InfoHub Logo

Buryn qulaq estip, kóz kórmegen bul ólim búkil Parıjdi dúr silkindirdi, birsypyra kýálerden jaýap alyndy, áıtse de ázirge qupıanyń syryn ashatyn eshteńe tabyla qoıǵan joq. Azdy-kópti máni bar degen jaýaptar tómende keltirilip otyr:

Polına Dúbýr, kir jýatyn áıel, ol óziniń bergen jaýabynda qaza tapqan kempirdi úsh jyldan beri biletinin, kirin jýyp júrgenin aıtady. Keıýana, shamasy qyzymen tatý-tátti tursa kerek. Tıesili aqysyn ýaqtyly tólep otyrǵan. Olardyń tirshilik-áreketi, qarjy-qarajaty jóninde eshteńe aıta almaıdy. Madam L" Espane balger bolar, sonymen kún kórip júrgen bolar dep oılaıdy. Onyń aqshasy bar degen qaýesetti de estigen kórinedi. Kir kıim-keshekti alýǵa nemese ony jýǵan soń ákep berýge kelgen kezderinde kýáger bul úıden bóten adamdy eshqashan kórgen emes. Olardyń úı qyzmetshisin ustamaǵanyn anyq biledi. Ol bilgende tek besinshi qabattaǵy bólmeler ǵana mebeldi bolsa kerek.

Per Moro, temeki dúkeniniń ıesi, bergen jaýabynda madam L" Espanege tórt jyl boıy shaǵyn qorapqa salynǵan murynǵa ıiskeıtin jáne shegetin temeki satyp kelgenin atap kórsetti. Onyń ózi osy arada týyp ósken, osy jerdiń baıyrǵy turǵyny. Ózderi qazaǵa ushyraǵan osy úıge qarıa qyzymen munan alty jyl buryn kóship kelgen eken. Oǵan deıin bul úıde joǵarǵy bólmelerin páterge ótkizetin bir zerger turǵan. Úıdiń ıesi madam L" Espane. Bólmeni bóten bireýlerge ótkizetin pátershiden ábden mezi bolǵan kempir, ózi joǵarǵy qabatqa kóship kirip alady da bos bólmelerin jaldaýdan úzildi-kesildi bas tartady. Qartaıǵanda qaıta bala bolsa kerek. Osy jyldar ishinde kýáger onyń qyzyn bes-alty márte ǵana kóripti. Ekeýi de jurttan oqshaý ómir súredi, uzyn qulaqtyń aıtýyna qaraǵanda olardyń aqshasy bolsa kerek. Madam L bal ashyp kásip qylady degen qaýeset te shyǵyp júredi, biraq oqta-tekte qaraýyldan basqa bul úıge bir de bireýdiń kirip-shyqqanyn áste kórgen emes, áıtse de segiz-on márte dáriger kelip ketkeni bar.

Ózge kórshileri de negizinen osyny aıtady. Marqumdardyń úıine álde bireýlerdiń kelip ketkenin eshkim eshqashan baıqaǵan emes. Bir jerde olardyń dos-jarandary, álde týǵan-týysqandary bar ma,— ony da eshkim bilmeıdi. Kóshe bettegi terezeniń perdesi sırek ashylatyn, besinshi qabattaǵy úlken bólmeden basqa bólmelerdiń aýla jaqtaǵy terezeleri túgel syrtynan shegelenip tastalǵan. Úı áli myqty, anaý aıtqan eski emes.

Izıdor Múze, jandarm, jaýabynda ózin tańǵy saǵat úshterdiń shamasynda shaqyryp kelgenin aıtady. Úıdiń aldy topyrlaǵan adam, jıyrma-otyz kisi esikpen álek bolyp jatyr. Qulypty súımenmen emes, naızamen syndyrǵan da sonyń ózi. Esik qaýsyrmaly, joǵarǵy jaǵynan da, tómengi jaǵynan da ilinbegen eken, op-ońaı ashylady. Esikti ashqanda shyńǵyrǵan ashshy daýys estilip jatady da, esik ashylǵan kezde ol kenet tyıyla qalady. Shyńǵyrǵanda (bireý me, ekeý me, aıyryp bolmaıdy) jan ushyrady, onyń ózi úzdik-úzdik shyqqan barqyraǵan daýys emes, kádimgi jan túrshigetin zarly da ashshy daýys. Kýáger joǵaryǵa jurttan buryn kóterilgen. Ekinshi qabatqa jetkende kerildesip, qatty ursysyp jatqan ekeýdiń ashýly daýysyn estıdi,— bireýiniń daýysy gújildegen, ekinshisiniń daýysy shyryldaǵan, daýysy birtúrli, erekshe bolyn estildi. Alǵashqysynyń keıbir sózin uǵypty. Ol — fransýz kórinedi. Joq, áıel bolýy múlde múmkin emes. Ol «qarǵys atqyr», «saıtan» degen sózderdi aıqyn esitedi, shyryldaǵan daýyspen sóılegen sheteldikke uqsaıdy. Erkek pe, áıel me, aıyryp bolmaıdy. Ne aıtqanyń da túsinbeısiń, biraq, shamasy, ıspan tilinde sóılese kerek. Bólme men ólikter jóninde kýá, bizdiń keshegi habarlaǵanymyzǵa eshqandaı jańalyq qosa alǵan joq.

Anrı Dúval, kórshi, kásibi — zerger, ol da óz jaýabynda úıge alǵashqy toppen birge kirgenin aıtady. Jalpy Múzeniń bergen jaýabyna tolyq qosylady. Jeti qarańǵy tún ekenine qaramastan aǵylyp kelip jatqan qalyń tobyrdy ishke jibermeý úshin úıge kirgen boıda olar basqyshqa barar esikti tas qyp jaýyn alady. Shyryldaǵan ashshy daýys, kýániń aıtýyna qaraǵanda ıtalándyqtyń daýysy bolýǵa tıis. Fransýz emestigine kúmándanbaıdy. Daýysyna qarap, árıne erkek dep kesip aıta almaıdy. Áıel bolýy da yqtımal. Italánsha bilmeıdi, sózin uǵa almapty, biraq sóz syńaıyna qarap, ıtalándyq bolar-aý dep joramaldaıdy. Madam L-men, onyń qyzymen tanys. Ekeýimen de talaı márte áńgimelesken. Olardyń ekeýiniń de daýysy ondaı jińishke emes ekenine esh kúmáni joq.

Odengeımer, restoran ıesi. Kýá jaýap berýge ózi tilek bildirdi. Fransýzsha til bilmeıdi, tilmash arqyly jaýap alyndy. Amsterdamda týyp-ósken. İshten shyńǵyrǵan daýys shyǵyp jatqan kezde ol úıdiń janynan ótedi. Kópke deıin, birneshe, tipti on mınýttaı shyńǵyrady. Shyńǵyrǵanda daýysyn sozy, tula boıy jan dúnıeń túrshigetindeı etip qatty baqyrady. Úıge alǵashqylardyń biri bolyp kirgen. Bir ǵana nárse — shyryldaǵan daýystyń erkektiń, onyń ishinde fransýzdyń daýysy ekendigine kúmándanbaıtyndyǵy bolmasa, aldyńda berilgen jaýapta aıtylǵandardyń bárin qostaıdy. Joq, sózderin uǵa almaǵan, álde ashýlanǵandyqtan ba, álde úreılengendikten be, asyǵyp-aptyǵyp bar daýysymen jyldam-jyldam sóıleıdi. Daýys — qatqyl, ıá, jylaıman deýden góri qatqyl deý oryndy bolar. Joq, ony jylaıman dep aıta almaısyń. Barlyqqan daýys únemi «qarǵys atqyr», «saıtan» deı beredi, bir márte «O, qudaıym-aı!» deıdi.

Júl Mıno, bankır, Deloren kóshesindegi «Mıno men balalary» fırmasy. Ol — Mınolardyń úlkeni. Madam L" Espaneniń azdy-kópti qarjysy bar bolatyn. Sonaý bir jyly kóktemde (segiz jyl buryn) jesir áıel onyń bankisine aqshasyn salyp, esep ashty. Jıi-jıi tam-tumdap aqsha salyp turdy. Chek jazyp bergen emes, biraq ólerinen úsh kún buryn ózi kelip esebinde jatqan aqshadan tórt myń frank jazdyryp aldy. Aqsha altynmen tólengen jáne ony keńse qyzmetkeri úıine aparyp bergen.

Adolf Lebon, «Mıno men balalary» fırmasynyń keńse qyzmetkeri, ol aıtýly kúni óziniń saǵat on ekilerde madam L Espaneni úıine deıin shyǵaryp salǵanyn, eki qaltaǵa salynǵan tórt myń frankti aparyp bergenin aıtady. Esikti mademýazel L" Espane ashady da bir qalǵany sol, ekinshi qalǵany qarıanyń ózi alady. Sonan soń ol qoshtasyp, ketip qalady. Bul sapar kóshede eshkimdi kórgen emes. Kóshe tynysh, qybyr etken jan kórinbegen.

Ýılám Berd, kıim tigýshi, ol úıge kelgen birge kirgen kórinedi. Aǵylshyn. Eki jyldan beri Parıjde turady. Baspaldaqpen alǵashqylardyń biri bolyp kóteriledi. Ekeýdiń kerildesip jatqanyń estıdi. Baryldaǵan daýys — fransýzdyń daýysy. Keıbir jeke sózderdi túsinýge bolatyn edi, biraq keristiń ne jaıynda ekeni jadyńda joq. «Qarǵys atqyr», «O, qudaıym-aı!» degen sózderdi anyq estipti. Sózben birge áldeneshe adam alysyp-julysyp jatqandaı saldyr-gúldir estiledi. Sharyldaǵan ashshy daýys barlyqqan daýysqa qaraǵanda áldeqaıda óktem shytady. Onyń aǵylshyn emes ekenine esh kúmáni joq. Nemis bolsa kerek. Múmkin áıel bolýy da. Biraq ózi nemisshe bilmeıdi.

