolsha ataǵanda, kógildir tyshqan jyly, kógildir dońyz aıynda, aq qoıan kúni, jylqy saǵatynda Mońǵol Halyq Respýblıkasynyń birinshi uly quryltaıy ashyldy. Ony premer-mınıstr Seren-Dorj ashty. Prezıdıýmǵa Dja-Damba, Badarhý, Komınternnen Turar Rysqulov, Býrátıa sovnarkomynyń tóraǵasy Erbanov, Keńes elshisi Vasılev, Mońǵol halyq partıa Ortalyq Komıtetiniń tóraǵasy Damba-Dorj, taǵy basqalar saılandy.

Quryltaıdy quttyqtaý úshin Komıntern Atqarý Komıtetiniń atynan sóz Rysqulovqa berildi. Quryltaı depýtattary Rysqulov minbege kóterilgende uzaq qol shapalaqtap, sodan áreń tynyshtalǵanda, bári de ańtarylyp, mynaý mońǵol emes pe ózi, qaı tilde sóıler eken? — degen suraqqa kúpti boldy. Minbede eýropasha kıingen, qoıý qara shashy tolqyndanǵan, altyn jıek kózildirigi jarqyldaǵan, barmaqtaı murty bar, ajarly jigit tur. Adamǵa lyq toly úlken zaldy barlap qalǵan. İlýde bireý bolmasa, eýropasha kıingender joq, kileń keń qoltyq, uzyn jeń, jelbegeı jibek shapan, syrma shapan, qara shapan, ala shapan, sary shapan kıgender. Bári de belderin áldeneshe qabattap, qyzyl, kók, sary, qara belbeýmen býynyp alǵan, báriniń derlik aıaqtarynda tumsyǵy qaıqy bylǵary etik. Mońǵolstannyń túkpir-túkpirinen kelgen halyq ókilderi osylar. Báriniń derlik bastary taqyr, shash qoıǵandary biren-saran. Tipti birazynyń basynan tulym baıqalady. Bul eldiń qyry-syryn, dástúrin bilmegen adamǵa áldeqalaı ersi kórinýi ábden múmkin. Er balaǵa aıdar qoıý dástúri qazaqtarda da bar. Bala til-kózden aman bolsyn degen yrym-jyrym. Muny Rysqulov biledi. Al endi eresek adamnyń aıdarly, tulymy bolýy... Sóıtse, ol aqsúıek tuqym belgisi eken. Ondaıdyń bireýi prezıdıýmde de otyr. Ózi mınıstr. Aty-jóni Sesen han, ıaǵnı Sheshen han, baıaǵy Shyńǵys hannyń tuqymy desedi. Eskiden kele jatqan ádet. Bir kúnde joıyla qoımas. Túrkistanda paranja jamylǵandar da birden tyıyla qoımaǵan ǵoı.

Prezıdıýmnyń jelkesine Lenın men Sýhe-Batordyń portretteri ilingen. Jan-jaǵalaı qyzyl baıraqtar tizilip tur. Zaldyń ishinen arshanyń tútin ıisi ańqıdy.

Adamdardyń keskin-kelbeti tutastaı qaraǵanda bir tektes: kesek bitimdi, shyqshytty, dóńgelek júzder, kóbisiniń qabaǵy qalyń, qastary kerik, qoı kózderi qysyńqylaý. Solardyń arasynan, zaldyń orta sheninde otyrǵan ekeý oıýly qara taqıa kıgen, qazaqtar ekeni birden kózge basylyp tur. Olar Baıan-Ólgeı jáne Qobda aımaqtarynan kelgen depýtattar Dáýitbaı men Myrzabaı. Ekeýi de Rysqulovqa jolyǵyp tanysqan bolatyn. Dáýitbaı Mońǵolstanda ejelden turyp jatqan qazaqtar tuqymynan eken de, Myrzabaı bul jaqqa Qazaqstannan on segizinshi jyly ótken eken.

Myrzabaı Rysqulovqa kelip jolyqqanda, janynda úsh-tórt qazaǵy bar bolatyn. Ádettegideı aman-saýlyqtan keıin, Myrzabaı kelgen sharýasyna tikeleı kirisip, adýyndaı sóıledi, tipti qorqyta, bopsalaı keldi.

— Al, bala, atyńa syrtyńnan qanyqpyz. Túrkistanda Keńes ókimetin ornatysqan bólshevık ekenindi de bilemiz. Myna biz ókimet basyna bólshevıkterdiń kelgenin qalamadyq ta, qasıetti týǵan jerdi tastap, Altaı astyq. Bólshevıkter keter dep úmittendik, elte qaıta oralarmyz degen arman taýdan da bıik edi. Biraq sender kún sanap kúsheıip bara jatqan kórinesińder. Topan sýyndaı qaptap kelesińder. Endi mine, Qudaıdyń bir qıyrynda jatqan Mońǵolǵa da jańa ókimet ornatpaqshy bolyp jatyrsyńdar. Bul da sol keńes sıaqty kórinedi, — dep Myrzabaı bir toqtap, shapanynyń qaltasynan kóldeı kók oramal alyp, tershigen jýan moınyn, qyzara bórtken bet-aýzyn, býryl murt, shoqsha saqalyn, túp-túgel muqıat súrtip shyǵyp, aqyrynda etjeńdi qońqaq murnyn tańq-tańq etkizip sińbirip aldy. — Al endi erteń uly quryltaı ashylǵaly tur. Biz mońǵoldyń qazirgi ókimetinen osy quryltaıda talap etpekshimiz: Baıan-aımaq monǵolǵa táýeldi bolmasyn. Bólsin bizdi. Sen ǵoı, shyraǵym, Máskeýden úlken ókilettikpen kelgen iri adamsyń, bizdiń osy talabymyzdy qolda. Sózdiń toq eteri osy.

— Myrzeke, sonda qalaı? Jeke memleket qurasyz ba? Oǵan shamańyz kele me? Kórpeńizge qaraı kósilmeısiz be?

— Jeke memleket deseń de bolady. Áıteýir, biz mońǵolǵa baǵynbaıtyn bolaıyq. Úlken sıyrdyń arty bolǵansha, kishkentaı qorazdyń basy bol degen. Egerde, munda da komýnıser ókimet basyna kelmegende, biz jaıbaraqat jata beretin edik. Ras, komýnıser mońǵoldy da jaılaǵan eken, biz bólinemiz. Al bólmeıdi eken, Qytaı asyp, Shyǵys Túrkistan ketemiz.

— Qytaıdy da komýnıser bılemesine kózińiz jete me? Qazir olarda da komýnıser ezilgen halyqty alpaýyttardan azat etý úshin kúresip jatyr.

— Iá, solaıy — solaı. Qaıda barsań, Qorqyttyń kóri. Qytaıǵa sımasaq, Úndini asyp, dindes, qandas, týys Túrkıaǵa baryp kiremiz.

— Al Túrkıada da komýnıser bar, ony qaıtesiz?

Myrzabaı qajy Rysqulovqa baǵjıa qarady. Maıly qysyq kózderi yzǵar shashady. Aqyrynda amaly taýsylyp:

— Áıteýir, senderden táýir, shoqynǵan nemeler, — dedi.

— Qajeke, adasyp júrsiz, — dedi Rysqulov ony bir túrli aıaǵandaı jyly raımen sóılep. — Bir adasý bar, eki adasý bar, al ómir boıy adasa berýge bolmaıdy ǵoı. Baıan-aımaǵy — aımaq bolyp qala beredi, mektep ana tilińizde bolady, is-qatynas qaǵaz ana tilińizde júredi. Dinińizge eshkim tıispeıdi. Al biraq Baıan-aımaq Mońǵoldyń ortalyq ókimetine qaraıdy. Ony eshkim de ózgerte almaıdy. Áýeli siz halqyńyzdan surańyz, halyq sizge erip, elin, jerin tastap, birese Qytaıǵa, birese Úndige, birese Túrkıaǵa aýyp, sizdiń sońyńyzdan murnyn tesken taılaqtaı ilesip júre bere me eken? Onymen nege sanaspaısyz? Komýnıs júrgen jerden quqaı kóretin tek óz jeke basyńyz. Kúlli halyq sizshe oılamaıdy ǵoı. Aqylǵa kelińiz de, bul máseleni daýǵa salmaı-aq qoıyńyz. Mońǵoldyń jańa ókimeti — halyqtyń ókimeti bolady. Odan jamanshylyq kórmeısiz, tek nıetińiz adal, peıilińiz taza bolsyn. Jer aýyp, tentireı bergen jaqsylyq emes. Aýǵan degen sózdiń ózi jaman. Aýǵan — azady, el tozady. Eldi aıańyz. Meniń aıtarym osy.

Myrzabaı qajy Rysqulovqa múlde rıza emes. Qaıta jaýyǵa qaraıdy. Ońashada jolyqsa mert qylýdan taıynbaıdy. Bul nıetin jasyrmaı aıtyp ta saldy:

— Átteń, basymnan baq aýnaǵan zaman-aı! Baıaǵy kúnim bolsa, sen sıaqty dýdar bas shoqynǵandardyń shashyn bir-bir taldap jular edim.

Rysqulov budan arǵy áńgimeniń qyrsyz ekenin sezdi de:

— Al, Qajeke, aman-saý bolyńyz. Meniń ýaqytym bitti. Erteń quryltaı ashylady. Soǵan daıyndalýym kerek, — dep Myrzabaı qajynyń tobyn esikten shyǵaryp saldy. Áne, sol Myrzabaı qazir buǵan shaqshıa qarap qalypty.

— Baýyrlar, dostar! — Rysqulov kenet arqalanyp ketti. Daýsy ashyq, ári dese bir túrli tebirene shyqty. Dúıim halyq onyń sózi jattandy, resmı sóz emes, shyn sezimnen, shyn tileýlestikten shyǵyp jatqan jaqsy lebiz ekenine senerdeı baýrap alyp barady. — Men sizderdi, quryltaı múshelerin, sizder arqyly búkil mońǵol halqyn, Mońǵolstandy mekendegen barlyq halyqtardy III Komıntern Atqarý Komıtetiniń atynan myna búgin ashylyp otyrǵan uly Huraldanymen shyn júrekten quttyqtap, sizderge Komınternniń jalyndy sálemin jetkizip turmyn.

Komıntern degenimiz — búkil jer júzi komýnıseri men eńbekshileriniń jaýynger shtaby. Komınternniń kókeıtesti maqsaty — dúnıe júzindegi ezilgen halyqtardy quldyqtan, joqshylyqtan, kemtarlyqtan, kiriptarlyqtan qutqarý. Qazirgi zamanda jer betinde eki dúnıe, bir-birine ymyrasyz eki tap ómir súrip tur. Biri — alpaýyttar, jebirler, kapıtalıser, baılar, ıaǵnı qanaýshy tap. Ekinshisi — ezgi kórgen, qorlyq kórgen, zorlyq kórgen kedeı-kepshik, eńbekshi el, ıaǵnı qanalýshy tap.

«Azamatym, arysym, — dedi ishinen kúbirlep Baıan-aımaqtan kelgen Dáýitbaı depýtat. Ol aldyǵa qaraı úzdige, umtyla tyńdap qalǵan. Ol endi qaıtyp Rysqulovty kóre almaıtyndaı, sondyqtan onyń árbir sózin kókiregine, árbir qımylyn, túr-túsin kóz janaryna quıyp almaqshy. Tolqyndy qara shash, eki shekeligi shyǵyńqylaý jaqy mańdaı, kelisti kerik qara qas, eki qastyń arasynan qasarysa túsken jalǵyz syzyq... Ol syzyq tikesinen-tik teginnen-tegin túspegen bolar. Áınektiń ar jaǵynan kórinse de kóz janary jalyndy eken. Murny sál dóńesteý kelse de, kelteleý. Ushy tompaqtaý eken. Murnynyń ushy tompaqtaý adamdar jaman pıǵyldan taza bolady desedi. Sýaǵarynda barmaqtaı qara murt búkil ajaryn ashyp turǵandaı jarasymdy. Erinderi dúrdik te emes, jymyq ta emes, top-tolyq, asty men ústi úılesimdi, qyp-qyzyl eken. Astyńǵy erni ústińgi ernine kirip turatyn bireýler bolady. Ondaılar qyrshańqylaý, biraq jigersiz keledi. Al ústińgi erni astyńǵy ernine kirip turatyndar bolady. Iegi súırik te emes, jalpaqta emes, rabaıymen dóńgelep bitken eken. Mundaıda aıyr ıegi qaıqy bitkender tońmoıyn, qaıyrymsyz bolatyn kórinedi. Qulaǵynyń syrǵalyǵy jalpaqtaý, salyńqy eken — jaısańdyǵy shyǵar».

Dáýitbaıdyń súısingeni ásirese sheshenniń óz boıyn sonshalyqty darqan, tik ustaýynda edi. Osynshama halyqtyń aldynda emin-erkin turyp, kósile sóz sóıleý úshin, adam óziniń aqylyna, bilimine bek senimdi bolý kerek-aý. Taǵy da bolsa jat el, bóten orta, bógde til. «Apyr-aı, bizdiń halyqtan da bul zamanǵa laıyq ul týǵan eken-aý, aman júr, baýyrym, bále-jaladan, qyzǵanyshtyń qyzyl otynan, qaraýlyqtyń qara naızaǵaıynan saqtasyn seni Qudaı! Eldiń atyn shyǵaratyn er bolady. Myna mońǵoldardyń aldynda sen qazir búkil keńestiń, onyń ishinde qazaqtyń qandaı ekenin kórsetip tursyń. Saǵan qarap bular seniń halqyńnyń qandaı ekenin baǵalaıdy. Mártebemizdi bir kóterdiń, baýyrym!..»

Rysqulovtyń bulaı qulash sermeýi Myrzabaı qajyǵa, árıne, unamady. «Bólingendi bóri jeıdi», — dedi-aý, bátshaǵar. Sonda biz jetiskennen bólinippiz be? Ertistiń boıyn en jaılap jatqan jerimnen osy Rysqulovtar aıyrdy emes pe? Ákesi bolysty óltirip, qatyrǵyǵa ketti deıdi. Átteń, dúnıe, osy Rysqulovtyń ózin de ákesiniń artynan aıaq-qolyn kisendep aıdar ma edi...»

Myrzabaı qajy bir mezgil qıal jeteginde jelip júrip, Rysqulovtyń qatyrǵyǵa aıdalyp bara jatqanyn kóz aldyna elestetti. Anaý altyn jıek kózildirigin julyp alyp, taqaly etikpen tepkilep, byt-shytyn shyǵardy. Anaý tolqyn qara shashyna sheńgelin salyp, Myrzabaı qajy ózi at ústinde turyp, dyryldata súıredi. Osy shynǵa aınalǵandaı shyqshyty aýnaqshyp, tisterin shyqyrlatty. Rysqulovqa tis qaıraǵan qara zulmat Mońǵolıada da bar eken...

— Mine, qazir osy eki dúnıeniń arasynda bitispes maıdan bar, — dep tur Rysqulov. — Ymyrasyzdyqtyń úlgisin Uly Qazan revolúsıasy kórsetti. Burynǵy patsha bılegen ulan-baıtaq Reseıde turatyn halyqtar azattyq aldy. Myna men óz basym — keshegi shyńy jetken kedeıdiń balasymyn. Egerde Qazan revolúsıasy bolmasa, patshany qulatyp, Keńes ókimeti ornamasa men kim bolar edim? Men de ákem sıaqty baıdyń jylqysyn baǵyp, tepkisinde júrer edim. Sondaı qorlyqqa shydamaǵan ákem bolysty óltirgeni úshin sonoý jatqan Sibirge aıdaldy, súrginge tústi. Men de sonyń kebin kıer edim... Endi, mine, búkil Komıntern atynan sizderdiń aldaryńyzda turmyn. Komıntern mońǵol halqyna tek jaqsylyq, baqyt tileıdi. Mońǵol halqy ókimetti óz qolyna alyp, respýblıka bolýyn qalaıdy. Endeshe, osy Uly Huraldan sol Respýblıkany jarıalap, ókimet pen úkimetti saılap, Konstıtýsıa qabyldaıdy. Osyndaı uly iste sizder Komıntern ósıetine adal bolyp, ózderińiz quratyn Respýblıkanyń bul jolda ala-qula bolmaı, aýyzbirlik bildirip, bereke baılyǵyn tanytýlaryńyzǵa tilektespin. Altaý ala bolsa, aýyzdaǵydan aırylady, tórteý túgel bolsa, tóbedegini alady. Iá, sát! Jasasyn Mońǵol Halyq Respýblıkasy! Barlyq ezilgen halyqtar bostandyq alyp, Komıntern týynyń astyna toptassyn!

Uly Huraldan músheleri túgel túregelip, naızaǵaı shatyrlaǵandaı dý kernep:

— Ýraaı! Ýraaı! Naıramdal! Naıramdal! — dep uran tastaǵanda, Dáýitbaı da bir daýyspen:

— Jasa, baýyrym! Myń jasa! Jamandyq kórme! — dep kózinen jas parlaı jóneldi. Biraq onyń daýsyn: «Ýraaı! Ýraaı! Naıramdal!» kómip ketti.

Dáýitbaı kórshisiniń otqa túsetin kóbelekteı, esi kete tánti bolǵanyna shydaı almaǵan Myrzabaı qajy ony shyntaǵymen búıirinen qatty túrtip qaldy.

— A, qajeke? — dep Dáýitbaı túsinbeı jalt qarap edi, anaý:

— Nemeneńe jetisip otyrsyń, sorly, — dep ysyldady.

Dáýitbaı esesin jibermeı shaq ete qala jazdap baryp: «myna mańǵuldar eki qazaq sıysa almaı otyr dep qalar», — dedi de, ishinen túıildi.

Biraq bul ekeýiniń kórshileri bularmen sharýasy joq, bar yqylasy minberdegi sheshenge aýyp ketken kórinedi. «Naıramdaldap» keń saraıdy kernep turyp aldy. Myrzabaı qajy ózegine órt túsip ketkendeı, alqymyndaǵy túımesin aǵytyp, jaıalyqtaı oramalmen bet-aýzyn súrte berdi, súrte berdi.

Quryltaı basqarýshy kelesi kisige sóz bereıin dep oqtala bergenine qaramaı, kópshilik zaldy qaqyrata kópke deıin qol shapalaqtap, urandatyp turyp aldy.

Uly Quryltaıdyń alǵashqy májilisi keshtetip aıaqtalǵan soń, jańa Respýblıka ónerpazdarynyń oıyn-saýyǵy bastalady. Sál tynystap, qymyz iship, qalaǵany shaı iship, ál-qýattanǵan soń, prezıdıým músheleri zalǵa kirip, bir qatardan ornalasty. Qaq ortada — Rysqulov, onyń oń jaǵynda — premer-mınıstr Seren-Dorj, sol jaǵynda — syrtqy ister mınıstri ári áskerı qolbasshy Choıbolsan jáne sol qatarǵa Sýhe-Batordyń jesiri Dıchjıma, onyń janyna Erdene, qyzy Oıýn otyrdy. Erdene áýeli yńǵaısyzdanyp, saýyqtan bas tartyp kórip edi, Rysqulov aıtty:

— Sizdiń erińiz tiri bolsa, búgin uly Quryltaıǵa qatysyp otyrar edi, keshke oıyn-saýyqqa sizdi alyp barar edi. Oıýndy da qaldyrmas edi. Erim joq eken dep, jurt qyzyǵynan qur qalýǵa bola ma eken? Sýhe-Batordyń ózińizdeı jesiri qysylmaı-aq, qymtyrylmaı-aq, tipti memleket isine aralasyp júr. Búgin quryltaıda sóz sóılemekshi. Bir kezde ekeýińiz bir-birińizden ajyramaıtyn aralas-quralas jandar emes pe edińizder...

— E, Turar myrza, Dıchjıma oqyǵan, kózi ashyq áıel ǵoı. Meni aıtsaıshy.

Bul áńgime tańerteń bolǵan. Keshke endi Rysqulovtyń kóńilin qımaı kelip edi, ókimet adamdarymen bir qatarda otyryp, Dıchjımamen kórisip, tóbesi kókke jetkendeı boldy.

Bul ózi Mońǵolstanda turatyn ulttardyń, túrli aımaqtardyń etnografıalyq óneri dese de bolǵandaı edi. Áýeli halqa-mońǵoldar óner kórsetti. Qyzyl-jasyl kıingen, qyzdary burymdaryn arqar múıizdendire orap tastaǵan, jigitteri shoshaq bórik kıgen bıshiler eken. Bulardan soń, dúrbit-mońǵoldar, býrát-mońǵoldar, oırat-mońǵoldar, torǵaýyttar, uranqaı, merkitter shyǵyp, neshe alýan qyzyq-tamasha boldy. Bir kezde saýyq jarshysy:

— Baıan-aımaq, Hobda-aımaq qazaqtary! — degende Rysqulov júregi búlk etkenin sezdi. «Apyr-aı, bular qaıter eken?» — dep ishteı tileýles bolyp otyrǵanyn ózi de baıqamaı qaldy. Seren-Dorj Rysqulovtyń qulaǵyna aýzyn taqap: «Sizdiq týystaryńyz», — dedi.

Qobyz ustaǵan qyz qos etek aq jibek kóılek, qyzyl kamzol, úkili qyzyl taqıa kıipti, dombyraly jigit qundyz qara bórik, qara beshpet, oqaly jyryq balaq shalbarmen shyqty. Al zerli abylaı qalpaq kıgen, suńǵaq boıly, kórkem jigit, álgilerdiń súıemeldeýimen, sirá, án salatyn bolýy kerek. Kenet abylaı qalpaq ańyrata án salǵanda, zaldyń ishin kernep, myna zor qońyr daýysqa úıdiń tórt qabyrǵasy tarlyq etip, aýa dirildep ketti...

Saýyq aıaqtalyp, halyq tysqa shyqqanda, tún ortasy aýyp, soltústikten Temirqazyq jarqyrap tur eken.

— Altyn ǵadas, — dedi Seren-Dorj Rysqulovqa juldyzdy kórsetip.

* * *

Shamasy bir aptaǵa sozylǵan Uly Quryltaı aıaqtalýǵa da taıaldy. Ár kún, ár májilis talaı-talaı tartystarmen ótti. Rysqulov bul kúnderdiń bir mınýtyn da jibermeı, bastan-aıaq qatysyp, depýtattarǵa túsiniksiz kóp suraqtarǵa jaýap berdi. Májilis saıyn derlik sóz sóıledi. Daýly máselelerdiń bári Komıntern ókili Rysqulov arqyly sheshilip otyrdy. Depýtattar tipti Mońǵol Halyq Respýblıkasynyń astanasyn ne dep ataý kerek degende, bir baılamǵa kele almaı, edáýir aıtys boldy. Bireýler aıtty: Urǵa degen atynyń ózi qalsyn dedi. Urǵa — mońǵolsha Orda degen maǵyna bergendeı. Baıaǵyda Boǵdyhan kóship-qonýdan jalyqsa kerek, turaqty bir meken izdegen. Sonda oǵan áýlıe aıtty deıdi:

— Ordańdy altyn besiktiń ortasyna, kúmis beldiktiń boıyna sal, — dep. Altyn besik degeni Urǵany jan-jaǵynan qorshap jatqan taýlar. Kúmis beldik — Toly ózeni ǵoı. Bireýler: «Toly ózeniniń boıynda tur ǵoı. — Toly bolsyn» dedi. Endi bireýler: «Mońǵol Pekıni dep atalsyn» dep te usynys aıtty. Bulardyń bárin tyńdap bolyp, Rysqulov taǵy da sóz alyp, ornynan turdy.

— Mońǵol baýyrlar! Mońǵol halqy — revolúsıada jeńiske jetken batyr halyq. Al sol batyr halyqtyń ókimeti qazir mine, qyzyl baıraq kóterip otyr. Endeshe, astana aty Qyzyl Batyr — Ulan-Bator bolsyn! — dedi.

Usynys daýysqa qoıylǵansha-aq dúıim halyq oryndarynan óre turyp, qol shapalaqtady.

— Ulan-Bator! Ulan-Bator!

— Jasasyn Ulan-Bator!

— Ýraaı Ulan-Bator! Qyzyl-Batyr...

* * *

Qorqytpen, Qorqyt kúılerimen saryndas myna arman aǵysyndaı, arman darıasyndaı, kúızele shyqqan ǵajap ún.

Rysqulov emirene tyńdap, eljireı berilip, qulaq túrip qalǵan. Kıiz úıdiń týyrlyǵy túrýli, kerege kózderiniń ar jaǵynda, eki órkeshi eki baladaı ingenniń buıdasyn ustap arat áıeli tur. İngenniń ıir moınynnan qushaqtap, qulaǵynyń túbinen qasylaıdy. qarsy aldynda shoshaq bórik kıgen, kókshil shapan qyzyl kúldárimen býǵan kúıshi, bir tizerlep, morıhýrdy bozdatyp otyr. Morıhýr Qorqyttyń qobyzynan úlken, sirá, Eýropanyń vıolenchel deıtin aspabynyń kólemindeı bar ma... Morıhýrdyń basy — attyń basy sıaqtanyp qashalǵan. Atbasty aspap úni túıeniń bozdaǵanyn, botanyń jylaǵanyn, jeldiń azynaǵanyn, dala gúlderiniń terbelgenin, taǵy da botanyń jylaǵanyn aınytpaı salady. İńgenniń janynda jas bota ustaǵan taǵy bireý tur.

Rysqulov mal baqqan eldiń balasy. Malshy ómiri tosyn emes. Biraq ińgenniń aldyna tizerleı otyryp qobyz tartyp, adamdardyń janýarǵa jalynǵanyn tuńǵysh ret kórip otyr. Sonda Túmen-Jyrǵal aıtty:

— Myna ińgenniń botasy ólgen. Al ana botanyń anasy ólgen. Endi sol jetimdi myna túıege telıin dese, bóten ıisti baýyryna jolatpaıdy. Áne, endi adamdar kúı tartyp, mýzyka arqyly sóılesip kóndirmekshi, — dedi.

Morıhýr kúńirendi, yńyrsydy, bozdady. Kúıshi keıde basyn shalqaıtyp, kógildir aspanǵa kózin qadap, kók Táńiriden medet tilegendeı, yrǵalyp-yrǵalyp qoıady. Arat jetim botany ińgenniń emshegine qaraı ıkemdep, ıtermeleıdi. Bota umsyna berse, ińgen bir aıaǵyn kóterip, teýip jibere jazdaıdy. Kúıshi qınalady, aqyry morıhýr eńirep-eńirep, eńkildep, yńyrsyp, jylaýǵa kóshti.

Bir kezde ińgen kózin jumdy. Azdap teńselgendeı boldy. Áıel qulaǵyn, moınyn qasylaıdy. Erkek botany ıkemdeıdi. Kúıshi Morıhýrdy eńiretedi. Aqyry qyzyl ińgen tula boıynan toq júgirgendeı dir etti de, jaı yńyrsydy. Jumýly kózden jyljyp qana jyp-jyly jas aqty. Áıel onyń jasyn súrtip, kózinen súıdi. Bota kenet isingen emshekke tumsyǵyn salyp, solqyldata soryp, ezýinen kópirshik sút tamshylap ketti.

Kúıshi Morıhýrdy kókke kótere túregelip:

— O, Kók Táńiri! Jaratqanyńa, bergenińe, kórsetkenińe táýba, táýba, táýba! — dep aspanǵa kózin shaqshıtty.

Rysqulov tulypqa ıigen sıyrdy bilýshi edi. Al qobyz kúıine ıigen ińgendi óz kózimen kórip, sheber tabıǵattyń, qudiretti kúıdiń kýási boldy.

Endi birde ińgen ózi baýyryna basqan jetim botany janyna ilestirip, óriske qaraı bet aldy.

Rysqulovtyń esine erte ólgen sheshesi Qalıpa tústi. Ákesi ekinshi ret İzbaısha degen qyzǵa úılenip, kishkentaı Turar men qurtaqandaı Túımetaı sol jas kelinshekke telinip edi. Sol esine tústi. Kádimgideı tebirenip, sheksiz qudiret sheberligine tánti bolyp, ótken-ketken, jaqyn jandar rýhyna ishteı sıynyp qoıdy.

Erli-zaıypty arattar Rysqulovqa rıza bolyp jatyr. Qutty qonaq ekensiz deıdi. İńgenimiz kópten beri jetim botaǵa ılikpeı, ıimeı júr edi deıdi. Siz kelip, Táńiri sátin saldy deıdi.

Rysqulov sonshama yqylasqa yńǵaısyzdanyp: «Joq, Raqmetti kúıshige aıtyńdar. Bul kúıdiń qudireti», — deıdi.

Kúıshi:

— Meniń qudiretim bolsa, meniń morıhýrdy talmaı tartqanyma úsh kún boldy. İńgen ıimep edi, siz kelgen soń keremet keldi, — deıdi.

Bul Rysqulovtyń Ulan-Batordan shyǵyp, elge bet alǵan beti edi. Keshe kúıme kesheýildetip jetip, osy beketke toqtaǵan. Arattar qoıyn soıyp, qolyn qýsyryp, qoshametpen qarsy alǵan. Endi mine, jańa tań atyp, jańa kún shyqty.

Jańa ǵana tańǵy shaı ishilgen. Jolaýshylar endi attanaıyn dep turǵanda, ińgen ıdirý rásimi bastalyp ketti de úıdiń ıesi:

— Sátke kúte turyńyzdar, — dep qıyldy.

Sáti túsip, ińgen ıidi. Qyryqtyń biri Qydyr degen. Kim biledi, Rysqulov Qydyr shyǵar? Olaı bolmasa da arattar soǵan jorydy. Sóıtip, oıda joqta raqmetin jaýdyrdy.

Jalpy, mońǵol eli, jańa mońǵol úkimeti Rysqulovqa shyn alǵysyn aıtyp qaldy. Osydan bir jyl buryn shekaradan Rysqulovty Túmen-Jyrǵal kútip alǵan. Endi sol aınymas dos Rysqulovty óz eline shyǵaryp salyp kele jatyr.

Artta qımas dostar qaldy. Premer-mınıstr Seren-Dorj, mınıstr Choıbolsan, týǵan jeńgesindeı bolǵan Erdene, onyń qyzy Oıýn qaldy... Oıýndy Máskeýge barǵan soń Lýnacharskıımen kelisip, oqýǵa shaqyrtpaq boldy. Jalǵyz Oıýn emes, bir top mońǵol jastaryn Máskeýge oqýǵa jiberý týraly Seren-Dorjben kelisti.

Mońǵolstan Rysqulovty umytpas. Bir jylda Rysqulov mońǵoldarǵa kóp eńbek sińirdi. Jana ókimetin, jańa memleketin qurysty. Tipti Qytaı baryp, Mońǵolıanyń joǵyn joqtap, mońǵoldarǵa paıdaly kóp is tyndyrdy. Jasaǵan jaqsylyǵy aldynan qaıtsyn. Al zaman áldeqalaı keri ketse, laj joq. Aldaǵyny boljap bolmaıdy. Adamdar aldyn boljar kóripkel bolsa, pendede baqytsyz jan bolmas edi.

Rysqulov týǵan elge oraldy. Úmit dúnıesi. Jaqsylyqtan dámeli. Aldyda, týǵan Otanda ne kútip tur?..

BUǴALYQ

Aq telefon, qyzyl telefon, qara telefon... aǵy shyryldasa, qatardaǵy qarapaıym adam bolǵany, ıakı basqa qaladan habarlasyp turǵan bireýi. Qyzyly — Úkimet adamdary sóılesetin telefon. Komısarlar... Aıtalyq Rykov, Chıcherın, Molotov, Kaganovıch... Al qaranyń jóni bólek. Qara telefon aptalap, aılap ún qatpaýy múmkin. Tipti jylyna bir-aq ret shyryldasa da asa mańyzdy, asa... úreıli. Onymen tek Stalın sóılesedi.

Aq telefonmen kóbinese elden kelgen adamdar: aryz aıtýshylar, ádilettik izdegender sóılesedi. Rysqulovpen kezdesýge ruqsat suraıdy. Kóbinese úıdegiler habarlasady. Áıeli Ázıza nemese qaıyn enesi Árıfa... Keıde Eskendir... Sýret salatyn túrli-tústi qalam taýyp ber dep áýreleıdi. Rysqulov sonoý Qıyr Shyǵystaǵy Iakýt-Saha eliniń máselelerimen basy qatyp otyrǵanda nemese Qaraǵandy shahtalaryn jabdyqtaý máselesi jóninde Donbass basshylarymen habarlasyp jatqanda, Eskendir túrli-tústi qalam taýyp ber deıdi. Múmkin, ekinshi synyptyń balasy úshin túrli-tústi qalam Qaraǵandy shahtalarynan kem túspeıtin sharýa shyǵar. Ony da túsiný kerek. Endi Kremldiń komendantyna ótinish aıtýǵa týra keledi. Kremldegi qyzmetkerlerdi kerek-jaraqpen qamtamasyz etetin sol. Eskendirmen sóılesip bola bergende, kútpegen jerden, tosynnan qara telefonnyń jýan daýsy gúj-gúj ete qaldy. Qara telefon tekten-tekke ún qatpaıtyn. Qara telefonnan aıtylatyn sóz Eskendirdiń ótinishi emes. Qara telefonnan aryz aıtylmaıdy. Buıryq aıtylady. Jaı basshynyń buıryǵy emes... Rysqulov Qudaıdyń daýsyn estip kórgen joq. Biraq qara telefonmen sóılesetin adam — Qudaıdan kem emes...

— Salamatsyz ba, joldas Stalın! Rysqulov tyńdap tur.

Buryn, sonoý jıyrmasynshy jyldardyń basynda Rysqulov oǵan «Iosıf Vıssarıonovıch» deýshi edi, keıde tipti «Iosıf» deı de salatyn. Jaqsy edi sol kez. Jaqyndyq bar sıaqty edi. Jylylyq bar sıaqty edi. Endi ol ózgergen. Qazir ol «joldas Stalın». Tipti buryn «Koba» dep júretin, tipti keıde «Koba, sen...» — dep júretin Býharınder qazir tek «Joldas Stalın» deıdi.

— Túrar Ryskúlovıch, maǵan kelip ketińiz.

Osyny aıtty da, Stalın tutqany qoıyp qoıdy. Kómekshisi Postov arqyly shaqyrýyna da bolatyn edi ǵoı. Ózi tikeleı sóılesip tur. Demek, tegin emes. Tegini nesi? Demek...

Baıaǵyda Ahat atasy aıtar edi: Bir úńgir bolypty, kirgen izder bar da, shyqqan iz joq, — dep.

Stalınge barý da soǵan uqsańqyraıtyn sıaqty. Buryn ondaı úreı bolmaýshy edi, sońǵy jyldary qorqynysh paıda bola bastady. Qurbandyq kóbeıip ketti. Keshe ǵana jarqyldap janynda júrgender bir sátte ushty-kúıli joq bolady da ketedi. Rysqulovtyn tikeleı bastyǵy, Sovnarkomdy Lenınnen keıin, 1924 jyldan beri basqaryp kele jatqan Rykov bir kúnde ornynan alyndy. Ornynan alyp, jaıyna qoıa berse meıli ǵoı...