Joǵaryda aıtylǵan kýálerdiń tórteýi qaıta jaýap alǵan kezde mademýazel L-diń múrdesi jatqan bólmeniń esigi ishinen jabýly turǵanyn atap kórsetedi. Qulaqqa urǵan tanadaı tym-tyrys, eshqandaı yńyrsyǵan sybys ta, selt etken sybyr da joq, Esikti buzyp ishke kirgende onda bóten jan bolǵan emes. Jatyn bólme men aýyz úıdiń kóshe betine shytatyn terezeleri túsirilgen jáne ishten bekitilgen de, aýyz bólmeniń esigi jabylsa da kilttelmegen. Aýyz úıdiń dálizge shyǵatyn esigi ishten kilttelip jabylǵan. Sol besinshi qabattaǵy dálizdiń arty basyndaǵy terezesi kóshege qaraǵan aıadaı shaǵyn bólmeniń esigi de jabylmaǵan, sál sańylaýly ashyq tur, basqa da kákir-shúkir úıilip jatyr. Zattar shyǵarylyp, muqıat tekserildi. Úıdiń qýys-qýysyna deıin qalmaı qaraldy. Tóbedegi qýystardy eseptemegende úı bes qabat. Tóbege shyǵatyn esik bar, biraq ol shegelenip tastalǵan, shamasy talaıdan beri ashylmaǵan bolsa kerek. Kýálar kerildesken keristi estigen kez ben jatyn bólmeniń esigin buzyp ishke kirgenge deıingi aralyqtaǵy ýaqyt mólsherin, ártúrli aıtady: úsh mınýt pen bes mınýttyń aralyǵynda. Esikti syndyrý ońaılyqqa túsken joq.

Alfonso Garsıo, tabytshy. Morg kóshesinde turatyn kórinedi. Týmysy ıspandyq. Úıge jurtpen birge kirgen. Joǵary qabatqa shyqpaǵan. Júıkesi juqa, oǵan qatty qobaljýǵa bolmaıdy eken. Eki adamnyń kerildesip jatqanyń estıdi, onyń oıynsha barlyqqan daýys — fransýzdyń daýysy. Ne jóninde kerisip jatqanyń uǵa almapty. Aǵylshynnyń daýysy ashshy eken. Ózi aǵylshyn tilin bilmeıdi, tek sóz mánerine qarap boljaý jasaıdy.

Alberto Montanı, tigýli kıimder magazıniniń ıesi. Ol da jurttyń aldymen joǵary qabatqa shyǵypty. Daýystardy da ol da esitipti. Fransýz qyryldap sóıleıdi. Keıbir sózderin túsinýge bolady eken. Sóıleýshi áldenege renish bildirip jatady, ekinshisiniń sózin uǵa almapty. Ekinshisi tutyǵyp, dybyrlap jyldam sóıleıdi. Orys tiline uqsaıdy. Basqalary jóninen ózinen burynǵy kýálardyń aıtqanyna qosylady. Ózi ıtalándyq. Orystarmen sóılesip kórgen emes.

Qaıyra jaýap alynǵanda kýálardyń keıbireýleri úıdiń tórtinshi qabatynda murjalardyń qýyqtaı tar ekenin, oǵan adam syımaıtynyn aıtady. «Murja tazalaýshylar» degende olar murja tazalaý úshin qoldanylatyn dóńgelek shetindi aıtatyn kórinedi. Qýǵynshylar joǵaryǵa kóterilgenshe qaraqshylar qashyp kete qoıatyn úıde bótendeı baspaldaq joq Mademýazel L" Espaneniń múrdesin murjaǵa nyǵarlap turyp tyqqany sondaı, tipti ony tórt-bes adam ázer zorǵa sýyryp alsa kerek.

Pol Dúma, dáriger, ol ózin tańerteń aınala alakeýimdene bastaǵan kezde ǵana qazaǵa ushyraǵan áıelderdiń múrdesin qarap shyǵýǵa shaqyrǵanyn aıtady. Eki ólik te mademýazel L tabylǵan bólmedegi tósekten túsirilgen eski matras ústinde jatyr eken. Qyzdyń denesi kókala qoıdaı, jara-jara. Tar murjaǵa kúshtep tyqqandyqtan da onyń sondaı bolýy ábden yqtımal. Ásirese moıyny qatty zaqymdanypty. Ieginiń astynda birneshe jara bar jáne shamasy saýsaqtardyń tańbasy bolsa kerek, kókpeńbek bolyp, qantalap ketipti. Beti keremet kógerip, qantalap, kózi uıasynan shyǵyp ketken. Tilin qatty shaınap tastaǵan. İshiniń tómengi jaǵynda edáýir jer qantalap tur, shamasy, nyǵarlap basqan tizeniń orny bolsa kerek. Mose Dúmanyń oıynsha mademýazel L" Espane býyndyrylǵan bolýy kerek,— kisi óltirýshiniń jalǵyz bolmaýy da yqtımal. Sheshesiniń denesi jan shoshyrlyqtaı párshe-párshesi shyǵarylǵan. Qol-aıaǵy synǵan, tipti jilinshekteriniń kúl-talqany shyqqan. Sol jaq qabyrǵasy sıaqty sol jaq aıaǵynyń orǵan jiligi de mylja-mylja bolypty. Búkil denesi julym-julym, saý tamtyq qalmaǵan, qantalap, kógerip ketken. Nemen soqqylaǵanyn ashyp aıtý qıyn. Aýyr shoqpar ma, álde temir soıyl ma, áıtpese kreslonyń aıaǵy ma — ne de bolsa, qolynda zildeı bir quraly bar qarýly adam ǵana osyndaı zaqym jasaı alýy múmkin. Áıeldiń buǵan shamasy kelmegen bolar edi. Dáriger kelip kórgen kezde ólgen kempirdiń basy denesinen bólek jatqan, adam kórer usqyny joq bolatyn. Tamaǵy ótkir zatpen, álde ustaramen baýyzdalǵan.

Aleksandr Etenn, hırýrg, ólikti kýálandyrý úshin mose Dúmamen birge shaqyrylǵan. Mose Dúmanyń aıtqan dálelder men qorytyndylaryna tolyq qosylady.

Basqa da adamdardan jaýap alynsa da ózge pálendeı jańalyq anyqtalǵan joq. Qaı jaǵynan qaraǵanda da dál mundaı buldyr, mundaı jumbaq jaǵdaıda jasalǵan kisi ólimi buryn-sońdy Parıjde, sirá, bolǵan emes. Shynynda da munyń ózi qastandyq pa? Polısıa qatty abyrjýly. Jumbaqty sheshýge megzeıtin ıneniń jasýyndaı da nyshan joq.

Keshki gazette Sen-Rok kvartalynda burynǵysha dúrbeleń áli basylǵan joq degen habar jarıalandy, biraq úıge júrgizilgen qaıta tintýden de, kýálerden alynǵan jaýaptardan da eshteńe shyqpady. Báz-baıaǵy belgili faktilerden bóten, kinásin moınyna qıyp salatyn jańa aıǵaq bolmasa da Adolyr Lebonnyń tutqynǵa alynyp, túrmege jabylǵandyǵy jóninde qosymsha habarlandy.

Men Dúpenniń tergeý barysyna aıryqsha den qoıǵanyn ańǵardym, biraq ol munyń mánisin túsindirgisi kelmedi. Tek Lebonnyń tutqynǵa alynǵandyǵy jóninde habar taraǵan kezde ǵana ol osy kisi ólimi týraly meniń pikirimdi bilgisi keldi.

Búkil Parıj turǵyndary sıaqty men de ony shıelengen sheshilmes jumbaq dep biletinimdi aıttym. Óıtkeni kisi óltirýshiniń izin tabý áste múmkin emes dep bildim.

— Siz myna tergeý emes, tergeýdi keleke etýge qaramaı-aq qoıyńyz,— dep qarsylasty Dúpen.— Parıjdiń polısıasy aılasymen ǵana alady, onyń atyshýly tapqyrlyǵy — ánsheıin bos sóz. Eger alǵashqy bette kezdesken birdeńege bas salyp jarmasa ketýdi syndarly júıe dep sanamaıtyn bolsaq, onyń áreketinde kókeıge qonymdy esh júıe joq. Olar ózderiniń belgilengen sharalary jóninde jarıaǵa jar salsa da, biraq sol sharalary kóbine kózdelgen nysanasyna tımeı jatady, sondyqtan da mýzykany táýirleý estý úshin óziniń halatyn alyp berýge ámir etken Jýrdendi eriksiz eske alasyń. Eger áldeqalaı birdeńe tyndyratyn bolsa, onyń ózinde de olar tynbaı tyrbanyp, ábden azaptanǵandyqtan ǵana isteı alady. Bul qasıet tapshy bolǵan jaǵdaıda etken eńbekteri zaıa ketedi. Máselen, júıeli oılaýdan jurdaı bolǵanmen álgi Vıdoktyń áldeqalaı murnynyń shúıi men alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısarlyǵy bar-dy; áıtse de ol kóbine óziniń tergeý kezindegi kózsiz qyzbalyǵynan taıaq jeıtin. Ol kózine kóringenge bas salatyn da, sodan aırylmaıtyn, sóıtip onyń ar jaǵyndaǵyny múldem kórmeıtin. Anaý-mynaý usaq-túıek birdeńelerdi aıyra bilgenimen tutas alǵanda oqıǵany túgel qamtı almaıtyn. Tereń oılaımyn dep aǵattyq jiberip alýy da qıyn emes qoı. Shyndyq ámánda shyńyraý qudyq túbinde bola bermeıdi. Kókeıtesti máselelerde, menińshe onyń ózi kóbine kóz aldynda jatatyn sıaqty. Biz ony quzdyń tabanynan izdep álek bop júrsek, ol taýdyń shyrqaý shyńynan tabylady. Mundaı qatelikterdiń syry men sebebin túsiný úshin aspan álemindegi denelerdi baqylap kórýge bolady. Áldeqalaı juldyzǵa kóz qıyǵyn salyńyzshy (kózdiń janaryna qaraǵanda, ol jaryqqa onsha shaǵylysa bermeıdi), ony ádettegiden áldeqaıda ap-aıqyn kóresiz de, oǵan týra qaraý úshin moınyńyzdy burǵan kezde onyń jaryǵy birte-birte kómeski tartatynyn ábden ańǵarasyz. Bul jaǵdaıda janaryńyz jaryqqa shaǵylysqanymen alǵashqy sátte onyń jaryq sáýlesin áldeqaıda artyq sezinetin bolasyz. Shekten tys tereńdik tek oıdy shata otyryp, bulyńǵyrlandyra túsedi. Kóz almaı tym uzaq, telmire qaraý aspandaǵy Sholpandy da aǵyzyp túsirýi yqtımal.

Al myna óltirilgenderge keletin bolsaq, odan da ózimizshe izdeý salaıyq, pikirimizdi sodan keıin baryn aıtarmyn. Mundaı tergeý jumysy bizge ermek bolady («Ermek bolady» degen sóz durys emes degen oı kele qaldy da, biraq men úndemeı qoıa saldym), onyń ústine Lebonnyń da bir kezde maǵan jaqsylyq jasaǵany bar edi, ol úshin men oǵan áli qaryzdarmyn. Júrińiz, baryp bárin de óz kózimizben kóreıik. Polısıa prefektisi G.— meniń baıyrǵy tanysym — bizge ruqsat etetin bolar.

Ruqsat alyndy, biz sol bette kidirmeı Morg kóshesine tarttyq. Ol Rıshele kóshesin Sen-Rok kóshesimen jalǵastyratyn kózge qorashtaý kórinetin, ý-shýy joq tynysh kóshelerdiń biri bolatyn. Biz bolsaq qalanyń ekinshi jaq shetinde turatynbyz, ol jerge saǵat úshtiń kezinde ázer jettik. Úı birden kózge túse ketti. Óıtkeni kósheniń qarsy betindegi trotýarǵa jınalǵan biraz adam jabyq terezelerge áli ańtarylyp qarap tur eken. Bul jan qabyrǵasyna japsyra salynǵan kúzet úıshigi bar Parıjdiń kádimgi qaqpaly ońasha úıleriniń biri. Úıge kirmeı, biz kósheni boılap ári ótip kettik te, tar kóshege burylyp, aınalyp úıdiń syrt jaǵynan kelip shyqtyq. Dúpen ýsadba, men kórshi qurylystardy muqıat tekserdi, men bolsam olardan kóz toqtatar eshteńe baıqaı almaı, onyń bunysyna qaıran qaldym.

Aınalyp esikke keldik te, qońyraýdy qaqtyq. Bizdiń senim kýálikterimiz áser etti bilem, polıseıler bizdi dereý ishke kirgizdi. Ekeýmiz baspaldaqpen mademýazel L" Espane tabylǵan, eki ólik sol kúıi áli jatqan ishki bólmege keldik. Munda, bári báz qalpynda, sol astan-kesteńi shyqqan kúıi jatyr eken. Men bolsam «Sot gazeti» jazǵan oqıǵany ǵana kórdim, basqa eshteńeni kórgenim joq. Alaıda Dúpen bárin, tipti ólikterdi de muqıat qarap shyqty. Biz basqa bólmelerdi aralap bolyp, aýlaǵa shyqtyq, bul kezde polısıa qyr sońymyzdan qalmaı qoıdy. Munyń bári keshke deıin sozyldy, sóıtip, aqyry qoshtastyq-aý. Jol-jónekeı meniń serigim tańerteń shyǵatyn gazet redaksıalarynyń birine soqty.

Dosymnyń túrli-túrli oǵash minezderi bar ekeni, olardy ózimniń qoldap otyrǵanymdy — aýzyma basqa aǵylshyn sózi túspeı qaldy — basynda aıtqan bolatynmyn. Dál qazir onyń bul kisi ólimi jóninde áńgimelesýge qulqy joq edi, bul týraly ol tek erteńine túste baryp sóz bastady. Oraǵytyp jatpaı kenet ol: osy aıýandyqpen jasalǵan qatygezdikten odan da qataldyqty baıqaǵan joqsyz ba dep suraǵanda men qatty renjip qaldym.

«Oǵash» degen sózdi estigende meniń denem túrshigip ketti.

— Gazetten ózimiz oqyǵandardan basqadaı eshteńe baıqaǵanym joq,— dedim men.

— Gazettiń jazǵan habarynda eń bastysy — bul oqıǵanyń aýyzben aıtyp jetkizip bolmas jan túrshigerlik sumdyq ekenin seziný jaǵy jetpeı jatyr ma dep qorqamyn,— dedi Dúpen,— jaraıdy sol qurǵyr, bir paraq qaǵaz ben onyń bos myljyńy bar bolsyn!.. Meniń oıymsha, qaıta jumbaqtyń sheshýin tabýǵa kómektesetin jaǵdaıǵa qarap, ony sheshilmes túıin dep jarıalaǵan sıaqty. Men bul arada kózge birden shalynatyn myna jan túrshigerlik jaǵdaıdy aıtyp otyrmyn. Polıseıler bir qaraǵanda qylmys jasaýǵa ıtermeleıtin eshqandaı sebeptiń joqtyǵy kisi óliminen góri onyń aıýandyq, qatygezdigi qaıran qaldyrady. Sonymen qatar olar bir-birimen múldem qabyspaıtyn myna qıynshylyqty da tipti túsinbeıdi. Kýágerler kerildesip jatqan daýysty estıdi, áıtse de joǵaryǵa kóterilgen kezde ólip jatqan mademýazel L" Espaneden basqa eshkimdi kóre almaıdy. Alaıda qanisherdiń qashyp ketýi múmkin emes — shyǵatyn basqa esik joq, qashsa ol qalaı da baspaldaqpen kóterilip kele jatqan kýálar kózine túsýge tıis. Jatyn bólmeniń ishi astan-kesteń — áldekim ólikti tipti aıaǵyn aspanǵa qaratyp peshtiń murjasyna tyǵyp jibergen; kempirdiń qıalǵa syımaıtyndaı bolyp azaptalyp óltirilýi — joǵaryda aıtylǵandar, men bul arada tizip jatqym kelmeı otyrǵan basqa kóptegen jáıttermen qosylyp, osynyń bári bizdiń ákimderimizdiń jańsaq jolǵa túsýine, olardyń atyshýly tapqyrlyǵyn joqqa shyǵarýǵa tolyq jetip jatsa kerek. Ádetten tys jáıtti anyqtalmas jáıtpen shatastyryp, olar talaılar tap bolǵan aıdaı anyq qatege ushyrap otyr. Al ádiline kelsek, qarapaıym men ádettegiden aýytqý ǵana shyndyqty izdeýde aqylǵa jol ashady. Siz ben biz qolǵa alyp otyrǵan tergeý isinde «Ne boldy?» dep suramaı, «Buryn-sońdy áste bolmaǵan ne boldy?» dep suraý kerek. Shynynda da bul jumbaqtyń sheshýin op-ońaı tabýym — eger qalasańyz taptym deýime de bolady — bul jolda polısıa tap bolatyn qıyndyqtarǵa tepe-teń emes pe osy?

Men ańyryp, Dúpenniń aýzyna qarap qaldym.

— Men,— dedi Dúpen esik jaqqa bir qarap qoıyp sózin sabaqtady,— qazir bul aıýandyqqa tikeleı qatysty bolmasa da, osy oqıǵaǵa áldeqalaı sebepker bolǵan bir kisini kútip otyrmyn. Jasalǵan qylmystyń jan shoshyrlyq sumdyǵyna, árıne, ol kináli bola qoımas. Áıtse de meniń boljaýym durys bolar dep oılaımyn, óıtkeni jumbaqtyń sheshýin men soǵan baılanysty dep oılaımyn. Kóp uzamaı sol adamnyń osynda, bizdikine kelýi kerek dep bilem. Árıne, onyń munda kelmeýine de bolady, biraq qalaı bolǵanda da keletin shyǵar deımin. Onda osy jerde ony ustaý qajet. Tapanshalar mynaý. Eger qajet bola qalsa, biz ekeýmiz de qoldana biletin shyǵarmyz.

Men óz qulaǵyma ózim senbeı, ne istep jatqanymdy uqpaı usynǵan tapanshany qolyma aldym, al Dúpen bolsa, ishindegisin túgel aqtarǵysy kelgendeı aýzyn jappaı sóılep otyr. Men onyń keıde pánı jalǵannan bezip ketetinin aıtqan edim ǵoı. Ol maǵan qarap, demek asyqpaı, aqyryn sóılep otyr, biraq sóz sarynyńa qulaq túrsem, alystaǵy bireýge aıtyp jatqan tárizdi. Onyń sezimnen jurdaı melshıgen janary aldyndaǵy qabyrǵaǵa qadala qalypty.

— Kýálar baspaldaqta estigen kerildesken daýystardyń eki áıeldiń daýysy emes ekendigi jaýaptan anyqtaldy,— dep sózin sabaqtady Dúpen.— Demek, madam L" Espane óz qyzyn ózi óltirip, sodan keıin baryp ózin óltirdi degen boljaý joqqa shyǵarylady. Men muny aıtqanda ózimniń qalaısha oılaǵanymdy ańǵartqym keledi. Árıne, qyzynyń múrdesin murjaǵa, keıin tabylǵan jerge deıin nyǵarlap tyǵýǵa madam L" Espaneniń áli jetpegen de bolar edi, al óziniń sonshalyqty azaptalýy, onyń ózin ózi óltirýi jónindegi pikirdiń teristigin dáleldeıdi. Osydan kelip, bulardy óltirýshi basqa bireýler, kerildesken daýystar, shamasy solardyń daýysy bolýǵa tıis. Al endi sol eki daýysqa baılanysty jaýaptyń bárin emes, tek olardyń belgili erekshelikterin ǵana taldap kóreıik. Kánı aıtyńyzshy, sizdi eshteńe tań qaldyrǵan joq pa?

— Keıbireýler aıtqandaı, shyryldaǵan nemese ashshy daýys jóninde pikir ártúrli bolǵanymen,— dedim men,— kýálardyń bári qarlyqqan daýystyń fransýzdyń daýysy ekenine kúmán keltirmeıdi.