Kúptilikke júkti bolǵan zaman. Rysqulov Sovnarkomnan shyǵyp, Gensektiń kabınetine qaraı bettedi. Arasy jap-jaqyn, eki-úsh mınýttik jer. Biraq zil-batpan júk arqalap kele jatqandaı, árbir adymy azap, qalyń qylysh tikenniń ústimen jalańaıaq júrip kele jatqandaı...

...Birinshi qaraýyl... Ekinshi qaraýyl... Úshinshi qaraýyl... Bári de qalshıyp qatyp qalǵan tas músin sıaqty. Sup-sur. «Kremlevka» deıtin qyzylala jolkilem. Qyzyl josa... Qaraptan qarap kele jatyp, sap-saý kele jatyp, basyń aınalǵandaı. Súrinip ketseń, qyzyl josa ózenge súńgip ketetindeısiń...

Postov — eń sońǵy elek. Postovtyń kózi kóz emes, eki rentgen qudyq. Sol rentgennen Stalınge qaraı ótetin adamnyń ishek-qarny, ókpe-baýyrlary, júregi... túgel kórinetindeı... Basy jap-jaltyr, kógildir muz sıaqty. Taqyrlap qyryp tastaǵan. Rentgenniń aınasyndaı.

— Joldas Rysqulov, kirińiz.

Postov qalshıyp turyp, qatqyl ún qatty. Odan ary — ap-aýyr esik... Odan ary tórdegi úlken ústelge deıin tóselgen kilem. Úlken ústeldiń ar jaǵynda — Ózi. Kreslodan turǵan joq. Buryn turatyn. Turyp kelip, qol berip amandasatyn. Keıde amandyq-esendik suraıtyn. Buryn, ıá, sonoý jıyrmasynshy jyldardyń bas shaǵynda, Stalın bastyq, Rysqulov orynbasar kezinde, keıde tipti ázildeıtin.

— A-a, Túrkistannyń Shyńǵysqany, kel, — deıtin. «Chıngısqan» degendi óte bir bappen, áldebir raqatpen aıtatyn. Uqsaǵysy keletin shytar. Shirkin, adamnyń oıyn jazyp alatyn apparat bolsa... Stalın ne oılap, ne armandaǵanyn biz tek dolbarlarmyz.

Al apparat tarıhqa talaı syr ashyp berer edi. Stalın arǵy-bergi tarıhtaǵy ataqty qolbasshylar týraly kóp oqıtyn. Shyńǵysqan, Napoleon... Aleksandr Makedonskıı, Sezar, Gannıbal... Iá, ondaı «osaldyǵy» bar edi. Al biraq Shyńǵysqandy nege Rysqulovqa qıatyny belgisiz. Azıat qoı deıtin shyǵar. Rysqulov 1925 jyly Mońǵolıadan qaıtyp kelgende, Stalın onymen uzaq otyryp, mońǵoldar týraly kóp áńgime aıtqyzyp edi.

— Shyńǵysqannan qalǵan urpaq bar ma? — dep suraǵan. Rysqulov bilgeninshe aıtyp berdi. Sóıtse, Mońǵolstannyń dál ózinde Shyńǵys tuqymynan silem qalmaǵan kórinedi, bir-eki tulym qoıǵandar Shyńǵysqan tuqymymyz desti, o da neǵaıbil. Tarıhqa qarap tursa, Shyńǵys tuqymdastardyń kóbisi qazaq dalasynda qalǵan eken. Qazaq handarynyń kóbi Shyńǵystyń urpaqtary, Abylaıǵa deıin... Abylaıdan Shoqanǵa deıin... Kenesaryǵa deıin...

— Kenesarydan kim qaldy? — dep surady Stalın.

Rysqulov Sadyq tóreni aıtty. Sultan Sadyqtyń general Chernáevtan jeńilip, janynda ózine bek berilgen on shaqty adammen Qytaı ótip ketkenin, Qytaıǵa óterde aqboz attan túsip, qubylaǵa qarap otyryp, namaz oqyp, minájat aıtyp otyrǵanda, kózinen parlap aqqan jas aq shalǵan jıren saqalyn jýyp ketkenin aıtty. Stalın:

— Trogatelno, — dedi. — Eger Chernáevtyń zeńbirekterin Sadyq sultanǵa berse, ne bolar edi? — dedi. — Zeńbirek pen sadaq, — dep, ary-beri teńselip júrip alǵan...

* * *

Stalın kreslodan turǵan joq. Baıaǵydaı «Shyńǵysqan» dep qaljyńdaǵan da joq. Salqyn qabaqpen aldyndaǵy kreslony nusqady. Áldenege kóńilsiz. Osynyń aldynda ǵana ujymdastyrý jónindegi komısıamen kelise almapty dep estigen Rysqulov. Sirá, Rykov aıtqan. Stalınniń usynǵan jobasy ótpegen. Komısıa kelispegen. Stalın ujymdastyrýdy tótennen, tutqıyldan údere tezdetý kerek, — deıdi. Komısıa: joq, sabyr saqtaıyq, asyqpaıyq, — deıdi.

Stalın ádette aıtqan usynysyn ótkizbeı qoımaıtyn basshy. Usynysy ótpeı qalyp otyrsa, ol qandaı basshy?!

Stalın Lenın bar kezde ózimdikin ótkizem dep ózeýreı bermeıtin. Lenın raı bermese, amal joq, aılaǵa salatyn, biraq tikeleı ozbyrlyqqa barmas edi. Mysaly, respýblıkalardy «avtomatızasıalaý» jónindegi usynysy kezinde ótpeı qaldy ǵoı. Lenın úzildi-kesildi qarsy shyqty.

Al Lenın dúnıeden qaıtqannan keıin, Stalın aınalasyna jolbarystyń tyrnaǵyn kórsete bastady. Endi myna 1930 jyldyń qarsańynda ol kúshine ábden kirip, kósem tulparyna minip alǵan kezi edi. Endi ony kósem tulparynan julyp túsirer qaýqar kimde bar?

Dese de, áli de oǵan qarsy keletinder bar sıaqty. Máselen, myna komısıa... Álin bilmegen álek. Stalınge qarsy bolmaq!

Stalın aspaı-saspaı qara trýbkany «Altyn jibek» deıtin hosh ıisti temekige toltyryp, myrtyqtaý bas barmaǵymen basyp-basyp nyǵyzdady. Shıshaqpaq alyp, áýeli shıdiń ushyn suq saýsaǵymen sıpalap kórdi. Shıshaqpaq qalaıda bir tartqannan ot alýy kerek, ot almaı qalsa, Stalınniń kóńili buzylyp shyǵa keledi. Muny Rysqulov jaqsy biledi. Onda turǵan ne bar? Biri tutanbasa, ekinshisi tutanar. Qorap toly shı ǵoı.

Stalınniń sekemshil ekenin sodan-aq sezýge bolady. Sekemshildik, yrymshektikke, tipti senimge aınalyp ketken sıaqty. Endi Rysqulov ishinen álgi shı birden tutanyp ketse eken dep tiledi. Onyń taǵdyry osy shyrpyǵa baılanysty sıaqty.

Ol ras. Keıde adam taǵdyry jalǵyz shyrpyǵa baılanyp qalatyn kezde bolady. Aıtalyq, adam aıdaladaǵy aralda japadan-jalǵyz qalǵan eken delik. Qorapta — jalǵyz shı. Onyń ózi dymqyl bolsa she? Tutata bergende áldebir jyndy jel shalqyp ótse she?..

Stalınniń aýzynan sóz tosyp otyrǵanda, oıǵa qaı-qaıdaǵy sumdyqtar oralady. Aqyry Stalın shyrpyny qoraptyń qońyr qyryna serpe tartyp kep qaldy. Stalınniń qabaǵy jazylyp júre bergendeı boldy. Qabaǵy jazylyp, sál kúlimsirese, Stalın de súıkimdi...

— Túrar Rıskúlovıch, seni komısıa quramyna endirsek dep edik. Qalaı qaraısyń?

— Qaı komısıa, joldas Stalın?

Stalın «sony da bilmeısiń be» degendeı oń qabaǵyn kóterip aldy.

— Ujymdastyrý jónindegi komısıa.

Rysqulov múdirip qaldy. «Jaraıdy», — dep elpeń ete túspegeni Stalınge unaǵan joq.

— Men múshe bolmaǵan komısıa kemde-kem. Maqta komısıasy, komýnaldyq sharýashylyq... Áleýmettik... keshe ǵana Túrksib...

— Já, bilemin, — dep úzip tastady Stalın. — Al u-jym-das-ty-rý, joldas Rıskúlov, bárinen de mańyzdy. Sen alǵyr oıly azamatsyń ǵoı, u-jym-das-ty-rý! Túsindiń be? Ári dese, sen ujymdastyrý júrgizýdiń qarsańynda Edil boıynda, Soltústik Kavkazda bolyp, bul máseleni ábden zerttep qaıttyń. Bul ólkelerde kolhoz uıymdastyrýǵa bolady dep tujyrym bergen de óziń emes pe ediń? Ras, onda merzim jóninde anyq aıtpaǵansyń. Al qazir negizgi másele — merzim. Komısıanyń kidirip, múdirip turǵany da sol merzim máselesine tirelip qalýy. Komısıa kolhoz uıymdastyrý isin sozbalańǵa salmaq. Eń qaterli qaýip sol. Yrǵalyp-jyrǵalyp júrip alsaq kolhoz uıymdastyrý uzap ketpek. Al ol bizge qazir kerek. Túsindiń be, qazir kerek.

Rysqulovtyń túsingeni: kolhozdy jyldamdatýǵa komısıa azdap bolsa da qarsylyq kórsetedi eken. Endi Rysqulov sol komısıa quramyna endirilse, is ońyna kele qalmaq pa? Qalaısha? Sonda komısıadaǵy basqalardyń bárinen Rysqulov kúshti me? Mine, bul túsiniksiz.

— Osyǵan meni qınamaı-aq qoısańyz, — dedi.

Stalın, jer qozǵalsa qozǵalmaıtyn Stalın kreslodan ushyp kete jazdady, qaıta otyrdy da, zildene qarap, zildene qaraǵanda kózi totıaıyndanyp ketetin ádeti, zildene qarap:

— Oılan, Rıskúlov, — dedi.

Nesin oılanady? Neni oılaıdy? Stalınniń «oılan» degeni ánsheıin aıtyla salmaıdy. Ne kón, ne són degeni ǵoı. Aı, taǵdyrdyń tálkegi-aı. Taǵdyrdan kúshti, taǵdyrdan qudiretti ne bar eken? Baıaǵy 1923 jylǵy Keńestegideı zor jıynda minberge qarǵyp shyǵyp:

— Stalın qatelesedi! — dep qasqaıyp qarap turar zaman qaıda? Ol kezde is basynda bolmasa da, Lenın tiri edi. Ol kezde tizgindi óz qolyna almasa da, Troskıı bar edi; Kamenev pen Zınovev Stalındi ózderiniń qolbalasyndaı kóretin. Lenın kóptiń soryna qaraı dúnıeden erte ótti. Troskıı eki qolyn tóbesine qoıyp, shetelge qańǵyryp ketti. Kamenev pen Zınovev ári-sári. Búgin bar, erteń joq, qańbaqtaı qaýqarsyz halde qaldy. Býharınniń ózin Stalın oqtyn-oqtyn silikpesin shyǵaryp alady. Ózine shamaly qarsy kelgen Rykovty da qańǵalaqtatyp qoıdy.

Sondaı-sondaı soı tulǵalar týlaq bolyp ketkende Rysqulov kimniń shikárasy? Azap. Myna tunjyr kabınettiń burysh-buryshy, túkpir-túkpirinen azap ańyzaǵy azynap turǵandaı. Stalın kózi totıaıyndanyp, qadala qarap uzaq otyrdy. Rysqulov ún qatpady. Osyndaıda janynda bir janashyryń otyrsa, tym bolmasa. Dúnıede Stalınmen betpe-bet, jeke-dara qalǵan jaman. Jolbaryspen jekpe-jek, ońasha úıde qalǵandaısyń. Stalınniń elindegi bir dana aqyn ertede «Jolbarys terisin jamylǵan batyr» degen dastan jazǵan eken. Sonyń geroıy jolbarysty alqymynan alyp, qylqyndyryp, aspanǵa kóterip turady. Myna jolbarysty alqymynan alyp qylqyndyrar eshkim joq. Bul jaı jolbarys bolmas. Keıbir kezde bul Lermontovtyń Demonyna da uqsap ketetindeı. Lermontov danyshpan...

— Mynaý meniń jobam, — dedi Stalın mashınkaǵa basylǵan eki-úsh bet qaǵazdy Rysqulovtyń aldyna ytqyta tastap. — Oqyp shyq. Oılan. Jaýabyn ber.

Osymen áńgime aıaqtaldy degendeı, Stalın knopka-qońyraýǵa qol sozdy.

Postov jerdiń astynan shyǵa kelgendeı lezde paıda boldy.

— Kaganovıch joldasty, — dedi Stalın.

Rysqulov álgi jep-jeńil qaǵazdy zil batpan júk kótergendeı áreń ustap, ornynan turdy.

— Kóriskenshe, joldas Stalın.

— Kóriskenshe, Túrar Rıskúlovıch, dese de, tezirek kóriskenshe.

Postov qalt turyp, qalshıyp, kózimen ǵana shyǵaryp saldy.

* * *

Óz kabınetine kelgen soń, Rysqulov bas salyp, álgi Stalınniń jobasyna úńildi. Bir ret kóz júgirtip ótip, ekinshi ret ár sózin shuqshıa oqydy. Stalınniń jobasy boıynsha, búkil eldegi sharýalardy kolhozǵa tartý tez arada ótkizilýi kerek. Bir jyl, ári ketse — bir jarym, eki jyl. Ol úshin kolhozǵa kiretinder malyn kolhozǵa ótkizýi kerek. Aýyl sharýashylyǵyna jaraıtyn qural-saıman: ketpen, kúrek, tyrma, soqa — bári de ortaq múlik sanalsyn. Kolhozǵa kirýge yqtıarly bolmaǵandar jekemenshikshil jat element sanalsyn. Olarǵa memleket jer bermeıdi.

Jer bermeıdi? Sonda qaıda barady? Egin salmasa, mal ustaıtyn órisi bolmasa, qaıda ketedi?

Rysqulov óz týystaryn oısha kolhozǵa kirgizip kórdi. Túlkibas, Qaraqoıyndaǵy Dáý Omar... Iá, ol óz erkimen barýy da múmkin. Tipti qartaıyp qalsa da sol kolhozdyń belsendisi, tipti bastyǵy bolýy múmkin. Orazbaq. Ol da qarsy bolmas. Keńes ókimetine ókpesi joq shyǵar. Ras, baıaǵyda keńes bolysy bolyp, óziniń dýaıpattyǵynan ornynan alynǵan. Biraq onyń osy ókimetke ólgenshe rıza bolar jóni bar: pushyq murynyn operasıalap, qońynan et kesip alyp, murnyn túzep berdi ǵoı. Al baıaǵy Daýylbaı tuqymy she? Olar at-tonyn ala qashýy múmkin. Baıaǵydaı baı bolmasa da, orta sharýa, shamasy... onyń bes-alty jylqysy, úsh-tórt sıyr-torpaǵy, elý-alpys qoı-eshkisi bar-aý. Al endi Dáý Omar jalǵyz atyn kolhozǵa ózi jetektep aparyp ótkizer, Qorabek bes-alty jylqysyn ótkizse, ádildik qaıda? Bireý tyshqaq laǵyn ótkizedi, bireý bir úıir jylqy ótkizedi. Sóıtip, ol mal bárine ortaq bolady. Buǵan Qorabek kóne qoıar ma eken? Al myna Stalınniń jobasy zańǵa aınalsa, Saıası Búronyń qaýlysyna aınalsa, Qorabek kónbegende qaıda barady? Berse — qolynan, bermese — zorynan! Memlekettik zorlyq bastalady. Sodan soń Qorabektiń basy qaı saıda qalaryn bir Táńiri ózi biledi.

— Kolhozǵa kirgender kolhozdan óz erkimen shyǵyp ketýge quqyǵy joq, — depti Stalın óz jobasynda.

Iaǵnı, kolhozdyń qaramaǵyna bir túsken ekensiń, odan qaıtyp qutylý joq. «Adamnyń basy — Allanyń doby», — deýshi edi Ahat baba. Al endi adamnyń basy Stalınniń, stalınshilderdiń dobyna aınalmaq. Qaıda tepse, solaı qaraı domalaı bermek. Domalamasqa amal joq.

— Bul ujymdastyrý tártibi tehnıkalyq egis aımaqtaryna da, mal sharýashylyǵy aımaqtaryna da taralsyn, — depti Stalın óz jobasynda.

Tehnıkalyq egic dep otyrǵany — maqta. Iaǵnı, Ózbekstan, Túrikmenstan, Qazaqstannyń ońtústigi. Mal sharýashylyǵy — belgili. Ol aldymen — Qazaqstan.

Endi osy sumdyqtyń bári Rysqulovtyń qolymen jasalýy kerek.

Búkil sanaly ómirin halyqty azaptan azat etýge arnatan Rysqulov, endi sol halyqty óz qolymen tunshyqtyrýy kerek. Stalın solaı buıyrady. Ol Rysqulovqa óz jobasyn ustatyp jibergende, jaı oqyp shyǵyp, pikirińdi aıt, aqyl qos dep otyrǵan joq. Meni Saıası Búroda sózsiz qolda dep otyr.

Al Stalın dál Rysqulovtyń qoldaýyna nege zárý? Basqa adam tabylmaı qaldy ma? Mine, bul jumbaq.

Odaqta, ásirese Orta Azıa men Qazaqstanda Rysqulovtyń bedeli óte kúshti. Ondaǵy halyq birdeńe dese, «aý, Rysqulovtyń ózi qoldap otyrǵan is qoı» deýge jaqsy shyǵar. Stalınniń zymıandyǵyna naıza boılamas. Naıza ne?! Onyń zymıandyǵy túpsiz. Kóp aqyldylar sony baıqamaı, sol túpsiz oppaǵa omaqasa qulap ketti-aý. Endigi kezek Rysqulovqa kelgeni de.

Rysqulovtyń aldyna taǵdyr oqtyn-oqtyn osyndaı bir orasan suraqtar qoıady. Baıaǵyda: «ne súıgenin Natalámen bol, ne revolúsıamen bol!» — dep sumdyq tańdaý qoıdy. Ol revolúsıa jaǵynda qaldy da, Nataládan aıryldy. Al endi: «Ne Stalınmen bol, ne ómirmen qoshtas!» — dep otyr.

Baıaǵyda, bala kezinde, jyrtyq úıdiń kóleńkesinde qarataban balalardy jınap alyp, Ahat babań aıtar edi: «Ertede bir eren jigit bolypty. Ózi batyr, ózi mergen, asqan palýan, áıdik azamat eken. Sol bir qyzǵa ólerdeı ǵashyq bolady. Qyz has sulý bolsa kerek. Biraq asa kesirli, mekeri kórinedi. Jigitke shart qoıady: meni alamyn deseń, shesheńdi óltirip, júregin ákelip ber, — deıdi. Jigit shoshyp ketedi. Biraq ǵashyqtyq derti aqylynan aıyrady. Aqyry sheshesin óltirip, júregin qyzǵa alyp kele jatqanda, súrinip jyǵylady da, qolyndaǵy júrek bir butaǵa ilinip qalady. Sonda júrekke kenetten til bitip: «Qulynym-aý, qatty quladyń-aý, bir jeriń aýyryp qalǵan joq pa? Jaraqattanyp qalǵan joqsyń ba? Tura ǵoı qulynym», — degen eken deıdi.

Rysqulov sonda Stalınge bola sheshesin óltirmek pe? Sheshesi — halyq bolar. Óz týǵan anasy Qalıpa marqum baıaǵyda bul Turardyń úsh jasarynda-aq dúnıeden ótip ketken. Sheshesiniń elesin Rysqulov kóz aldyna keltire almaıdy. Anasyz jetim. Biraq arly jetim.

Stalınniń jobasyn úshinshi ret taǵy oqyp shyqty da, sol Kremldegi kabınet terezesinen dúnıeni kózben sholǵandaı kóp qarady. Ne oılady? Alǵash qurylǵan kolhozdardyń birazyn kózben kórdi. Edil boıynan. Orys derevnálarynan. Kedeıleri kolhoz bolýǵa yqtıarly-aq eken. Uıymdassa, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarsa, kádimgideı el bolyp ketetin túri bar. Birlesip jer jyrtyp, birlesip egin egip, qaýjańdasyp-aq jatyr. Jeke-jeke otyrǵanda bulardyń keıbiri toqymdaı jerin de jyrta almaı, soqaǵa ózin-ózi jekken mujyqtary da bolǵan. Jalǵyz jarym — jarymas. Al birlesip, ujymdasyp tirlik etse, jer de jyrtylady eken, egin de bolady eken. Bul jaǵynan bereke bolar túri bar. Biraq kolhozdyń uıymdasyp tapqan tabysyn memleket tartyp ala bermese bolǵany.

Kolhoz tirshiligindegi eń qıyny — orta sharýa kórinedi. Baı-kýlak kámpeskelenip, aıdalyp, sottalyp, súrginge tústi ǵoı. Ony qoıshy. Al myna orta sharýa degeniń kolhozǵa qaraı bettemeı tur. Mysaly, Qorabek sıaqtylar ǵoı. İship-jemi bar, mal-jany birshama shúkirshilik degender qalaı ǵana ortaq qazanǵa baryp kúmp ete túspek? Kolhozdan bas tartqan ortashany kýlaktarǵa balap, mal-múlkin kúshtep tartyp alǵan jerler de bar. Ondaı gýbernıalarda oqtyn-oqtyn kóterilis te shyǵyp jatyr.

Al endi Stalınniń jobasy sol ortashany kolhozǵa kúshtep aparýdy quptaıdy.

Oılan, Rysqulov! Stalın «oılan», — dedi ǵoı.

* * *

Oılandy. Kóp oılandy. Kabınetten shyǵyp, mashınaǵa minip, Neglınnaıa deıtin kóshedegi úıine qaıtar jolda da, mashınadan túsip, úshinshi qabattaǵy páterine tepkishekpen kóterilip bara jatqanda da, páterdiń qońyraýyn basyp, esik ashylǵanda da, paltosyn sheship, ilgishke asqanda da... qolyn shaıyp, dastarqan basyna otyrǵanda da, sál tynystap dıvanǵa qısaıǵanda da...

Úı ishindegiler Rysqulovtyń búgingi usqynyn jatyrqap, «buǵan ne bolǵan?», — degendeı, únsiz-túnsiz, aıaqtaryn ushynan basyp júr.

— Papa, qaryndash ákeldiń be? — dep alǵash til qatqan Eskendir boldy.

Rysqulov umytyp ketipti. Kremldiń komendantyna aıtý kerek edi. Endi telefon soǵaıyn dep otyrǵanda, Stalın shaqyrdy ǵoı. Ulynyń aldynda kináli bolyp qaldy.

— Erteń, Eskendir, erteń... Búgin jumys basyp ketip, qolym tımedi, — dedi Rysqulov balasyn basynan sıpap.

Jas kelinshek kelip, Eskendirdi qolynan jetektep, bylaı shyǵaryp, qulaǵyna sybyrlap:

— Papań sharshap keldi, mazasyn ala berme, — dedi. Ol Rysqulovtyń jańa úılengen áıeli Ázıza edi.

Eger Rysqulov Stalınniń shartyna kónbese, ony aıyptaıtyn kinániń biri osy Ázıza bolar. Burynǵy otbasyn tastap, ózinen áldeqaıda jas qyzǵa úılendi, bul kommýnıske, ári dese, basshy qyzmetkerge jarasymsyz, jalpy komýnıstik moralǵa jat qylyq dep kústánalaıtyn tabylar.

Nege jat qylyq? Burynǵy áıelderinen ajyrasyp, ózderinen áldeqaıda jasy kishi qyzdarǵa úılengender az ba? Stalınniń ózi she? Stalın úıli-jaıly, balaly bolǵan shaǵynda, Nadá Allılýevany tuńǵysh kórgen kezde, Nadá áli mektepke barmaǵan náreste eken. Teńizdiń jaǵasynda jortaqtap oınap júrip, sýǵa túsip, batyp kete jazdaǵanda osy Stalın qutqaryp qalypty. Arada jylda-a-ar ótkende, Stalın talaı katorgalardy bastan keshirip, Sibirden Peterbýrgke oralǵanda, Nadá endi-endi boıjetip kele jatqan búldirshin bolǵan eken. Stalın sol ýyzdaı qyzǵa úılenip aldy.

...Býharın de burynǵy áıelinen ajyrasyp, jap-jas Larınaǵa úılendi.

...Lýnacharskıı de burynǵy otbasyn tastap, Kishi teatrdyń juldyzdaı ártisi, búldirshindeı Rozenelge qosyldy.

Joq. Rysqulovqa bul jaǵynan kiná taǵa almas. Ári dese, burynǵy áıeli Nadejda Konstantınovna óz yqtıarymen, beıbit ajyrasty. Kiná artqan joq. Sottasyp, dúnıe bólisip, byt-shyt bolǵan joq. Rysqulov kóp mal-múlik jınamaǵan adam. Biraq azyn-aýlaq jıǵan-tergeni, páter — bári de Nadejdada qaldy.

Nadejda Rysqulovtyń ústinen aryz da jazbaıdy, shaǵynbaıdy da. Al endi Stalın tapsyryp, GPÝ materıal jınasa, Nadejdaǵa soqpaı ótpes. Sonda ne deıdi? Nadejda Rysqulovty sonda da qıanatqa qımaıtyn sıaqty. Kim biledi...

Kórshi bólmede balalardyń abyr-sabyry estiledi de, tez tyıylyp qalady.

— Tısh-sh-sh, — degen yzǵarylaý ún tunshyǵyp shyǵady. Bul qaıyn enesi — Árıfa.

Eki uly: Rashıd, Shámil úsheýi Almatydan taıaýda keldi. Sóıtip, úıde úsh ul bar. Bireýi Eskendir — óziniń balasy, Rashıd pen Shámil — Ázızanyń inileri. Kúnde úsh bala kórshi bólmeni bastaryna kóterip jatatyn. Búgin de sol ádetterine basaıyn dese, Árıfa olardy buǵalyqtap otyr. Rysqulovtyń qas-qabaǵyna qaraǵany. Rysqulov kúndegideı jarqyldap kelgen joq. Kúnde balalardy jınap alyp, hal-jaı surasyp, oqýlaryn tekserip, keıde oınap:

— Káne, Shámil, Eskendir ekeýiń kúresińdershi, — dep, ózi tóreshi bolyp, oıyndy qyzdyra túsetin. Qaıyn enesine:

— Apa, qalaısyz? — dep halin suraıtyn.

Búgin Rysqulov — bóten Rysqulov sıaqty...

Rysqulov ómirinde úshinshi ret nekeli boldy. Birinshisi tıtteıinen biletin Natalá Alekseevna edi. Adam taǵdyry — almaǵaıyptyń isi. Bala kúninde Turar Natashany jaqsy kórse de, oǵan úılenem dep armandamaǵan shyǵar. Turar — túrme bastyqtyń malaıy edi; al Natasha túrme bastyqtyń asyrandy qyzy bolatyn. Al shyn ákesi Shymkent — Chernáev ýeziniń ákimi edi. Generaldyń qyzy malaı balaǵa tıedi dep kim oılaǵan?

Biraq taǵdyr eken, malaı bala Túrkistannyń tóraǵasy bolyp shyǵa keldi. Arada jyldar ótkende sol Túrkistan tóraǵasyn generaldyń qyzy ózi izdep kelip qosyldy. Ol qosylys shyn sezim, ádemi, aıaýly sezimniń jemisi bolsa da, attyń jaly, túıeniń qomynda asyǵys ótti. Eki jaqsy qosylýy dúnıede sırek qubylys. Taǵdyr ekeýiniń baqytyn kóp kórgen shyǵar, araǵa saıası sypsyń ósekter kirip, saıası arandatý saldarynan patsha generalynyń qyzy keńes qaıratkerimen birge ǵumyrlyq jubaı bolýǵa jazbady.

Ekeýiniń máńgilikke bergisiz qyp-qysqa mahabbatynyń tiri belgisindeı bolyp dúnıege Eskendir keldi. Sol Eskendir qazir on jasqa aıaq basyp, týǵan ákesimen birge turyp jatyr. Týǵan sheshesi Natalá sulý Alekseevnadan tirideı ajyraǵan jádiger...

Ekinshi neke, buıryq eken, orys qyzy Nadámen qıyldy. Ataqty «alashordashyl» Jansha Dosmuhambetovtyń baldyzy edi. Oıda joqta Orynborda tanysty da, ekeýi bas qosty. Tashkentte Sovnarkom bolyp turǵanda tipti sol Jansha Dosmuhambetovty Orynbordan kóshirip aldy. Ekeýi saıası polústerdiń eki jaǵynda tursa da, jaqsy joldas, tatý baja bolyp edi.

1924 jyly Túrkistan respýblıkasy tarap, bólshek-bólshek otaý bolyp, sol Túrkistannyń burynǵy premer-mınıstri Rysqulov Máskeýge, Komınternge shaqyrylyp, tym-tym alystaǵy Mońǵolıaǵa tótenshe ókil bolyp kete bardy.

Áıeli Nadádan Sofá atty qyz týdy. Nadá sol Sofámen qosa Eskendirdi de baýyryna salyp qala berdi. Aralaryn sýystyrǵan jer alystyǵy ma, álde kóńil alystyǵy ma, oǵan qazylyq aıtar hal joq. 1925 jyly Rysqulov Mońǵolıadan oralǵan soń, Qazaqstanǵa Sovnarkom bolyp barmaqshy boldy. Sol arada taǵy da saıası julqys-tartys saldarynan, Goloshekınniń mekerliginen ári-sári kún keshken Rysqulov bir jyldan soń, Sovnarkom tóraǵasy Rykovtyń orynbasary bolyp, Máskeýge qaıta oraldy. Osyndaı shytyrman shaqta Nadámen arasy bir úzilip, bir jalǵasqandaı jaǵdaı edi.

Ómirde kezdeısoq nárselerdiń ózinen zańdylyq qalyptasa beretini belgili. Eger Rysqulov orynbasar bolmasa, sol orynbasar Túrksib temir jolynyń qurylysyn baqylap, basqarmasa, sóıtip Almatyǵa áldeneshe ret kelmese... kim biledi, ol Ázızamen kezdeser me edi, kezdespes pe edi? Taǵdyr shirkin adamdy júgen-quryqsyz-aq aıdaýynda júrgizip, aıtqanyna kóndiretin shyǵar.

Rysqulov Túrksibti salý isine ınjener Muhamedjan Tynyshbaevty aralastyrdy. Ol kezde Tynyshbaev degen esim «Alashorda» degen uǵymnyń sınonımi sıaqty bolatyn. Rysqulov Tynyshbaevty Túrksib temir jolyn salýdyń ınjeneri bolady degende, Goloshekın bastaǵan Qazaqstan basshylary álgi Tynyshbaevtan at-tondaryn ala qashty.

— Qalaısha?! — dep qalshyldady olar. — Keshegi Alashordanyń kósemderiniń biri, ári dese, kontrrevolúsıalyq Qoqan avtonomıasy degen úkimettiń premer-mınıstri bolǵan Tynyshbaev Túrksibke ınjener bolmaq pa? Qasqyrǵa qoı baqtyrǵandy kim kórgen? Bul Rysqulovtyń áli baıaǵy «ýklonıstikten» aryla almaǵanynyń belgisi emes pe? Eger zıankestik bolsa she? Temir jol sol zıankestikten apatqa ushyrasa she? Kúdik, kúmán qardaı borady.

Rysqulov aıtqanyn istetti. Tynyshbaev óte bilimdi maman. Onyń jobasy boıynsha, temir jol qashyqtyǵy qysqara túspek. «Shoqpaq varıanty» boıynsha, Tynyshbaev Túrksibti salyp bitirý merzimin bir jylǵa kemitpek. Qyrýar paıda emes pe?

Ol — ol ma, kóp dos-jaran, aǵaıyn-týǵan Tynyshbaevty kórse, sol qol alyspaq turmaq, teris aınalyp ketip júrgende, Rysqulov meımanhanaǵa túspeı, Tynyshbaevtyń úıinde jatyp aldy. Goloshekın taýdaǵy dachasyn usynyp edi, odan bas tartty.

Sóıtip, GPÝ-dyń ańdýyna qaramaı, jumystan soń Tynyshbaevtyń úıine kelip, demalyp otyrǵan bir sátte qolyna bir álbom túse ketti. İshi toly fotosýret eken. Kóbisin tanymaıdy. Tanymaǵandardy Tynyshbaevtyń jigit bop qalǵan uly Eskendir (bul da Eskendir!) tanystyryp otyrdy. Kelesi betten jarq etip, eki qyzdyń sýreti shyǵa kelsin! Ekeýi de qazaqsha kamzol kıgen, qos boıjetken, birine-biri bas túıistirip qalypty. Egiz týǵan sıaqty. Bir-birine uqsas.

— Mynalar egiz be? — dedi Rysqulov.

— Joq, bóle. Shesheleri apaly-sińlili, — dep túsindirdi Eskendir Tynyshbaev.

— Osy Almatyda tura ma?

— Iá, osy Almatyda.

— Týystaryń ba?

— Qalaı dese bolady? Ekeýiniń ákeleri papamnyń joldastary bolǵan. Mynaýsynyń ákesi Túbek Esenǵulov, mynaýsynyń ákesi Orazǵul Bazanov. Ekeýi de Qazanda oqyǵan. Oqý bitirip qaıtqan soń Almatyǵa Qaraqoldan kóship kelgen bir tatar saýdagerdiń boıjetip otyrǵan apaly-sińlili qyzdaryna ekeýi úılengen de, bir-birimen endi baja bolǵan. Sol ekeýinen myna Ázıza men Náılá týǵan.

— E-e, — dedi Rysqulov sýretke qadala túsip. — Ádemi qyzdar eken. Oqı ma?

— Oqıdy. Zoovetınstıtýtta.

— Ekeýi de me?

— Ekeýi de.

— E-e, — dedi Rysqulov. Sodan soń Qudaı aýzyna saldy ma: — Ázıza qaısysy? — dedi.

— Mynaý, — dedi Eskendir Tynyshbaev oń jaqtaǵysyn saýsaǵymen shuqyp kórsetip. — Ákesi byltyr qaıtys boldy.

— Sheshesi bar ma?

— Bar. Árıfa degen kisi. Eki inisi bar: Rashıd pen Shámil meniń dostarym.