— Siz olardyń bir-birinen aıyrmashylyǵy jóninen emes,— qarsy daý aıtty Dúpen,— jalpy jaýap jóninde aıtyp otyrsyz. Solarǵa tán erekshe sıpattardy siz baıqamapsyz. Solardy baıqaý kerek edi! Qarlyqqan daýys jóninde kýálardyń bári bir pikirde, ony siz durys aıtyp otyrsyz; bul jóninde bári biraýyzdy. Shyryldaq daýysqa keletin bolsaq, bul aradan tań qalarlyq nárse pikirdiń ala-qulalyǵy emes, qaıta — ıtalándyq ta, aǵylshyn da, ıspandyq ta, golandyq pen fransýz da — bári de ony sheteldik adamnyń daýysy dep sıpattaıtynyńda bolyp otyr. Shyryldaq daýystyń sóz saptaýynan solardyń eshqaısysy da óz otandastarynyń únin tanymaǵan. Onyń ber jaǵynda solardyń bári de ózderi biletin tildi emes, qaıta ózderi bilmeıtin tildi nusqaıdy. Fransýzǵa sóz saptaýy ıspandyqqa uqsaıdy: «Ne aıtqanyn túsinip bolmaıdy, áıtse de ıspan tili bolar»: Golandyqqa ol fransýzsha sıaqty; áıtse de protokolda «kýá fransýz tilin bilmeıdi, tilmash arqyly jaýap alyndy» dep jazylǵan. Aǵylshynǵa onyń ózi nemisshe sıaqty bolyp estiledi, aıta ketetin bir jáıt — ol «nemisshe bilmeıdi». Onyń aǵylshyn ekenine ıspandyqtyń esh kúmáni joq, áıtse de ol «aǵylshynsha bir sóz bilmeıdi», tek úndestigine qarap qana aıtady — óıtkeni aǵylshyn tili oǵan bógde til ǵoı». Italándyqqa oryssha sóılegen sıaqty bolyp estiledi — ádilin aıtsaq, «ómirinde oryssha sóılesip kórgen emes». Ol — ol ma, birinshideı emes, ekinshi fransýz «sóıleskenderdiń ıtalándyq ekenine shúbásiz senedi». Bul tildi bilmese de, ıspandyq sıaqty ol da sóıleý sarynyna, mánerine» súıenip aıtady. Mundaı pikir týǵyzǵan sózder, evropalyq bes iri el ókilderiniń birde-biri ózderine tanys, óz ana tilderine uqsas eshteńe de tappaǵan sózder, shynynda da qulaqqa tym tosyn estilgen bolar! Sizdiń ol sóıleskender azıalyq nemese afrıkalyq bolýy yqtımal ǵoı dep aıtýyńyzǵa bolady. Ras, Azıa nemese Afrıka turǵyndary Parıjde kóp kezdese bermeıdi, alaıda, solaı bolýynyń ózin joqqa shyǵaryp jatpaı-aq men sizdiń nazaryńyzdy úsh jaǵdaıǵa aýdarǵym keledi. Kýálaryń bireýine belgisizdiń daýysy «shyryldaq emes, qaıta shyńǵyrǵan ashshy daýys» sıaqty bolyn kórinedi. Qalǵan ekeýi onyń asyǵyp-aptyǵyp, irkis-tirkis sóılegenin sıpattaıdy. Solardyń eshqaısysy da anyq aıtylǵan bir sózdi, nemese dybysty estı almaıdy.

— Meniń aıtqan dálelderimniń sizge qandaı áser etetinin men bilmeımin,— dep sózin jalǵastyra tústi Dúpen.— Áıtse de bizdiń tergeýimizdiń barysyn belgileıtin tabıǵı zańdy tujyrymdar men boljaýlar jaýaptardyń qarlyqqan jáne shyńǵyrǵan ashshy daýys jónindegi bóligine negizdeletini daýsyz. «Zańdy tujyrymdar» dep men sál aǵattaý aıttym. Meniń bul arada olar birden-bir oryndy tujyrymdar edi, jáne olar birden-bir durys nátıje bolyp tabylatyn meniń boljaýyma ákep soqtyratynyn aıtqym kelgen bolatyn. Onyń qandaı boljaý ekenin, ázirge aıtpaı qoıa turaıyn. Biraq esińizde bolsyn, oǵan meniń esh kúmánim joq jáne de onyń ózi kempirdiń jatyn bólmesinde meniń júrgizgen tergeý jumysyma belgili bir baǵyt-baǵdar, áldebir nysana siltegendeı boldy.

Endi oısha sol bólmege qaıta oralyp kóreıik. Biz odan eń aldymen neni izdeımiz? Árıne, qanisherler qashyp shyqqan esikti izdeımiz Siz ben biz, árıne sıqyrdyń qudiretine senbeımiz. Shynynda da madam jáne mademýazel L' Espaneni jaıratyp ketken qaıdaǵy bir jyn-peri emes! Qylmyskerler — materıaldyq dúnıede tirshilik etetini baıaǵydan belgili, endeshe olar sonyń zańdaryna sáıkes qashty. Áıtse de qalaı qashyp ketti? Abyroı bolǵanda bul arada bas qatyrar eshteńe de joq, qatelespesek, aqyl-oı qalaı da týra da dál jaýapty taýyp beredi. Endeshe eń aldymen birtindep esikterdi tekserýdi qolǵa alaıyq. Jurt japyrlap baspaldaqpen joǵary kóterilip kele jatqanda kisi óltirýshiniń kempirdiń jatatyn bólmesinde áıtpese eki bólmeniń aralyǵyndaǵy aýyz úıde bolǵany aıdan anyq,— endeshe shyǵatyn esikti de sol tustan izdeý kerek. Polıseıler edendi, qabyrǵa men úıdiń tóbesin muqıat teksergen. Birde-bir jasyryn esiktiń olardyń nazarynan tys qalýy múmkin emes. Áıtse de ony mise tutpaı men ózim de bárin qaıta tekserip shyqtym. Bólmeden dálizge shyǵatyn eki esik te ishinen myqtap turyp jabylypty. Murjany qarap kóreıik. Onyń tómengi, peshpen qosylatyn tustaǵy segiz — on fýttaı jeri edáýir kendeý de, al odan joǵary jaǵy qýyqtaı bolǵanda da basqa turmaq ishine semiz mysyq ta syımaıdy. Demek bul tustan qashyp shyǵý áste múmkin emes. Endi tereze ǵana qalady. Bólmeniń kóshe bettegi terezesin esepke alýdyń qajeti joq. óıtkeni odan shyqsa qashqyndardy syrtta turǵan jurt kórgen bolar edi. Endeshe, qanisherler tek jatyn bólmeniń terezesinen shyǵyp qashýǵa tıis. Mundaı logıkalyq tujyrymǵa kelgen soń biz, aqyl-esi durys adamdar bolǵandyqtan da, odan qashyp shyǵý múmkin emes degen pikirge súıenip, ol boljaýdan qalaı da bas tartpaýymyz kerek. Qaıta, biz bul aradaǵy «múmkin emes» shyndyqqa syıyspaıtyn, jalǵan, aldamshy ekenin dáleldeýge tyrysatyn bolamyz.

Jatyn bólmede tereze ekeý. Bireýine eshteńe tutylmaǵan, ón-boıy tolyq kórinedi. Ekinshisiniń tómengi jaǵyn abajadaı tósektiń qańkıǵan basy qalqalap tur. Birinshi tereze ishten jabylǵan. Ony kóteremin dep qanshama ábigerlengenmen odan eshteńe shyqpady. Terezeniń sol jaqtaǵy jaqtaýyna uńǵyl jasaǵan da, sol uńǵylǵa basa otyrǵyzylǵan jýan shege kórinedi. Ekinshi terezeni qaraǵan kezde onyń jaqtaýynda da sondaı shege bar bolyp shyqty. Bul tereze de ashylmaı qoıdy. Osy jaǵdaılarǵa qarap, polısıa qyzmetkerleri bul jaqtan qashyp shyǵa almaıdy degen qorytyndy jasaıdy. Solaı dep uıǵarǵan soń polıseıler álgi shegelerdi sýyryp alyp, terezelerdi ashyp ketýdi qajet dep tappady.

Men bolsam, bólmeni atústi qarap qana qoıǵanym joq, al onyń sebebin aldynda aıttym. Óıtkeni, bul aradaǵy «múmkin emes» shyndyqpen syıyspaıtynyn, jalǵan, aldamshy ekenin dáleldeý qajet bolatyn.

Men buǵan kerisinshe oılaı bastadym. Kisi óltirýshiler sózsiz osy terezelerdiń bireýi arqyly shyǵyp ketti. Biraq onda terezeni ishinen olar qaıta jaba almas edi, óıtkeni tereze ishinen muqıat jabylǵan bolyp shyqty. Munyń ózi polıseılerdiń basqasha oılaýyna, izdeýdi basqasha júrgizýge múmkindik bermedi. Ras tereze jabyq bolatyn. Endeshe, olardyń avtomatty túrde jabylatyn bolǵany. Mundaı jaýap ózinen ózi kókeıge oralady. Men tósek tusynan árirekte turǵan terezege bardym da ázer degende uńǵyldaǵy shegeni sýyryp alyp, jaqtaýdy kóterip kórdim. Ózim oılaǵandaı ol ornynan qozǵalmady. Sol kezde baryp, munyń bir jerinde jaı kózden tys serippe bolýǵa tıis degen maǵan oı keldi. Shegeniń jumbaq syryn bilmesem de, bul oı meniń bastapqy boljaýymnyń durystyǵy jóninde kóńilime kúdik uıalatqan joq, Muqıat qaraǵanda baryp men jasyryn serippeni shynymen taýyp aldym. Men ony basyp kórdim, osy tapqan jańalyǵymdy qanaǵat tutyp tereze jaqtaýyn kóterip ashpadym.

Men shegeni qaıta uńǵyǵa tyqtym da ony muqıat teksere bastadym. Terezeden shyqqan adamnyń jaqtaý kósigin syrttan jabýyna ábden bolady,— ilgeshek ózinen ózi syrt etip ornyna túsedi,— al shege ózdiginen baryn ornyna túspeıdi ǵoı. Osydan baryn men zertteý sheńberin burynǵydan da tarylta túsetin tujyrym jasadym. Qanisherler ekinshi terezeden qashyn shyqqan bolýǵa tıis. Alaıda, eger biz oılaǵandaı ilgeshek eki terezede birdeı bolsa, onda aıyrmashylyq tek shegede, eń árisi olardyń uńǵyǵa qalaı ótkiziletininde bolýǵa tıis. Matrastyń ústine shyǵyp, tósektiń bas jaǵynan eńkeıip turyp, ekinshi terezeniń jaqtaýynan muqıat tekserdim; odan keıin shendes terezedegiden aınymaıtyn serippeni taýyp alyp, ony qolymmen basyp kórdim. Sonan soń shegeni aınaldyryp qaradym. Qatar terezedegi sıaqty ol da toqpaqtaı jýan eken, tipti qalqanyńa deıin uńǵyǵa boılap kirip ketipti.

Siz, árıne, muny kórgende meni abyrjyp qaldy dep oılaıtyn bolarsyz. Onda sizdiń faktiden bastap onyń sebebin ashatyn obektıvti túrde oılaý ádisin jóndi bilmeıtin bolǵanyńyz. Sportshylardyń sózimen aıtqanda, men dopty múlt jibermeı dál soqtym. Men durys izge tústim. Meniń oıymnyń jelisinde shalys basyp shatasqan jeri bolǵan emes, ony aqyr aıaǵyna deıin súzip saraptap shyqtym — onyń sońǵy núktesi shege boldy. Men onyń qanattas terezedegi «týysynan» aınymaıtynyn álginde aıtqan bolatynmyn. Biraq onyń dál sol sońǵy núktege bastap baratyn silem ekeni jónindegi meniń kóńilimniń kámil senimine qaraǵanda, (qanshama ol ýájdi bola tursa da) ol tujyrym túkke turmaıtyn edi. «Demek shegede bir kinárat bar»,— dep oıladym. Shynynda da qolym tıip ketip edi, shegeniń basy julynyp shyǵa keldi. Synyq shegeniń uzyn turqy báz-baıaǵy uńǵylynda qalyp qoıdy. Synǵanyńa talaı zaman bolsa kerek, tipti synyǵyn tot basyp qalypty. Men sonymen qatar qaqqan balǵanyń shegeniń qalqıǵan jalpaq basynyń bir shetin tereze jaqtaýyna sińirip, jypyryp jibergenin de baıqadym. Shegeniń synyǵyn eptep ornyna qaıta japsyryp kórgenimde ol quddy bútin shegedeı bolyp shyǵa keldi. Bolmashy jaryǵy da bilinbeı ketti. Serippeni basyp turyp, men terezeni joǵary kóterip ashtym. Tereze jaqtaýymen birge tereń uńǵylda turǵan shegeniń synyq basy qosa kóterildi. Terezeni jaýyp edim, shege báz baıaǵy ornyna qaıta túse qaldy.

Sonymen, bul aradaǵy jumbaqtyń sheshýi tabyldy; kisi óltirýshi tósek turǵan jaqtaǵy terezeden qashyp shyqqan boldy. Ózdiginen bolsyn nemese bireýdiń kómegimen bolsyn jaqtaý túsirilgen kezde serippe ony berik ustap turady; polıseıler bolsa, ony ustap turǵan serippe emes, shege dep oılaıdy da terezeni odan ári zerttep jatpady.

Endi qylmysty qalaı jerge tústi degen suraq týady. Bul rette siz ben bizdiń úı tóńiregine jasaǵan saıahatymyzǵa men dán rıza boldym. Biz aıtyp otyrǵan terezeden bes jarym fýttaı jerden jaıtartqysh ótedi eken. Sol aradan terezege, odan ishke kirýge eshqandaı múmkindik joq. Alaıda, besinshi qabattaǵy tereze japqyshtardyń Parıj baltashylary ádette ferrades dep ataıtyn topqa jatatynyn baıqap qaldym; olardyń sánnen qalǵanyńa talaı ýaqyt bolǵan, biraq siz olardy Lıonnyń áıtpese Bordonyń eski úılerinde áli de kezdestiresiz. Ondaı tereze japqyshtar kádimgi bir jaqtaýly esikke uqsaıdy, bar aıyrmashylyǵy joǵary jaǵy usta dúkeninde soǵylǵan shartaqqa nemese shpalerge uqsaıdy, odan qolmen ustaýǵa yńǵaıly keledi. Madam L" Espaneniń úıindegi tereze japqyshtardyń eni úsh jarym fýttaı. Biz kóshe betten kórgenimizde olar sál ashyq, ıaǵnı qabyrǵaǵa qıǵash tur eken. Men sıaqty, polıseıler de úıdi syrt jaǵynan qaraǵan bolar. Biraq japqyshtar qıǵash turǵandyqtan da olardyń ádettegiden tys keń ekenin baıqamaǵan, álde jetkilikti nazar aýdarmaǵan bolýy yqtımal. Qylmyskerlerdiń bul jaqtan qashyp shyǵyp kete almaıtynyńa kúmandanbaǵan polıseıler, árıne, terezelerdi atústi ǵana qarap ótken. Eger tósektiń bas jaǵyndaǵy japqyshty aıqara ashsa, onyń jaıtartqyshtyń janyńa eń ári degende eki fýttaı jerge jaqyndaıtynyn men birden bile qoıdym. Aıryqsha batyldyq, eptilik jasasa, jaıtartqyshtan terezege emin-erkin jetýge ábden bolady. Eki jarym fýttaı jerge qolyn sozsa, tonaýshy (japqysh aıqara ashyq turǵan jaǵdaıda) japqyshtyń joǵary jaǵyndaǵy tordan ustaýyna bolady. Odan keıin jaıtartqyshty qoıa berip, aıaǵymen qabyrǵany tirep, bar pármenimen sekirgen kezde tereze japqyshty qatty serpip qalsa boldy, odan ári eger qajeti bolsa úı ishine top etip túsýge bolatynyn topshylaý qıyn emes Sonymen esińizde bolsyn, bul arada áńgime ádetten tys aıryqsha eptilik týraly bolyp otyr, óıtkeni sondaı jaǵdaıda ǵana asa qaterli akrobatıkalyq nomerdi júzege asyrý múmkin. Meniń sizge, birinshiden, mundaı sekirýdi jasaýǵa bolatynyn, ekinshiden, eń bastysy — bulaısha sekirý úshin ádetten tys, tipti adam aıtsa nanǵysyz eptilik qajet ekenin kókeıińizge quıǵym keledi.

Árıne, siz bul arada qandaı eptilik qajet ekeni jóninde jarıaǵa jar salýdan góri ony búgip, jasyryp qalý, advokattardyń sózimen aıtqanda, «meniń múddem» deıtin bolarsyz. Biraq ıýrısterdiń ádeti ondaı bolmaǵanymen, aqyl-oıdyń qalpyna bul syıyspaıdy. Maqsatym — shyndyqty ashý. Meniń qazirgi mindetim myna tómendegi jaǵdaıdy: birinshiden, men álginde aıtqan ǵajap eptilikti, ekinshiden, meılinshe ózindik ashshy daýysty, qaısy bireýlerdiń aıtýynsha, qaı ultqa jatatynyn árkim ártúrli jorıtyn, onyń ústine bir sózin uǵyp bolmaıtyn, byldyrlaǵan qatqyl daýysty ózara salystyrý qajettigin sizdiń sanańyzǵa quıý bolyp tabylady...

Osyndaı sózderdiń áserinen meniń mıymda saǵymdaı bir sańylaý jylt ete qalǵandaı boldy. Keıbireýler áldeneni esine túsirgisi kelip qur bekerge álek bolyp jatady ǵoı; maǵan da sondaı sál shúıilsem, quddy Dúpenniń oıyn dál basatyndaı bolyp kórindi.

Áıtse de, meniń dosym sózin sabaqtaı tústi: — Bilip qoıyńyz, men tonaýshy qalaı qashyp shyqty degen suraqtan, endi ol úıge qalaı kirdi degen máselege oıystym. Meniń sizge bul ekeýiniń de bir jerde bolǵanyń, bir tásilmen jasalǵanyn kórsetkim keldi. Endi úıge qaıtyp oralaıyq. Biz onda qandaı jaǵdaıǵa tap boldyq? Ustalǵan buıymdar salynǵan komodtyń sýyrmasynan biraz nárse urlanǵan dep bizdi qazir de ılandyrmaq bolady. Biraq sonyń ózi sandyraq emes pe? Aqylǵa syımaıdy dep aıtpasaq ta, oıdan shyǵarylǵan orynsyz pikir. Múmkin sol tabylǵan zattardan basqa komodta eshteńe bolmaǵan da shyǵar, ony qaıdan biledi? Madam L" Espane men qyzy eshkimmen aralaspaı, eshkimdi shaqyrmaı, ózderimen ózderi ońasha ǵana ómir súrgen, endeshe olarǵa kóp kıimniń qajeti ne? Tabylǵan kóılekter sapasy jóninen alǵanda bul áıelder kıetin kıimderdiń sapasynan esh kem emes. Al eger tonaýshylar áıelderdiń kóılekterine qyzyqqan bolsa, onda nege olar táýirlerin tastap ketken, tipti nege solardyń bárin sypyryp alyp ketpegen? Eń bastysy, qaıdaǵy bir shúberekterge bola neǵyp ol tórt myń alty teńgeni almaı qaldyryp ketken?