Álbomdaǵy basqa sýretterdiń bári jaıyna qaldy. Rysqulov álgi eki qyzdyń beınesinen kóz almaı uzaq qarady. Es bilip, qyzdarǵa qyryndaýǵa jarap qalǵan Eskendir Tynyshbaev Rysqulovtyń bul qylyǵyna ishteı tańǵaldy. Bylaı qarasań, tym eresek, jasy kelip qalǵan kisi... Rysqulov sonda qansha jasta eken? Otyzdyń tórteýi, ne beseýi. Eskendir úshin ulǵaıǵan jas. Búldirshindeı jas qyzdarǵa qyzyǵýy ersi sıaqty. Ári dese, úkimet adamy. Úlken úkimet. Eresekterdiń aıtýyna qaraǵanda, Qazaqstannyń ózi sol úkimetke baǵynatyn kórinedi. Onyń ústine Rysqulovtyń otbasy, bala-shaǵasy bar bolsa kerek-ti.

— Sen myna qyzdy jaqsy tanısyń ba? — dedi Rysqulov Ázıza degenin nusqap.

— Tanymaǵanda she? — Eskendirdiń úninde maqtanysh lebi bardaı. — Bir qalada, bir kóshede turamyz ǵoı. İnileri meniń dostarym. — Rysqulovty qyzyqtyrǵan qyzdy tanýdyń ózi dáreje sıaqty kórindi.

Onyń ústine Rysqulov pen ózi ákesi Muhamedjan Tynyshbaevtyń arasyndaǵy bir áńgimege eriksiz kýá bolǵany bar.

— Turar, osy sen orystan qyzdy armansyz-aq aldyń ǵoı, — dep edi ákesi shaı ústinde qaljyń syńaıly sóılep. — Endi óz qazaǵyńnan bir qyz alsańshy.

Rysqulov áýeli kúlip aldy.

— Boıdaq ekenim ras, Muha. Bizdeı boıdaqtardy orystar «solomennyı vdoves» deıdi. Nadámen bólek turamyz. Biraq jas bolsa kelip qaldy...

— Oı, táıiri, so da sóz be eken? — dep Muhamedjan Tynyshbaev ekpindep ketti. — Otyz bes degen jigittiń tóresi emes pe?! Saǵan kez kelgen qazaqtyń qyzy tıedi. Tek ıshara bildirseń bolǵany.

— Meniń ózimdi qalamaı, úkimettigimdi qalap tıetin qyzdyń maǵan keregi joq, — dedi Rysqulov zildene qalyp. Odan ári áńgime nemen tynǵanyn Eskendir bilmeıdi. Ákesi úlkenderdiń mundaı áńgimesine qulaq túre berme degendeı Eskendirdi bazarǵa jumsap jiberdi.

Sol joly úılenýge peıili bola qoımaǵandaı kóringen Rysqulov endi myna sýrettegi eki qyzdyń birine syrttaı ǵashyq bolyp qalǵan syńaıly.

Sol joly áldeqalaı álgi álbom qolyna túspese... Álgi sýretti kórmese... Kim biledi, Turar men Ázızanyń juldyzdary toǵysar ma edi... Taǵdyr eken, toǵysty. Ekeýiniń tanysyp, túsinisip, tabysýy uzaq áńgime... Bul arada ákeli-balaly Tynyshbaevtardyń yqpaly, kómegi bolmaı qalǵan joq. Ázızamen bas qosty. Aqyry ne bolaryn aldyn ala bilgen eshkim joq. Sheksiz sheber Qudiret adamdy solaı jaratqan: eshkim bolashaǵyn boljaı almas.

Rysqulovtyń osy baqytyn qyzǵanǵandaı Stalın kóńilge qaıaý salyp qoıdy. «Oılan, Rysqulov!» — dedi. Endi mine, jas kelinshegin kúndegideı aımalaı almaı, tósekte oılanyp jatyr. Onysy Ázızaǵa tosyn kórindi.

— Turar, búgin ne boldy saǵan? — dep sybyrlady perishtedeı jary janynda jatyp.

— Bir asa kúrdeli aýyr jumys basty qatyryp tur, — dep Rysqulov kelinshegin shashynan sıpalap, tynyshtandyrmaq boldy. — Eshteńe etpes, kádimgi jumys ǵoı. Uıyqta, Ázıza.

Biraq ózi uıyqtaı almady.

Kóshedegi dabyr-dúbir shý sap bolǵan, úlken shahar ýh dep dem alǵan shaq edi. Oqta-tekte ǵana, kósheden biren-saran mashına ótkende ǵana bolmasa, qala qulaqqa urǵan tanadaı. Onyń ózi de GPÝ-diń qara mashınalary bolar... Ol mashınalarǵa sol kezdiń ózinde-aq «qara quzǵyn» degen at taǵylǵan. Dindarlardyń duǵasyna: «Qudaı «qara quzǵynnan» saqtaı gór!» — degen tilek kire bastaǵan kez.

«Qara quzǵyn», jalpy quzǵyn qustyń usqyny súıkimsiz ǵoı. Quzǵyn kóp jasaıdy. Momyn, beıbit qustardan áldeqaıda kóp jasaıdy. Sonda zulymdyqqa izgilikten kóp jasaýdy jaratylysy o basynda buıyrǵan ba... Quzǵyn qus jer betindegi tuńǵysh jendet Qabyldyń súldesi sıaqty. Baıaǵyda, baıaǵy bolǵanda, 1924 jyl ǵoı, Rysqulov Mońǵolstanda júrgende, osy Túmen-Jyrǵalmen birge elge shyǵyp, bir arattyń kıiz úıinde otyrǵanda, tapa-tal túste syrttan shań-shuń, aıqaı-shý estildi. Úıdegiler eleń ete qalǵan, izinshe egde áıel eki jap-jas balany úıge súırelep kirgizdi. Ekeýi de aıaǵy endi-endi shyqqan jortpash balaqaılar.

Sóıtse, álgi áıel aspannan quzǵyn qustyń qalyqtap júrgenin kóripti. Kóre salyp, balaqaılardy úıge qaraı ala qashqan.

— Nege? — deıdi ǵoı Rysqulov bul áreketke túsinbeı.

— Balaqaılarǵa quzǵyn qustyń kóleńkesi túspesin degeni, — dep túsindirdi Túmen-Jyrǵal. — Kóleńkesi tússe, jaman yrym bolady.

Endi mine, arada alty jyl ótkende, myna Máskeý túniniń qushaǵynda, jas kelinsheginiń janynda jatqanda, Rysqulovtyń esine sol bir arat úıindegi oqıǵa tústi...

Kózi endi ilinip bara jatyr ma edi... Uıqyly-oıaý tús kórdi: up-uzyn túnek týnel sıaqty eken deıdi. Qap-qarańǵy. Týnel túgel qaz-qatar ilingen dar aǵashtary. Dar aǵash basynda salbyrap turǵan tuzaq arqan. Endi birde týnel lezde joq bolyp, baıaǵy Merke túbindegi qara jol boıy... jol boıyndaǵy qaraǵaı baǵana, baǵanaǵa ilýli turǵan Taılaq kórindi. Arkadıı Prıhodko, baıaǵy Natasha sulýdyń bóle aǵasy, Arkasha asyp ketken Taılaq. Darǵa asyp óltirgen adam da sóıleı me eken, Taılaq birdeńe dep byldyrlaıdy. Rysqulov túsinbeıdi. Taılaq qattyraq, qushyrlana byldyrlaıdy...

Rysqulov oıana ketse, telefon bezektep shyldyr qaǵyp tur eken.

Tún ishinde bul qaısysy? İrgedegi seldir shamdy jatyp, saǵatyna qarap edi, túngi eki eken.

— Alo, bul kim? — Rysqulov jaqtyrmaı qatqyldaý ún qatty. Tún ishinde shyrt uıqyńdy buzsa, qaıdan jaqtyrasyń? Beımezgil dybystan jas kelinshegi de oıanyp ketse kerek, tósekte jatyp bir aýnap tústi.

Rysqulovtyń qatqyl úninen ar jaqtaǵy kisi de tosylyp qalǵandaı birazǵa deıin til qatpady.

— Alo! — Rysqulov tutqany tastaı bereıin degende baryp:

— Túrar Rıskúlovıch, qaıyrly tún! — dedi ar jaqtaǵy adam.

— Qaıyrly tún, Iosıf... y-y, joldas Stalın!

Uıqyly-oıaý irgege qarap jatqan jas kelinshek jylan shaǵyp alǵandaı, jastyqtan basyn julyp aldy. Rysqulov oǵan jata ber degendeı qolymen ıshara etti.

— Tyńdap turmyn, joldas Stalın.

— Túrar Rıskúlovıch, meniń bileıin degenim... Men bir kitap oqyp otyr edim... Kúndiz kitap oqýǵa ýaqyt joq qoı... Onyń ústine, tym qurysa, sen sıaqty muǵalimder ınstıtýtynda da oqymaǵan adammyn... «Vek jıvı, vek ýchıs» degen bar ǵoı. Iá, bilimdi osylaısha tolyqtyrýǵa týra keledi. Iá, álgi akademık Bartold jazady: ǵundar dáýiri, Uly Túrik qaǵanaty degen bolǵan deıdi. Dál sol jerin oqyp otyr edim...

— Qyzyq eken, Iosıf... ıá-ıá joldas Stalın!

— Ó-ó-óte qyzyq, Túrar Rıskúlovıch... Sonda deımin-aý, sonoý Dýnaı boıynan Tynyq muhıtqa deıin Uly Túrik qaǵanaty bolǵan, á?

— Solaı bolǵan kórinedi...

— Aha, solaı bolǵan.

Ekeýi edáýir únsiz qaldy. Rysqulov endi túsindi: bul arbasý. Bul — arandatý. Bul, kerek bolsa, bopsalaý. Stalınniń bul tásilin emis-emis estıtin. Anastas Ivanovıch Mıkoıan aıtyp edi Rysqulovqa. Tún ishinde Stalın telefon soǵady. — Tynyshtyq pa, Koba? — deıdi Mıkoıan. — Tynyshtyq, — deıdi Stalın-Anastas, tek senen bir suraıyn degenim: osy sen sol kúni, Bakýde, esińde me, jıyrma alty komısardy ustap ákeletin kúni, sonda sen qaıda boldyń?

— Oý, Koba, ony sen bilýshi ediń ǵoı, — dep Mıkoıan basynan bastap, sonoý 1918 jylǵy jaǵdaıdy túsindire bastaıdy. Stalın ony tyńdamaı: «Ja-a-araıdy», — deıdi de, tutqany qoıa salady.

Sóıtip, Mıkoıandy úreılendirip qoımaqshy. Al úreı qysqan adam Stalınniń aıtqanynan shyqpaı, aıdaýynda júredi de qoıady.

Ryskulov Stalınniń shabýylyna ishteı daıyndalyp, dátten aırylyp qalmaýǵa tyrysty. Dátten aırylyp, abdyrasań-aq boldy, Stalın raqattanyp, arýaqtanyp ketedi. Adamdar túngi lázzatty tátti uıqydan, janyndaǵy jar qushaǵynan kórer edi. Myna kisi ózi kózdegen qurbandyǵyn úreılendirýden lázzat tabatyn syńaıly. Áıtpese, munyń da jap-jas kelinshegi bar — Nadá Allılýeva. Jatpaı ma tynysh...

Stalınniń ózimen bulaı turyp sóılesýge bolmaıdy dedi me, álde salqyn tıip qalmasyn dedi me, Ázıza ornynan turyp baryp, garderobtan qazaqy qara shapandy alyp kelip, kúıeýiniń ıyǵyna japty.

— Sonda deımin-aý, — dedi ar jaqtan Stalınniń daýsy qarlyǵyńqyrap shyǵyp. — Sonda, Túrar Rıskúlovıch, álgi seniń «Túrik respýblıkasy» degeniń... Esińde me, dál jıyrmasynshy jyly... Iá, sol «Túrik respýblıkasy» degeniń osy Uly Túrik qaǵanatynyń jańa modeli emes pe?

Atam zamandaǵy áńgime. Taǵy aldynan shyqty! Taǵdyryń netken surapyl edi, Rysqulov. Osy suraq aldynan anda-sanda sýmań etip shyǵa keledi. Sur jylandaı sýyq suraq!

Adam qoryqqanda da, ıakı sasqanda da kúletin shyǵar. Rysqulov balasha jarqyldap kúlip jiberdi. Onyń árbir qımylyn, árbir sózin baǵyp jatqan jas kelinshegi «jaqsylyq bolar» dep qýanyp qaldy. Tipti kórshi bólmedegi qaıyn enesi Árıfa da esikten baspalap qarap qaldy. O da oıaý eken.

— O ne degenińiz, joldas Stalın! Qaıdaǵy Uly Túrik qaǵanaty?

— Báse deımin-aý, qaıdaǵy Uly Túrik qaǵanaty. — Endi Stalınniń keńk-keńk kúlgeni estildi. — Qaıyrly tún, Túrar Rıskúlovıch. Tynysh uıyqta.

Stalın tutqany qoıyp qoıdy.

Rysqulov shık-shık etken óz tutqasyn birazǵa deıin salbyratyp ustap turyp-turyp, jaı ǵana uıasyna qondyrdy.

* * *

«Tynysh uıyqta», — dedi. Mazaqtaǵany ma? Tynysh uıyqtaý qaıda! Endi tań atqansha kirpik aıqaspas.

Kenet Rysqulovtyń júregi muzdap sala berdi. «Tynysh uıyqtanyń» mánin endi túsingendeı boldy. Aı, osy mıynyń shabany-aı! Aý, «spı spokoıno» degendi ólgen adamǵa aıtpaýshy ma edi? Tereń qazyp, tepkilep kómip bolyp: «spı spokoıno» desip jatatyn. Stalın qaı maǵynada aıtty: alańsyz, ýaıymsyz uıyqta dedi me? Joq, topyraǵyń torqa bolsyn dedi me?

Alǵashqydaı aıtqany bolsa — ótirik, jádigóılik. Qaıdan alańsyz, ýaıymsyz uıyqtaısyń?

Sońǵydaı aıtqany bolsa, shyndyqqa jaqyn. Demek...

Janalǵysh janyńdy almaı jatyp, jahannamǵa jóneltkeni me?

Hege? He úshin?

Jedel ujymdastyrýǵa qarsy bolǵany úshin be? Qarsymyn dep áli kesip aıtqan joq qoı. Kúndiz Stalınniń kabınetinde otyrǵanda-aq quraq ushyp, quldyq uryp, álgi qaǵazǵa qol qoıa salý kerek pe edi? Stalın óz oıyn iske asyramyn dese, Rysqulovqa kúni qarap qalǵan joq qoı. Stalınniń kúni tipti Saıası Búronyń múshelerine de qarap qalǵan joq. Ózi qudaı emes pe?

Uıyqtap qaldy degen Ázıza kúrsinip saldy. Álgi aýyr oılar lezde seıilip, Rysqulov áıeline qaraı burylyp jatty. Ázıza da munyń baýyryna tyǵyla tústi. Iyǵy dir-dir etedi. Rysqulov úńilip qarasa, kelinshegi betin qolymen basyp jylap jatyr eken.

— Ne boldy saǵan?

— Qorqamyn, Turar...

— Qoryqqany nesi? Neden qorqasyń?

Rysqulov áıeliniń jyly jas jyljyp aqqan betinen, kózinen súıip, jas balasha jubatyp, kórpemen arqasyn qymtap, alaqanymen jaýyrynynan qaqqylap:

— Qoı endi, uıyqta, uıyqtaı ǵoı, — dedi.

Ázıza jas shylaǵan yp-ystyq betin Rysqulovtyń tósine basyp, ún-túnsiz jatyp, qaıtadan uıyqtap bara jatqanda, ıyǵy taǵy da bolar-bolmas, solq-solq etti. Áldebir jaman tústen shoshyp oıanyp, shar ete qalǵan náreste janynda jaqyn adam bar ekenin sezgen soń qaıtadan uıyqtap ketetin. Ázıza da sondaı hal keshti.

— Qorqamyn, — dedi.

Júregi túskir áldeneni seze me?

Úreı me?

Úmit pe?

Úmit pen úreı qatar júretini nesi?

Rysqulov tańǵy tátti uıqydan dámetip, eshteńe oılamaýǵa tyrysyp-aq edi, biraq taǵy da murtynan myrs-myrs kúlip otyrǵan Stalındi kórdi.

* * *

Janynda — Ázıza, kóz aldynda — Stalın. Túngi saǵat ekide telefon soqqany nesi? Tipti sonaý 1906 jyly ákesi Rysqul ekeýi patshanyń túrmesinde otyrǵanda da nadzıratel túngi saǵat ekide oıatqan emes...

Bul neniń, nendeı sumdyqtyń habary? Qaı-qaıdaǵy Uly Túrik qaǵanatyn eske salǵany qalaı? Pantúrkıssiń demekshi ǵoı. 1923 jyly tórtinshi keńeste Sultan-Ǵalıevqa da osyny aıtqan. Osy aıyppen Sultan-Ǵalıev iz-túzsiz ketken. Ol joly Rysqulov Stalınniń qyltikenek buǵalyǵynan aman qalǵan. Stalın sonda tikenek buǵalyqty buǵan da laqtyryp kórip edi, Rysqulov des bermeı qutylyp shyqqan.

Búıirine tyǵylyp, búrisip qana uıyqtap ketken Ázıza oıyn bólip, kórpesin qymtaı berip edi, báribir qyrsyq oı qaıtadan Sultan-Ǵalıevtyń aýlyna qaqpalap alyp keldi. Sultan-Ǵalıevtyń sol sulý kelinshegi... Baqytty edi-aý sol kezde olar. Endi ne boldy eken? Sol kelinshek ne kún keship júr eken? Táńiri myna Ázızanyń taǵdyryn soǵan uqsata kórmesin.

Bir jyldaı hat jazyp júrip, Qazaqstanǵa qaıta-qaıta baryp júrip, Ázızadaı jumaq qusyn qolyna qondyryp edi. Shirkin, o da bir kelgen ómirdiń nurly shaqtary shyǵar. Egde bolmasa da eresek tartqan Rysqulov shyn jigit zamany, «qaıran jıyrma bestiń» zamanyn qaıtadan bastan ótkergendeı boldy. Eskendir Tynyshbaevty janyna ertip alyp, Ázızany izdep Almatydan Kókshetaýǵa da bardy. Ázıza sonda praktıkadan ótip júr edi... Ázıza kelesi praktıkasyn Ýkraınanyń Askanıa-Nova degen jerinde ótip júrgende, Rysqulov sońynan izdep onda da bardy... Sonshalyqty úlken basymen qyrmyzydaı qyz sońyna yntyzarlana túskeni jazmyshtyń isi shyǵar. Jazmyshtan ozmysh joq depti. Ómir boıy jalańaıaq qyzyl tiken keshken qysqa ǵumyrdyń eń bir qymbatty kezi de sol shyǵar. Rysqulovqa sol qyzyqty da qımaı kúńkildesken kúnshilder boldy-aý... Ortalyqtaǵy emes, aýyldan. Jantoqov sıaqty Goloshekınniń jandaıshaptary «Rysqulov — feodal!», «Rysqulov — pantúrkıst!» — dep domalaq aryzdy Ortalyqqa boratyp jatty. Onyń bárin Stalın bi-le-edi. Bilgen soń ǵoı tún ishinde telefonmen túrtpektep otyrǵany. Biraq jas qyzǵa úılendiń dep kiná arta almaıdy. Óıtkeni ondaı «kiná» Stalınniń óz basynda da bar. Basty kiná qazir — pantúrkızm! Al Jantoqovtar Rysqulovtyń «pantúrkıst» ekenin Stalınniń esine udaıy salyp otyrady.

Osyndaıda baryp esine baıaǵy Ahań túsedi. Ahmet Baıtursynov.

Qınamaıdy, abaqtyǵa japqany,

Qıyn emes darǵa asqany, atqany.

Osylardyń bárinen de sumdyǵy —

Óz aýlymnyń ıtteri úrip, qapqany —

dedi-aý esil Ahań.

Sóıtken Ahań da qazir Aq teńizde aıdaýda júr. Burynǵydaı arasha túserge... Buryn bir ret, áli Stalın kúshine kirmeı turǵanda, sonoý jıyrmasynshy jyldardyń basynda Turar Rysqulov pen Sultanbek Hodjanov ekeýi ara túsip, Ahańdy túrmeden sýyryp alǵan. Al qazir zaman basqa... Endi Rysqulov óz basyn shyrǵalańnan qutqaryp alsyn.

Bozaryp tań da belgi bergen sıaqty. Kóshede mashınalardyń da gúrili kóbeıe bastady.

Jaýapqa daıyn bolý kerek.

Stalın jaýap kútedi.

Stalın kóp kútýdi qalamaıdy.

Kóp bolsa túske deıin.

Túske deıin Stalın joldas uıyqtaıdy.

Túni boıy uıyqtamaıdy, biraq túske deıin uıyqtaıdy. Ádeti sondaı.

Tań aǵaryp atyp kele jatqanda Rysqulovtyń kózi ilinip ketti. Qansha uıyqtaǵany belgisiz. Bálkim, bes-aq mınýt, múmkin, on bes mınýt. Biraq tym kelte boldy. Sol kelte kezdiń ishinde kóp tús kórip úlgerdi. Bári esinde joq. Esinde qalǵany — túrli-tústi qalamdar. Túrli-tústi: kók, sary, jasyl, qońyrqyzyl, qyzǵyltym, kógildir, sarǵysh, qońyrqaı qalamdar. Aspan men Jerdiń arasyn tirep tur eken. Barlyq túrdiń qosaǵy bar sıaqty. Mysaly: kók-kógildir, sary-sarǵysh, qyzyl-qyzǵyltym t.s.s. Tek qara túrdiń ǵana qosaǵy joq — qara jalǵyz, qap-qara. Japadan-jalǵyz. Qap-qara. Basqa balama joq.

Eskendirdiń tapsyrmasy esine tústi.

Stalın aıtady:

— Rıskúlov, davaı, qap-qarańǵy bólmeniń ishinen qap-qara mysyqty izdep tap, — deıdi.

Rysqulov aıtady:

— Joldas Stalın, eger qap-qarańǵy bólmeniń ishinde qap-qara mysyq joq bolsa ne isteımin? — deıdi.

— Báribir izdep tap! — deıdi Stalın.

Stalın budan eki jarym myń jyl buryn jasaǵan qytaı fılosofyn qashan, qaıda oqyp úlgergen?

BAS TİGÝ

I

Rysqulov kabınetiniń terezeleri kúngeı jaqqa shyǵýshy edi. Ústel basynda uzaq sarylyp otyra bermeı, keı-keıde turyp ketip, tereze aldyna barady. Eń aldymen kórinetini — soborlardyń altyn sary kúmbezderi. Ásirese bultsyz kúni jarq etip, kóz qaryqtyrady. Sobor qońyraýlary únsiz salbyrap turady. Qońyraýlar ún qatpaǵaly qashan. Tilin kesip tastaǵandaı melshıip qalǵan. Kóne qońyraýlar... Kóne tarıh kýálary. Biraq sóılemeıdi. Qońyraýlarǵa áldeqalaı adam tili bitse, olar sonoý alys zamandar hıkaıasyn áýendeter edi. Qaharly Ivan Groznyı patsha... Borıs Godýnov. Uly Birinshi Petr... Áıel patshalar. Eń sońǵysy Ekinshi Nıkolaı taqqa otyryp, táj kıgende de bezildegen bul qońyraýlar...

Bul sýretter Rysqulovtyń oıynda sol ǵana qylań berip óte shyǵady. Aspanda dóńbekshigen sur bulttar kóship jatyr. Qar jaýatyn shyǵar. Jańa qar tússe, Klázmadaǵy dachaǵa baryp, Ázızamen shańǵy tebýge shyqpaqshy. Óıtkeni erteń demalys.

Sodan soń baryp Rysqulovtyń kózi Stalın kabınetiniń terezesine tústi. Terezeleri qarama-qarsy. Arasy onsha qashyq ta emes. Bir-birimen terezelerin ashyp qoıyp sóılesýge de bolatyndaı. Biraq sóıte tura, eki ara tym-tym alys. Daýys jetpes...

Stalın kabınetiniń terezeleri sarǵyshtaý perdelermen udaıy tumshalanyp turady. Perdeniń ysyrylǵanyn Rysqulov birde-bir ret kórgen emes. Dál osy aradan Stalın terezesin kórgeli mine, jeti jyldyń júzi bolyp barady, biraq sarǵysh perde sol qymtaýly qalpynan bir de aınyǵan emes. Sarǵysh perdeniń ar jaǵynda jarty álemniń taǵdyry sheshilip jatady. Bir adam, on adam, júz adam, myń adam emes, mıllıondaǵan jandardyń baqytty bolýy, ıakı sorlap qalýy sarǵysh perdeniń ar jaǵyna baılanysty...

Qystyń qysqa kúni erte eńkeıip, dala kúńgirt tartqanda, sarǵysh perdeniń ar jaǵynan shamdaldar sáýlesi sebezgilep belgi beredi. Sol shamdaldar keıde tún ortasyna deıin sónbeıdi. Stalın ashqursaq tańnan bastap, tún ortasyna deıin talmaı jumys isteı berýge jaralǵan qajymas jan. Sony kórip, basqa basshylar da aıanbaıtyn bolýy kerek, óıtkeni olardyń da terezeleri samaladaı jarqyrap turady. Molotovtyń qabıneti, Katanovıchtiń kabıneti... Kreml az uıyqtaıdy. Kremlde múlgip turǵan tek soborlar ǵana.

Alǵashky kezde Rysqulovtyń jas kelinshegi burtıyńqyrap, qabaǵy kirbiń tartyp júrdi. Rysqulov úıine tún ortasynda oralady. Tún ishinde uıqysyraǵan kelinshegi shaı qoıyp júredi.

— Qyzmet degen keshki saǵat altyǵa deıin bitpeýshi me edi? — deıdi.

— Jumystyń reti solaı bolyp qaldy, Ázúshka, — dep Rysqulov kelinsheginiń albyraǵan alma betinen súıip-súıip alady. Jańa ǵana tósekten turǵan sulý jardyń qolań shashyn, jup-jumyr moınynan ıiskeıdi. Emshekten áli shyqpaǵan náreste ıisi ańqyǵandaı bolady da, Rysqulov ishpeı-jemeı masań tartady.

Keıin-keıin Rysqulovtyń qyzmetten kesh qaıtýyna Ázıza da kóndikken. Kremldiń jumys tártibi ózinshe ekenine onyń da kózi jetken.

Sonda da bolsa, sońǵy bir apta ishinde kúıeýi úıge tym-tym kesh oralatyn bolyp júr. Jónin suraıyn dese, onyń retin tappaıdy. Óıtkeni bul Rysqulovpen birge ómir súrip kele jatqan úshinshi jyldyń júzinde Ázıza Turardyń minezine ábden qanyqty. Jumysqa párýana berilgen jan ekenine de sendi. Keıbireýler sıaqty qyzmetti syltaý etip, sýyq júrispen ketip qalmaıtynyn da qaltqysyz bilip boldy. Rysqulov qyzmetke belshesinen batyp jatsa da úı ishi, otbasy, oshaq qasyn, altyn bosaǵasyn yqylassyz qaldyrǵan emes. Jas kelinshegimen, qoly sál bosasa teatrlarǵa barady, demalys kúnderi Máskeý tóńireginiń qalyń ormandaryn aralaıdy, dostarynyń úıine qonaqqa alyp barady, ne kerek, Ázıza onyń aımalaýynan kende emes. Biraq adamnyń bir aty — pende. Pendelikpen keı-keıde kóńilge kúdik kirgishteıdi. Ásirese osy sońǵy aptada...

Mine, Rysqulov bolsa, Stalınniń kabınetiniń terezesine qarap sarylǵanyna, eki kózi tórt bolǵaly da bir apta...

Osydan bir jeti buryn Rysqulovty ótinishi boıynsha Stalın qabyldady. Birazdan beri kórispep edi, ekeýi hal-jaı, amandyq-esendik surasyp, edáýir shúıirkelesti. Stalın tipti toqpaq murty búlk etip:

— Jas kelinsheginniń jaıy qalaı? — dep ázildep te qoıdy.

— Qaıdaǵy jas, Iosıf Vıssarıonovıch, qosylǵanymyzǵa úsh jyldaı bolyp qaldy emes pe, — dep Rysqulov ta erkin ketti.

— A, solaı ma, kúni keshe sıaqty edi, zymyrap bara jatqan ýaqyt-aı, — dedi Stalın trýbkasyn ýystap turyp oılanyp qalyp. Sodan soń bir kózin sál qysyńqyrap, suraıyn ba, suramaıyn ba degendeı, biraz kidirip baryp:

— Balaly bolǵan shyǵarsyńdar? — dedi.

— Jo-o-q, ıá, áıelim ekiqabat, aı-kúnine jetip otyr, — dedi Rysqulov á degende múdirip baryp sheshilip.

— O, onda jaqsy eken. Aman-esen bosansa, shildehanada men úshin de bokal sharap kóter, — dep kóńildenip qaldy Stalın.

— Raqmet, Iosıf Vıssarıonovıch, aman-esen bosansa...

Adamdar arasyn dánekerlep, áńgimege shyraı beretin sóz osymen támámdalyp, endi qatal ómirdiń qatygezdeý tilimen sóılesý bastaldy.

— Iá, kelgen sharýańdy aıt, meniń qabyldaýymdy qatty talap ettiń ǵoı, — dedi Stalın endi susty keıpine qaıta oralyp. — Alǵashqy ótingenińde-aq qabyldar edim, biraq múmkindik bolmaı qaldy. Sál-pál kútip qaldyń bilem, oǵan renjimessiń, jaǵdaı solaı...

— Meniń qadala ótingenimdi keshirińiz, joldas Stalın, — dep Rysqulov ta qatý pishinge kóshti. — Sizge bir kún, bir apta emes, bir saǵatqa bolsa da neǵurlym erterek kirsem be dep jantalastym.

Stalınniń oń qoly oqys yrshyp túsip:

— Ne bop qaldy sonshalyqty? — dedi.

— Qazaqstanda jaǵdaı óte aýyr, joldas Stalın. Mine, myna hattyń ishinde bári aıtylǵan. Bárin aýyzsha baıandap, asyl ýaqytyńyzdy alyp neǵylamyn. Tek óte-móte ótinerim: osyny oqyp shyǵyńyz, — Rysqulov bylǵary papkanyń ishinen bir deste qaǵaz alyp, ústeldiń ústine qoıdy. Birinshi betinde baspahana árpimen basylǵan:

«Turar Rysqulov, RSFSR Sovnarkom tóraǵasynyń orynbasary»

degen jazýdan soń mátin mashınkamen basylypty. Barlyǵy 33 bet qaǵaz eken. Stalın osynyń bárin oqý kerek pe degendeı, deste qaǵazdy saýsaqtarymen qıasynan bir syndyryp ótti.

— Taǵy da ótinemin, bireýge silteı salmaı, tek ózińiz oqyp shyqsańyz eken.

Stalın bul taqaqty jaqtyrmaı qaldy. Zildi sarǵysh kózin syǵyraıtyp, Rysqulovqa bir qarap aldy.

— Boldy, bir sózdi qaıtalaı berseń qadiri ketedi, — dep burq etti.

Rysqulov ún qatpady. Tipti «keshirińiz» de demedi. Stalın men Rysqulov qatynasynyń shekarasy osy tus ekenin shamalady. Odan ári asýǵa bolmaıdy. Stalın basqa bireý bolsa, álgindeı ótinishtiń ózin qatal talapqa balap, shart ete qalar da edi, dese de Rysqulovqa kelgende ol ózin-ózi sol de bolsa tejer edi. Qoryqqandyqtan emes, árıne. Rysqulovty ol ózinshe syılaıtyn. Stalın basqalarǵa qımaıtyn, qıa bermeıtin yqylasyn buǵan qıǵannyń ózinde de Rysqulov rıza bolmaı qaldy. Óıtkeni Stalın: «boldy», — dep sóıletpeı tastady. Onyń dórekiligine laıyq jaýap qataıyn dese, onyń retin tappaı, jaýap qatpaıyn dese esesi ketip, Rysqulov tunjyrap qaldy. Átteń, bul da til qatar edi, biraq ana hattyń taǵdyryn oılap tilin tistedi. Amal joq. Óziniń bir jábirlengeni bir eldiń ómirin saqtap qalar bolsa, bul jábirdiń ne túrine de kónýge daıar.

Mine, sol bir áńgimeden beri alty kún ótip, jetinshi kún de jetti. Alty jylǵa, joq, alty ǵasyrǵa bergisiz alty kún ótti. Rysqulov ómirinde neler zaryǵý, saǵyna-saǵyna kútý shaqtary boldy ǵoı. Ol ómir boıy áldeneni kútýmen kele jatqan jan. Dúnıede eshteńe kútpegen jaman. Bala shaǵynda Sibirge aıdalyp ketken ákesin tosýmen tym tez eseıdi. Ákesiniń jolyn jyldar boıy tosý ony shydamdylyqqa shyńdady, temirdeı tózimge tósedi. Asyly, az ómirdiń ár tańyn, ár saǵatyn asyǵa kútý de abzal shyǵar. Áıtpese, ýaıymsyz, kútýsiz, saǵynýsyz ómirde ne mán bar... Aldan atar ár tańdy, shyǵystan shyǵar ár kúndi altynnan da ardaqtap kútken bir jan bolsa — ol Rysqulov. Ol kútýge tózimdi-aq.

Biraq bu joly tózbedi. Tózbegende — ne isteıdi? Stalınge: «Nege jaýap bermeı jatsyń?» — deı almaıdy. «Alty kún ótti ǵoı, meniń hatymdy áli oqyp bitpediń be?» — dese jarasar edi, aıta almaıdy. Mine, kútýdiń azaby! Ákesin jyldar boıy zaryǵa ańsaǵanda da bulaı azaptanbaǵan.

O, Rysqulov tóze biledi. Tózgende qandaı?! Osy Ázızasynyń «ıá» degen qyp-qysqa bir-aq sózin ol bir jyldan asa zaryǵa kútti. Júregi bar bolǵyr eljireı, shym-shym syzdap, lúp-lúp typyrlap, saǵynyshtyń kún batardaǵy qyzǵyltym sáýlesindeı muńǵa bólendi. Aq Samaradaǵy dosy Aqmar aıtqan ándegi:

Aq shapaq atqanda,

Qyzaryp kún batqanda.

Kúzlórim tık sıne ızlılár... —

degenniń dál ózi boldy.

Ǵashyqty kútý — qasıetti, Qudaıdaı qudiretti sezimniń sátteri ǵoı. Ondaı sátterdi zańǵar kóktiń ózi, kóktegi Kún men Aı, ǵashyq juldyzdar qoldasyn.

Al myna kútý basqa-a-a... Bul úreıli kútý... Dálirek aıtqanda, úreı men úmit. Ekeýi eki dúnıe: bireýi — Tún, bireýi — Kún sıaqty. Ekeýin de jasaı alatyn bir-aq adam. Ol — Stalın. Qudaıdan nesi kem? Úreılendirem dese, úreılendiredi, úmittendirem dese, úmittendiredi. Ol Rysqulovtyń hatyn tym uzaq bolsa da oqyp shyqty. Oqymaýy múmkin emes. Rysqulov arzan sózdiń adamy emes ekenin Stalın biledi. Onyń bilmeıtini kemde-kem. Bálkim bilmeıtini joq ta shyǵar. Ol sonysymen qudiretti. Ol hatty oqydy. Biraq nege tym-tyrys? Unamasa — qaharlanar. Al Stalın qaharlansa, jarty álemniń astan-kesteńin shyǵara alady.