Al ol bolsa, aqshany almaı qaldyry ketken. Mose Mıne aıtqan altyn túgel derlik sol qalpynda dorbaǵa salynǵan kúıi edende qala bergen ǵoı. Sondyqtan da kýálerden alynǵan jaýaptyń úıge ákelingen altyn jóninde aıtylǵan tusyna baılanysty polıseılerdiń basynda paıda bolǵan qaıdaǵy bir qylmysqa ıtermeleıtin qısyn — keleńsiz pikirdi oıyńyzdan múldem alastańyz. Aqshanyń úıge ákelinýi jáne ony alýshynyń úsh kúnnen keıin óltirilýinen góri on márte artyq kezdeısoqtyqtar bizdiń kóz aldymyzda saǵat saıyn bolyp jatady, biraq biz olardy tipti eleń qylmaımyz. Kezdeısoqtyq — boljam teorıasynyń ne ekeni jóninde ómirinde estip-bilmegen keıbireýler úshin kádimgi bulyńǵyr saǵymmen birdeı,— al shynyńa kelsek, bizdiń ilimimizdiń mańyzdy salalaryndaǵy eń keremet jańalyqtardyń ózi sol teorıaǵa boryshty. Árıne, aqsha kem shyǵyp, jetpeı jatsa, onda ony alýshynyń óltiriler aldynda ǵana ákelinýi jónindegi fakti kezdeısoqtyqtan áldeqaıda mańyzdyraq bolyp shyǵar edi. Ol kezde qylmystyń qısyny jónindegi máseleni qozǵaýǵa da ábden negiz bolar edi. Myna qazirgi jaǵdaıda qylmystyń qısyny aqsha boldy dep sanaýdyń ózi qylmysker — ashyqaýyz, aqymaq degen qorytyndy jasaýǵa eriksiz májbúr eteri sózsiz, óıtkeni ol aqsha jóninde, ıaǵnı ózin qylmys isteýge ıtermelegen qısyn jóninde múldem umytyp ketken.

Men sizdiń nazaryńyzdy aýdarǵan úsh jaǵdaıdy — ózindik erekshe daýysty, keremet eptilikti jáne mundaı aıýandyqpen jasalǵan qylmystyń kóńilge qonatyn qısyndy sebebiniń bolmaýyn, kóńilge berik túıe otyryp, endi biz qylmystyń sıpatyna keleıik. Qazaǵa ushyraǵan myna qyzdy qolymen qylǵyndyryp óltirip, sodan keıin aıaǵyn aspanǵa qaratyn, peshtiń murjasyna tyǵyp jibergen. Kádimgi qylmyskerler bulaı istemeıdi. Eń bolmaǵanda ózderi óltirgen adamnyń múrdesin bulaısha tyqpaıdy. Óli deneni murjaǵa qalaı tyqqanyń kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi, munda sumdyq birdeńeni, tipti azǵyndardyń azǵyny jasady degenniń ózinde de bizdiń uǵymymyzdaǵy adamnyń áreketine múldem uqsamaıtyn birdeńeniń bar ekenine kúmánińiz qalmaıtyn bolady. Onyń ber jaǵynda, birneshe adam jabylyp joǵarydan tómen qaraı tartyp zorǵa sýyryp alǵanda ólikti tómennen joǵary qaraı murjaǵa tyǵý úshin qandaı ǵalamat kúsh kerek bolǵanyn oılap kórińiz...

Sondaı-aq, sol ǵalamat kúshtiń saırap jatqan basqa da izderine keleıik! Peshtiń shartaǵynan bir ýys qalyń aq shash tabylǵan. Túbimen julynǵan. Tipti jıyrma-otyz tal shashty birden julyp alýǵa qandaı kúsh kerek ekenin siz ózińiz bilesiz! Ol julynǵan shashtardy siz ózińiz de kórdińiz. Aıtýǵa aýyz barmaıdy, áıtse de, quıqasymen julynǵan túbine qan-qan bolyp eti qatyp qalypty — jarty mıllıon shashty ýystap birden julyp alýǵa qanshama kúsh qajet bolǵanyn sonyń ózi-aq aıtyp tur. Kempirdi tek tamaǵynan baýyzdaı salmaǵan, basyn tup-týra kesip alǵan; al qanisherdiń qolyndaǵy bar qarýy kádimgi ustara ǵana bolǵan. Sondaı-aq bul jaýyzdyń qandaı jan túrshiger aıýandyq jasaǵanyńa oı júgirtip kórińizshi! Men madam L" Espaneniń denesindegi kógergen jerlerdi aıtyp otyrǵanym joq. Mose Dúma men onyń qadirli áriptesi mose Etenn olardy doǵal birdeńemen soqqan desedi — bul jóninen olar qatelesken joq, Bul rettegi doǵal birdeńesi myna tósek jaqtaǵy terezeden laqtyrylǵan dene kelip túsken kóshege tógilgen tastar bolyp otyr. Munyń esh qıyndyǵy joq! Tereze japqyshtyń jalpaq ekenin ańǵarmaǵandary sıaqty polıseıler muny da baıqamaǵan, óıtkeni olardyń germetıkalyq túrde tumshalanǵan mıyna, áıtse de tereze ashylatyn bolar-aý degen oı áste kelmegen.

Eger buǵan jatyn bólmedegi astań-kesteńi shytyp jatqan alatopyrdy qosatyn bolsaq, onda bizge keremet eptilikti, adam aıtqysyz alyp kúshti, asqan aıýandyq pen sumdyq qatygezdikti, ártúrli ulttardyń ókilderi sıaqty bolyp kórinetin daýys pen sóıleý mánerin, sondaı-aq adam uǵyp bolmaıtyn sózderdi ózara salystyrý ǵana qalady. Munan qandaı qorytyndy jasaýǵa bolady? Bizdiń kóz aldymyzda qandaı beıne paıda bolady?

Mundaı suraqtan meniń tula boıym túrshigip ketti.

— Bul jaýyzdyqty istegen esýas,— dedim men,— jaqyn jerdegi bir jyndyhanadan qashyp shyqqan esirik bireý bolar.

— Onyńyz ras,— dep quptaı sóıledi Dúpen,— sizdiń aıtqandaryńyzdyń jany bar. Áıtse de tipti baılaýsyz jyndynyń aıqaıynyń ózi de baspaldaqpen kóterilip kele jatqanda kýálar estigen erekshe daýystarǵa mańaılamaıdy da. Qandaı bolǵan kúnde de jyndynyń da ulty bar, ana tili bar, al sóziniń maǵynasy túsiniksiz bolǵanymen de ár sózi anyq estiledi. Onyń ber jaǵynda jyndynyń shashy myna meniń qolymdaǵy shashtarǵa múldem uqsamaıdy. Men ony madam L" Espaneniń qarysyp qalǵan saýsaqtarynyń arasynan zorǵa degende ashyp aldym. Bul jóninde siz ne der edińiz?

— Dúpen,— dedim abyrjyp sasyp qalǵan men aptyǵa sóılep,— myna shashtardyń ózi tym birtúrli eken — adamnyń shashyna uqsamaıdy!

— Men de muny adamnyń shashy dep turǵanym joq,— dedi Dúpen.— Áıtse de belgili bir tujyrym jasamaı turyp, aldymen myna qaǵazdaǵy sýretke kóz salyńyz. Munda kýálerden alynǵan jaýaptardyń mademýazel L" Espaneniń moınyndaǵy «qantalaǵan jerler, tyrnaqtyń, izderi» degen jerleri, al Dúma men Etenn myrzalardyń jasaǵan qorytyndylarynda «bir qatar kógergen-qyzarǵan, qantalaǵan jerler shamasy, saýsaqtardyń izi bolar» degen jerler de salynǵan.

— Myna sýretten,— dedi dosym bir paraq qaǵazdy stol ústine alyp qoıyp jatyp,— ustaǵan qoldyń múlt jibermeıtin myqty ekenin kórýge bolady Myna saýsaqtar ustaǵan jerinen áste aırylmaıdy. Solardyń árqaısysy, shamasy, sheńgeline ilingen qurbandyqtyń aqyrǵy demi bitkenshe basta tiri tándi qalaı búrgen bolsa, sol kúshinen aınymaıtyn bolar. Al endi eki qolyńyzdyń saýsaqtaryn túgel myna tańba belgilengen jerge basyp baıqańyzshy.

Beker áýreshilik! Meniń saýsaqtarym tańbalarǵa saı kelmedi.

— Jo-joq, toqtaı turyńyz, nede bolsa bárin de durystaý jasap kórelik,— dep meni ustap qaldy Dúpen.— Qaǵaz jalpaq stol ústinde jatyr, al adamnyń moıyny jumyr bolady ǵoı. Myna kespeltek aǵashtyń jýandyǵy shamasy adamnyń moınyndaı bolar. Qaǵazdy soǵan orap, saýsaqtaryńyzdy qaıta salystyryp kórińiz.

Men onyń degenin jasadym, odan is ońaılanǵan joq, qaıta qıyndaı tústi.

— Shamasy,— dedim men aqyry,— adam saýsaqtarynyń tańbasy bolmas.

— Endi,— dedi Dúpen,— Kúveniń jazǵandarynyń myna bir tusyn oqyńyzshy.

Munyń ózi Ost-Indıa aralynda tirshilik etken alyp qońyr orangýtańnyń egjeı-tegjeıli anatomıalyq jáne jalpy sıpattamasy bolatyn. Bul sútqorektilerdiń boıy úlken, kúshi keremet, eptiligi ǵajap, óshikse áste boı bermeıtini, bireýdiń istegenin qatyn alýǵa kelgende aıryqsha qabiletti bolatyny barshaǵa aıan.

— Saýsaqtarynyń sıpattamasy,— dedim men oqyp bolǵan soń,— myna sizdiń salǵan sýretińizdegimen dál keledi. Mundaı saýsaq tańbalaryn tek álgindeı orangýtań qana qaldyrýy múmkin ekenin men endi túsindim. Tot basqandaı qońyr tústi qylshyqtar soǵan uqsastyǵyn dáleldeıdi. Áıtse de myna bolǵan apattyń bárin qalaı túsindirýge bolady? Óıtkeni kýáler bári daýsyz fransýzdyń sóılegenine uqsas eki daýysty estigen ǵoı.