Jalǵyz Rysqulov ol úshin kim? Qońyraýdy bir basyp qalsa bitip jatyr. Qońyraýdy bir basyp qalǵanda, bir aýyz sózdi kimge aıtaryna baılanysty. Eger Iagodaǵa: «Ana Sovnarkomdaǵy Rysqulovtyń kózin qurt! — dese, bitip jatyr. Iagoda — OGPÝ.

Keshegi ótken Felıks Dzerjınskııdiń VCHK-sy búginde OGPÝ atalady. Onyń bastyǵy Menjınskıı degen kisi edi. Dzerjınskııdiń tikshil qasıetteriniń juqanasy sol Menjın-skııde saqtalyp edi. Biraq ol qazir dertti. İs basynan ketti dese de bolady. Menjınskııdiń qyzmetin endi onyń orynbasary Iagoda degen atqaryp tur. Menjınskııdiń endi qaıtyp kóterile almasyn bilgen orynbasar qazir tym-tym pysyq, tym-tym tilalǵysh, tym-tym kózge túskish. Stalınniń aıtqanyn eki etpes. Tipti onyń aıtqany durys pa, burys pa, bir sát te oılanyp jatpas. Aıtyldy — boldy, múltiksiz oryndar. Buryn CHK-nyń mańdaıshasynda Dzerjınskııdiń qanatty sózi jazýly turar edi: «Chekıs! Basyń salqyn, júregiń ystyq, qolyń taza bolsyn!»

A, Iagoda qazirdiń ózinde-aq qolyn jazyqsyz qanǵa bylǵap aldy-aý...

Rysqulovtyń hatynda Stalınge unamaıtyn, tipti onyń jynyna tıetin aýyr-aýyr sózder bar. «Aý, baıtaq elińniń bir shetin órt alyp jatqanda, kabınetterińe shalqaqtap kirip, shaljıyp shyǵatyndaryń qalaı?» — deıtin sıaqty Rysqulovtyń keıbir sózderi. «Eger KSRO deıtin eldiń bir shetine jaý basyp kirip, halqyn qyryp jatsa, árıne, qol qýsyryp qarap otyrmaısyńdar ǵoı. Qolma-qol soǵysqa kirisip, eldiń shekarasyn qorǵaısyńdar ǵoı. Al endi Qazaqstanǵa shetten jaý shapqan joq, biraq halqy qyrylyp jatyr. Bir aýyl, eki aýyl, tipti bir aýdan, eki aýdan bolsa eshteńe emes, tutas respýblıka apatqa ushyrady. Qurtyp bara jatyr. Al senderdiń bul otyrystaryń — qaı otyrys?!

Rysqulovtyń hatyndaǵy sózderdi kádimgi ımandy júrek tiline aýdarǵanda maǵynasy osylaı bolyp shyǵady. Al ony Stalın túsinbeıdi emes. Stalın tú-si-ne-e-di.

Al túsindi deıik. Endeshe, nege dabyl qaqpaıdy? Narkomdardy nege aıaǵynan tik turǵyzbaıdy? Saıası Búroǵa shaqyryp alyp: «Qazaqstandy qyrǵynnan qutqaryńdar!» — dep, ádetinshe bir-aq kesip nege aıtpaıdy?

Rysqulov Stalınniń terezesine tesile qarap turyp, osy oıǵa ketedi. Keıde bul oılar ózine de kúdikti bolyp, osy men bura tartyp bara jatqan joqpyn ba dep seskenip te qalady. Biraq oı tejeýge kónbeıdi. Suńǵyla oı tasqyndap kele beredi, kele beredi. Bul shaqshadaı basqa Qudaı munshama sheksiz oıdy qalaı syıǵyzǵan?

Al bulaı oılamaıyn dese, Stalınniń peıili taza, nıeti túzý deıin dese, «oıbaı, óldim!» — dep shyńǵyrǵan jan daýsyna selt etpeıdi. Bul qalaı? Alty kún ótti, jetinshi kún de sýr bulttardyń arasynan aýrý kózdeı kirjıip, uıasyna kirip barady.

Stalınnen habar joq. Telefonnyń tutqasyn kóterip:

— Rysqulov, seniki durys, ıakı burys, — degen bir-aq sózi jetip jatyr ǵoı. Meıli, telefonnyń tutqasyn ózi kótermeı-aq qoısyn, álgi qysyr jylandaı atyrylyp turǵan ysqaıaq kómekshisi Postov degen bar emes pe? Soǵan tapsyra salsa da boldy ǵoı.

Al Postovtyń ózimen sóıleseıin dese, o da qaýipti.

— Joldas Postov, ózińiz bilesiz, osydan alty kún buryn men Stalın joldasta bolǵanmyn. Hat qaldyryp ketip edim. Sonyń taǵdyry ne boldy eken? Bilmeısiz be? — dep suraı salýǵa bolady, árıne. Onda turǵan ne bar? Postov sol úshin otyrǵan joq pa?

Joq. Postov qıyn. Postov tipti Stalınnen de qaýiptirek. Postov narkomdarmen Stalınniń atynan sóılesedi. Mysaly:

— Joldas Iagoda! Stalın joldastyń tapsyrmasy! Rysqulovpen shuǵyldanyńyz, — dese, bitti. Stalın ondaı tapsyrma berdi me, bermedi me, Iagoda ony Stalınniń ózinen surap, anyqtap jatpaıdy. Tipti anyqtaǵysy kelgen kúnniń ózinde oǵan batyly barmaıdy.

— Sen nemene, Postovqa senbeısiń be?! Nege taqaqtaısyń?

Óstip qalýy múmkin ǵoı. Ábden múmkin.

Stalınge jolyqqan saıyn Rysqulov Postovtyń aldynan ótedi. Kózildirigi dóńes qalyń áınekti. Lınza sıaqty. Sondyqtan kózi keıde tym úlken, keıde tipti bitik sıaqty bop kórinedi. Kóz ataýly joq, tek shyny. Eki beti talaýrap syzdap turǵan shıqandaı, shertip qalsań, tars keterdeı bolyp turady. Sulýlyqtan, ásemdikten sezimi neıbet qalmaǵan, ájeptáýir talǵamy bar Stalın álgi betten qalaı jıirkenbeıtini tańǵalarlyq. Basqa kisi quryp qalǵan ba?

Stalınniń kabınetine kirerde, Postov Rysqulovqa til qatpaı qarap qalady. Kóz emes, dóńes shyny qaraıdy. Múmkin, ol rentgen sıaqty birdeńe shyǵar. Rysqulovtyń boıynda qarý bar ma, oıynda bóten pıǵyl bar ma, sony bilip qoıatyn bir sumdyq apparat shyǵar. Áıteýir, Rysqulov Postovtyń aldynan ótken saıyn tula boıy túrshigip ketedi.

Rysqulovtyń esine túsedi... Lenınge alǵash ret jolyqqany... Ol kezde tym jas edi. Lenınniń qabyldaýyna kirerde, qabyldaý bólmesinde otyrǵany esinde. Azdap abyrjyp edi. Biraq qoryqqan joq, qysyldy ras. Lenınmen tuńǵysh ret kezdeserde paıǵambar bolsań da qysylarsyń... Sonda Fotıeva degen kisiniń aqyldysy-aı. Túrkistannyń jas basshysynyń abdyrańqyrap turǵanyn baıqap:

— Saspańyz, joldas Rysqulov. Ilıch batyl bolǵandy unatady, erkin ustańyz ózińizdi, — dep edi. Jáne muny sondaılyq bir dostyq nıetpen, týǵan apasyndaı aımalap aıtqan sıaqty edi. Endi o da bir eles, alys arman. Jaıdarman jaqsy sózderdi saǵynasyń. Endigi sózder tek jabyrqatýǵa jaratylǵandaı, bári qatal, bári buıryqtaı estiledi.

Joq, Postovqa telefon soqpas.

Sonda qandaı amal bar? Araǵa Sýlımovty salyp kórse qaıter edi? Sýlımov RSFSR Sovnarkomynyń tóraǵasy, Rykovtan keıin keldi. Rykov Stalınniń qaharyna ushyrady. Lenınniń barynda Stalınmen mensinbeı sóılesetin Rykov endi qýǵynda júr. Bul jaryq dúnıede kóretin sáýlesi, tatatyn dámi qashan taýsylary ǵana belgisiz, áıtpese kelmeske ketkenmen birdeı.

Onyń ornyna kelgen Sýlımov ta birshama táýir kisi. Rysqulov aıtqanda Qazaqstandaǵy qazirgi jaǵdaıǵa qanyǵyp, kádimgideı qabyrǵasy qaıysty. Tipti kúıindi, opyndy. Biraq iske aralasa qoımady. Tek:

— Turar Rysqulovıch, bul ispen óziń shuǵyldan. Men saǵan múmkindik bereıin, — dedi orynbasaryna.

Rykovtegideı azý Sýlımovte joq. Sirá, azýly bolý da qıyn shyǵar. Azý tisińdi qaǵyp alyp, qańsylatyp qoıatyn qataldyq shyǵyp tur. Sýlımov sodan qorqady. Aldynda kórip qalǵany bar. Sonyń kebinin kıgisi kelmeıdi.

Al Molotov she? Vácheslav Mıhaılovıch enjar kisi emes, elgezek. Minezi de jaıly, zilsiz kóriner. 1926 jyly Rysqulovty Qyzylordadan izdep taýyp, telefonmen sóılesken osy Molotov. Saıası Búro Rysqulovty Máskeýge jańa qyzmetke shaqyrý týraly sheshim qabyldaǵanyn Rysqulovqa alǵash habarlaǵan Molotov. Artynsha sonyń qoly qoıylǵan telegramma da keldi.

Telegrammany alyp, Rysqulov Goloshekınge kirdi.

— Mine, Fılıpp Isaevıch, mynandaı qaǵaz kelip tur, — dedi.

Goloshekın qınalǵan boldy.

— Sen sıaqty qyzmetker ózimizge de kerek qoı. Bir jaǵynan qýanyp turmyn. Bizdiń kadr joǵarylap, Odaq basshylarynyń biri bolyp jatsa — qýaný kerek. Biraq munda jergilikti kadrlardyń býyny áli bekimeı jatqanda, sen sıaqty asa bilikti adamnyń ketip qalǵany, shynymdy aıtsam, qabyrǵama batady.

Rysqulov oılady:

«Shynyńdy aıtyp turǵan joqsyń, Fılıpp Isaevıch, aıarlyq jasap tursyń. Men Mońǵolıadan qaıtqan soń, osydan alty aı buryn, Máskeýden Qazaq KSR Halyq Komısarlary Keńesiniń tóraǵasy mandatymen kelgende, baıbalam salyp, Rysqulovtan bas tartqan kim edi? Maǵan Nyǵmet Nurmaqovtyń da, Turar Rysqulovtyń da keregi joq! — dep ot basqandaı oıbaılaǵan kim?»

Rysqulov kekshildikke barmady. Bul oıyn daýystap aıtpady.

— Raqmet, Fılıpp Isaevıch, az ýaqyt taǵy da qyzmettes boldyq. Endi Máskeýge júrip ketýge ruqsat etińiz. Qoshtasqaly keldim, — dedi.

Goloshekın teke saqaly dirildep, kádimgideı kemseńdep kelip, Turardy qushaqtap qoshtasty. Sóıte turyp, pendeshilik tanytyp:

— Páterdi kimge qaldyrasyń? — dedi.

Kraıkomnyń birinshi hatshysy páterdi emes, qyzmetińdi kimge qaldyrasyń dese jarasar edi, ony aıtpaıdy. Ony Rysqulov ózi aıtty.

— Páterdi Sábıt Muqanovqa qaldyrdym. Úısiz-jaısyz qınalyp júr edi. Sol kirsin, — dedi.

— A-a, durys, meıli, meıli, — dedi Goloshekın.

— Al artyqtaý bolsa da aıtaıyn, «Eńbekshi qazaqtyń» redaktorlyǵyn da soǵan qaldyrsam bolar edi, árıne, ony Kraıkom ózi sheshetin másele. Sábıt bolmasa, Beıimbet Maılın. Ol orynbasarym ǵoı, isteı alady.

Goloshekın tyjyrynyp qaldy.

— Jantoqov aýzyńa nege túspedi, Turar? Ol jaqsy jýrnalıs, kásipqoı synshy emes pe? — dedi.

— Jantoqov — jaǵympaz. Ol ásireqyzyl. Ol óziniń shyqqan teginen qorqyp, bezingeni sonsha, áıteýir keńeske jaǵyný úshin, árdaıym asyra silteýge beıim. Ol qaýipti.

— A-a, — dep ańqıǵan boldy Goloshekın, — ondaıy bar ma edi? Baıqamadym, baıqamadym. Óte sypaıy, óte ıntellıgent jigit. Múmkin, múmkin, bári de múmkin...

Iá, Molotov... Biraq o da pende. Áli onyń janynda jatqan jan jaryn Stalın halyq jaýy dep jarıalar. Sonda Molotov óz áıelin qorǵap bir aýyz sóz aıta almas. Sol Molotov Ryskulovtyń joǵyn joqtap, Stalınge batyly baryp sóz sóıleı qoıar ma eken...

Endi bir sózi ótedi deıtin kisi Lazar Kaganovıch. Biraq Stalınniń aldynda ol da ımenshek. Týǵan baýyryn halyq jaýy dep jatqanda, o da ara túse almaı, Stalınge bas shulǵı berýden ári asa almas.

Rysqulov kúńirente kúrsinip saldy. Kúni keshe bar edi-aý sondaı erler... Stalınge ımenbeı kirip, batyl-batyl sóılese alatyn erler qaıda búgin?.. Frýnze joq, Kýıbyshev joq, Dzerjınskıı...

Stalın kabınetiniń sarǵysh perdeli terezesinde shamdal jarq etti. Demek Stalın áli otyr. Sham janǵanda Rysqulovtyń júregi búlk ete qaldy. Jaqsy nyshan. Sáýle shashyrady ǵoı. Jaryq sáýleniń qymbaty-aı. Jaryq sáýle kóre almaı ketkender qansha... Kabınetine shamdaldar sáýlesi tógilgende Stalınniń kóńil kúıi kóterińki, meıirli tartar ma eken? O da et júrekti adam, o da joq-jetim; kemtarlyq kórgen, halyqtyń qaıǵy-muńyn kórgen, ádiletsizdikten kúres jolyna túsip, aıdaýdyń, qýǵyn-súrginniń, tutqynnyń azabyn shekken... Sonyń bári ádilet joly úshin emes pe edi? Endi ádilet patshalyǵyn ornatý-ornatpaý óz qolynda turǵan shaqta, nege ádilet patshasy bolmaıdy? Qazaqstandaǵy mıllıondaǵan adamnyń kúızelisine qabyrǵasyn nege qaıystyrmaıdy?

Rysqulov táýekel dep tas jutyp, Stalınmen tikeleı baılanystyratyn qara telefonǵa qol soza bergende, kabınet esigi ashyldy da, kómekshi jigit:

— Turar Rysqulovıch, qalalyq telefondy alyńyzshy, — dedi.

— Kim suraıdy? — Rysqulov onyń beımezgil kılikkenin jaqtyrmaı qaldy.

— Qazan vokzalynyń bastyǵymyn deıdi.

— Onyń mende qandaı sharýasy bar?

— Óte kerek deıdi. Elden qaryndasyńyz kelse kerek...

— Qaryndas?

— Iá.

Rysqulov áýeli sóıleskisi kelmep edi, endi amal joq, aq telefonǵa qol sozdy.

— Rysqulov tyńdap tur!

II

Jalpaqsaz stansıasynyń basy yńyrsyp tur. Aınala ash-jalańash. Bári poıyz torıdy. Jalpaqsazdy órt alǵandaı, sol órtten qashqandaı, tym-tyraqaı, jan-jaqqa bezip jatqan jurt. Poıyzǵa umtylýǵa jaramaı, vokzal basynda qısaıyp, qyljıyp jatqany qanshama. Bireýdi bireýi súıep, músirkeý kem. Jantásilim etkenderin arbaǵa salyp, áldeqaıda áketip jatqan birer sanıtarsymaqtar ǵana bar. Áldekim ólip jatsa, odan bir pále juǵa ketetindeı, adamdar anadaıdan aınalyp ótedi.

Vokzal bastyǵy da sorlap júr.

— Ket, ket! — dep qańǵybas ashtardy ary qýady, beri qýady. Biraq ash adam eshteńeden qoryqpaıdy. Oǵan báribir. Sol vokzal bastyǵy Túımetaıdy úıelmeli-súıelmeli bes balasymen Almaty — Máskeý poıyzyna áreń mingizdi. Onyń ózinde Rysqulovtyń qaryndasy ekendigin bilgendikten ǵana, Rysqulovty syılaǵandyqtan ǵana. Áıtpese, Túımetaı sıaqtylar kóp. Onyń bárin vokzal bastyq poıyzǵa mingize bermeıdi.

Vokzal bastyq — osy Merke mańynyń ejelgi orysy — Tımofeı Selıvanov degen kisi edi. Ol Rysqulovty erteden, sonoý 1916 jyldan biletin. Onyń osyndaǵy kóterilis basshysy bolǵanyn da biledi. Al Túrksib salynǵanda Tımofeı Selıvanov asa ozat jumysshy retinde Rysqulovtyń qolynan orden alǵan.

Endi myna dúrbeleń zamanda, sol Rysqulovtyń týǵan qaryndasy edim dep kelgen Túımetaıdyń meselin qaıtarmaı, bılet alyp berip, poıyzǵa otyrǵyzdy. Áıtpese, poıyzǵa iliný qaıda...

— Áı, beıshara, balalaryń tym jas eken. Máskeýge jetkenshe óltirip almasań jarar edi, — dep, aınala ashtardan jasyryp, bir bólke nan, birneshe túıir pisken kartop berdi. — Aırylyp qalma, ashtar tartyp alyp, jep qoımasyn, — dep pysyqtady.

Túımetaı shamasy jetkenshe alǵysyn jaýdyrdy.

— Aýyldaǵy aǵaıynnan sen jaqyn boldyń-aý, Tımofeı, myń da bir raqmet saǵan. Orys ta bolsań, týǵanymnan kem kórmespin. Osydan aman oralsam, jaqsylyǵyńdy qaıtararmyn, — dedi.

— Boldy, boldy. Tiri júrsek, sol olja, — dep Tımofeı kádimgideı kóńili bosady. — Turarǵa aman-esen jetseń, eldiń jaǵdaıyn aıt. Osyndaı bir náýbet kún týdy bizdiń eldiń basyna. Úlken jerde otyr ǵoı, qol ushyn bersin eline.

Jalpaqsaz vokzalynyń bastyǵy Túımetaımen osylaı dep qoshtasty.

* * *

Rysqulov bir top adamdy ulardaı shýlatyp úıine alyp kelgende, úıdegiler úrpıisip, shoshyp qaldy. Áýeli ún qatqan qaıyn enesi Árıfa bolatyn:

— Bularyń kim taǵy da, Turar-aý? Qaıdaǵy qaıyrshylardy qaıdan jınap alǵansyń? — dep renjip jatyr.

— Apa, bular qaıyrshylar emes, — dedi Rysqulov ishteı yzalansa da sabyr saqtap, qaıyn enesine neǵurlym sypaıy sóılep. — Mynaý meniń týǵan qaryndasym Túımetaı. Mynalar balalary. Aıtyp edim ǵoı, Túımetaı degen jalǵyz baýyrym bar dep. Sol osy.

Árıfa shoshynǵandaı shetinshektep, qolyn erbeńdete:

— Astafaralla! — dedi. — Ishanmaımyn, Turardyń qaryndasy osyndaı ma?

Turardyń jas kelinshegi Ázıza sheshesiniń búıirinen túrtip qalyp, qoı degendeı, ernin tistedi. Árıfa:

— Ishanmaımyn, — dep daýsyn báseńdetti.

— «Erdi kebenek ishinde tany» degen, ánı, bular ajaldan qashyp keldi. Qaıyrymdy bolyńyz, — dep Rysqulov osharylyp turǵan júdeý jandarǵa burylyp, Túımetaıdyń qolyndaǵy balany alyp:

— Al, shapanyńdy shesh, — dedi. Túımetaıdyń úlkeni Nurbedelge de: — Sen de sheshin. Ázıza, sen ana kishkentaılaryna kómektes. Jaıǵasyp otyrǵan soń, tanysyp-bilise jatarsyńdar. Tezdetip tamaq ber. Al meniń shuǵyl jumystarym bar. Tezirek kelýge tyrysamyn. Aıtpaqshy, Ázıza, bulardy vanaǵa shomyldyr. Kıimderin aýystyr. Eskilerin syrtqa shyǵaryp tasta. Óziń bilesiń ǵoı...

Osyny aıtyp, Rysqulov esikke bettedi. Ketip bara jatyp Túımetaıǵa:

— Al endi, kóz jasyńdy kól qyla bermeı, táýbańa kel, jaıǵasyp demal. Osy úı seniki, — dedi.

— Qaıdam, — dep Túımetaı kemseńdedi. — Endi ǵana kóriskende, bizdi tastap qaıda ketip barasyń? Mynalaryń jatyrqap tur ǵoı.

— Jatyrqamaıdy. Mynaý Ázıza jeńgeń biledi. Bar jaǵdaıyńdy jasaıdy. Men qyzmettegi adammyn ǵoı. Meni jurt kútip otyr.

«Jeńgeń» degendegisi ýyzdaı jap-jas kelinshek. Túımetaı onyń sheshesindeı. Túımetaı qartaıyp turǵan joq. Qartaıtqan dúnıa azaby edi. Jeńgesiniń júzi ımandy eken. «Túsi ıgiden túńilme» degendeı, Túımetaı endi muńaıyp Ázızaǵa qarady. Al á degende shapyldańqyrap, jaqtyrmaı qalǵan kekse áıelden áli kúdiktenedi. Tili bótendeý eken. Biraq túrine qarap Ázızanyń sheshesi ekenin, ózine qudaǵı ekenin paıymdady. Kezinde kerbez, sulý bolǵany kórinip-aq tur.

— Atyń kim? — deıdi Ázıza shashy, tyrnaǵy ósken, túksıgen balaǵa qaraı kúlimsirep.

— Nurbedel, — dep dúńk etti bala murnyn tartyp qalyp. — Qarnym ashty.

Bul balanyń sálem sózi edi. Bul onyń myna bıazy kelinshekke: «Men ash adammyn. Ash bala toq balamen oınamaıdy. At surasyp, jón surasyp, syzylyp turmaı, shyn janyń ashysa, ózek jalǵar birdeńe ber» degen tilegi de, talaby da edi.

— Qoıa tur-eı, júgirmek, qyrqyna shydap, birine shydamaısyń ba? Onsyz da ana kisi bizdi jaqtyrmaı tur, — dep Túımetaı Árıfany nusqady.

— Olaı demeńiz, qudasha. Sen Turardyń qaryndasy bolsań, bizge jat emessiń. Áýeli tanymaı jatqanymyz ǵoı, — dep raıǵa keldi Árıfa. — Aý, aýzym ańqıyp turyp qalyppyn ǵoı, shaı qoıaıyn. Áı, Rashıd, Shamıl, Eskendir, neǵyp sileıip tursyńdar, ústel daıyndap, oryndyq qoıyndar. Osy úıde munsha adamǵa oryndyq jeter me eken? Áı, Álı, osy úı kóship jatsa da seniń bylq etpeıtiniń-aı!

Árıfa túkpir bólmede pıanıno tyńqyldatyp otyrǵan balaǵa da bir tıisip ketti.

Rashıd, Shamıl degenderi, sóıtse, Árıfanyń balalary, Ázızanyń inileri eken. Rashıdi on tórt-on bes shamasynda. Shamıl Nurbedel quralpy — on ekide eken. Sol shamadaǵy Álı degen bala Ázızanyń týǵan bólesi kórinedi. Munyń bárin keıin Túımetaıǵa Árıfa aıtyp berdi.

— Al anaý Eskendir, — dedi Árıfa kenet sybyrlap qana, — Turardyń burynǵy orys qatynynan qalǵan. Kórdiń be, qudasha, Turardan aýmaıdy.

İİİ

Rysqulov Stalınge jolyǵýǵa qushtar emes. Qyzmet baby bolmasa, isi túspese, árirek, aýlaq júrer edi. Almaı-bermeı araqatynas sondaı. Taǵdyrdyń isi eken, Rysqulov 1920 jyldyń aıaǵynan bastap betpe-bet qyzmettes boldy. Stalın — narkom, Rysqulov — orynbasar. Jo-joq, Stalın ony qorlap, zorlap, sarsańǵa salǵan emes. Qaıta alǵashqy kezde qoldap, túrkistandyq eski «dostardyń» bále-jalasynan qorǵashtap ta júrdi. Biraq baýyryna da tartpaıdy, syrtqa da teppeıdi. Kóbine zilmaýyr, aýyr minezdi kisi keıde aqjarqyn tartyp, ara-tura ázil-qaljyńǵa da baryp, Rysqulovty kórgende «A-a, Túrkistannyń Shyńǵysqany» dep qoıar edi.

Munysy zilsiz ázil sıaqty kórinetin. Stalınge orynbasar bolǵanda, Rysqulov nebary jıyrma bes jasta ǵana eken. Kúni keshegi aýyldyń jalańaıaq, qý sıraq balasy, búgin memleket qaıratkeri bolǵany — ushpaqqa shyǵandap shyqqanmen birdeı shyǵar. Osydan nebary úsh jyl buryn qyzmetin Áýlıeata sovdepinen bastap, endi búgin Kremlden bir-aq shyqqany — aspandaǵy Aıdyń ózin aýyzdyqtap mingenmen para-par bolar. Stalın ony osy sebepti de «Shyńǵysqan» dep qaǵytatyn shyǵar. A, múmkin, qaǵytý emes, súısiný me eken... Onysyn kúmánsiz túsiný qıyn. Jalpy, Stalındi túsiný qıynnyń qıyny. Tula boıy tunǵan jumbaq, kúmán sıaqty kórinetin de, Rysqulov odan áldeqandaı belgisiz túısikpen ishteı saqtanyp júretin.

Sumdyq-aı, Túımetaı úıelmeli-súıelmeli bes balasymen bútin Rysqulovtyń úıinde otyr. Qazan vokzalynan ózi baryp alyp keldi. Qazan vokzaly bastyǵynyń kabınetine kirip barǵanda, alba-julba bir top balanyń ortasynda otyrǵan Túımetaıdy tanymaı da qaldy. Túımetaı ekenin anyq bilip kelmese, múlde tanymas ta edi. Oı, sonda Túımetaıdyń daýys qylyp ańyraǵany-aı! Jahandaǵy jalǵyz baýyryn qushaqtap, muńyn shaǵyp, aryz aıtyp jylaǵanda, Rysqulov aınala ań-tań qalyp turǵandardan qysylyp-qymtyrylýdy umytyp ketti.

— Sorlap qaldyq qoı, Turar-aý! — dep ańyrady Túımetaı beıbaq. — Qurdymǵa kettik qoı. Qý Qudaıdyń qahary nege bizge erekshe tóndi? Ne jazyp edik, qyl quıryqty, kıiz týyrlyqty beıbit júrgen jan edik qoı! Kimge qıanat qyldyq?

— Qoı endi, Túımetaı, bul aýyl emes qoı, daýys qylatyn. Qarashy jan-jaǵyńa! Qoı endi, — dep sybyrlap, Rysqulov qaryndasyn arqasynan qaǵyp, jubatqan bolady. Biraq Túımetaı:

— Qarasa qaraı bersin! Kórsin Máskeý bizdeı beıkúná beıbaqtardyń qańǵyryp qalǵanyn.

Han bazardaı qalyń jurttyń arasynda sheshesi aǵyl-tegil ańyraǵanyn kórip, Túımetaıdyń bes balasy birdeı ulardaı shýlap qoıa bersin.

Vokzal bastyǵy olarǵa grafınnen sý quıyp berip, tipti ústeliniń tartpasynan bir qorap mámpásı alyp, balalardyń alaqanyna salyp, báıek bolyp-aq júr.

Al Túımetaı ańyraıdy. Uzaq jol boıy tastúıin bolyp túıilip, bes balany jelkesinen tistelep, órtten qashqan qasqyrdyń qanshyǵyndaı jantalasýmen júrip muz bolyp qatyp qalǵan júregi, endi jalǵyz baýyryn kórip, kenet otala jónelgendeı, sol sorly júrekten aǵyl-tegil telegeı sel tasyǵandaı bir hal keshti.

Teginde, taýdan qulaǵan selden de júrekten tasyǵan jan júıeńnen tolqyǵan sel jaman. Taý basyna qar qalyń túsken jyly, shildede kún ysyp, oǵan nóser qosylǵan jyly tilsiz sel laq ete qalýy tańsyq ta, tańqalarlyq ta emes. Al adamdardyń júreginen, jan dúnıesinen sel qaptaýy óte sırek qubylys. Ol zamanǵa baılanysty. Zamandy, adamdy bılegen óktemdikke, zoraqylyqqa, qorlyqqa baılanysty. Myna Túımetaıdyń kózinen parlaǵan jas sol surapyl seldiń bir tamshysy ǵana...

Sol jylaǵanda Túımetaı jalǵyz óz basynyń qaıǵysy emes, búkil eldiń azap-qasiretin, basynan keshken qorlyq-zorlyǵyn arqalap ala kelgen sıaqty edi. Túımetaı zary — kúlli qazaqtyń zaryndaı estildi de, endigi jerde Rysqulov sypaıylyq saqtap, Stalınnen saryla habar kútkendi qoıdy da, bettiń aryn belge túıip, shybyn jandy shúberekke túıip, qaharly da qatygez arystannyń aýzyna ne de bolsa ózi baryp túspek bolyp, Stalınniń kabınetine janpıdalyqpen tike tartty.

* * *

— Menimen jolyǵýǵa nege sonsha ózeýrediń? Sirá da meni saǵynyp qalmaǵan bolarsyń, — dep Stalın Rysqulovty qyrystana qarsy aldy.

«Jolym bolmaıtyn shyǵar, — dedi ishinen Rysqulov. — Kóńil hoshy joq qoı». Stalın keıde kóńili túskende Rysqulovty: «A-a, Túrkistannyń Shyńǵysqany, kel», — dep qaljyńdap qabyldaıtyn. Bul jolǵy sálem sózi qatý.

— Shuǵyl sharýa, joldas Stalın.

— Ne bolyp qaldy? Jaý shappaǵan shyǵar.

Stalın kreslodan qımyldamaı, zildene qarap, trýbkasyna temeki salmaqqa, aldyndaǵy altyn zerli qorapqa qolyn baıaý sozdy.

— Jaý shapqannan jaman, joldas Stalın.

Stalınniń oń qabaǵy serpilip ketti de, kósem basyn kóterip, Rysqulovqa jasyl sarǵysh kózderin oqsha qadady.

— O ne?

— Esińizde bolar, joldas Stalın, meniń Sizge jazǵan ekinshi hatym... osydan bir apta buryn...

— Iá, esimde. Bir apta... bir aptada anyqtaı salatyn jaı aryz-quryz emes qoı ol.

— Bir apta turmaq, bir kún bir ǵasyrǵa barabar. Kún ótken saıyn Qazaqstandy órt alyp bara jatqan joq pa?! Halyq qyrylyp jatyr!

Stalın yrǵalyp baryp kreslodan turdy. Qara trýbkany bir burq etkizip, tútinin býdaqtatty, «Altyn jibek» temekisiniń hosh ıisi ańqyp sala berdi. Gensek tipti bir ret tútindi Rysqulovqa qarata shubalańdatyp jiberdi. Abaısyzda ma, ádeıi me, ózi ǵana biledi.

— Kim qyryp jatqan?

Rysqulov kúrsingendeı boldy, sál bógelip te qaldy. Ras-ay, kim qyryp jatqan? Soǵys joq, jaý shapqan joq. Qazaqstannyń ústine aspannan Aı qulap túsken joq. Taý qoparylyp, jer silkinip, zilzala soqqan joq.

— Asqynǵan asyra silteýshilik, joldas Stalın.

Kilem joldyń ústinde ary-beri jaı basyp júrgen Stalın kilt toqtaı qaldy.

— Asyra silteýshilik aıyptalǵan. Stalın joldastyń «Tabystan bas aınalý» atty eńbegin Rysqulov oqyǵan bolar?!

— Oqydym, joldas Stalın. Qaıta-qaıta oqydym. Sondyqtan da túsiný qıyn...

Stalın shydaı almaı sózdi bólip jiberdi:

— Neni? Meniń jazǵanymdy ma?

— Joq, joldas Stalın. Qazaqstan basshylarynyń sumdyq áreketin. Olar Sizdiń jazǵan maqalańyzdy oqyǵan soń, sol asyra silteýdi asqyndyra tústi dep qorqamyn.

— Sonda qalaı? Qazaqstan basshylyǵy, aıtalyq, Goloshekın, Stalın joldastyń aıtqandaryn elemeı, oǵan qulaq aspaı qoıǵany ma? Osylaı bolady dep senesiń be?

— Sengim kelmeıdi. Senbeıin desem, áreket basqasha. Kolhozdastyrý jumysyn olar báıgege aınaldyryp jibergen. Kim kóbirek kolhoz qurady, kim tezirek qurady dep oblyspen oblys, aýdanmen aýdan qyrǵyn jarysqa túsken. Bul qyrǵyn jarystyń qurbany bolyp mıllıondaǵan adam qyrylyp jatqanyn da kórmeı, kózderine qan tolyp, álgi jarystyń qyzyǵyna mas bolyp, elirip, esirip ketken sıaqty.

Stalın jolbarys kózderin syǵyraıtyp, Rysqulovtyń pıǵyl-syryn aıtpaı-aq bilgisi kelgendeı tesile qarady.

— Bylaı bolýy múmkin be, Turar, aıtalyq, Stalın asyra-silteýdi aıyptap, búkil halyqqa jarıa etti. Halyq senip qaldy. Artynsha Stalın jer-jerdegi basshylarǵa, ásirese Qazaqstan basshylyǵyna astyrtyn sırkýlár-hat joldap: «Tabystan bas aınalýdy» oqyp toqtap qalmańdar. Qaıta qarqyndy kúsheıtińder!» — dep nusqaý berýi múmkin be? Jurt osylaı dep qalýy múmkin be? Sen qalaı oılaısyń?

Ryskulovtyń óńi qýqyl tartyp, mańdaıy jipsip júre berdi. Sýjúrek emes edi, sumdyqtyń, surqıalyqtyń, zalymdyq pen zymıandyqtyń talaı tuzaǵyn talqandap, talaı shyrmaýdan shataspaı shyǵyp edi. Biraq dál mynandaı surapyl suraqqa kezdesken emes. Bir sát ol: «Osy aıtyp turǵany shyny bolmasa netti?» — dedi de, tula boıy túrshigip ketti.