— Óte durys aıtasyz! Jurttyń bári fransýzǵa tańǵan sharasyzdyqtan aıtylǵan. «Qudaıym-aı!» degen sóz árıne, áli sizdiń esińizde bolar. Bul sharasyzdyqty sol jaǵdaıǵa oraı qarsylyq áıtpese narazylyqtyń belgisi retinde bir kýáger (Montanı, magazınniń ıesi) óte oryndy túsindirgen bolatyn. Jumbaqty qaltqysyz sheshý jónindegi meniń úmitim de osy eki sózge negizdelgen. Bir fransýz adam óligin kózimen kóredi. Múmkin, tipti shyndyǵynda da, onyń bul jan túrshiger zulymdyqqa eshqandaı qatysy joq shytar. Maımyl qashyp shyǵyp ketken bolsa kerek. Fransýz ony qylmys jasalǵan jerge deıin qýyp barǵan bolar. Mynadaı jaǵdaı bolyp jatqanda, árıne, ony ustap alýǵa onyń shamasy kelmeıdi. Maımyl qazir de bostandyqta júr. Ózimniń boljaýym jóninde kóp aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn, óıtkeni onyń ózi bar bolǵany boljaý ǵana ǵoı, oǵan negiz bolǵan solqyldaq oıdyń ózi de tym turlaýsyz, basqalar túgil meniń ózimdi de onsha ılandyra qoımaıdy. Sonymen, ony boljaý dep ataımyz da, sol turǵydan ǵana baǵalaıtyn bolamyz. Alaıda eger men oılaǵandaı bizdiń sol fransýzymyzdyń kisi óltirýge eshqandaı qatysy joq bolsa, onda jol-jónekeı men «Mond» gazetiniń — bizdiń keme qatynasy keńsesiniń múddesin kózdeıtin jáne teńizshiler arasynda tanymal gazettiń redaksıasyna berip ketken qulaqtandyrý — ıá, sol qulaqtandyrý qalaı da ony osynda keltiretin bolady.

Dúpen gazetti qolyma ustata saldy. Men oqı bastadym: «Osy aıdyń páleni kúni (kisi ólimi bolǵan kúni) tańerteń Borneo aralynda kezdesetin asa iri qońyr orangýtańtardyń bir túri Býlon ormanynan ustaldy. Eger óziniki ekenin dáleldeı alsa, taǵy aıýandy ustaýǵa jáne ony baǵýǵa jumsalǵan shyǵyndy óteıtin bolsa ıesine (uzynqulaqqa qaraǵanda maltıılik kemeniń teńizshisi bolsa kerek) qaıtarylady. Myna adreske habarlasýǵa bolady: Sen-Jermen shet aımaǵy... kóshesindegi №... úı, besinshi qabattan suraý kerek».

— Ol adamnyń Maltıı kemesindegi matros ekenin siz qaıdan bildińiz? — dep suradym.

— Men ony bilmeımin,— dedi Dúpen.— Oǵan eshqandaı senimim de joq. Biraq myna lentanyń úzindisin qarańyzshy, ábden maısindi bolyp qalǵan, tipti túriniń ózi-aq munymen matrostar jaqsy kóretin sabalaq-sabalaq jalbyr shashyn tańatynyn aıtyp tur. Onyń ústine bulaı etip teńizshi ǵana emes, tek maltıılik qana baılaı alǵan bolar edi. Men bul lentany jaıtartqyshtyń túbinen taýyp aldym. Munyń ólgen áıelderdiń bireýi tutynǵan zat bolýy eki talaı. Alaıda eger men qatelesip, lentanyń vied maltıılik teńizshi bolmaı shyqqan kúnniń ózinde de jarıalaǵan qulaqtandyrýda soǵan megzeýimnen keler esh zıan joq. Eger qatelesken bolsam, áldekim meni shatastyrǵan eken dep, matros oǵan onsha mán bere qoımaıdy. Eger meniki durys bolsa — onda bul meniń qolymdaǵy myqty ýáj kázir bolady. Tikeleı ózi qatysty bolmasa da, qylmysty kózimen kórgen fransýz, árıne, qulaqtandyrýdyń izimen barmas buryn on oılanady. Ol bylaısha oılaıtyn bolady: «Men kináli emespin; onyń ber jaǵynda ózim jarly adammyn; orangýtań jalpy qymbat turady, al men úshin ol úlken baılyq, túkke turmaıtyn kúdik úshin odan nege aırylyp qalmaqpyn. Ol qasymda tur, qolymdy sozsam boldy. Ony Býlon ormanynan, kisi óltirilgen jerden aýlaqtan taýyp aldy. Mundaı sumdyqty taǵy jasady degen eshkimniń de oıyna kelmeıdi. Polısıa munyń qalaı bolǵanyn máńgi-baqı taba almaıdy. Tipti maımyldyń izine túsip, ustaǵan kúnde de — meniń biletinimdi káni dáleldep kór, al bileıin-aq, áıtse de men kináli emespin. Eń bastysy, meni bireý biletin bolyp shyqty. Qulaqtandyrýda meni sol maqulyqtyń ıesi dep atapty. Ol adam týraly taǵy neler aıtqanyń kim bilsin! Eger men menshigimdi izdep barmasam,— al ol kóp aqsha turady, ári onyń ıesi men ekenimde belgili — onda maımyl kúdikke qalady. Al maǵan ózime de, sol sumyraıǵa da kúdik túsirýdiń eshqandaı qajeti joq. Odan da qulaqtandyrý boıynsha baryp, orangýtańti alamyn da, bári áı-jaı bolyp tynǵansha bir jerge jasyra turamyn».

Baspaldaqtan kóterilip kele jatqan bireýdiń aıaq tyqyry estildi.— Tapanshany qolastynda ázir ustańyz,— dep eskertý jasady Dúpen,— biraq kórsetpeńiz, men belgi bermeıinshe atpańyz!

Kóshe bettegi esik ashyq turǵan; kelýshi qońyraý soqpaı ishke kirdi de baspaldaqpen joǵary kóterile bastady. Áıtse de sál kóńili qobaljyǵan bolsa kerek, bir sát ańyryp turdy da, keıin qaraı ketti. Dúpen esikke umtyldy, biraq sol mezette beıtanys adamnyń baspaldaqpen qaıta kóterilip kele jatqanyn qulaǵymyz shalyp qaldy. Odan keıin ol keri oralýǵa áreket jasaǵan joq, Biz onyń kidirmeı baspaldaqpen kóterilip kele jatqanyn aıqyn estidik, sonan soń ol esik qaqty.

— Kirińiz,— Dúpen jarqyn da jaıdary daýyspen jaýap berdi.

Poshymyna qaraǵanda matros bolar — eńgezerdeı, denesi myǵym, bulshyq etteri bileý-bileý, eleńdep, edireńdegen, áıtse de túr-tulǵasy symbatty bireý kelip kirdi. Jaǵyn jaılap alǵan sándi saqaly men edireıgen murty kúıip, qońyrqaı tartqan júziniń jartysyn derlik jaýyp ketipti. Qolynda salmaqty soıyl, shamasy, bar qarýy sol bolar. Teńizshi ebedeısizdeý ıilip taǵzym etti de, bizge qaıyrly kesh tiledi; sál nevshtaldik saryny bar demese, ol fransýzsha taza sóıledi, áıtse de onyń Parıjdiń baıyrǵy turǵyny ekeni barlyq jaǵynan da baıqalyp tur.

— Otyryńyz, dostym,— dep jyly shyraımen qarsy aldy Dúpen.— Siz árıne, orangýtańke kelgen bolarsyz? Shynyn aıtqanda, qyzyǵýǵa ábden bolady, tamasha maımyl, ózi baǵaly da shyǵar. Ózi neshe jasta eken, qalaı dep oılaısyz?

Moınynan aýyr júk túskendeı teńizshi keýdesin kere bir kúrsindi.

— Tipti de bilmeımin,— dedi ol erniniń ushymen.— Tórt-bes jasta shyǵar,— odan artyq bola qoımas. Ol osynda, úıde me?

— Qaıdan úıde bolsyn, bizde oǵan laıyq bólme tabylmady. Biz ony Dúbýr kóshesindegi arbakeshter aýlasyna tapsyryp qoıdyq, alys emes, osy arada. Erteń kelip alyp ketińiz. Onyń ıesi ekenińizdi dáleldeý, árıne, sizge onsha qıyn bolmas deımin?

— Ol qıyn emes, mose!

— Tipti qaıtaryp berýge de qımaımyz,— dedi Dúpen.

— Beker ábigerlendim dep oılamaı-aq qoıyńyz, mose,— teńizshi de onyń kóńilin aýlap jatyr.— Meniń de ar-uıatym bar. Sizdiń eńbegińizdi, árıne, shamam kelgende ynta-yqylasymmen óteımin. Kelisermiz.

— Nesi bar,— dedi meniń dosym,— sizdiń munyńyz kórgendilik. Káni, sizden qansha alatynymdy baıqap kóreıinshi. Áıtse de maǵan aqshanyń qajeti joq; Morg kóshesinde bolǵan kisi ólimi jóninde ne bilesiz, odan da bizge sony aıtyp berińiz.

Qatty aıtpasa da muny baısaldy túrde baıyppen aıtty. Sondaı-aq asyqpaı esikke baryp, ony japty da kiltti qaltasyna salyp aldy, sonan keıin jan qaltasyndaǵy tapanshasyn alyp, jaımen stoldyń ústine qoıdy.

Demikpesi býyp, demi bitip qalǵandaı teńizshiniń júzi qantalap qyp-qyzyl bolyp ketti. Alasuryp, ornynan atyp turyp, soıylyna shap berdi, biraq sol sátte denesi qalshyldap, óńi qup-qý bolyp, oryndyqqa qaıta sylq ete qaldy. Ol tis jaryp, til qatpady. Meniń oǵan qatty janym ashyp ketti.

— Bekerge úreılenbeı-aq qoıyńyz, dostym,— dep Dúpen ony jubatyp jatyr.— Biz sizge eshqandaı jamandyq jasamaımyz, oǵan senińiz. Bizdiń nıetimiz adal ekenine fransýz retinde, ádepti adam retinde ant etýime bolady. Morg kóshesinde bolǵan jan túrshigerlik sumdyqqa sizdiń kináli emes ekenińiz bizge aıdaı anyq. Áıtse de oǵan múldem qatysym joq dep, aıtpaıtyn bolarsyz. Kórip otyrsyz ǵoı, maǵan kóp nárse aıan. Meniń ony qaıdan biletinimnen sizdiń habaryńyz joq. Qysqasy, jaǵdaı maǵan aıdan anyq, Siz ózińizge ózińiz kinárat artatyndaı nemese, sizdi jaýapqa tartýǵa bolatyndaı eshteńe de jasaǵan joqsyz. Tipti alyp ketken kúnińizde de eshkim bilmeıtin bireýdiń aqshasyna da siz qyzyqpadyńyz. Sizdiń jasyratyn da, jasyrynatyn da eshqandaı retińiz, negizińiz joq, Alaıda, ar-uıatyńyzdyń aldynda adal bolýyńyz úshin siz bul iske baılanysty biletinderińizdiń bárin jasyrmaı aıtyp berýge tıistisiz. Kinásiz adam tutqyndalyp otyr; oǵan kisi óltirdi degen aýyr aıyn taǵylýda, shyn kinálini siz ǵana bilesiz.