— Múmkin emes, joldas Stalın. Olaı oılaý kimniń basyna keledi?

Stalınniń siresken beti sál jylymyqtanyp, kózi kúlimdegendeı boldy.

— Men de solaı oılaımyn. Mundaı sumdyq kimniń basyna kelmek? Biraq jaýlar sondaı laqap taratýy da múmkin ǵoı. Óziń oılashy, Stalın baspasóz betinde asyra silteý bolmasyn deıdi. Al jer-jerde kerisinshe, asyra silteý órshı túsedi. Stalınniń aıtqanyna baǵynbaı jatyr deýge til barmaıdy. Sodan shyǵatyn qorytyndy, logıka boıynsha, Stalın astyrtyn tapsyrma berip otyr dep aıyptaý jaýlar úshin op-ońaı tásil. Solaı emes pe?

— Tap jaýlary solaı deýi ábden yqtımal. Al halyq... halyq Sizge senedi, Iosıf Vıssarıonovıch.

— Joldas Stalın de. Sonoý jıyrmasynshy jyldan birge jumys istep, aýzyń qalyp alyp kalǵan. Áıtse de, seniń solaı dep ataýyńa da bolady. Sonymen halyq senedi?

— Senedi, joldas Stalın.

— Qudaıǵa shúkir. Daı bog.

Bir sátke Stalın de pende bolyp, Rysqulovtyń jaýabyna kádimgideı ishi jylyp, oǵan rahymy túserdeı boldy. Onyń aryzyn shyn yqylaspen tyńdap, ótinishin oryndaǵysy da keldi.

Ary-beri yrǵalyp júrip, Rysqulovtyń nege sonsha ózeýrep, nege sonsha shyryldap, jantalasqanyn oılady.

Halyq qyrylyp jatyr deıdi. Ashtan, ashtyq arqyly taraǵan indetten qyrylyp jatyr deıdi. Qazaqtar qyrylyp jatyr deıdi. Ol qandaı halyq? Kóshpendi deıdi. Malmen kún kóredi deıdi. Birde Gerodottan oqyǵany esine tústi. Gerodot aıtady: Kóshpendilerdiń baspanasy kıiz úı, tamaǵy maldyń eti, súti, kıimi maldyń terisi, júni deıdi. Qymyz deıtini bolatyn kórinedi, kóp ishse mas qylatyn kórinedi. Kóship kele jatqanda áıelderi attyń, túıeniń ústinde tolǵatyp, týa beretin kórinedi. Ózderi jaýynger halyq desedi, erlerin bylaı qoıǵanda, áıelderi, qyzdaryna deıin qoldaryna naıza alyp, jaýǵa shimirikpeı shabady deıdi.

Al endi myna Rysqulov keledi de, sol «tarıhtyń atasy» atanǵan Gerodottyń jazyp ketken kóshpendileriniń qazirgi urpaqtary ashtan, indetten qyrylyp jatyr dep shyr-shyr etedi.

Stalın Rysqulovtyń ekinshi hatyn da oqyp shyqty. Mashınkamen basqanda otyz úsh bet eken. Uzaqtaý, árıne. Kóp ýaqyt alady. Biraq myljyń sóz joq. Bir sózin de óshirip tastaı almaısyń. Qaıta ári qaraı oqyǵyń kelip, yntyǵa beresiń. Biraq surapyl sumdyq hatty da oqýǵa adam yntyǵa ma eken? Paradoks! Onyń nesi qyzyq? Qyrylyp jatqandar týraly oqý nege qyzyq? Logıkasy shyn temirdeı, qazir Rysqulovtyń myna turysy qandaı bolsa, sózi de, oıy da, logıkasy da sharbolattaı. Jáne sol sharbolatty magnıttep tastaǵan sıaqty. Oqýǵa tartady da otyrady.

Al osyndaı adammen sanasý kerek pe, joq pa? Sanaspasań, bul osal jaý emes. Ózińe tartsań, serik qylsań, kúsheıe túsesiń. Biraq nege osal jaý emes? OGPÝ-dyń bastyǵy Iagodany shaqyryp alyp: «Qurt Rysqulovtyń kózin!» — desinshi. Bitti. Bıt syqqanmen birdeı. İzderi-surary da joq. İzdeý-suraý salatyn halqy anaý, shybyndaı qyrylyp, sansyrap jatqan. «Rysqulov — ultshyl, ultshyl ǵana emes, pantúrkıst» degen qońyraý baıaǵyda-aq syńǵyr qaqqan. Negiz jetip jatyr. Aıyp izdep qınalatyn jaǵdaı joq.

Shyryldaısyń, bıshara Rysqulov, shyryldaısyń. Munsha shý shyǵaryp, alqynyp, julqynyp, arpalyspaı, ty-ny-ysh júrseń saǵan bále jolamas edi. Otqa yntyzar kóbelekteı óz qanatyn ózi kúıdirip júrgen párýana. Osydan ǵoı, Rysqulovtyń ústine Jantoqovtar «pantúrkıst, ultshyl» dep aryz aıdap jatatyny.

Iá, qazir Stalınniń qolynda Jantoqov degenniń haty jatyr. «Rysqulov Sizge nesimen súıkimdi? Rysqulov sonoý bir jyldary Orta Azıadaǵy «Shýro-ı-Islamıa» degen partıanyń múshesi bolǵanyn bilmeısiz ǵoı. Pantúrkızm aýrýyna shaldyqqanynan habarsyz ekensiz ǵoı. Áıtpese, Rysqulovty kótermeleı bermes edińiz...» — deıdi.

Stalın tym-tym urdajyq emes, kim bul Rysqulovqa osynshama zárin tógip, qaharyn tikken deıdi ǵoı. Ony anyqtaý Stalın úshin qıyn ba eken? Sóıtse, Jantoqov — myńǵyrǵan bir baıdyń balasy eken. Ákesi 1928 jyly iri feodal retinde mal-múlki tárkilenip, ózi jer aýdarylady. Al endi Jantoqov jas kezinde Ombyda oryssha oqyǵan, kózi ashyq, tyzyldaǵan pysyq neme eken, jel qaı jaqtan turǵanyn bile qoıyp, dereý týǵan teginen bezinip shyǵa keledi ǵoı. Sóıtip, Keńeske jaǵyný jolynda ásireqyzyl bolǵany sonsha, Goloshekınniń senimine kirip alyp, sonyń soıylyn soqqanda, qazaqta aldyna jan salmastaı, qulaqkesti qulyndaı qyzmet etedi.

Teginen beziný jańalyq emes. Ásirese tóńkeris kezinde áke men bala, ata men ini bir-birine qarsy kelip, tipti bir-birine oq atysqan oqıǵanyń tarıhta talaıy bar. Másele, adamnyń nanymynda ǵoı. Adamnyń ımanynda. Jantoqov shyn ımanymen ásireqyzyl boldy ma, joq álde ishteı baqaı esebi bar ma? Eger Qazan revolúsıasy bolmasa, Keńes ókimeti ornamasa, sol Jantoqov patshaǵa qarsy, óziniń týǵan ákesi sıaqty shubartós, shynjyrbalaq baılarǵa qarsy urandap tý kóterip, qol bastap shyǵar ma edi? Áı, kim bilgen? «Zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shalyp qaldyń» adamy ǵoı Jantoqov. Áıtpese, Rysqulovta alty alasy, bes beresi joq. Tipti onymen baqtalas bolar, qyzǵanysh qylar jóni de joq.

Báleniń bári Goloshekınnen shyqty emes pe? Rysqulov VSIK-tiń sesıasynda Qazaqstanda tárkileý men ujymdastyrý naýqanynda partıa saıasatynyń óreskel burmalanyp jatqanyn synap sóz sóıleıdi ǵoı. Bul sóz Goloshekınge shanshýdaı qadalady. «Qap, bálem!» — demeı me?

Almatydaǵy bir jınalysta Jantoqov onyń kózine túsedi. Orysshasy lypyp turǵan naǵyz sheshen. «Baılardyń tuqym-tuqıanyn túp tamyrymen julyp tastap, qoǵamdy aramshópten birjolata tazartý kerek!» — dep saırap tur. Sonda Goloshekın eger logıkasy kúshti bolsa: «Eı shyraǵym, ne dep tursyń? Baılardy túp-tamyrymen, úrim-butaǵymen qurtyp jibersek, sen óziń qalaı aman qalasyń? Sen óziń shirigen baıdyń bel balasy emessiń be?» — der edi ǵoı. Ony aıtpady. Logıka basqa jaǵynan sýmań etti. Jantoqov sıaqtylar óz qaraqan basynyń qamy úshin týǵan ákesin de aıamaıdy. Demek mundaılardy soıyl etip ustaý kerek. Soıyl bolǵysy kelmeıdi eken, e botam, óziń álginde ǵana aıttyń ǵoı baı tuqymyna balta shabý kerek dep. Sen — baı balasy. Endeshe, alǵashqy balta seniń tamyryńa shabylady desinshi, Jantoqov ne istemes eken?

Olaı bolsa, bul soıyl áneýkúni VSIK-te Goloshekınge qaharyn tókken Rysqulovqa soǵylsyn.

Goloshekın áýeli Jantoqovtyń qyzmetin kóterip, Ólkelik komıtettiń baspasóz sektoryn basqartyp qoıdy. Almaqtyń da salmaǵy bar, kóp uzamaı Fılıpp Isaevıch Jantoqovtan qarymta talap etti. Bir kúni ony kabınetine shaqyryp alyp, ońasha sóılesti.

— Sen Rysqulovpen qalaısyń? — dep surady áýeli. Anaý áýeli suraqtyń astaryn ańdamaı:

— O kisimen eshqandaı qatynasym joq, — dep shynyn aıtty.

— Qatynasyń bar ma, joq pa, másele onda emes, — dep Goloshekın kóńili tolmaı qaldy. — Másele — Rysqulovtyń saıası platformasynda ǵoı. Ol ejelgi ultshyl, pantúrkıst, sen sony da bilmeısiń be?

— E, o jaǵy belgili ǵoı, Fılıpp Isaevıch, — dep endi qaqpaılaýǵa beıimdele berdi.

— Endeshe, sony Ortalyq Komıtetke bildirý — bizdiń paryzymyz. Túsinikti me? — degende Goloshekınniń buryn tartqan teke saqaly dir-dir ete qaldy.

— Túsindim, Fılıpp Isaevıch. Tek... — dep Jantoqov tosyla toqtady.

— Nemene, tek?..

— Kimniń atyna jazý kerek?

— Tike Stalın joldastyń óziniń atyna da! Men ózim-aq jazar edim, biraq Goloshekın Rysqulovpen esep aıyrysyp otyr dep túsinýi múmkin. Al sen bolsań múlde beıtarap adamsyń. Túsindiń be? — Teke saqal taǵy da selteń-selteń etti. Daýsy — temirdi bolat aramen keskendeı jaǵymsyz edi. Goloshekın «Túsindiń be?» degende daýsy sóıtip shıqyldap shyǵady eken.

— Túsindim, túsindim, — dep Jantoqov tikenek basyn shulǵı berdi, shulǵı berdi.

Ol hat Stalınniń qolynda. Ázir qozǵaýsyz. Tek Stalın Jantoqov týraly astyrtyn derekter aldyryp tanysqany bolmasa, bul másele boıynsha Rysqulovty mazalaǵan joq. Ózi týraly Stalınniń málimet jınattyrǵanyn Jantoqov ta bilmeıdi. Kim biledi, munyń bári kúnderdiń kúninde jalǵannyń jaryǵyna shyǵar, Rysqulov ta, Jantoqov ta bir qylyshtyń júzimen otalar... Al ázir... ázir Qazaqstanda qaterli qahar údep tur. Sol Jantoqov qoı biraq:

«Joldas Stalın, Qazaqstanda jaǵdaı sumdyq. Ashtyq aranyna ushyradyq. Halyq qyrylyp jatyr. Qutqara kórińiz! — dep hat jazbady-aý, jazbady! Meıli, Rysqulovty jamandasań jamandaı ber. Kózildirigiń býlanyp, kóz maıyń erip ketkenshe jaza ber. Al týǵan halqyńa bir tıtteı ishiń bursa qaıter edi? Kári atań, aq sútin bergen anań, baýyryń, sulý qyz, kórkem jigit, jas sábı — bári-bári baýdaı túsip, qyrylyp jatqanyn kózildirikti kóziń kórip, qalaı ǵana dátiń shydaıdy? Goloshekınniń qulaqkesti quly bolǵanyńmen, aıtqanyn istep, aıdaýynda júrgenińmen ómiriń qansha jasqa uzarmaq? Goloshekın bergen kresloda máńgi otyramysyń? Týmaq bar — ólmek bar. Áıteýir, bir ólim haq! Goloshekın seniń janyńdy máńgilik etýge qudireti kelmeıdi ǵoı. Ol adamdarǵa ómir berý úshin emes, ólim berý úshin jaratylǵan jan. Goloshekın qudiretti bolsa, aldymen ózi ólmes edi ǵoı, biraq ol da óledi. Bári óledi, tek bireý erte, bireý kesh. Bir kúndik qý tirlik úshin, baıansyz mansap úshin halqyńdy, halqyńdy qorǵar erdi satpasań qaıtedi, naısap! Qaıran aqyn:

— Shormandaı sholtańdaǵan sholaq bıler,

Patshanyń shekpeni úshin elin satqan! —

dep edi-aý. Shorman elin patshaǵa satty. Sen kimge sattyń, ýa júziqara?!

* * *

Sóıtip, Stalın Qazaqstandy qartadan ǵana biledi. Kartadaǵy Qazaqstan tym — tym úlken. Osynshama jerdi jaılaǵan halyq qandaı bolýy múmkin? Qazaqtar qandaı? Qazaqtyń bireýi qarsy aldynda tur. Al bireýiniń haty tartpada jatyr. Bireýi halqy úshin shyryldaıdy. Al bireýi sol halqy úshin shyryldaǵandy óltire jamandaıdy. Ekeýi de oqyǵan. Patsha sheneýnikteriniń jazýyna qarasań, qazaqtar jartylaı jabaıy. Túrkistannyń sońǵy general-gýbernatory Kýropatkın tipti: «kóshpendi qazaqtar órkenıetke jetý úshin myń jyl kerek áli», — deıdi. Jala shyǵar. Áıtpese, sondaı halyqtan myna Rysqulovtaı adamdar týa ma?

Asyly, Rysqulovty tek qazaqjandy deıtinder qatelesedi. Iá, Stalınniń áli esinde: jıyrmasynshy jyldardyń basy edi. Ult máseleleri jónindegi Komısarıattyń bar kezi. Stalın — narkom, Rysqulov — orynbasar. Osy Rysqulov sonda, sonaý qıyr teristikte jatqan sahalardyń joǵyn joqtap, Stalınniń mazasyn qaıta-qaıta alǵany bar. Saha deıtin el bar eken, ony orystar Iakýtıa dep ketken. Ańyz aıtady: orystar tuńǵys-evenkilerden surapty deıdi, anaý Lena ózeniniń arǵy betinde kimder týrady dep. Evenkiler:

— Iaka, ıaka, — deı beripti. «Saha» degenge tili kelmeteni shyǵar. Sodan orys aǵaıyn «ıakýt», «Iakýtıa» dep ketken kórinedi. Tipti «Lena» dep júrgenimizdiń ózi saha tilinde «Ool-ena» bolsa kerek, ıaǵnı «Uly Ana» ǵoı. Shirkin, Lena darıasy uly dese uly ǵoı. Bergi jaǵasynda turyp arǵy jaǵasyna qarasań kóz jetpeıdi.

Osy Rysqulov sahalarǵa avtonomıa bereıik dep qadalǵan jerden qan aldy. Al saha-ákýtterdiń óz arasynda keıbir betke shyǵarlary:

— Iakýtıa — patsha tusynda Reseı ımperıasynyń bir gýbernıasy bolyp kelgen, RSFSR quramynda sol gýbernıa kúıinde qalsyn, — deıdi.

Al Maksım Ammosov, Platon Oıýnskıı degen zıalylary avtonomıa kerek desedi. Olardy Rysqulov qoldaıdy. Gýbernıa emes, oblys emes, avtonomıaly respýblıka bolsyn deıdi. Aqyry Iakýt (Saha) Keńestik Avtonomıalyq respýblıkasyn qurý týraly VSIK-tiń jarlyǵy shyǵyp tyndy.

* * *

— Sen myna hattaǵy derekterdiń bárin qaıdan aldyń?

Stalın Rysqulovqa jolbarystyń kózindeı shapyrash sarǵysh kózderin qadaı qaldy.

Rysqulov ta pende. Óte sezimtal. Myna sýyq kózderden ishteı úreı de týady. Biraq syr bergisi kelmeıdi. Stalın jolbarys bolǵanda, bul qara qabylansha aıyl jımaı, senimdi qalpyn ózgertpeı, aspaı-saspaı til qatty.

— Sovnarkomǵa jergilikti azamattardan kelip túsip jatqan hattar, telegrammalar kóp. Árıne, olarǵa birden sene salmaı tekserý ábden kerek. Sol úshin de Qazaqstanǵa, qazaqtar qashyp baryp jansaýǵalaǵan Ombyǵa, Barnaýylǵa, Novosibirge, Túmenge, Orynborǵa, Edil boıyndaǵy qalalarǵa ýákilder jiberildi.

— Sonda, nemene, búkil Sovnarkom apparatyn taratyp jibergensiń be?

Baıqaıdy, Stalınge bul áreket unamaıdy.

— Joq, joldas Stalın, apparat ornynda. Sovnarkomnan tórt-bes adam ǵana. Kóbisi stýdentter. Máskeý, Lenıngradta oqyp júrgen qazaq stýdentteri...

Stalın Rysqulovtyń sózin bólip jiberdi.

— Nemene, sonda ol qazaq stýdentteri munda oqý úshin kelgen be, joq álde úkimettiń qarjysymen, Rysqulovtyń tapsyrmasymen el qydyryp júrý úshin kelgen be? Oqý qaıda?

— Joq, joldas Stalın, stýdentter kanıkýl kezin paıdalandy. Tipti kóbine qarjyny men óz qaltamnan berdim. Úkimet qarjysy kóp shyǵyn bolǵan joq.

Stalın myrs etti:

— Sen qashannan beri qaltasy qalyń baı ediń?

Bul kekesin suraq Rysqulovtyń janyn qınady. Ádiletsizdiktiń túri ár alýan. Seniń kisige istegen jaqsylyǵyńnyń ózin ózgertip, sodan bir pále izdep turǵannan asqan ádiletsizdik bar ma eken?!

— Ras, joldas Stalın, meniń baılyǵym tasyp bara jatqan joq. Jýyrda bir kitapsham shyǵyp edi, sonyń qalamaqysyn qıdym.

— A-a, qalamaqy ma? — Stalın qaratrýbkasyn bir burq etkizdi. «Altyn jibek» temekisiniń hosh ıisi kabınette qalqyp tur.

— Oqý qaıda dedińiz, joldas Stalın. Stýdentter, árıne, oqýǵa tıis. Biraq halqy qyrylyp qalsa, ol oqý kimge kerek?

Kilem ústimen bylq-bylq basyp bara jatqan Stalın oqys buryldy. Tipti, jyp-jyltyr safıan etiginiń ultany shıqyldap ta ketti. Kózi qahar shashyraǵandaı shanshyla qaldy. Aıtar sózi odan da zaharly bolatyn shyǵar. Biraq burylyp, búkshıińkirep jaı-jaı basyp, dáý qara ústelge deıin jetip, trýbkasymen hrýstal kúldeýishti tyqyldatyp turyp qaldy.

— Sonda qalaı, biz Qazaqstan basshylaryna senemiz be, joq álde Rysqulovtyń stýdentterine senemiz be?

— Qazaqstan basshylary ne deıdi?

Qarsy suraqty Stalın múlde unatpaýshy edi. Stalınge suraq qoıýdy jurt kópten beri umytqan. Tipti Polıtbúro músheleriniń ózi oǵan tike suraq qoıýdan qaımyǵatyn. Stalın basyn shaıqap qaldy. Biraq jaýap qatty.

— Men jaqynda Goloshekın joldastan hat aldym. Hatynda ol jazady: Qazaqstanda men kelgenge deıin keńes ókimeti ornamaǵan eken deıdi. Tipti men kelgenge deıin Kompartıa da jumys istep jarytpaǵan deıdi. Qazan revolúsıasy daýyly Qazaqstandy janaı ótipti. Ondaı revolúsıa rýhy sezilmeıdi. Sondyqtan men óz jumysymdy Qazaqstanda «Kishi Qazan revolúsıasyn» ornatýdan bastap jatyrmyn deıdi. Respýblıkadaǵy jergilikti kadrlar arasynda jikshildik bar. Sonymen kúresemin deıdi. Ujymdastyrý ońdy júrip jatyr. Onyń qarqynyn kúsheıtip, kóshpendilerdi otyryqtandyramyn deıdi.

Osynyń bári qalaı áser etti eken degendeı, Stalın Rysqulovqa bir qyryndap turyp, qıǵashtaı kóz tastady. Rysqulovtyń tanaýy delıip, tynysy taryla bastaǵandaı, kirshiksiz aq kóılektiń jaǵasyna suq saýsaǵyn salyp, keńiteıin degendeı kerip tur eken. Stalın muny sezbegen boldy. Syńaıy: «shıryǵa tússin» degendeı.

— Goloshekın jazady, — dedi Stalın ár sózin nyǵarlap, buraı túsip. — Qazaqtar jabaıy nemese jartylaı jabaıy deıdi. Sondyqtan «kúltrregerstvo» endirmekshimin, halyqqa qasyqpen tamaq jeýdi úıretpekshimin deıdi.

«Endi qalaı eken?» — dep Rysqulovqa taǵy bir kóz salyp edi, anaý talaýrap, tars keteıin dep tur eken. Stalın murtynan búlk etip bir kúldi de, qara trýbkasyndaǵy kúldi hrýstal kúldeýishke tyqyldatyp, qaqqylap-qaqqylap, saryala qutydan «Altyn jibek» temekisin saýsaǵymen shıratyp qorqordaı trýbkany qaıtadan toltyra bastady.

Aradaǵy úzilisti paıdalanyp qalaıyn dedi me, álde shydamsyzdyq bıledi me:

— Al Siz oǵan ne deısiz? — dep qaldy Rysqulov.

Stalın qylaý túse bastaǵan, qaıratty, jıren shashty basyn baıaý buryp qarady. Sodan soń asyqpastan, aspaı-saspaı trýbkany tutatty. «Altyn jibek» tútini júregin sál-pál jibitkendeı kúlimsirep:

— Óziń ne der ediń? — dep Rysqulovqa syǵyraıa qarady. — Eger álgi hatty Golo-shek-ın maǵan emes, saǵan jazsa, sen ne der ediń? Ne dep jaýap berer ediń?

Rysqulov ne der edi? Jaýaby dap-daıyn. Jaýaptan qınalyp turǵan joq. Biraq aıtý ádisin oılanyp qaldy. «Goloshekın — ońbaǵan, jalaqor, baryp turǵan avantúrıs deıin dese, sóz joq, Stalınge jaqpaı qalady. Saıası suhbat kezinde qyzbalyqqa jol joq. Ár sózińdi baǵyp sóılemeseń, basyń bálege shalynady. Bir jerden ustalsań, qutylý qıyn.

— Men ne der edim... — Rysqulov ózin-ózi tizgindep, sabyr saqtaıyn dese de daýsy jaryqshaqtanyp shyqty. — Men ne der edim? — dep únin túzep aldy. — Men aıtar edim: joldas Goloshekın, óıtip tutas bir respýblıkaǵa jala jappańyz. Respýblıkaǵa siz kelgenge deıin de komýnıser bolǵan. Partıa da bolǵan. Respýblıkada keńes ókimetin ornatýǵa basshylyq jasaǵandar da solar. Mysaly, men ózim Uly Qazan revolúsıasyna deıin-aq Túrkistan men Qazaqstanda bólshevıkterge qarsy aıaýsyz terror júrip turǵan shaqta, basymdy ólimge tigip, partıa qataryna kirdim. Biz Áýlıeata ýezinde Keńes ókimetin ornattyq. Bizge keńes ókimetin basqa jaqtan qalyń qol kelip ornatyp bergen joq. Búkil Túrkistanda, búkil Qazaqstanda Qazan revolúsıasynan keıin ile-shala ókimet bıligin bólshevıkter óz qolyna aldy. Al ol kezde, joldas Goloshekın, sizdiń ózińizdi kórmek turmaq, atyńyzdy da estigen emespiz. Biz Lenın degen esimdi estidik. Ózin kórmesek te sózin tý etip ustap, uran etip asqaqtattyq. Sondyqtan, joldas Goloshekın, bul aıtqanyńyz úlken jala!

Stalın terezeden áldeqaıda qarap turyp-turyp:

— Al «Kúltrregerstvo» degenine ne der ediń? Kóshpendiler shynynda da áli órkenıetten alys ekeni ótirik emes qoı.

— Órkenıet degenniń ózinde kóp suraq bar, joldas Goloshekın, — der edim. — Áýeli mádenıetti dep kimdi aıtamyz? Galstýk taǵyp, shash qoıǵan adamdy ǵana ma? Olardyń arasynan neler kázzaptar tabylar. Al oqý jaǵy bolsa, árıne, kemistik bar. Biraq siz jıi aıtatyndaı, qazaqtar jabaıy emes! Oryssha oqyǵandar da bar, al musylmansha oqyǵandar — ekiniń biri. Álde musylmansha oqý órkenıetke jatpaı ma? Al qasyq, shanyshqy deısiz. Uıalmaısyz ba, Goloshekın! Ashtan qyrylyp jatqan halyqqa áýeli tamaq taýyp berińiz. Qasyq pen shanyshqynyń bir amaly tabylar.

— Boldyń ba? — dep Stalın terezeden beri buryldy. — Sen osynyń bárin Goloshekınge emes, maǵan aıtqandaı kijinip turdyń-aý... Sen sondaısyń, ıá... Al men ne dep jaýap jazdym Goloshekınge? Bilmeısiń. Árıne, bilmeısiń. Men aıttym: «Dál qazirgi kezeńde, sizdiń ustanyp otyrǵan baǵytyńyz birden-bir durys baǵyt», — dedim. Munym qalaı?

Rysqulov ishinen: «Jetistirgen ekensiń!» — dedi.

— E, endeshe, Goloshekın kolhozdastyrýǵa qulshyna kirisip jatqany da sodan shyǵar. Sonda Stalın joldastyń «Tabysqa mastaný» degen eńbegin jurt qalaı túsinbek?

— Ó-ó-óziń qa-a-laı túsinesiń, joldas Rıskúlov?

— Men ásireńki áreket, asyra silteý bolmasyn dep túsinemin.

— Al Rıskúlov joldastyń 1930 jyly, umytpasam, 3-qańtar kúni Saıası Búroǵa ujymdastyrýdy tez qarqynmen júrgizýge bolady dep zapıska túsirgenin qaıda qoıamyz? Al?!

Rysqulov kózi qaraýytyp baryp, qaırat-qýatyn áreń jınap, boıyn áreń bılep, oıyn túzedi. Mynandaı adam alyp ımperıany bılep turǵany netken soraqylyq! Netken jahaıl! Ol zapıskany zorlap jazdyrǵan ózi emes pe edi? Onda da Stalınniń mashınkaǵa basylǵan mátinine qol qoıǵan. Ol endi Rysqulovtyń zapıskasy atanypty. Mynaý sumdyqtan ótken sumdyq joq shyǵar? Báse, Rysqulovqa qol qoıdyrýǵa nege sonsha ózeýredi dese, osyndaı qıamettiń bolaryn bilgen eken ǵoı. Rysqulovtyń aýzyn múlde býyp tastaý úshin, kúni buryn oılaǵan aıla boldy ǵoı. Ne degen jádigóı! Olaı dep qazir aıta almaısyń. Sýǵa ketip bara jatqanda qarmanatyn jalǵyz tal bar. Rysqulov sol zorlap qol qoıdyrǵan zapıskaǵa óz qolymen qosymsha jazǵan. «Eger kóshpendiler maly ortalyqtandyrylar bolsa, onda Ortalyq olarǵa astyq bersin, jer óńdeıtin, eginshilikpen aınalysatyn tehnıka, qural-saıman bersin» degen. Bul talaptyń biri de oryndalǵan joq.

Endi mine, Stalın Rysqulovtyń eń talma jerinen ońdyrmaı soqty. Aıaýsyz soqty. Al daý aıtyp kór! Stalın aıtyp tur: «halyq qyrylyp jatyr eken, onda oǵan Stalınmen birge sen de kinálisiń», — dep tur. Sumdyq-aı! Seniń úsh uıyqtasań túsińe kirmegen soraqy áreketti saǵan tańyp tur. Al aqtalyp kór!

Halqynyń qan jylaǵanyn sonoý patsha zamanynan kórip, kýási bolǵan Rysqulov; sol halyqqa qaıtsem qol ushyn beremin dep jastaıynan shyryldaǵan Rysqulov; altyn sandyqtyń ústinde otyryp, sol sandyqtyń kilti qolyna tımeı, óz jerine, óz baılyǵyna ıe bola almaı qorlyq kórgen eline eńirep júrip jany ashyǵan Rysqulov; sonoý Túrkistan ókimeti tusynyń ózinde jergilikti halyqtardyń quqysy úshin Kýshekındermen arpalysqan Rysqulov; «Túrkistan, Qazaqstan patsha otarshylyǵynan Keńes tusynda da arylyp bolǵan joq!» — dep aıqasqa túsken Rysqulov... endi kelip sol halyqty bir sátte satyp ketken boldy ǵoı! Munan asqan masqara, munan ótken satqyndyq bola ma ómirde?! Mundaı qara tańbany mańdaıǵa basyp, jer ústinde júrgenshe, sol qara jer qaq aıyrylyp, nege myna azǵyn Rysqulovty taban astynda jutyp ketpeıdi?!

— Joldas Stalın, — dedi Rysqulov eseńgiregen halden aıyqqandaı boıyn jıyp, — sonda, Qazaqstanda joıqyn asharshylyqty qoldan uıymdastyrǵan men boldym ba?

— Aqyly alǵyr azamatsyń ǵoı, — dep Stalınniń toqpaq murty búlk etti. — Solaı bolǵany da. Zapıskada ujymdastyrýdy qarqyndataıyq degen óziń emes pe ediń?

— Birinshiden, ol meniń zapıskam emes, Stalın joldastyń jobasynyń kóshirmesi bolatyn. Stalın joldas oǵan qol qoıýǵa meni májbúr etken. Ras qoı?

— Zapıskaǵa qol qoıarda Rıskúlov joldastyń basy áli ornynda bolatyn.

— Rysqulov qol qoımasa, basy jerge domalap túsetin edi ǵoı, á?

Rysqulov mynandaı zorlyqtan jany túrshigip, qany qaraıyp ketti de, aqyr ıt ólim eken, ne de bolsa taısalmaıyn dep tastaı bekidi.

Sony sezgen Stalın montany aıańǵa kóshti.

— Bas jóninde áńgimeni doǵaraıyq, — dedi. — Ár adamǵa bir-aq bas berilgen. Kesilgen bastyń ornyna ekinshi bas ósip shyqpaıdy. Ári dese, adam ómiri máńgilik emes. Qaıtemiz kúni buryn bas kesisip... Biraq Saıası Búro ujymdastyrý týraly qaýly qabyldasa, oǵan Rysqulovtyń da qatysy bar ekeni — fakt. Odan qutyla almaısyń.

— Solaı-aq bolsyn. Sonda ol qaýlyda ujymdastyrý jolynda halyq jappaı qyrylsyn degen tarmaq joq qoı! Ári dese, men malmen ǵana kún kórip otyrǵan halyqtyń maly ortaq qoraǵa qamalsa, sol halyqqa astyqpen kómek kórsetý kerek degenim qaıda? Tam-tum astyǵyn da tartyp alyp, adamdardy qańǵyrtyp jiberý kerek degen joqpyn ǵoı men?!

Daýsy qattyraq shyqqan Rysqulovqa Stalın adyraıa bir qarap, ary qaraı túkti kilem ústimen mysyqsha basyp júre berdi.

— Ras, qaýlyda halyq ashtan qyrylsyn degen tarmaq joq. Biraq bul tarıhta tuńǵysh salynǵan túren bolǵandyqtan, biz boljap bilmegen, kútpegen jaǵdaılar bolýy múmkin. Keı jerlerde ujymdastyrý usqyndyqqa ushyrady. Oǵan kináli qaýly emes, jer-jerdegi burmalaýshylyq, asyra silteýshilik...

— Al men hatymda sony jazyp otyrǵan joqpyn ba? Durystap oqysańyz, meniń aıtyp otyrǵanym da dál osy jaǵdaı.

Stalın bárin túsinedi, túsinbeıtin bálesi joq. Ol keıbir patshalardaı keshshe emes. Ol aqylsyz bolsa, ol ańǵyrt bolsa, sonshama aqyldylardy artqa tastap, eń úlken memleketti jeke-dara basqaryp otyrar ma edi. Qazir Rysqulovtyń janyn qınap tursa, ol onyń topastyǵynan eme-e-es. Aqyldylardyń bári aqpeıil, adal da bola bermes. Stalın aqyldylyǵynda Demonnyń aqyldylyǵyndaı bir sumdyq bar. Demonnyń arǵy tegi ibilis pe eken? Adam ata men Haýa anany azǵyryp, kúnáǵa batyryp, jumaq jaıdan qýdyryp jiberetin sol ibilis edi.

Sulý áıeldi súıip-qushýdan lázzat tappaı, sol sulýdy qylqyndyryp óltirýden lázzat tabatyn adamdar bolatyn kórinedi. Ondaı adam bul qylyǵynyń surqıa-sumdyq ekenin biledi, bile tura, istemeske amaly joq, tabıǵaty solaı jaratylǵan, Qudaı qarǵaǵan qarajúrek jan.

Al Stalın — mysyq minezdi adam. Tyshqandy birden jep qoımaı, tyshqanmen oınap otyratyn mysyqty kórgenińiz bar ma? Bosatyp qoıa beredi, tyshqan sorly qutyldym ba dep tura qashqanda, mysyq ony adym ashtyrmaı aldyńǵy aıaǵymen bas salady da, taǵy da bosatyp qoıa beredi... Sodan mysyq raqat kóredi, masattanady, óziniń óktemdigin sezip, sodan bir shyryn sharap ishkendeı bolady. Al tyshqan sorlynyń shyr-shyr etken jany murnynyń ushyna kelgeni mysyq úshin qyzyq, qyzyqqa mas.

Stalınniń sadısiginde osy tektes úreıli úrdis mol edi. Burynǵy kezde, keıbir elderde, jıyrma birinshi jeltoqsanǵa qaraǵan túnde týǵan balany, anasynyń sharanasynan shyǵa sala, óltirip tastaıtyn qatal zań bolǵan. Nege dese, jıyrma birinshi jeltoqsan kúnniń eń qysqarǵan kezi. Bul kúni bala teńdessiz jaýyz bolady degen senim ústemdik qurǵan.

Al endi, jıyrma ekinshi jeltoqstanǵa týǵan balany, búkil el bolyp qýana qarsy alady eken. Óıtkeni, jıyrma ekinshi jeltoqsannan bastap kún uzara bastaıdy.

Stalın jıyrma birinshi jeltoqsanda týǵan...

Kim biledi, bul soqyr senimniń sandyraǵy shyǵar? Biraq jıyrma birinshi jeltoqsan men Stalınniń sonshama jaýyz bolýy qabysa ketkeni nesi? Kezdeısoq birdeńe bolar...

Stalın Rysqulovty qylqyndyra berýden saıabyrlap, jaıdarman, bir ımandy qalypqa tústi.

— Já, Túrar, tym-tym qyzbalana berme, jaraıdy... Bul isti Molotov pen Kaganovıchke tapsyrdym. Olar anyq-qanyǵyna jetip, bir toqtamǵa kelgende, seniń usynystaryńdy Saıası Búroda qaraımyz.

Stalın jadyraǵanmen Rysqulov jabyrqaýly edi.

— Molotov pen Kaganovıch istiń anyq-qanyǵyna jetkenshe qazaqtan ne qalar eken? Árbir kún san myńdaǵan adamdy apanǵa tartyp ketip jatyr, — dedi.

— Sen endi bizge qysym jasama, — dep Stalın yzǵarsyz ókpelegendeı boldy.

— Sizge qysym jasar hal qaıda mende? Men óz basym ashyǵyp ólip bara jatsam, Sizge búıtip jalynbas edim... Halyq qoı. Alty mıllıon halyq! Sonyń qazir jartysy-aq qaldy.

— Ásireleýge beıimsiń, Túrar, sen sanap shyqqan joqsyń ǵoı.

— Senimdi derekter bar, joldas Stalın. Aýa kóshkender, Reseı ormanyna deıin jetip, aǵash qabyǵyn kemirip jatqan qazaqtar, olar da ólgen qazaqtar...

Stalın til qatpastan túnere bastady. Adamnyń kóńili nege aýmaly-tókpeli? Kóńil shirkin nege aýnaqshyp turady? Túske deıin kún ashyq edi, tús aýa qalyń bult qaptady. Sirá, jaýatyn shyǵar.

Stalın nege úndemeıdi? Álde qazaqtardyń qaıǵyly hali qabyrǵasyna batty ma? Úlken ımperıa. Bul ımperator. Árıne, sózde, saıasat tilinde onyń laýyzymy basqasha aıtylady. Biraq mańyzyna, mánine kelgende báribir. Ol ımperator. Bálkim, solaı atasa Stalınge unar ma edi? Ol Groznyı patshany, I Petrdi jıi-jıi ataıtyn. Olardy sóz júzinde synaǵan bolyp, ishteı búıregi buryp ta turatyn sıaqty. Biraq onysyn bildirmeıdi. Petr basybaıly sharýanyń jonarqasynan úsh qabat terisin sypyryp aldy dep aıyptaǵan bolady. Al ózi she? Úsh qabat terisin sypyrsań da tiri qalsa, kánekeı. Shybyndaı qyrylyp jatyr ǵoı. I Petr kezinde de sorly halyq az shyǵyn bolmaǵan desedi. Biraq dál qazirgideı emes-aý. Gensek Stalın degennen góri, ımperator Stalın degen ábden laıyqty bolar edi. Imperator Avgýst, ımperator Sezar, ımperator Tıberıı, ımperator Kalıgýla, ımperator Neron... ımperator Napoleon... Ótken ǵoı neshe nahandar.

Stalın solardyń báriniń de ótken-ketkenin kóp oqyǵan. Stalındi shalasaýatty dep mensinbeıtin Troskııler múlde qatelesedi. Rım ımperatorlarynyń is-áreketin, minez-qulqyn Stalın asa unata da bermeıtin. Mysaly, Kalıgýla degeni quryltaı jınalysyna ózi ardaqtaıtyn arǵymaq atyn minip kelip, onymen qoımaı, sol jylqy balasyn konsýldarmen qatar otyrǵyzyp qoıypty deıdi. Qalaı otyrǵyzǵan? Arnaıy oryndyq jasattyrǵan ba? Sirke sýyna marjan salyp, sony eritip, ezip ishedi eken deıdi. Stalın qansha qudiretti bolsa da ázir Joǵarǵy Keńestiń sesıasyna jylqy balasyn otyrǵyzǵan joq. Sirke sýyna marjan eritip te ishken joq. Kalıgýla sıaqty jalt-jult kıinip, sal-serilikke de salynbaıdy. Turmysy tym jupyny. Biraq Kalıgýla: «Jek kórse, jek kóre bersin. Tek qoryqsa bolǵany», — deıdi eken. Stalın osysyn quptaýy múmkin. Biraq bul jaǵynan Stalın Kalıgýladan áldeqaıda aqyldy. Qolastyndaǵy halyq qashanǵy qaltyrap otyrady? Halyq Stalındi súıetin bolsyn. Stalınsiz qalaı kún kóremiz deıtin halge jetetin bolsyn. «Jasasyn Stalın!» degen uran áli jappaı aıtyla qoıǵan joq. Biraq jappaı aıtatyn bolsyn. Adamdar Qudaıǵa emes, Stalınge tabynatyn bolsyn. Kalıgýla aqymaq. Stalınniń ańsary áride jatyr. Ras, Kalıgýla sulý áıeldi aımalap otyryp: «Moıny qandaı ásem! Alaıda jendetke: «Kes!» — deýim muń, osy ásem moıyn qıylady da túsedi-aý», — deıdi eken. Mine, bul Stalınniń uǵymyna ábden keledi. Stalınniń «aq degeni — alǵys, qara degeni — qarǵys». Endi munyń betine qarsy keler eshkim joq. Zınovev pen Kamenev endi onyń etigin tazalaýǵa peıil. Býharın qaıda barmaq? Áne, aqsaýsaq aqylmandar qandaı kúıge túsken?

Endi ǵoı, myna azıat Turar Rysqulov buǵan oqtyn-oqtyn býlyǵyp, daýys kóteredi. Aý, aldaǵylardy nege kórmeıdi? Troskıı, Zınovev, Kamenev, Rykov... Keshe ǵana Rykovpen birge jumys istedi ǵoı. Lenınnen keıingi ekinshi Sovnarkom. Sol Rykovtyń ózi áńki-táńki bolyp ketkenin kórip seskenbeı me bul Rysqulov? Biraq balapanyn arashalaı qaraqusqa qarsy shabatyn taýyqtyń aıbynyn kórgen bar ma? Rysqulovta da sondaı bir ınstınkt bar. Ózge úshin ózin órtke tastap jiberetin erekshe bir qasıet bar. Áıtpese, buǵyp qala tursa, aıtqandy istep, aıdaýǵa kónip júre berse, «mynalary sumdyq!» — dep aıqaı salmaı, aqyryn júrse, ózine myń ese paıda ǵoı. Stalınge keregi sol: betke kelmeı, betegeden bıik, jýsannan alasa bol.

Al myna Rysqulov tynyshtyq tappaı, tyzyldap tur. Osydan eki jyl burynǵy zapıskany esine salyp edi, odan seskener emes. Basqa bireý jym bolar edi, mynaý qaıta órshelenip barady.

Rysqulov Stalınniń osy oıyn oqyp bilgendeı:

— Joldas Stalın, — dedi. — Siz álginde zapıskaǵa qol qoıdyń, demek SK qaýlysyna sen de ortaq, ujymdastyrý qısyq jolǵa túsip ketse, sen de jaýap beresiń dedińiz. Aıtyńyzshy, sol zapıskaǵa men qol qoımasam, qaýly qabyldanbaı qalatyn ba edi? Ujymdastyrý toqtap qalatyn ba edi?

Stalın kútpegen suraq. Stalınniń betine qan shapshyp, órtteı kúreńitip ala jóneldi. Jatqan jylannyń quıryǵyn Rysqulov ózi basty. Stalın «Altyn jibek» temekisin trýbkaǵa salaıyn dep turyp, sony umytyp ketkendeı, buǵan bezerip kóp qarady.

— Óziń qalaı oılaısyń? — dedi yzǵarlana.

— Ózim qalaı oılaımyn? SK-nyń qaýlysy meniń qolymsyz da qabyldanar edi. Partıa saıasaty, Stalın saıasaty maǵan qarap qalǵan joq qoı, solaı emes pe? Tek, áli kúnge túsinbeıtinim: maǵan zorlap qol qoıdyrý nege qajet boldy? Álde qazaqtardy ashtan qyrý úshin buryn josparlanǵan dúnıe me? Oǵan kinálini izdeıtinder tabylsa, Rysqulovty ustap berý úshin kerek boldy ma?

— Seni ustap berip, kinálap jatqan eshkim joq qoı.

— Iá, ázir joq. Al el erteń esi kirip, etegin jıǵan kezde, kinálini izdeıtini haq. Sonda Rysqulovtyń betine qara kúıe jaǵylmaq.

Stalın aqyry trýbkasyn toltyryp boldy. Asyqpaı tutatty. Tútinnen júregi jibigendeı sál-pál ezý tartty.

— Báse-e-e, — dep mekirendi. — Osy sen qazaqtardyń qyrylyp jatqanyna bola emes, óz atyńa qara kúıe jaǵylatynyna bola jantalasyp turǵan joqpysyń? A?

— Joq! — dedi Rysqulov kúmiljimeı. — Meniń atyma kir juqqannan tarıhtyń bir qyly da qısaımaıdy. Rysqulov bul dúnıede boldy ma, bolmady ma, odan tarıhqa keler-keter eshteńe de joq. Al qazaqtardyń qyrylǵanyn tarıh keshire almaıdy. Áne, másele qaıda, joldas Stalın.

Bul endi, Stalın kótere qoımaıtyn tym-tym kesirli sózder edi. Basqa bir jaǵdaıda Stalın Rysqulovty eki shaınap, bir-aq juta salar ma edi, biraq dál qazir ol Rysqulovtyń janpıdaǵa bel baılaǵanyn suńǵylalyqpen túsindi. Endi Rysqulovtyń neden bolsa da taıynbaıtynyn, halyq qaıǵysyna qany ábden qaraıǵanyn sezdi. Ol ólimnen qorqyp turǵan joq. Stalın ana dáý ústeldiń ústindegi knopkany bir basyp qalsa, ajal kirip keletinin Rysqulov bilmeıdi emes. Biledi. Bile tura táýekelge bel baılapty. Buǵan Stalın súısinip te qalǵan sıaqty.

— Tarıh týraly birdeńe aıttyń-aý, Turar. Sonda tarıh, mysaly, men jóninde ne demek?

— Ony dál qazir boljaý qıyn. Siz áli Keńes Odaǵyn kóp jyl, tym uzaq ýaqyt basqarasyz. Sizdiń ádil baǵańyz sol uzaq kezeńniń jemisine baılanysty. Biraq árbir basshyǵa men ımperator Avgýstyń taǵdyryn tiler edim.

Stalın qalt tura qalyp, tańyrqaǵan pishinmen:

— Iá, ımperator Avgýst qasıetti bolǵan desedi, — dedi. — Talaı ımperatorlar ótken. Solardyń ishinde Avgýst nege erekshe, sony bilesiń be?

— Imperator Avgýst aıtqan eken...

— Aıta ber, ne depti?

Rysqulov Stalınge qarap, tutyqqandaı turyp qaldy.

— Aıt.

Rysqulovtyń múdirgeni Stalınge unamaı qaldy. «Janpıdaǵa bel baılaǵany beker boldy ma?» — dep aldanǵandaı halde qaldy.

— Imperator Avgýst: «Rımdi men qysh qala qalpynda qabyldap alyp edim, endi mármár shahar qaldyryp bara jatyrmyn», — depti.

Stalın oılanyp qaldy. Degenmen, bul Rysqulov ta suńǵyla. Tegin emes. O basynda Stalın ony «Túrkistannyń Shyńǵys hany» dep oınap aıtsa da, aýzyna bul sóz beker túspegen. Stalın keshshe bolyp ketpese, myna Rysqulov oǵan:

— Qaramaǵyńa qalyń halyqty qabyldap alyp ediń, artyńda sol qalyń halyqtyń súıeginen myń-myń munara qaldyrma, — dep tur ǵoı. Iá, bul júrekjutqan. Bul endi eshqandaı jazadan da qoryqpaıdy.

* * *

Rysqulovtyń onsyz da han bazardaı qalyń kisi páterine taǵy otbasy qonys tepti.

Bul baıaǵy Orazbaqtyń ózi, qatyny, bala-shaǵasy edi. Orazbaq — Moldabektiń balasy, Moldabek Rysquldyń týǵan inisi edi ǵoı.

Rysqulov Stalınmen birge ótkizgen aýyr saǵattardan soń keshtetip úıine kelse, úıdiń ishi abyr-sabyr. Orazbaq kelip, Turardy qushaqtap turyp kóristi. Uzaq jol júrip kelgendiki me, álde ólik ıisi sasyǵan ólkeden jetkendiki me, áıteýir, Orazbaqtyń tula boıynan jıdigendeý, jırenishti ıis shyǵady. Onsyz da ezilgen eńsesin eze túsken bul kezdesýdiń qýanyshy shamaly edi. Rysqulov aıtpaı-aq túsindi: bular da ashtyq apanynan qashyp shyqqandar.

Orazbaqtyń aıtýynsha, elde jappaı qyrǵyn bastalǵan. Jergilikti halyq úp dep, bir túıir dán tappaı otyrǵanda, Arqa jaqtan aýǵan adamdar odan beter úreı qaptatsa kerek. Jyǵylǵan ústine judyryq degendeı, el arasyn túrli aýrý jaılap alǵan.

— Aýyldaǵy týysqandaryń: Ahat babań, Dáý Omar atań sıaqtylar da Máskeý jaqqa qashpaqshy. Menimen birge ketpekshi edi, poıyzǵa iline almaı qaldy. Men, áıteýir, ólermendikpen ilindim, — deıdi Orazbaq.

— Olardan beker aıyrylǵansyń, sen bolmasań Ahat qaıtip jol tabady? — dep qaldy Rysqulov.

— Oıbý, Turar-aı, balapan basymen, turymtaı tusymen bolyp ketken zaman emes pe! Qaryndasqa qaraılaıtyn kún qaıda?

Rysqulov Sovnarkomnyń kezekshisine telefon soqty. «Tez bizdiń úıge sanıtarlar jetsin», — dedi. Bosqyndardyń myna tolqynyn dezınfeksıadan ótkizbese, úıdegilerge qaýip. Kim biledi, bulardyń nendeı aýrý juqtyryp alyp kelgenin. Qaıyn enesi Árıfanyń qabaǵy túsip ketken eken...

Esiktiń qońyraýy syldyrady. Ázıza baryp esik ashqanda ar jaqtan dóńes kózildirikti eńgezerdeı kisi:

— Mojno? — dep kirip keldi.

Bul — Rýdzýtak edi. Rysqulovtarmen kórshi turatyn. Ian Ernestovıch Rýdzýtak.

Rýdzýtak!

Tak-tak-tak! —

dep Sáken Seıfýllın óleńge qosatyn Rýdzýtak. Túrkistan kezeńinen Rysqulovpen qyzmettes, nıettes, jaqsy joldas.

Rýdzýtak «kózime qos kórindi me», — degendeı kózildirigin sıpalady. Úı toly adam, kóbiniń túr-túsi bóten. Ásirese balalar kóp. Árqıly, ár keıiptegi sábıler. Rýdzýtak turyp-turyp:

— Tak, — dedi. — Mynaý Eskendir, mynaý — Shamıl, anaý — Rashıd... Keshir, Turar, basqalaryn tanymadym...

Rysqulov qarqyldap kúlip jiberdi. Sırek kúletin adamnyń munysy sál ersileý de kórindi.

— Ian! Sen bilmeısiń be, nemene? Bul — ujymdastyrý. Tek, derevnáda ǵana emes, Máskeýdiń qaq tórinde de stalındik ujymdastyrýdy jedeldetken qarqynmen uıymdastyryp jatyrmyz. Tanys bol, bizdiń kolhozdyń jańa músheleri: Nurbedel, Kúmiskúl, Seısekúl, Gaýhar, Ǵalıa, Nurıa. Bulardyń brıgadıri, ıaǵnı sheshesi, meniń týǵan qaryndasym — Túımetaı. Al mynaý ekinshi brıgada, — dep Orazbaq jaqqa qolyn jaıdy. — Brıgadır — Orazbaq. Oryssha aıtqanda, dvoıýrodnyı brat. Iaǵnı, munyń ákesi Moldabek, meniń ákem Rysqul, ekeýi bir kisiniń — Jylqyaıdar degen kisiniń balalary. Anaý kisi — osy Orazbaqtyń áıeli, áne ana úsh kishkentaı osy ekeýiniń balalary, ıaǵnı ekinshi brıgadanyń músheleri. Bizde úshinshi brıgada bar. Ol — Bazanovtar brıgadasy. Aýylsharýashylyq akademıasynyń shákirti Náılá Bazanova qazir úıde joq. Al anaý Álı Bazanov — oqýshy. Náılá men Álıdiń sheshesi, myna Árıfamen birge týǵan, ıaǵnı Ázızamen bóle.

Al tórtinshi brıgada — ol ózimiz, myna Rysqulovtar brıgadasy. Tak chto, Ian Ernestovıch, ujymdastyrý bizde údegen qarqynmen júrip jatyr. Erteń bes, odan arǵy kúni me, taǵy da bir top aryz berýshiler elden kelip, bizdiń kolhozǵa qosylmaq. Qalaı, unaı ma?

Rysqulov bul habardy ázilge aınaldyrǵysy kelse de, ar jaǵynda ashý-yza jatqanyn, tipti munysy ázilden góri, kekesinge uqsap qalǵanyn, asa zerdeli kisi ǵoı, Rýdzýtak baıqamaı qalǵan joq.

— Da-a-a. Demek Qazaqstanda ujymdastyrý naýqany asa bir sharyqtaǵan qarqynmen júrip jatyr eken ǵoı, — dedi.

Ázıza ádep saqtap, kórshini shaıǵa shaqyryp edi, Ian Rýdzýtak Rysqulov ekeýi kabınetke kirip ketti.

— Osylaı, Ian, — dep kúrsindi Rysqulov.

— Da-a-a, — dedi Rýdzýtak.

— Ashtyqtan qashyp kelgender.

— Bizdiń úıdegiler: «Rysqulov úıine kileń bir júdegen adamdar kelip jatyr», — degen soń, kirip shyǵaıynshy degenim ǵoı. Keshtetip kelgenimdi keshir, Turar.

— Qazaqstan baıyrǵy halqynan aıyrylyp bitetin boldy, — dedi Rysqulov tistenip turyp.

— Al ondaǵy eýropalyqtar she?

— Qazaqstandaǵy eýropalyqtar eginshilikpen aınalysady. Sonoý Stolypınnen beri shuraıly jerler solardyń qolynda. Kolhozdasý olarǵa onsha aýyr tıip jatqan joq. Ras, arasynda kolhozǵa qarsy bas kótergender joq emes. Olar ashtan qyrylmaıdy, sebebi — qory bar. Al mal baqqan kóshpendi qazaqtardyń malyn jappaı alyp edi, bir kúndik qory joq sorlylar sorlady da qaldy.

— Goloshekınmen sóılestiń be?

— Goloshekınmen adam tilinde sóılesýge bolmaıdy, — dep Rysqulov jazý ústeliniń tartpasyn tartyp qalyp, qundaqtaýly jatqan maýzerdi kórsetti. — Mine, mynaý arqyly sóılesý kerek!

Genosıdti uıymdastyryp otyrǵan Goloshekın. Sen ony bilesiń ǵoı. Adam etine jerik kári saıqal. Oǵan ásirese qazaqtardyń óligi óte unaıdy.

— Táýekel dep Stalınge men de kirsem qaıtedi?

— Myń bol, myń bolǵyr, Ian Ernestovıch!

— Ras, Stalın shamdanyp qalýy da múmkin. Aralaspas iske aralasasyń dep aıyptaýy da múmkin. Biraq shyndyq úshin kúresý de kerek shyǵar.

— Shyndyq! Ádilet! Kim aıtqany esimde joq... Baıaǵyda bireý: «Spravedlıvostv Rıme vosqvaláetsá, no bedstvýet», — degen eken. Bizde de sondaı-aý dep qorqamyn.

— Al Dostoevskıı: «Pravda vyshe Nekrasova, vyshe Pýshkına, vyshe Rossıı...» — degeni bar ǵoı, — dep qostady Rýdzýtak. — Sondyqtan shyndyq úshin, áıteýir, tuıaq serpý kerek qoı.

Ekeýi de únsiz otyryp qaldy. Ekeýi de perdeli terezege tesile qarap, tyń tyńdaǵandaı boldy. Kórshi bólmelerden kúbir-sybyr estiledi. Árıfa balalarǵa: «Tısh-sh-sh», — dep býlyǵyp júr. «Úıde bóten kisi otyr, shýlamańdar», — degeni bolar.

— Esińde me, Turar... Sonoý 20-shy jyly.. — dep Rýdzýtak yńǵaısyzdana kúmiljidi. — Sol konferensıada men saǵan úzildi-kesildi qarsy shyǵyp edim ǵoı... Endi oılasam, tym ásireqyzyl bolǵan ekenmin. Konferensıa seni túgel qoldap, qol shapalaqtap turyp alǵanda, men oıladym: «Rysqulov shynynda da Túrkistandy RSFSR-dan bólip áketedi eken» dep.

Rysqulov bas shulǵyp, jaı ezý tartty.

— Ótip ketken áńgime ǵoı, Ian. Ol kezde seniki de — jón. Óıtkeni aldymyzda úlgi joq edi ǵoı, bári tyńnan bastalyp jatqan. Meniń talabym — konstıtýsıalyq qana talap bolatyn. Ulttyq respýblıka ras bolsa, RSFSR quramyna federatıvtik quqy boıynsha kirgeniń ras bolsa, federasıa quramynda bol. Biraq basybaıly qul bolma. Azyn-aýlaq óz derbestigiń, óz erkindigiń bolsyn. Sol-aq qoı meniń talabym.

— Al endi Odaq boldyq. Biraq barlyq respýblıkalardyń tizgini bir-aq qolda... — dep qaldy Rýdzýtak. «Stalınde» dep aıtýǵa jasqandy ma, onsyz da túsinikti ǵoı dedi me, Stalındi aýzyna almady.

— Endi myna kolhozdy quıyndatqany qıyn. Ýkraınada da adam shyǵyny kóp desedi...

— Ujymdastyrýdy jedeldetý týraly qaýlyǵa zorlap otyryp maǵan da qol qoıǵyzǵan qorlyǵyn aıtsańshy, — dep kúıindi Rysqulov. — Kolhoz bolsa — bereke bolady, el molshylyqqa belshesinen batady dep sendirgenin qaıtersiń? Kim bilgen mundaı soıqannyń soǵaryn? Ókinishten ózegim órtenedi...

— Seniń qol qoıǵanyńda turǵan ne bar, Turar. Sen qol qoımasań da qaýly qabyldanady. Polıtbúro túgel qol qoımasa da qabyldanady. Stalın ózi-aq shyǵarady.

— Vot ımenno! — dep Rysqulov ornynan túregelip ketti. — Dál osyny aıttym ǵoı men Stalınge!

— Oǵan bola kúıine berme. Kolhoz degen, ony jaý shapqandaı tezdetý degen, Stalınniń isi ekenin jurttyń bári biledi.

— Ol ras qoı, — dep qyza tústi Rysqulov. — Biraq keıin-keıin osy kolhozdyń shıkiligi shyǵyp, onyń asyǵys bolǵany qate ekenin aıyptap, bir aqyldylar shyqpaı ma? Sonda moıny quryqtaı, ózi syryqtaı bir profesorsymaq turyp: buǵan Rysqulov ta kináli. Polıtbúroǵa zapıska túsirip, usynys jasaǵan sol dep ottamasyna kim kepil? Al men bás tigemin, dál sol profesorsymaq Stalınniń kózi tirisinde, «stalındik kolhoz qurylysynyń jeńisi, saltanaty!» — dep aldymen daýryǵady. Stalınniń kózi taıǵan kúni sol álgi ózi aıtqan jarapazandy ózi joqqa shyǵaryp taǵy daýryǵady!

— Ol ras, — dep Rýdzýtak ókinishpen basyn shaıqady.

Ekeýi bir-birine muń shaqqandaı kópke deıin otyrdy. Tipti kórshi bólmelerdegi kóp adamnyń abyr-sabyry da sap tyıyldy. Sirá, bári de uıqyǵa ketken bolar. Qalaı jaıǵasty eken? Álgide Árıfa: «Bulardyń bárine tósek-oryndy qaıdan tabamyz?» — dep ańyryp turǵanyn kórip edi Rysqulov.

— Iá, jaǵdaıyń kisi qyzyǵatyndaı emes, Turar, — dedi Rýdzýtak jany ashyǵan pishin tanyta. — Bir páterde — bir kolhoz. Áıeliń tamasha adam. Degenmen, baqyttysyń, Turar. Mundaı áýlıe áıeldi men kórgen emespin. Eger osynshama ash adam Latvıadan qoparyla kóship, meniń úıime kelsinshi, áıelimniń ne bolyp keterin kóz aldyǵa elestetýdiń ózi qıyn. Azamat, altyn adam Ázızań seniń. Molodes!

— Onyń ras, — dep kelisti Rysqulov. — Biraq qaıyn enem biraz jaqtyrmaı, eptep minez kórsetip edi, keıin náýbet jaǵdaıyn túsingennen keıin, qaıta bul beısharalarǵa qamqorshy bola bastady.

— Sovmındegi joldastarǵa aıtyp, bularǵa ınternat sıaqty birdeńe uıymdastyrý kerek shyǵar, — dedi Rýdzýtak.

— Máskeýge qashyp kelip jatqandar jalǵyz meniń týysqandarym ǵana emes, Ian. Óz týystarymdy ózim asyraýǵa shamam keledi. Al Qazan vokzalynyń basynda yńyrsyp jatqan qazaqtardy baryp kórseń sen. Janyń shoshıdy. Áne, solarǵa prıýt uıymdastyrǵan boldym. Olar kúnde shubap kelip jatyr. Jalǵyz Máskeý ma eken? Saratovta, Tambovta, Rázanda jatqandary qansha? Orys ormandarynda qansha qazaqtyń basy qalǵanyn eshkim de anyq bilmeıdi. Osynyń bári ne úshin? Sonshama ne jazdy qazaqtar? Qandaı qylmysy bar? — Rysqulov Rýdzýtakqa jaqyndaı túsip, sumdyq syr ashqandaı boldy: — Osynyń syry nede? Stalın Goloshekınniń qolymen qazaqtardy joıyp jiberip, ulan-baıtaq jerdi bosatyp almaqshy ma deımin.

Rýdzýtak seskenip qaldy.

— Qoı, olaı bolmas, — dedi.

— Laıym da sen aıtqandaı bolsyn, — dedi Rysqulov.

* * *

Rysqulov az uıyqtap, erte tursa, budan da buryn turǵan adam bar eken. Orazbaq kıinip alyp, bir jaqqa keteıin dep jatyr.

— Oý, tań atpaı qaıda barasyń? — dedi Rysqulov.

— Vokzalǵa baramyn. Múmkin búgingi poıyzben Ahat atam kelip túsetin shyǵar... Tastap ketkenime ókinemin, — dedi Orazbaq muńaıyp.

Bir kezde bolys boldym dep, aýyl-aımaqty ashtan qyra jazdaǵan Orazbaq, endi sol istegeni aldyna kelgendeı hal keshken. Kolhoz belsendileri endi munyń óziniń birer tuıaq malyn, júrek jalǵap otyrǵan sońǵy pátir nanyn tartyp alyp, úı ishimen ashtan qyrylatyn bolǵan soń, Turarǵa jetsem, ólmespin dep Máskeýge tartqan ǵoı. Ahat poıyzǵa iline almaı qalypty.

Rysqulov:

«Áı, Orazbaq! Ashtardyń azyn-aýlaq aýqatyn tartyp alǵan qandaı bolady eken? 19-shy jyly bolys bolǵanynda elge istegeniń aldyńnan shyqty ma?» — deıin dep edi, aıtpady. Sol bir ásireńkiligi úshin jazasyn sotsyz-aq alǵan. Bir kezdegi ıttigin betine shyjǵyryp basa bergen kelispes te.

— Men de barar edim, — dedi Rysqulov. — Biraq Ahat atanyń dál qaı kúni keletini belgisiz. Ári dese, qazir Stalınmen taǵy da kezdesý... — dedi.

— Sen áýre bolyp qaıtesiń? Máskeýdiń ishinde adasyp ketetin men emes, ózim-aq tyndyramyn, — dep Orazbaq tańǵy shaıǵa da qaramaı, Qazan vokzalyna ketip qaldy.

Orazbaq shyǵyp ketken soń da, Rysqulov kóńili qobaljýly edi. Azap jolynan kele jatqan Ahat qartty ózi shyǵyp qarsy alǵanda da bolatyn edi. Oǵan úlken basy kishireıip ketpes edi. Ári dese... Ári dese, sol Ahat Aıtuly 1916 jyly, Rysqul Sibirge aıdalyp, Turar Prıhodkonyń qolynda qalyp, shirkeý oqýyna beriletin bolǵanda, sol Ahat kishkentaı Turardy alyp qashyp, órt shalǵan qalyń qamystan kúshigin jelkesinen alyp shyqqan arlandaı bolyp, Rysquldyń jalǵyz jádigerin Merke asyryp jibermep pe edi?

Eger sonda Turar Prıhodko myrzanyń qolynda qala berse, dinı semınarıaǵa oqýǵa beriler edi. Hrıstıan dininiń qazaqtan shyqqan mısıoneri bolar ma edi? Qazaqtardy: «hrıstıan dininiń pravoslavıe tarmaǵyna kirińder!» — dep úgitter me edi? Kim biledi... Dinı semınarıany bitirgen Álibı atasy biraq keıin revolúsıoner bolyp shyqty ǵoı. Taǵdyrdyń joly san taraý. Ár istiń sebebi bar. San taraý joldyń qaısysyna túseriń sol sebepke baılanysty. Sol joly Ahat ony din oqýynan aman alyp qalǵany aqıqat. Sonda Ahat Turardy Almatydan Qordaıdyń taýyna deıin arqalap, odan ári bir mal aıdaýshyǵa amanat aıtyp: «Merkeniń qoı bazarynda Qyrǵyzbaı degen deldal bar. Balany sonyń qolyna tapsyr. Rysqul degen esil erdiń balasy deseń, ózi túsinedi», — degen. Sol Ahat endi Máskeýden pana izdep kele jatyr.

* * *

Asharshylyqtyń azap jolyn kótere almaǵan toqsandaǵy qartyń kele sala aýrýhanaǵa tústi. Ony Rysqulov ózi ornalastyrdy.

— Apyr-aı, ata, baıaǵyda, esińizde me, Talǵardan Túlkibasqa kóshkende: «Ólsem, súıegim ata-babamnyń qasynda qalsyn», — dep edińiz ǵoı, — dedi Rysqulov Ahatqa. — Endi sol ata-baba jatqan topyraqtan nege bezdińiz?

Ahat kemseńdedi. Qyzyl jıek kózin oramalmen súrtip:

— E, Turar balam, men ólimnen qashqan joqpyn, — demigip. — Túlkibasta ashtan ólsem, kómýsiz qalamyn-aý dep qoryqtym. Ashtan ólgenderdi vokzal basynan jınap alyp, aıaqtarynan súırep arbaǵa laqtyryp salyp, aıdaladaǵy saıǵa aparyp tastaǵanyn ózim kórdim. Kómýsiz qalǵan beıbaqtyń jany, eki dúnıege de syımaı, máńgi-baqı shyryldap, qorlyq kóredi eken, men sodan qoryqtym... Endi ólsem de armanym joq, sen kómýsiz qaldyrmassyń...

— Qoryqpa, — dep jubatty Rysqulov. — Áli-aq jazylyp ketesiń. Ashtyq — ýaqytsha náýbet. Bul qıynshylyqtan da qutylamyz, qamyqpa. Myna Orazbaq pen Túımetaı nemese bizdiń úıdegi keliniń ystyq sorpa ákelip turady, ózim de kelip turamyn.

— Men ólip qalsam, Pernegúlge qaraılas, saǵan amanat, — dep sybyrlady Ahat.

Sóıtip, Rysqulovtyń «kolhozyna» jańa músheler «óz erkimen» kelip qosyldy.

Rysqulovtyń asúıiniń plıtasynan qazan túspeıtin boldy.

Kirip-shyqqan kisiniń kóptiginen Rysqulov esigi qońyraýynyń jaǵy sembeıtin boldy.

Kirip-shyqqan adamnyń kóptiginen úı ishindegi dárethana bosamaıtyn boldy.

Tótennen kelgen kisige bul úıden qolańsa, bóten ıis te sezile bastady.

Rysqulov úıine kúnde dezınfeksıa jasalatyn boldy.

EKİ JULDYZ

Ryskulovtyń úıine taǵy bir meıman keldi. Rysqulov oǵan erekshe qýanyp qaldy. Bul jóni bólek qonaq edi. Jandaı jaqsy kóretin teteles inisi, rýhanı dosy Muhtar Áýezov telefon soqqanda, Rysqulov jumysyn tastaı salyp, Sovnarkomnan mashınaǵa otyryp, vokzal basyna jetýge asyqty.

Ekeýi tós qaǵysyp, qushaqtasyp kóristi. Tulta-bitimi bóten, ajary aıdaı, kereqarys mańdaı, nárkes kózdi Muhtar bu joly júdeý kórindi.

Túrmeden shyqqan beti eken. Rysqulov istiń mán-jaıyna burynnan ábden qanyq. Sondyqtan «ne boldy?», «qalaı boldy?» — dep mazalamaı, jolsoqty bolǵan qurmetti meımandy birden úıine aparmaq edi, Muhtar:

— Turar aǵa, men bir qonaq úıine jaıǵassam jarar, — dedi.

— Qazynanyń úıinde jata-jata jambasyń sarǵaımap pa edi, qoı «qonaq úıi»degendi. — Sonan soń shopyrǵa: «Úıge tart», — dedi.

...Jıyrma ekinshi — jıyrma úshinshi jyldar edi... Baıtaq Túrkistannyń kindik qalasy Tashkent edi. Rysqulov Túrkistannyń premer-mınıstri, al Áýezov — aspırant bolatyn. Sol jyldary qazaqtyń aqyn-jazýshylary, ǵalymdary Tashkentke kóp jınaldy. Ahmet Baıtursynov, Maǵjan Jumabaev, Júsipbek Aımaýytov, Halel Dosmuhambetov, Jansha Dosmuhambetov... Kóp edi olar. Shetinen iri tulǵalar. Tashkentte az ýaqyt ishinde kóbiniń kitaptary basylyp shyqty.

Bir kúni kómekshi:

— Muhtar Áýezov degen jazýshy kelip tur, — dedi.

Rysqulov buryn Áýezovti kórmese de, atyna qanyq edi. Semeıden Orynborǵa ketipti degendi estigen. Ol oılanyp jatpaı:

— Kirsin, — dedi kómekshige.

Rysqulov qazaq zıalylarynda erkek basymen Maǵjan Jumabaevtyń kórkine qyzyǵýshy edi, mynaý da bir kelisken keskin eken, súısinip qaldy. Júris-turysy, sóz sóıleý máneri asa bir tektilikti tanytqandaı, kún shuǵylaly jazyq mańdaı, arystaı azamatpen lezde til tabysty. Táńirisi súıgen uldyń mańdaıynan shuǵyla shashyrap turady deýshi edi, mynaý sondaı ilýde bir kezdesetin naǵyz bozymnyń ózi eken.

Áýezov sonda óziniń oqý izdep kelgenin, ótken-ketken hıkaıalaryn baldaı tátti tilmen jetkizgen. «Alashordaǵa» baılanysty qýǵyn-súrginge de tússe kerek... Sodan Rysqulov ekeýi syrlas, muńdas bolyp ketti. Sonyń jemisindeı bolyp, 1927 jyly dúnıege «Qarash-Qarash» keldi. Bul Turardyń ákesi Rysquldyń noqtaǵa syımas taǵdyry týraly. Rysqul áýletiniń qıamet joly týraly birtýar shyǵarma edi.

«Qarash-Qarash» baspadan shyqqanda, Rysqulov Máskeýde bolatyn. Kitap qolyna tıisimen tyrp etpeı, tipti dastarqan basyna da barmaı, bir demmen oqyp shyqty. Kitaptyń sońǵy betin jaýyp qoıyp, ómiri kózinen jas shyqpaǵan Rysqulov, sonda egilip jylady-aı kelip. Sóıtse, ózi shyr etip dúnıege kelgennen beri, mańdaıy tasqa soǵyla-soǵyla, ishtegi qusa berishtene berse kerek. Endi sol ishtegi sire-sire muzdy, myna kitap, qudiretti kúnniń jylýyndaı qyzdyryp, eritkende, sodan sel júrip ketkendeı eken.

Bar oqıǵa — bastan-aıaq sol 23-jyly Áýezovke ózi aıtyp bergen áńgime. Bul aıtyp otyrǵan, Áýezov qalyń qara dápterte jazyp otyrǵan. Al endi sol aıtqany jazýshynyń kókirek kóriginen ótkende, sýretkerdiń óz súzgisinen shyqqanda, Rysqulovtyń qarabaıyr áńgimesine qalamgerdiń júrek oty qosylǵanda, tas aralas almastan san qyrly, san sáýleli, ǵajaıyp gáýhar músindenip, dúnıeni tańǵaldyrý úshin, qudiret kúshpen týa qalǵan eken.

Áýezovtiń dara darynyna Rysqulovtyń kózi jetip, tánti bolǵan. Sondaı daryn túrmege túsip qalypty degende, qabyrǵasy qaıysqan. Túrme degen dúleı dúnıeden aqyldyń kenin arashalap alýǵa amal da izdegen...

Endi, mine, sol túrme degen sýyq úıden shyǵa sala, Muhtar Áýezov eshqaıda burylmaı, tike Turar Rysqulovqa kelip edi ǵoı.

Ázızanyń dámdi shaıynan keıin ekeýi kabınetke ońasha ketip, sol otyrǵannan tań atqansha otyrsyn... Eki oıshyl kezdeskende áńgime shirkin árlenip, óńi kirip, sózge jan bitkendeı, qos qulager shapqandaı, aqyl-oıdyń keni aqtarylǵandaı bolmaq qoı. Shirkin, sol túngi áńgimeni osy zamannyń magnıtofonyna jazyp alsa ǵoı. Qaǵazǵa túsken sóz qalady, al ekeýara sol áńgimeden ne bar?..

Muhtar jazasyz japa shekkenin, ákimder ony «Alashqa» tanyp, proletkýlt degendi shyǵaryp, shyn talantty tanymaı, qaıdaǵy darynsyzdar taırańdap, daryndylardyń qanaty qyrqylyp, jaǵaǵa daýyl laqtyrǵan kemedeı qaırańdap jatqanyn aıtty. Proletarıattan shyqpasań, jazýshy emessiń. Jarapazan jazsa da kedeı-kepshikten shyqqandar ǵana tanylsa, kúni búgin kózi tiri júrse, graf Lev Tolstoılardyń hali qalaı bolar edi? — dedi.

Sodan áńgime ózinen ózi qıǵashtap, qazaqtan shyqqan aqyn-jazýshylardyń ortasyna qaraı oıysty. Áýezov kúni keshe ǵana respýblıkanyń partıa gazetterine túrmeden ashyq hat joldap, men ótkenimnen bezdim dese de, qazir Rysqulovqa aǵynan jarylyp:

— Ahań — meniń pirim, — dedi. — Meniń pirim Súıinbaı dep Jambyl degen jyraý aıtqandaı, meniń tabynatyn aǵam — Ahmet Baıtursynov, Ahańdy, Maǵjandy jamandap, jala jaýyp, sottatyp jibergender qazir Almatyda alshań basyp júr. Munyń ózi tulpardy esek tepkendeı, ersiden de ersi qylyq boldy. Eldigimizge jaraspaıtyn sumdyq.

Bólshevıkterdiń belgili basshylarynyń biriniń aldynda otyrǵanyn umytyp ketkendeı. Rysqulov ta syr búkpeı, bu da bir sheshildi búgin... Bir-birine ımandaı sengendikten shyǵar, áıtpese adamdar bir-birinen saqtanyp, eki shoqyp, bir qaraıtyn zaman belgi berip qalǵan-aq kez edi ǵoı. OGPÝ-diń qulaǵy túrik, quryǵy uzyn. Qoınyndaǵy qatynyńa, baýyryńdaǵy balańa syr shashý — qyrsyqqa shalyndyratyn beıdaý kúnderdiń kúńgirt kóleńkesi túse bastaǵan.

— Ahańdy men burynnan bilýin bir kisideı bilsem de, júzbe-júz kórisýim jıyrmasynshy jyldyń jazy edi, — dedi Rysqulov. — Aıaýly bir kezder bolady ǵoı, Muhtar. Sol jıyrmasynshy jyl mendegi bir qıyn da qyzyq kezeń edi ǵoı. Túrkkomıssıamen aıtysyp, Máskeýge kelgenbiz. Qasymda Nızam Hodjaev degen ózbek bar. Ondaǵy aıtys-tartystyń syry saǵan belgili, aıtyp em ǵoı bir... Sodan, umytpasam, sol mamyrdyń aıaq sheni ǵoı deımin. «Metropol» meımanhanasyna túskenbiz. Bir kúni foıede Ahań otyr eken. Buryn kórmesem de birden shamaladym.

— Assalaýmaǵaleıkým, Aqa, — deımin baıaǵy. Ol da:

— Sen Turarmysyń, shyraǵym? — dedi.

Sodan shurqyrasa kettik. Nómirge baryp, shaı alǵyzyp, aqjarqyn áńgime tıegi aǵytyldy. Aldynda Ahańdy túrmege jaýypty degendi estip, Sultanbek ekeýmiz qol qoıyp, Lenınge telegramma jibergenbiz. Aq-qarasyn tez sheship, qylmysy joq bolsa, Ahmet Baıtursynov tutqynnan bosatylsyn dep...

Endi osy taıaýda ǵana, Lenınniń III Internasıonal kongresinde jasaıtyn baıandamasynyń tezısterin alǵan edim. Lenın óz tezısterin tańdap-tańdap birneshe kisige jibergen eken. Osyny oqyp, syn-eskertpe, usynystaryńyz, qosymshalaryńyz bolsa, jazyp jiberińiz depti. Lenınniń tusynda demokratıanyń sondaı da ushqyny bolatyn. Sóıtsem, álgi tezısin Lenın Ahańa da joldaǵan eken. Demek, Lenınniń uǵymynda, Ahań Lenınniń ózine aqyl qosar iri fıgýralar sanatynda bolǵany ǵoı. Áńgimeden áńgime týyndap, álgi tezıs sóz bolǵanda, Ahań:

— Onda bul tezısterge baılanysty oıymyzdy ekeýmiz birigip jazsaq qaıtedi? — dedi.

Sodan Ahmet Baıtursynov pen Turar Rysqulovtyń «Lenın tezısterine qosymshalar» deten atyshýly eńbek týǵan. «Atyshýly» bolatyny — bizdiń «oponentterimiz» áli kúnge deıin sol eńbekti bizdiń qatemiz retinde, jóni kelsin-kelmesin betimizge basa beredi. Lenınniń ózi aıyptamaǵan dúnıeden qazirgiler qate izdep aramter bolyp, sońymyzdan qalmaıdy.

Muhtar sál qozǵalaqtap, tamaǵyn bir kenep, etjeńdileý, ádemi murnyn sıpalap qoıdy. Onyń birdeńe aıtqysy kelgenin sezip, Rysqulov sál kidirdi.

— Sol hatty «atyshýly» degeni bolmasa, ne jazǵandaryńyzdy jóndep bilmeımiz, — dep qaldy Áýezov.

— Ne jazýshy edik? Sol baıaǵy ult máselesi. Lenınge biz bylaı dedik. Siz, Vladımır Ilıch, ult bostandyǵyn, ult respýblıkasynyń erkindigin jarıaladyńyz. Al biraq bizdiń Túrkistanda jaǵdaı basqasha. Bizdi jergilikti óz ókimetimiz emes, tikeleı Máskeý basqaryp, eki tizgin, bir shylbyr Máskeýdiń qolynda, qalaı burady, solaı júremiz. Ózińshe bir sál áreket jasaıyn deseń, Máskeý: «táıt!» — deıdi, úniń óshedi de qalady. Túrkistan respýblıkasy — RSFSR quramynda shaqtap bolsa da óz erkindigi bolsyn dep, óz syrtqy ister komısarıatymyzdy, óz aqshamyzdy jasaıyq dep edik, Túrkistan búlinip jatyr dep, Ortalyqtan «Túrkkomıssıa» degendi jiberdińizder. Túrkkomıssıa sizdiń: «túrkistandyqtarmen túsinisip, til tabysyp jumys isteńder» degen aqylyńyzdy bylaı shyǵa bere, umytyp ketip, Tashkentke kele sala, bas-basyna komısarıat ashyp aldy da, biz dalada qaldyq. Prezıdent — Frýnze sıaqty, partıa basshysy — Goloshekın sıaqty, áskerı komısar — Kýıbyshev sıaqty, mine osylaı kete beredi. Bizdiń jarlyǵymyz, qaýlylarymyz júrmeıdi, tek Túrkkomıssıa bekitip berýi kerek. Aý, sonda dedik, bulardyń baıaǵy patsha general-gýbernatorlarynan nesi artyq? Patshanyń generaldary da bir, bular da bir. Sonda jaryqtyq Ahań: «Nájisti nájispen jýyp bolmaıdy» degen sóılemdi qosyp jiberdi. Men: «tym qatty ketip qalmaımyz ba?» — dep edim, kónbedi. Barsyn osylaı dedi. Ondaǵymyz — burynǵy patsha ókimderiniń, olardyń Keńes tusyndaǵy qaldyqtarynyń istep ketken soıqanyn túzeý úshin jibergen qyzyl komısarlarynyń olardan artyq jeri joq degendegimiz ǵoı. Dóreki, árıne. Biraq Ahań: «osylaı ashshy aıtsań este qalady», — dedi. «Lenın tezısterine qosymshalar» degen hat solaı týǵan.

Lenın shamdanbaǵan sol hatty, endigi pysyqtar qońyraý qylyp qaǵady da júredi.

— Sóıtken Ahań, endi Aq teńizde aıdaýda júr, — dep Rysqulov qolyn jaıyp, sharasyz ekenin baıqatqandaı boldy. — Baıaǵydaǵydaı telegramma jiberip, qutqaryp alatyn dáýren joq...

Áýezov te sál qozǵalaqtap qoıyp, bul áńgimeni tutata tústi.

— Elim de eńiregen er Ahańdaı-aq bolsyn. Qalyń eldiń kinási joq, álbette. Biraq sol eldiń shala oqyǵandary nege qýdalaıdy Ahańdardy? Mine, bizdiń zor qasiret. Alystan jaý shapty deıtin emes, qýdalaýshy, kóre almaýshy, jaqynnan jaý izdeýshi — ózimizdiń atqaminerlerimiz.

— Ahannyń álgibir ataqty óleńi, qalaı edi... solarǵa arnalǵan ǵoı, — dep Rysqulov sol óleńniń basyn esine túsire almaı, mańdaıyn qolymen tirep otyryp qaldy.

— Iá, páli, ol mynaý ǵoı, — dep Áýezov kómektesip jiberdi.

Qıyn emes abaqtyǵa japqany,

Qınamaıdy darǵa asqany, atqany.

Maǵan aýyr osylardyń bárinen,

Óz aýlymnyń ıtteri úrip, qapqany.

— Sumdyq qoı! — dedi Rysqulov alaqanymen sanyn bir salyp qalyp. — Óz aýlymyzdyń ıtteri!

— Byltyr ǵana Shákirimdi aıdalada atyp tastaǵan óz aýlymyzdyń ıti. Maǵjandy «ultshyl» dep, «pantúrkıst» dep, «saryýaıymshyl» dep, «feodalızmdi kókseýshi», — dep Áýezov arqasy qozǵandaı alqyna, qaıta-qaıta jótkirine sóılep ketti. — Aınalaıyn Júsekem qandaı edi, Júsipbek Aımaýytovty aıtamyn...

Áýezov, tolqyǵandiki me, álde shynnan naýqas pa, kenet jótel qysyp, qaltasynan oramalyn alyp, aýzyn basyp, kádimgideı demigip qaldy.

— Keshirińiz, aǵa, — dedi kóziniń jasyn súrtip.

— Tas túrmede jatyp, densaýlyǵyńdy buzyp alǵansyń-aý! — dep seziktendi Rysqulov.

— Iá, — dedi Áýezov, sol qysylǵandaı. — Ókpeme daq túsken sıaqty. Túrme degen naǵashyńnyń aýyly emes kórinedi, aǵa.

— Túrmeniń dámin on jasynda tatqan adamǵa ony túsindirmeı-aq qoı, — dedi Rysqulov jabyrqap. — Aýrýdyń aldyn alý shart. Tez emdel.

— Sony ózińizben aqyldasaıyn dep edim, Turar aǵa. Bir jaǵynan qysylyp ta otyrmyn. Eldiń jaǵdaıy anaý. Jumys basyńyzdan asyp jatqanda, búkil eldiń taýqymeti zil bolyp arqańyzǵa batyp turǵanda, men ózimniń pándaýı jaǵdaıymdy aıtyp, áýre etkenim de jaramas.

— Eliń qasiretke tunshyǵyp tur. Ony tas qapasta otyrsań da sezgen shyǵarsyń, — dedi Rysqulov júzin qaıǵyly kóleńke kireýkelep. — Biraq ajal da sharshaıtyn shyǵar, ne bopty? Alty mıllıon qazaqty ajal typ-tıpyl ete qoımas. Zulymdyq qaqalatyn kún jaqyndap qaldy-aý deımin. Sonda qalǵan qazaqtyń qapaly kókiregine sáýle shashatyn ózińdeı azamat kerek. Jazýshysy joq el — jarly el. Bilesiń be, Fransıa, Anglıa, Germanıa, Reseıde ótken ǵasyrlarǵa álemdi tańǵaldyrǵan jazýshylar shyqqanda, Polsha ádebıeti kenjeleý edi. Al Adam Mıskevıch dúnıege kelgennen keıin, poláktar basqa eýropalyq eldermen ıyq teńestirgendeı bolyp, eńsesi kóterilip qaldy. Kórdiń be, jalǵyz Mıskevıch... Al bizdiń qazaqqa Mıskevıchter kerek emes dep oılaısyń ba? Ol sen emessiń be, Muhtar?!

— Páli, Turar aǵa, tym asyryp jiberdińiz, — dep Áýezov qozǵalaqtap, qýqyl óńine qyzyl raı júgirip, tipti aı mańdaıy jipsip ketkendeı boldy.

— Elińniń tragedıasy teńdessiz, — dep jalǵady oıyn Rysqulov. — Omyrtqasy opyrylyp ketkendeı, al biraq omyrtqa da ornyna keler-aý, eń sumdyǵy — rýhy synbasyn de. Halyqqa rýh beretin sen, sen sıaqty jazýshylar. Rýhynan aırylǵan halyq, — múlde ólgen halyq. Sondyqtan sen eń aldymen kereksiń halyqqa. Átteń, sendeıler az, biren-saran. Ǵabıtpen qalaısyń?

— Ǵabıttiń bolashaǵy zor, — dedi tóten suraqqa Áýezov. — Arly azamat. Keıbireýler sıaqty jaltaqtap qalǵan emes, soıylsoǵar emes.

— Durys, — dedi Rysqulov nyǵarlap. — Keıbir jazýshy, synshysymaqtar Goloshekınniń soıyl soǵary bop ketkende, Ǵabıt sol Goloshekınge taısalmaı qarsy shyqty. Mine, bul erlik. Músirepov endi eshteńe bitirmeı-aq qoısa da, sol erliginiń ózi halyqtyń kókireginde jattalyp qalarlyq.

— Sol Goloshekın Ǵabıt sıaqty jas jaýqazyndardy túp-túgel jýadaı soldyryp jibermese neǵylsyn, — dep Áýezov qaýpin aıtty.

— Goloshekınniń kúni taıanǵan shyǵar. Men Mońǵolıada boldym ǵoı, Muhtar. Mońǵoldardyń arǵy-arǵy atasy bizben bir sıaqty... Sol mońǵoldarda balaǵa qaraqustyń kóleńkesi túskeni jaman yrym eken. Mońǵoldar odan ólerdeı qorqady eken. Iá... Goloshekınniń órtti kóleńkesi Qazaqstannyń sonshalyqty keń dalasyn sharpyp ketti. Endi onyń ketetin kezi taıap qaldy-aý deımin.

— Laıym solaı bolǵaı, — dedi Áýezov myna áńgimeni qunyǵa tyńdap otyryp.

— Sonymen, meniń tilimdi alsań, ókpe aýrýyn emdeıtin kýrortqa bar. Asqynbaı turǵanda aldyn al. Munda aıaldaıtyn sharýań bolmasa, tez júrip ketkeniń jón. Qyrymda jaqsy kýrort bar. Joldamań meniń moınymda, Muhtar.

— Alla razy bolsyn, Táńiri jarylqasyn, Turar aǵa...

— Túrmede jazý-syzý bolmaıtynyn bilemin, endi densaýlyǵyńdy túzep, áldenip alǵan soń kirisesiń ǵoı bir jumysqa, ne jazbaqsyń?

— Jazatynym bar, Turar aǵa. Basqalary bir tóbe, kesirinen saqtasa, jazarym bir tóbe. Ol — Abaı týraly keremet hıkaıalar kókiregimde saırap tur. Abaıdyń ar jaǵynda — qazaq, qazaqtyń búkil bolmysy tur. Bul ǵumyrda kóretin qansha jaryq sáýlem bar — bárin soǵan arnamaqpyn, Turar aǵa. Abaı — meniń Táńirim, Abaı — meniń búkil ómirimniń máni, Abaı — meniń ǵashyǵym. Qudiret o basynda keýdeme ıneniń jasýyndaı sáýle uıalatqany ras bolsa, bárin sarqyp Abaıyma bermekshimin.

— Tirshilik bolyp, seniń sol shyǵarmańdy oqýǵa jazsyn, — dedi Rysqulov. — Abaıdy Toǵjanovtar jaý kórip, jat sanap júrgende, sen dos kórip, pir tutyp, onyń uly arýaǵyn tiriltpek talabyńa gúl bitsin, Muhtar. Abaı sıaqty arysy bar eldiń — yrysy bar. Abaı barda álem aldynda qazaqtyń júzi tómen bolmaıdy. Jetesiz jandar sony túsinbeıdi. Túsine turyp qaralasa, kúnási eki ese aýyr. Sol kúnákar sorlylardyń kúnkóris úshin aryn satqan qulqynshyl kómeıine qum quıatyn sen bol, Muhtar!

— Aıtqanyńyz kelsin, — dedi yrymshyldaý Áýezov shyn tebirenip.

— Qazirgi qazaq synshylaryn Abaıǵa kózqarasynan tanýǵa bolady. Abaı — barometr. Abaıdy mansuqtaýshy — ulttyń shirigen jumyrtqasy. Abaıdy tanyǵan talant — ulttyń úmiti. Úmitsiz shaıtan degen. Sen sol úmittiń eń jaryq juldyzy bolsań kerek-ti. Seniń amandyǵyń — ulttyń baılyǵy. Abaıdy, Abaı arqyly ultty súıetin Smaǵul Sadýaqasov sıaqty arystardyń Goloshekın saǵyn syndyryp jiberdi. Endi seniń saǵyń synbasyn.

Kóbinese ashyla bermeıtin, tuıyqtaý Rysqulov bul túni bir baýyryn jazyp, kósile sóıledi. Taǵdyr bir týǵan baýyrlardan kemtarlaý qyldy. Aǵaıyn-týǵan az emes, biraq bári derlik jerbaýyrlap júredi. Qanaty qat-qat bıikke ushar bireýi joq. Osylaısha bir otyryp áńgimelesýge jaraıtyn, arman aqtarysatyn, kúnbe kúngi kúıbiń-kúıbiń qý tirlikten bıiktep, áńgimeni áriden tartyp aıtatyny... joq. Mysaly, Orazbaqpen osylaı otyryp, muń-sher tarqata alasyń ba?

Áıteýir, bar bolsyn, aman bolsyn... Al oǵan qarap Rysqulov baýyrdan, dos-jarannan ada eken deý taǵy obal. Armandas, tileýles aǵaıyny ár tarapta bar. Ár ultta bar.

Osy Máskeýdegi Nyǵmet Nurmaqov, Názir Tórequlov, Sultanbek Hodjanov... Ózge ulttardan keshegi latysh Rýdzýtak, daǵystandyq Qoryqmasov, sonoý qıyr teristikten shyqqan sahalar Oıýnskıı, Ammosov, ózbektegi Ákmal Ikramov, qyrǵyzdan Abdrahmanov, Stalınniń alǵashqy qurbandarynyń biri bolyp ketken, tatar Sultan-Ǵalıev, o, Rysqulov dos-jarannan kende emes. Al endi, onyń omaqasa qulaýyn Qudaıdan kúndiz-túni tileıtinder de tabylady...

Kabınettiń esigin eptep tyqyldatyp, qolynda podnosy bar, Ázıza kirip keldi. Kózi uıqyly.

— Keshirińizder, shaı ákeldim, — dep podnosty ústeldiń ústine qoıdy da, jaı jymıyp taǵy da: — Keshirińizder, — dedi.

— O, páli, siz keshirińiz... — dep Áýezov ne «jeńge» derin bilmeı, ne taban astynda aty aýzyna túspeı, abdyrańqyrap qaldy. Jeńge deýge qımaı ma eken, ýyzdaı jas.

— Jeńgeńniń aty — Ázıza, — dep Rysqulov demep jiberdi.

— Iá, aıtqansyz... tún uıqyńyzdy bólgenimizge keshirim bolsyn, Ázıza, — dep túzeldi Áýezov.

— Oqa emes, Siz sıaqty asa syıly meıman kúnde kelip jatqan joq, — dep Ázıza esikti jaýyp shyǵyp ketti.

— Bul ózi yńǵaısyz boldy-aý...

— Baǵana tanystyrdym ǵoı, jengeń osy. Tashkentte kórgenim basqa edi-aý dep, tańǵalyp otyrǵan shyǵarsyń. Ol jeńgeń de, Nadá, osynda, Máskeýde. Odan Sofá degen qyzymyz bar. Erli-zaıyptylar retinde ajyrasqanmen, eń jaqyn týystardaı aralasyp turamyz, — dep Rysqulov kúdik-kúmán qaldyrmaı áńgimeni ashyp saldy.

— Osy umytpasam, Jahanshah Dosmuhambetovpen baja edińiz-aý, — dep qaldy Áýezov.

— Durys aıtasyń, Jansha meniń bajam bolatyn. O da osy mańda. Á degende, Nadámen ajyrasqanymyzdy jaqtyrmaı, kinálap júrdi. Qazir jaqsymyz. Sol baıaǵy advokatýrasymen aınalysady.

— Taǵdyry qıyn adamdardyń bireýi sol.

— Asa bilimdi kisi ǵoı Jansha. Bilimdilerdiń taǵdyry ońaı bolmaıdy, — dedi Rysqulov Áýezovtiń pıalasyna shaı quıyp. — Ásirese halyq úshin qabyrǵasy qaıysatyndar kóp azap shegedi. Paradoks! Qazirgi bizdiń Qazaqstan keshegi patshalyq Reseıdiń otary edi ǵoı. Jansha Dosmuhambetov, Muhamedjan Tynyshbaevtar, tipti Ahmetti, Álıhandy, Mirjaqypty, Maǵjandy bylaı qoıǵanda, mine, sol Jansha men Muhamedjandar otarshyldyqqa qarsy, azattyq úshin, derbestik úshin kúresti. Bulardy Keńes ókimeti jaý kóredi. Al Úndistannyń azattyǵy úshin kúresip júrgen Mahatma Gandıdi madaqtaıdy. Saıasat pen moraldiń qıyspaıtyn jeri osy. Saıasat bir tóbeniń ústinde, moral bir tóbeniń ústinde. Moralsiz, ımansyz saıasat — saıqal saıasat. Búginde kóp aıtylyp júrgen halyqtar teńdigi, ulttar bostandyǵy, teń quqyly Odaq... Al biraq Lenın, is basynan kete bastaǵan Lenınniń tusynda-aq, odan keıin stalınızm kezinde, munyń bári ádire qaldy. Ony qazir Qazaqstannyń qalpynan kórip otyrmyz... Al Muhamedjan bolsa, Keńes ókimetine adal qyzmet etti. Men saǵan aıtaıyn, Muhtar, Túrksibti salǵan — Muhamedjan. Sonyń asqan ınjenerlik bilimi arqasynda, Túrksib mezgilinen bir jyl buryn iske qosyldy, mıllıondaǵan som qarjy únemdeldi. Al endi, Keńeske sonshama paıdasy tıgen adamdy Keńes ókimeti sottap jiberedi. Qazir Voronejde júr. Nege? Sol baıaǵy «Alash!» Kezinde Túrksibke kyzmetke aıtysyp júrip aldyrǵan men edim, al endi qazir oǵan ara túse almaımyn, aıdaýdan qutqara almaımyn. Ne degen qorlyq?!

Rysqulovtyń kúıinishin azdap bolsa da basqysy kelgendeı, Áýezov:

— Onyń esesine tutas halyqty qorǵap jatyrsyz ǵoı, — dep qaldy.

Rysqulov ta pende, sál jibıin dedi. Jyly sózdi kim jek kórsin? Tek kólgirsimese bolǵany. Al Áýezov shyndyqty aıtty.

— Goloshekın kóp uzamaı ketetin shyǵar, — dedi Rysqulov jadyrap. — Biraq goloshekınshiler, ózimizdiń goloshekınder qortıyp-qortıyp otyra bere me dep qorqamyn.

— «Qolynan qaıyr bermeıtin qortıǵandar bı boldy», — dep Áýezov qostady.

— Qazaqstan aspanynan qara bult arylar-aý, biraq Qazaqstan tarıhynda ómiri óshpeıtin qara tańba qalyp qoıatyn boldy.

— Qazaqstan ǵana emes, Keńes ókimetiniń ózeginde...

Rysqulov bas ızedi.

— Keńes Odaǵyna tańba. Onyń ras. Áıtpese, halyqty sonshama asharshylyqqa uryndyratyndaı Keńes eli múlde múshkil halde de emes. Shetelden qaryzǵa alsa da astyq taýyp berýine ábden bolady. Men Stalınge o basynda aıttym: kóshpendi qazaqtyń malyn kolhoz alady eken, endeshe astyqpen qamtamasyz eteıik dedim. Oryndamady. Qaıta qabynyń túbindegi qalǵan-qutqanyn da tartyp aldy.

— Meniń bir uqpaıtynym, — dedi Muhtar. — Stalın joldas aqyldy kisi, áıtpese ózinen kúshtilerdi óńgerip ketpes edi ǵoı. Biraq óte aılaker, al aılaker bolý úshin aqyl kerek, aılaker bola tura, aldaǵysyn nege boljamaıdy? Aldaǵy urpaq onyń jaýyzdyǵyn áshkerelemeı me?

— Tırandardyń eshqaısysy ahıretin oılap jatpaıdy. Neron solaı, Kalıgýla solaı, Napoleon solaı... Olar sheksiz mansapqa mas bolyp, sonyń mastyǵymen keıingisin mansuq etedi. Tırandardyń mastyǵy baıaǵy Shyńgysqannyń Súbeteı bahadúriniń mastyǵyndaı ǵoı. Biletin shyǵarsyń, Súbeteı bahadúr shabýylǵa shyǵarda bir tý bıeniń kúretamyryn qıyp jiberip, jyp-jyly qandy toıǵansha simirip alady eken. Sonda eki kózi qantalap shyǵa keledi eken. Al endi Súbeteıdi toqtatyp kór! Tırandarda sondaı bir qan suraǵan qorqaýlyq bar. Kózderin qyzǵyltym shel basyp qalatyn bolýy kerek. Bizdiń Steken de sol tırandardyń saýyǵyn kıip alýǵa peıili ketken. Biraq olardan bir ózgesheligi — jeke basy dúnıeqońyz emes. Dúnıe jımaıdy. Qashan kórseń qoqıyp jalǵyz frenchpen, sol baıaǵy qyrym etikpen júredi de qoıady. Úıinde de jıhaz joq. Altyn, kúmis, jarqyldaqqa qumar emes. Bar qumarlyǵy — bılik.

— Bılik bolsa, baılyq ne kerek?

Ekeýi osylaısha, endi qaıtyp kezdespesteı, myna almaǵaıyp zamanda áldeqandaı kúnder bolady, armansyz qumardan shyǵaıyq degendeı, bir-birin qımaı, tań atqansha otyrdy. Tańnyń atqanyn olar Máskeý kóshelerinde qysqy aıazdy syqyrlata júre bastaǵan tramvaılardyń shıqylynan baıqady. Relstiń burylysynda tramvaılardyń dońǵalaqtary shyńǵyryp-shyńǵyryp jiberdi. Máskeý — uly qala endi uıqysynan oıana bastaıdy. Tań atsa da, áli qarańǵy. Bıik-bıik úılerdiń shamdary birinen soń, biri jarq-jurq ete qalady. Al Rysqulov kabınetiniń shamy tań atqansha janyp turdy.

Talaı-talaı áńgime-syr tıegi aǵytyldy. Bireýi tas qapasta jalǵyz otyryp, áńgime ańsap qalǵan. Bireýi taǵdyr qapasynyń qyspaǵyna túsip, kópten beri jaqyn dospen suhbattasa almaǵan. Sol túni Áýezov Shákárim qajynyń qaıǵyly taǵdyryn, arman darıasyn keship dúnıeden ótken Abaı danyshpannyń árqıly kezeńderin aıtty. Rysqulov ertede, Tashkentte oqyp júrgende Kólbaı Tegisov degen azamatpen qalaı tanysqanyn, ol qurǵan «Úsh júzdiń» tarıhyn, Mustafa Shoqaevpen qalaı kezdeskenin aıtty.

— Mustafa Shoqaevty da keler-keler bir urpaq zerttep, baıybyna baryp túsinýi múmkin, — dedi. — Óte kúrdeli, óte zerdeli er edi. Adasqany da aqıqat. Biraq halyq dep júrip, shetelge qańǵyryp ketti ǵoı, — dedi.

— Musekeń shetelde bir kitap shyǵarypty, — dedi Rysqulov kúlimsirep qana. — Jaryqtyq, maǵan tıisipti: Rysqulov Stalınniń súıiktisi, favorıty depti. Stalınniń «súıiktisi» bolsam, alty aıdan beri aldyna qaıta-qaıta baryp, «Qazaqstandy ashtyq ajalynan qutqara gór!» — dep jalynyp, sol alty aıdan beri sózimdi ótkize almaı qoıar ma edim? Áıteýir, endi-endi beri qaraǵan sıaqty. Qaıtadan aýnaqshyp, aınyp qalmasa eken dep, kúndiz kúlki, túnde uıqy joq, Muhtar. Bedireıgen bedeý aspanǵa qarap, Kók Táńirden bir tamshy jańbyr tilegen bádáýıdeı, ýaqytty ótkizip jatyrmyz. Sen aman bol, Muhtar. Bul náýbet te óter-keter. Biraq tarıhqa jazylmaı qala ma dep qorqamyn. Halyqtyń taǵdyrynan góri, qý qarynnyń qamyn kóp oılaıtyn kúnkóristiń qurbandary tarıhty burmalaıdy-aý dep qorqamyn. Ómir jetse, osynyń bárin, jazýshy bolmasam da, tarıhshy retinde ózim jazar edim, kim bilsin? «Qyrǵyzstan» degen kitabym shyqty. Endi «Qazaqstan» atty dúnıe jazsam ba dep edim. Qarttar: «Adamnyń aıtqany bolmaıdy, Allanyń degeni bolady» deýshi edi. Buıyrsa, jazamyn. Al endi bul tarıhtyń kórkemsózben jazylǵan nusqasy da bolýǵa kerek. Tarıh baryp toqtaǵan jerdiń arjaǵyn, tylsym jaǵyn kórkem ádebıet kóre alady. Al endi bul saǵan amanat, Muhtar. Seniń ǵana qolyńnan keledi. Qazaqtyń basqa qalamgerlerin mansuqtamaımyn. Ǵabıt te, Sábıt te jazar. Al sen jazsań, jóni bólek bolar edi. Bul surapyl «Voına ı mırge» bergisiz ǵoı. 1812 jyly Reseıdi jaý shapty. Al 1932 jyly Qazaqstandy syrttan jaý shapqan joq. Ózimizdi ózimiz shaptyq. Munyń fılosofıalyq, áleýmettik astary basqa. Muny bizge Sholohov baryp jazyp bermeıdi. Muny sen jazasyń, Muhtar.

Áýezov basyn shaıqady.

— Turar aǵa-aı, aıtqanyńnyń bári altyndaı. Biraq biz Ezoptyń dáýirinen de qıyn dáýirde turmyz ǵoı. «Bas kespek bar, til kespek joq» degen maqaldyń dáýreni ótken.

— Ony bilemin ǵoı, — dep qarsylasty Rysqulov. — Biraq sen jaza ber, jaza ber. Zaman únemi osylaı bolmas. Stalın aıtady: sosıalızm aıaǵynan nyq turǵan kezde, sentralızmnen naǵyz demokratıanyń ózine kóshemiz deıdi. Sondyqtan udaıy qyspaq bola bermes. Sen jaz, Muhtar.

Aqyldy adamdar da qatelesedi. «Jańylmaıtyn jaq, súrinbeıtin tuıaq joq» degen qazaqtyń kóne grek fılosoftarynan nesi kem?! Rysqulov Stalınge áli senedi. Stalınniń tula boıyna zalymdyqpen túrpideı túk shyǵyp, qaýlap ósip, qalyńdap bara jatqanyn basqa bilmese de Rysqulov bilýi kerek qoı. Qansha aqyldy, suńǵyla bilimdi degenmen, qaıran qazaqtyń sengish ańqaýlyǵy atavızmdeı arylmaı, tabıǵatynda qalyp qalǵan.

Áýezov tyq-tyq jótelip, onysyn bildirmeıin dep jótkiringen bolyp, oramalmen aýzyn basyp, teris aınaldy.

Ózi naýqas, joldan aryp kelgen adamdy demaldyrmaı qınadym ba dep Rysqulov seziktendi. Biraq sony baıqap qalǵan Áýezov betin beri buryp, ezý tartyp:

— Bul tún — umytylmas tún boldy. Luqpan Hákim aıtqandaı, myń jasap qaldym, — dedi. — Adam balasy myń jyl jasaýshy ma edi, táıiri. Hakim ózi tektes oılylarmen áńgime-dúken ústinde ótkizgen árbir kúnin — bir jylǵa balaǵan ǵoı. Al násip bolsa, uly náýbet týraly da jazarmyn. Aıaýly Abaıymdy jazsam, armanym sol. O da qazaqtyń qatal taǵdyry, mol-mol qasıeti men sory týraly bolmaq, aǵa. Qazaqtardyń qanalýynyń bel ortasy.

— Talabyńa taýdyń ulylyǵyn bersin, Muhtar. Qazaq qanalýynyń kórkem epopeıasy kerek bizge! — dep Rysqulov shıryǵa tústi. — «Qazaqstan» týraly kitabyma materıal qarastyryp júrip, qolyma Álıhan Bókeıhanovtyń 1910 jyly Peterbýrgte shyqqan úlken bir jınaqqa engen «Qazaqtar» atty maqalasyna tap boldym. Sonda Bóıkeıhanov II Dýmanyń depýtaty Markov degenniń sózin keltiredi. Ol sózi «Tovarısh» deıtin basylymynda 1917 jyly jarıalanypty. Sonda depýtat Markov ne degen dep oılaısyń? Ony aýyzben aıtýdyń ózi sumdyq... — Rysqulov jazý ústeliniń tartpasynan bir qalyń kók dápterdi alyp, ary-beri aqtaryp: — Á, mine, taptym, — dedi. — Mine.

«Kırgızy (qazaqtar degeni) — potomkı ord Chıngısqana ı Tamerlana ı chto s nımı nýjno postýpat tak, kak postýpalı s krasnokojımı v Amerıke».

Rysqulov kók dápterdi tars degizip jaýyp, tartpaǵa qaıtadan laqtyryp jiberdi. Jańaǵy oqyǵan sumdyq sózge kók dápter kinálideı shıirip tastady.

— Kórdiń be, Muhtar, sonda sol Shyńǵysqan men Aqsaq Temirdiń so-o-noý zamandardaǵy soıqanyna bola, qazirgi qazaqtar sorlaý kerek! Al sondaı zalym oı ıeleriniń qazir joq ekenine kim kepil?

Rysqulov sol sabasyna túsip, myrs etip:

— Stalın oqta-tekte maǵan qaljyńdaǵan bolyp: «A, Túrkistannyń Shyńǵysqany», — deıtini bar. Ádepkide shyn qaljyńy shyǵar dep qalyp júrdim. Endi-endi oılasam, artynda zili bar ma deımin? Kóz aldynda bir adam shólden qatalap óleıin dep jatyr delik. Qasynda shelek toly sýy bar bir kisi otyr delik. Sonda álgi ol ústinde jatqan baıǵusqa bir jutym sý bermegeni qalaı? Qazaqstanǵa, qazaqtarǵa degen Stalın men Goloshekınniń áreketi de solaı ma... Sondyqtan Muhtar, bir týmaq bar, bir ólmek bar. Tirshilikte zulymdyqpen arpalysyp qal. Men endi soǵan basymdy tikken adammyn. Arty ne bolary — bir Táńirge aıan. Kóp sóılep, mazańdy aldym. Keshir. Endi qaıtyp mundaı bir juldyzy jarqyraǵan sátter orala ma, joq pa, qaıdan bileıin? Kelgenińe, sálem bergenińe raqmet. Qaıaýly kóńil bir jeńileıip qaldy. Al endi erteń... aý, erteń deımin, tań atyp qaldy ǵoı, búgin saǵan joldama jazdyramyn. Qyrymǵa. Kelistik qoı?

— Kelistik, — dep kúldi Áýezov.

Osylaısha, oırandy otyz ekinshi jyldyń qalyń bult qaptaǵan bir túninde, Eki Juldyz tań atqansha jarqyrap turdy.

«QAZAQSTANǴA QAITPAISYŃ!»

Stalınniń qabyldaýynda bolyp, onyń kabınetine kirý — arystannyń apanyna qarýsyz kirýmen birdeı. Qaıtadan tiri shyǵaryń, ıakı óli shyǵaryń neǵaıbil. Stalın ózi atyp tastamaıdy, árıne... Qolynda sheksiz bılik bolsa, qaharynan barlyq pende qaltyrap tursa, sodan lázzat alatyn qasıet tırandarǵa tán.

Rysqulov sońǵy kezde Stalınniń qabyldaýyna jıi keletin boldy. Buǵan jaltyr bas, laı kóz kómekshi tańǵalatyn sıaqty. Stalınniń oń qoly men sol qoly ispetti Molotov pen Kaganovıchtiń ózderi sırek keletin kabınetke Rysqulovtyń qaıta-qaıta kelýi kezekshige jumbaq. Stalın oǵan:

— Rysqulovty shaqyr, — deıdi. Ol tapsyrmany oryndaıdy. Al Stalın men Rysqulov ne týraly sóılesedi, — ol jaǵy belgisiz. Rysqulov kirgende de, shyqqanda da syr bermeıdi. Bir nárse anyq: ne Rysqulov joǵarylaıdy, ne joıylady. Kómekshi osylaı oılaıdy.

Al Rysqulov úshin bul kómekshiniń tusynan ótý — tozaqqa barar joldaǵy Serberdiń tusynan ótýmen birdeı. Ańyzda, dinı mıfologıada sondaı bir tóbet bar. Óte qorqynyshty.

Bul joly da Rysqulovqa laı kózben suqtana qarap, kózi kóz emes, rentgen shamyndaı bozaryp, kelýshiniń ústi-basyn tintkilep shyqty. Joq, ol qaltańdy, qoıny-qonshyńdy aqtarmaıdy. Óıtse tym turpaıy bolar edi. Bul kózben tintedi. Kózinde óńmenińnen ótetin bir sıqyr bar. Amalsyz aza boıyń qaza turady. Eger shynnan aram oıly bolsań, eger shynnan Stalınge qaskóılikpen bara jatsań, bul Serber seniń ol pıǵylyńdy birden bilip qoıatyn sıaqty.

Kezekshi Rysqulovqa taqyr basyn sál ıip, mıyǵynda zárli jymıyspen kabınet jaqty nusqady. Stalın kórindi. Alasynyń ózi asqaqtap kórinetini ǵajap. Munda da ózekti pende túsine bermes bir qudiret bar...

Rysqulov dindar bolmasa da ishinen: «Iá, arýaq, — dedi, — qorlyqtan, zorlyqtan, qatygezdik pen qaıyrymsyzdyqtan qyrylǵan mıllıon qazaqtyń arýaǵy qoldaı gór!» — dedi. Solaı oılasań, ol arýaqtar bar ma, joq pa, qoldaı ma, qoldamaı ma, oǵan kózi jetip jatqan eshkim joq, biraq kóńilge demeý, ıaǵnı ózińdi rýhtandyrǵandaısyń. Mynandaı sátte, áıteýir, ajdaha kórgen kójekteı buqpaısyń, tizeń de qaltyramaıdy. Rýhyń, jigeriń berik bolsa, arýaq qoldaǵany sol shyǵar.

Qudaı ońdaǵanda, Stalın murtynan búlk-búlk kúlip, baıaǵysha:

— A-a-a, Túrkistannyń Shyńǵysqany, kel! — dedi.

O da pende bolyp ázildegisi, kóńil kótergisi keletin shyǵar... Álde ózinen álsizdi ájýalap, mysqyldap, sodan jany raqat tabatyn shyǵar, kim biledi? Shyńǵysqannyń rólinde ózi bolǵysy kelse de, ony nege Rysqulovqa qıatyny belgisiz?

— Sen, baıqaımyn, tym júdep kettiń, — dedi Stalın Rysqulovqa tiktep qarap. — Túnimen uıqy betin kórmeı, kirpik ilmeı shyqqan sıaqtysyń. Nemene, aýyryp júrgen joqsyn ba?

— Joq, joldas Stalın, denim cay...

— A-a-a, denin cay bolǵany jaqsy, — dep burylyp ketip, qara trýbkaǵa «Altyn jibekti» shıratyp sala bastady.

«Osynyń kóripkeli bar shyǵar, — dedi ishinen Rysqulov. — Meniń túnimen uıyqtamaǵanymdy qaıdan bilip qoıdy? Álde túrim tym usqynsyz ba? Túnimen Muhtar ekeýmizdiń ne týraly áńgimeleskenimizdi bilip qoısa ǵoı...»

Biraq Stalın Rysqulovtyń túni boıy bolashaq uly jazýshymen birge otyrǵanyn bilmeıdi. Múmkin, budan bylaı Rysqulovtyń úıi ańdýǵa alynar, onyń úıine kim kelip, kim ketkeni esepshotqa salynar. Al dál qazir Rysqulov úıindegi «kolhozdyń» esebinen, túr-túsinen OGPÝ-din eń ysqaıaq agentiniń ózi de jańylysyp qalar edi. Árıne, keshe ǵana túrmeden shyqqan «Alashtyń» adamy jan-jaqqa burylmaı, tikeleı Rysqulovqa jolyqqany OGPÝ-diń nazarynda bolýy ábden yqtımal. Biraq «Eldiń ıesi, báriniń táńirisi bar» degen.

— Bilemin, — dedi kenet Stalın buǵan qyryn qarap turyp. Sóıtti de ar jaǵyn aıtpaı turyp aldy.

«Neni biledi? — dep Rysqulov ishteı seskenip qaldy.

— Qasqyr ormanǵa qarap ulyǵanyn qoımaıdy. Sen de sondaısyń. Qazaqstan degen qaıǵydan qanyń qaraıyp, túsiń buzylyp, semip bara jatyrsyń. — Osyny aıtyp Stalın betin beri burdy.

— Onyńyz ras, joldas Stalın.

— Ras bolsa, bul isti saǵyzdaı soza bermeı, bir jaǵyna shyǵaraıyq. Goloshekındi keri shaqyramyz. Segiz jyldaı otyrǵan eken, jeter endi.

Rysqulovtyń óńine qan júgireıin dedi, biraq birden elpeńdeı qoıǵan joq.

— Jalǵyz Goloshekınniń ketýimen másele sheshilmeıdi ǵoı, joldas Stalın.

Stalın Rysqulovqa yzbarlana bir qarady da, burylyp ketti. Jaqtyrmaı qaldy.

— Bilemin.

— Bilseńiz, tezirek járdem berińiz.

— Sonda neden bastaımyz?

Rysqulov: «Hatta bári jazýly ǵoı!» — dep mynanyń samarqaýlyǵyna qorynsa da sabyr saqtady.

— Eń aldymen tezdetip tamaq taýyp bereıik.

— Odan keıin?

— Ashtardyń jan-jaqqa bosyp jatqanyn toqtataıyq.

— Odan keıin?

— Qytaı aýyp ketkenderdi keri qaıtaraıyq. Olarǵa jaǵdaı jasaıyq.

— Taǵy da?

— Qazaqstanda 1932 jyldyń basynda qyryq mıllıon mal bar edi. Sodan qazir nebári bes-aq mıllıon qaldy.

— Nemene, sonda ózimiz de buzaýlaımyz ba? Taban astynda qalaı kóbeıtemiz?

— Kolhozdyń malyn memleketke etke tapsyrýdy biraz jylǵa toqtata turaıyq. Jeke menshik sektorda maldy kóbirek ustaýǵa ruqsat bereıik.

Stalın:

— Stop! — dedi. — Sonda qalaı, kýlak pen baılardy qaıtadan qalpyna keltirý kerek pe?

— Joq, — dedi Rysqulov. — Kýlak pen baı kisi eńbegin qanaýshylar. Al tuldyry joq qý kedeı, eki-úsh bas sıyr, on shaqty qoı ustasa, odan baı shyǵa qoımaıdy. Artyq bas malyn memleketke ótkizedi. Ol paıda, joldas Stalın.

— Taǵy da?

— Qazaqstanda tym bolmasa, tuqymdyq qor da joq. Kóktem bolsa taıaý. Egis bastalady. Soǵan deıin Qazaqstanǵa memlekettik qordan tuqym bosatylsyn. Áıtpese, halyq ashtyqtan aryla almaıdy.

— Taǵy da.

— Ózińiz bilesiz, joldas Stalın, myńdaǵan qazaq respýblıkadan tysqary oblystarǵa aýyp ketti. Ózbekstanǵa, Túrikmenstanǵa, Qyrǵyzstanǵa, Tájikstanǵa deıin... Al RSFSR-diń kóptegen oblystarynda da talaı qazaqtar qańǵyp júr. İshki Reseı, Astrahan, Orynbor, Chelábi, Qorǵan, Tómen, Omby, Taýly Altaı, Kemer, taǵy basqa jerlerde... Solardyń bárin birden qaıtaryp alý qıyn ǵoı. Olarǵa jergilikti basshylyq jaǵdaı jasap, jumys taýyp bersin. Endi olardyń kóbi órt shalǵan Qazaqstanǵa qaıtpaı, múlde qalyp ta qoıar. Qaıǵyly, árıne.

— Hege qaıǵyly? Jaýdyń jeri emes qoı. Bári — KSRO!

— Onyńyz ras, joldas Stalın. Biraq týǵan topyraqtan ajyraǵan qazaq — túp tamyrynan ajyraǵan qazaq. Ol shashyrap ketken soń, eń aldymen tilinen aırylady. Óıtkeni sonoý Tómenge ketken qazaqtarǵa sol jerden qazaqsha mektep ashyp bermeıdi ǵoı. Ol qazaq endi óz salt-sanasynan, ádet-ǵurpynan, tól mádenıetinen aırylady. Sonda ne bolady?

— Internasıonalıs bolady, — dedi Stalın bul teorıasyna masattanǵandaı, trýbkasyn joǵary shoshaıta kóterip. — KSRO-ny mekendegen halyqtar bir kezde bir-aq tilde sóıleýge tıis. Kele-kele dúnıe júzindegi barlyq halyqtar da bir-aq tilde sóıleıtin bolady. Dıalektıka zańy solaı!

Rysqulov Stalınmen aıtysqa zaýqy shappady. Óz aıtqanyn quptatyp daǵdylanǵan, patshalyq dıktattyń dámin alǵan asqaq adam qazir talas kótermeıdi. Onymen sóz talastyram dep isti nasyrǵa shaptyrǵannan ne paıda? Mundaıda, arýaǵyńnan aınalyp keteıin, Qojanasyrdyń aqylyna júgingen jón. Baıaǵyda Stalın sıaqty bir han Qojanasyrdy shaqyrtyp alyp:

— Al, Qojeke, esegińe bes jyldyń ishinde oqý úıret. Bes jyldyń ishinde esegiń kitap oqı almasa, basyń kesiledi! — depti.

— Qup bolady, han ıem, — dep Qojanasyr qol qýsyra qalypty.

Han aldynan bylaı shyǵa bergende, álgi áńgimeni estigender Qojekeńe:

— Esińiz durys pa ózi! Kelise salǵanyńyz qalaı? Aý, esek bes jyl turmaq, myń jylda da oqý úırenbeıdi ǵoı! — depti deıdi.

— E-e, — dep kúledi Qojekem qýtyńdap. — Bes jylda ne han óledi, ne men ólemin, ıá bolmasa esegim óledi.

Rysqulov Stalınniń myna zorlyǵyna ishi qazandaı qaınap, shydaı almaı daý aıtqysy kelse de, ózin-ózin tyıyp tastady.

— Taǵy da! — dep Stalın óktem ún qatty.

— Taǵy da bolǵanda bylaı, joldas Stalın. Qazaqstanda taıaý arada halyq sanaǵy ótkizilsin.

— Nesi bar, ótkizsek — ótkizeıik. Odaq kóleminde ótkizeıik. — Stalın asyǵystyq jasamadym ba degendeı, óz sózine ózi oılanyp qaldy. Sanaq madaqtarlyq bolmas. Óıtkeni ashtyqtan azaıǵan jalǵyz qazaqtar emes, Ýkraına, Reseıdiń keıbir oblystary... Stalın sál tunjyrap turdy da:

— Já, sonymen Goloshekın ketedi, — dep áńgimeniń betin buryp áketti. — Onyń ornyna kim laıyq?

Osyny aıtyp, Rysqulovqa kózin syǵyraıta qarady. Kózin syǵyraıtqany — synaǵany. Bul orynnan Rysqulovtyń dámesi bar ma dep oılaıdy? Rysqulov Qazaqstandy basqarýǵa jarap jatyr. Biraq aýzy kúıgen úrlep ishedi. Bir kezde Túrkistandy basqaryp, teńdik talap etip, teń tereze talap etip, Ortalyqty áýre-sarsańǵa salǵan. Ortalyqtan barǵan Túrkkomıssıamen aıtysyp, tas-talqan shataq shyǵaryp, qatty týlaǵan. Ol umytylmaıdy.

— Buryn ǵoı, joldas Stalın, jergilikti kadr ósip-jetilgen joq dep keldik. Endi tańdaýǵa tatıtyn qazaq qaıratkerleri bar, — dedi Rysqulov.

— Ózińdi esepteme, — dedi Stalın. — Áńgimeniń basyn ashyp alaıyq. Sen Odaqqa kereksiń. KSRO — kóp ultty memleket. Ortalyqta ult ókilderi otyrǵany — bizdiń kadr máselesindegi ustanǵan saıasatymyz, ı-á-á.. Qazaqstanǵa ázir qaıtpaısyń. Sonda kimder bar?

Rysqulovtyń kóńili pástenip, qulazyńqyrap qaldy. Biraq «Qaraqustyń kóleńkesinen» aıyǵatyny boıyna qýat bergendeı, syr bildirmeı, jaıdary únmen:

— Nyǵmet Nurmaqov, — dedi. — Kóp jyldan beri Ortalyqta otyr. Úlken mektepten ótti. Jigerli qaıratker. Bura tartyp búldireri joq.

— Núrma-a-akov, — dep sozalańdatty Stalın. — Ana Joǵarǵy Keńeste, Kalınınniń qasynda otyrǵan Núrmakov qoı?

— Iá.

— Ol jóninde anekdot bir áńgime estip edim. Sen de biletin shyǵarsyń. Goloshekın Núrmakovpen kelise almaı, Qazaqstan Sovnarkomy tóraǵalyǵynan bosattyryp, ornyna Oraz Isaevty tańdady ǵoı. Isaev isti qabyldaýǵa barǵanda, Núrmakov:

— A, aqsaq, kel, — depti deıdi. Sirá, Isaev syltyp basatyn bolýy kerek, ıá. Sonda Isaev:

— Meniń aıaǵymnyń aqsaq ekeni ras, al sen, Núrmakov, saıası aqsaq adamsyń, — depti deıdi. Ras pa?

— Múmkin.

— Múmkin bolsa, sol sózdiń jany bar. Ras, Máskeýde shyńdalǵan shyǵar. Biraq ol Isaevpen qalaı jumys istese alady? Jańylmasam, senderde ǵoı deımin: «Eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syımaıdy» deıtin. Núrmakovqa bola, Isaevty qurbandyqqa shala almaımyz.

— Olardyń bastaryn bir qazanǵa salyp pisirýdiń qajeti joq, joldas Stalın, olardyń basy pisip bolǵan. Balańdyq aýrýdan arylǵan. Ekeýi birlesip jumys istese alady.

— Bilmeımin. Óte kúmándanamyn, — dep Stalın semip qalǵan aýrý qolyn bulǵań etkizdi. — Senderde, qazaqtarda, rý deı me, júz deı me, bir aýrý bar ǵoı, áıteýir. Kózińe maqtaǵanym emes, bizdiń eýropalyq komýnıser Túrkistan men Qazaqstan qaıratkerleriniń ishinen seni erekshe ataıdy, ıá... Biraq sóıtken seniń ózińdi de óz aǵaıyndaryń syıdyrmady ǵoı! «Hodjanovshına», «Ryskýlovshına», «Mendeshevshına», «Seıfýllınshına», taǵy qandaı «shınalar» bar? Osynyń bári sol rý talasy... Bul aýrý senderge sútpen kirgen, súıekpen ketedi.

Rysqulov ishteı pushaıman bolyp, ózegi órtendi. «Aı, qaıran qazekem, aqyry myna Stalınge de tabalattyń-aý», — dep kúıindi.

— Sondyqtan, — dedi Stalın endi buǵalyq tastap, qylqyndyryp, — Qazaqstanǵa qalys adam kerek. Qazaqtardaǵy barlyq rýlardan, barlyq júzderden tysqary turatyn, eshbir rýǵa, eshbir júzge búıregi burmaıtyn, qara qyldy qaq jaratyn ádil adam kerek. Durys pa, Rıskúlov?

— Durys qoı, — dep qınaldy Rysqulov. — Biraq...

— Ne «biraq»?

— Qazaq respýblıkasy qurylǵaly on eki jyldan asyp barady. Osy ýaqytqa deıin respýblıka partıa uıymyn birde-bir qazaq basqarǵan emes. Bul ult úshin úlken namys. Basqalar bizge óz ólkelik komıtetin basqarýǵa jaraıtyn bir ul týdyrmaǵan neǵylǵan halyq dep biri kúlip, biri tabalaıdy. Onyń ústine...

Stalın shatynaı bastady. Shydamsyzdanyp:

— Iá, onyń ústine, — dedi.

— Onyń ústine alystan kelgen kisi jergilikti halyqtyń tilin bilmeıdi, ulttyń psıhologıasyn, ádet-ǵurpyn, turmys-saltyn bilmeıdi. Sóıtip, orasan qatelikke urynady. Ony myna Goloshekınnen kórip, kózimiz jetti ǵoı. Goloshekın segiz jyldyń ishinde qazaqsha segiz sóz úırengen joq. Úndistandy bıleýge taǵaıyndalǵan Anglıanyń gýbernatory da bir, Goloshekın de bir. Bir aıyrmashylyq — Anglıanyń gýbernatory Úndistannyń halqyn jasandy ashtyqqa uryndyryp, jartysyn qyryp tastaǵan joq.

Iá-á, Rysqulov tym-tym alysqa ketip qaldy. Munsha ashyq ketpeýi kerek edi. Biraq bardy aıtyp, batyl sóıleıtin qý aýyz bul jerde de aýyzdyqqa boı bermeı, aryndap ketti.

Sonoý jıyrmasynshy jyldyń ózinde Frýnze, Kýıbyshevter Máskeýge, Ortalyq Komıtetke talaı eskertti: Rysqulov eren qaıratker, biraq minezi birbetkeı dep. Sonysynan basyna taıaq ta tıdi, tyıylatyn ýaqyty da boldy. Biraq qalaı aryndap ketkenin keıde ózi de baıqamaı qalatyn shyǵar? «Uıada ne kórseń, ushqanda sony alasyń» degen ǵoı. Taý-SHilmembettiń aqsaqaly Ahat qarıa inisi Rysqulǵa udaıy:

— Kúshtimen kúrespe, ulyqpen tirespe, — dep aıtyp otyratyn. Sonda tordaǵy jolbarystaı shıyrshyq atqan inisi Rysqul azýyn qaırap, shyqshyty bultyńdap:

— Shalqaıǵanǵa — shalqaı, paıǵambardyń uly emes. Eńkeıgenge — eńkeı, ákeńnen qalǵan qul emes! — dep shapshıtyn. Rysqul muny aıtyp qana qoımaı, is júzine de asyrdy. Kúshtilermen kúresti, myqtylarmen tiresti. Bir bolystyń betine túkirdi, bir bolysty atyp óltirdi. Aqyry aıdalyp ketti. Myna Rysqulov sony kórip ósken. Shyndyq úshin jany shyńǵyratyn qasıet bala kezden jabysqan. Ákeden oǵan muraǵa baılyq qalǵan joq, ákeden mıras bolyp, tek rýhy ǵana qaldy. Rysqul rýhy, jigeri sharbolattaı berik kisi edi.

Stalınniń sarǵysh kózi totıaıyn sepkendeı jasyldanyp, Rysqulovqa uzaq qarady.

— Seniń ashynatyn jóniń bar, — dedi kútpegen jerden. — Aıtalyq Grýzıany baryp bir qazaq basqaryp otyrsa, oǵan grýzınder qalaı qarar edi? Logıkań oryndy. Biraq kim biledi, adamyna da baılanysty shyǵar. Tarıhta ondaı mysal az emes. Aıtalyq, seniń arǵy babań qypshaq Beıbarys Egıpetti bıledi ǵoı. Jáne qalaı bıledi?! Taǵy bir babań Babyr Úndistandy bıledi. Jáne qalaı bıledi?! Jalaıyrlar Irandy júz jyl basqardy. Iá-á. Ol tarıh. Ol ótken tarıh...

Rysqulov Stalınniń aqylynyń alǵyrlyǵyna tánti. Troskıı Stalındi shalasaýatty dep kúlip, mensinbeı keldi. Stalın dinı semınarıanyń ózin bitirmeı shyǵyp ketken. Sonda bul osynshama bilimdi qaıda júrip jınaǵan?

— Sol ótken tarıhqa oqtyn-oqtyn kóz tastap, asylyn alyp, sasyǵyn sadaqa tastaý ábden paıdaly, — dedi Rysqulov, — Siz aıtqan Beıbarys Egıpetke orasan paıda keltirgen qaıratker. Egıpet qana emes, búkil Taıaý Shyǵysty «krestaǵýshy» degenderdiń qyrǵynynan saqtap qalǵan orasan tulǵa. Ol ózi basqarǵan eldi qyrǵan joq, qaıta qyrǵynnan qorǵap qaldy. Al Babyr bolsa, artynda máńgi ólmes mádenı, tarıhı muralar qaldyrdy. Jalaıyrlar mońǵoldardyń shapqynshylyǵynan qalǵan basqynshylar. Olardyń Iranǵa ne jaqsylyq istegenin men bilmeımin.

— Mine-mine, Rysqulov, óte durys aıttyń, — dep Stalın qýanyp qalǵan sıaqty. — Senimen aıtysýdyń ózi árqashan paıdaly. Áıtpese, men senimen osynshama ýaqyt aldyryp, sóz talastyrmas edim. Demek Qazaqstanǵa biz Qazaqstannyń qazaqtardyń janyn túsinetin, jaqsylyq jasaıtyn adam jiberemiz.

Stalın trýbkaly qolyn bezep, sarǵysh tisterin kórsete kúlip, semik qolymen murtyn sıpap qoıdy. Onyń osy kúlkisi men bolmashy qımylynyń ózi, Rysqulovtyń jolyn býyp tastaǵandaı boldy. Rysqulov Qazaqstandy basqarýǵa jaraıtyn qazaq azamattary az emes: Nyǵmet Nurmaqov, Názir Tórequlov bar, Sultanbek Hodjanov bar, Sanjar Asfandıarov, Oraz Jandosov, Jalaý Myńbaev, Ábilqaıyr Dosov, taǵysyn taǵylar tolyp jatyr dep taǵy tirespekshi edi, Stalınniń myna mekirene kúlip, murtyn sıpaǵany sońǵy tujyrymdaı kórindi. Endigi ereges sózdiń bári — bos sóz bolmaq. Rysqulovtyń bul oıyn sezip qalǵandaı, Stalın:

— Al qazaq joldastar rýshyldyqtyń, jikshildiktiń qanshalyq zıandy ekenin áli de bolsa túsinsin. Bálkim, basqa ult ókili basqara bergenine namystanyp, bastary biriger. Rýshyldyq, jikshildik aýrýdan aıyǵar. Áne, sonda respýblıkany qazaq basqarsyn, — dedi.

Ol zaman qashan kelmek? Júzge bólingenine júzdegen jyldar boldy. Bólingendi bóri jeıdi. Jep kele jatyr. Úsh júzdiń handary úsh jaqqa tartyp, aqyrynda árkimnen taıaq jedi. Qalmaqqa qarsy soǵysta ǵana bastary birikkendeı edi, keıin qaıta ydyrady. Bastary birigý úshin taǵy da «Ańyraqaı» kerek pe? Ańyraı-ańyraı bolǵan joq pa?

— Sen rıza bolmaı qaldyń-aý, Túrar, — dedi Stalın Rysqulovtyń tunjyr túrin baıqap, — qazaqtardy ashtyqtan qutqar dediń, jaraıdy, qutqaramyz. Esińde bolsyn, Keńes Odaǵynda qazir artylyp jatqan astyq joq. Sonda da bolsa, Qazaqstan úshin qarastyramyz. Álgi aıtqan usynys-talaptaryńdy iske asyramyz. Goloshekındi ketiremiz. Endi ne kerek? Qanaǵat qaıda?

— Raqmet, Iosıf Vıssarıonovıch, — dedi Rysqulov rıza ekeniniń belgisi retinde «joldas Stalın» dep qatyp qalmaı. — Bárine raqmet. Tek Goloshekındi Goloshekınmen almastyrmasańyz boldy.

— Áne, rıza emessiń, — dep Stalın qos qolyn jaıdy. — Rıza emessiń, taýfıqsyz.

Rysqulovtyń kómeıine talaı sózder keptelip kelip-aq tur, biraq beti beri qaraǵan isti búldirip alamyn ba dep tilin tistedi.

— Raqmet taǵy da, — dedi. — Tek Saıası Búro sheshimi tezirek shyǵyp, tezirek iske assa eken.

Stalın myrs etti.

— Saıası Búro-o-o, — dep telefonǵa qolyn sozdy. Knopkany basyp qaldy.

— Joldas Molotov!

Ar jaqtan daýys:

— Tyńdap turmyn, joldas Stalın, — dep elpeń etti.

— Rysqulovtyń usynystaryn negizge alyp, sheshim daıyndańyz... Tez arada.

— Maqul, joldas Stalın.

— Búginnen bastap iske asyrylsyn.

— Qup bolady, joldas Stalın.

— Goloshekındi Máskeýge shaqyryńyz.

— Komandırovkaǵa ma?

— Joq! Múlde!

Stalın tutqany qondyrǵysyna sart degizip salyp qoıyp, Rysqulovqa qarady.

— Mine, Saıası Búro sheshimi!

«Saıası Búro degen — men, sony da bilmediń be?» — degendeı kústánalaı sóıledi.

Rysqulov bilmestigine opynǵandaı:

— Keshirińiz, joldas Stalın, — dep kúmiljidi. Stalınniń ımperator ekenin umytyp ketkenine renjip, ózin-ózi kinálap, daýsy búlinip shyqty.

Áńgimeles seriginiń oıyn oqyp qoıatyn kóripkeldigi bar Stalın:

— Saıası Búro májilisin shaqyryp, seniń usynystaryńdy jan-jaqty talqylap, sarapqa, daýysqa salyp jatqanǵa qansha ýaqyt kerek? Asyqtyrǵan, yshqyna tyqyrshyp turǵan óziń emessiń be, Rıskúlov?! — dedi.

— Iá, ıá, — dep Rysqulov qostaǵan boldy. Biraq oıy múlde alysqa adasyp ketkendeı edi. «Demokratıa, Ádilet, Azattyq» degen aýyldardy izdep adasqandaı. Qazaqstan — RSFSR quramynda egemendi, avtonomıaly respýblıka. Biraq ózin-ózi basqara almaıdy. Tipti onyń taǵdyryn RSFSR úkimeti de sheshe almaıdy. RSFSR-diń bir bastyǵy Rysqulov. Ne keledi qolynan? Bárin Ortalyq sheshedi. Ortalyq úshin Saıası Búro sheshedi. Saıası Búro úshin Stalın sheshedi. Aınalyp kelgende — bir-aq adam! Ol qudiret. Sol qudiretin jańa ǵana kórsetti. Telefonnyń bir knopkasyn basyp qalýy muń. Bir knopka — mıllıondardyń taǵdyry. Mıllıondardyń taǵdyryn túımedeı ǵana bir knopkaǵa baǵyndyrǵan Stalın uly emegende kim uly?! Osy úshin ǵana «Jasasyn Stalın!» — dep óńeshiń úzilip ketkenshe aıqaılaýǵa ábden bolady.

— Jasasyn joldas Stalın! — dep aıqaılap jiberdi kenet Rysqulov qolyn kóterip.

Stalın tańǵalyp, Rysqulovqa sostıa qarady.

— Uly Stalın máńgi jasasyn! — dedi Rysqulov jer qaıysqan halyqtyń aldynda minberden aıqaılaǵandaı aıqaılap.

— Túrar, ne boldy saǵan?! — dep Stalın sasty.

Rysqulov endi kimniń aldynda turǵanyn umytqan sıaqty.

Uly Stalınniń:

— Ne boldy? — degenin de estimeıtin sıaqty.

— Halyqtardyń uly kósemi Stalın joldas myń jasasyn! — dedi Rysqulov Stalın kabınetiniń sary shilterli terezesinen búkil álemge jar salyp.

Bul daýysqa elirip, ekpindeı basyp jaltyrbas kómekshi kirip keldi. Stalınge qastandyq boldy ma dep záresi joq.

Jaltyrbas kómekshini kórgende ǵana Rysqulov esin lezde jıyp, Stalın men kómekshige kezek-kezek qarap:

— Keshirińizder, — dedi.

— Ártis, — dep kúlip jiberdi Stalın.

— Bárimiz de ártispiz, joldas Stalın. Dúnıe — úlken sahna. Biz sol sahnada júrgen ártistermiz.

— Endeshe, bul komedıany osymen doǵaraıyq. Sen tıtyqtaǵan sıaqtysyń. Demal.

— Bul komedıa emes, tragedıa, joldas Stalın. Siz ben biz bul tragedıada basty rólderdi atqardyq.

— Ný, múlde tragedıa deýge kelmes. Jaraıdy, tragıkomedıa desek qalaı bolady? — dedi Stalın.

— Ádettegideı siz árdaıym danyshpansyz, joldas Stalın. Sizdiki durys: tragıkomedıa!

— Endeshe, sol tragıkomedıa aıaqtaldy.

— Joq, — dep ózeýredi Rysqulov des bermeı. — Tragıkomedıanyń birinshi bólimi osymen bitti. Áli jalǵasy bar!

(Tórtinshi kitaptyń sońy)

---