Dúpenniń sózi oǵan áser etti, teńizshi esin jıdy, biraq onyń erkinsingen keıpiniń nyshany da qalmady.

— Meıli, ne bolsa, ol bolsyn,— dedi ol sál únsiz otyrdy da.— Bilgenimniń bárin sizderge aıtyp bereıin. Táńirim ózi jar bolsyn! Sizder, árıne, senbeısizder — eger sizder maǵan senedi dep úmit etken bolsam, men onda aqymaq bolar edim. Áıtse de, bul jerde meniń eshqandaı kinám joq! Meni asyp óltirse de erikteri, al men sizderge ımandaı shynymdy aıtaıyn.

Jalpy onyń aıtqan áńgimesiniń túıini mynaý boldy. Jaqynda oǵan Indonezıa arhıpelagtarynyń araldarynda bolyp qaıtýǵa týra kelse kerek. Ózi sıaqty teńizshilermen birge Borneoǵa túsipti de, araldy aralap qaıtýǵa saıahatqa attanady. Bir joldasymen ekeýi sol saparda orangýtań degen maımyldy ustap alady. Kóp uzamaı sybaılasy qaıtys bolady da, matros bir ózi maımyldyń ıesi bolyp qalady. Parúkdegi úıine jetkizgenshe, kórshileriniń beımaza áýesqoılyǵynan qaýiptenip, ári orangýtańtiń kemede tiken kirgen aıaǵy jazylýyn kútip, bólmege qulyptap qoıamyn degenshe, qaıtar jolda maımyldyń doly minezinen onyń kórmegen azaby qalmady. Matros. ony paıdaly etip satpaqshy bolady.

Jaqynda bir toıda bolyp, kóńil kóterip úıge qaıtyp kelse,— bul álgi kisi óltirilgen tún, týrasyn aıtqanda, sol kúngi tańerteńgisin bolatyn,— orangýtań óziniń jatatyn bólmesinde júr eken. Sóıtse tutqyn qashyp ketpesin dep ádeıi qamaǵan irgeles sholannyń aralyq qabyrǵasyn syndyryp shyǵypty. Bet-aýzyn battastyryp sabyndaǵan maımyl ustarany qolyna alyp, ózi kilttiń tesiginen talaı ret kórgen ıesine uqsap saqalyn qyrý úshin aına aldynda otyr eken. Jyrtqyshtyń qolyndaǵy qaterli qarýdy kórip, onyń birdeńeni búldirýi múmkin ekenin uqqan kezde ol endi ne isterin bilmeı sasqalaqtap qalady. Biraq ol tutqynyna árqashan ámirin oryndatatyn, doıyr qamshynyń qudiretimen tipti orangýtańti ashý qysyp, alasurǵan shaǵynda da aıtqanyńa kóndirip, aıdaýyna júrgizetin. Qazir de ol qamshyny qolyna aldy. Muny baıqap qalǵan maımyl esikke umtyldy, baspaldaqpen tómen tústi de, qyrsyq qylǵanda sol sátte ashyq turǵan terezeden kóshege bir-aq sekirdi.

Úreıi ushqan fransýz onyń sońynan júgirdi. Qolyndaǵy ustaradan aırylar emes, óziniń qýǵynshysyn mazaqtap, bet-aýzyn tyrjyńdatyp, sál aıaldap turady da, qasyna jaqyndap kele bergende taǵy da qaıta júgire jóneledi. Ol uzaq qýalady ony. Tańǵy saǵat úshterdiń kezi bolatyn, kóshede qybyr etken jan joq, tym-tyrys. Morg kóshesiniń artyndaǵy tar kóshege jetkende úlken úıdiń besinshi qabatyndaǵy madam L" Espane bólmesiniń terezesindegi talmaýsyraǵan jaryq qashqynnyń kózine shalyndy. Úıdiń janyńa barǵanda maımyl jaıtartqyshty kórip kózdi ashyp-jumǵansha onymen joǵary órmelep shyqty da, aıqara ashyq turǵan tereze japqyshtan shap berip ustaı aldy, sonyń kómegimen tósektiń bıik basyna bir-aq sekirdi. Mundaı akrobattyq nomerge bir mınýt ta ýaqyt ketken joq. Bólmege kirgen soń maımyl aıaǵymen teýip tereze japqyshty qaıta ashyp tastady.

Matros qýanaryn da, kúıinerin de bilmedi. Tuzaqqa túsken qashqyndy ol endi qaıta ustap alarmyn dep úmittendi, óıtkeni ol qaıta shyqsa, tek jaıtartqysh arqyly ǵana túsedi, bul arada ony ustap alý ońaı. Biraq ol úıde birdeńeni búldirip júrmese bolǵany! Osy oı ony maımyldyń izinen qýyp barýǵa májbúr etti. Jaıtartqyshpen órmelep shyǵý ásirese matrosqa onsha qıyndyqqa túsken de joq, biraq sol jaqta edáýir shalǵaı turǵan terezege jete bergende, onyń sál aıaldaýyna týra keldi. Onyń qolynan jalǵyz keleri, japqyshtan ustap turyp terezeden qaraý ǵana bolatyn. İshtegi sumdyqty kórgende jerge ushyp túse jazdady, Morg kóshesiniń turǵyndaryn shyrt uıqydan shoshytyp oıatqan jan ushyrǵan ashshy daýys ta sol sátte shyqqan-dy.

Sol kezde madam L" Espane men qyzy ekeýi túnde kıip jatatyn kóılekterimen, shamasy, joǵaryda aıtylǵan temir jáshikti bólmeniń ortasyna qoıyp, ishindegi qaǵazdardy rettep otyrsa kerek. Qobdıshanyń qaqpaǵy ashylǵan, ishindegi zattardyń bári edende úıilip jatyr. Eki áıel de, múmkin terezege teris qarap otyrǵandyqtan da, túngi qonaqty birden kórmeı qalǵan bolar. Onyń ishke kirýi men áıelderdiń ashshy daýysy shyqqanǵa deıin birshama ýaqyt ótkendigine qaraǵanda, shamasy, olar tereze japqyshty jel sartyldatty dep oılaǵan bolsa kerek.

Matros terezeden bólme ishine qaraǵan kezde alyp orangýtań madam L" Espaneniń ıyǵyna tógilgen shashynan tas qyp ýystap alypty (ol shashyn túnge qaraı tarqatyp, tarap otyrǵan bolatyn), shashtarazdarǵa uqsap, onyń kóz aldynda ustarany janyp, jalańdatyp turǵan edi. Qyzy esinen tanyp, edende sileıip jatyr. Álde shashy julynǵan kempirdiń qarsylyǵy men baqyrǵan ashshy daýysy orangýtańtiń ashý-yzasyn qozdyrǵan, endi alǵashqy betinen qaıtyp, kúsh jumsaýyna sebepker bolǵan shyǵar. Qýatty qolymen tamaqtan oryp jibergende, kempirdiń basy ushyp túsýge sál-aq qalady. Ashýly jyrtqysh qandy kórgen kezde tipti alasuryp, qutyryp ketedi. Kózi shatynap, shoqtaı janady. Tisin qaırap, edende jatqan qyzdy bas salady. Aıýdaı arbıǵan tyrnaqtarymen onyń alqymynan alyp, býyndyryp, qyzdyń aqyrǵy demi bitkenshe aırylmaıdy. Qutyrǵan maımyl aınalasyna alaq-julaq qaraǵan kezde bólmeniń arǵy jaǵynda tósektiń basynda óńi ólikteı qup-qý bolyp ketken ıesiniń bulyńǵyr beınesin kóredi. Qaterli doıyr qamshyny áli umyta qoımaǵan yzaly haıýandy lezde úreı bıleıdi. Óziniń kinásin sezgen orangýtań, shamasy jazadan qoryqsa kerek, qandy qara quıymshaǵyn jasyrý úshin, tósek ústindegi jastyqtar men kórpe-tósekti laqtyryp, mebeldi qıratyp, aýdaryp, bólmeniń astan-kesteńin shyǵaryp alasurady. Aqyry qyzdyń denesin kóterip aparyn murjaǵa tyǵady, keıin jurt ony sol jerden taýyp aldy, al kempirdiń denesin oılanyp jatpaı terezeden laqtyryp jiberedi. Óziniń qan-josa bolǵan júgin kóterip maımyl tereze aldyna kelgende esi shyǵyp ketken matros jaıtartqyshpen túsý qaıda, umar-jumar tómen qaraı quldyraı jóneledi de, qandy qyrǵynnyń pálesinen qorqyp, óz maqulyǵynyń keleshek taǵdyryn oılaýdy qolaıly sát týǵansha qoıa turýǵa uıǵaryp, úıine zyta jóneledi. Baspaldaqpen kóterilip kele jatqan jurttyń estigen daýystary záresi ushqan fransýzdyń úreıli úni men yzaǵa býlyqqan maımyldyń yzǵarly byldyraǵy bolatyn.

Mine, osylaı bolýǵa tıis. Esikti buzyp ishke kirgenge deıin orangýtań, shamasy, kempirdiń bólmesinen jaıtartqysh arqyly qashyp shyǵyp ketken bolsa kerek. Terezeni túsirip, jaýyp ketken de sol.

Kóp uzamaı ony ıesi ustap alyp, Botanıkalyq baqqa qyrýar aqshaǵa satyp jiberdi. Biz Dúpen ekeýmiz prefektige baryp, bárin baıandap bergen boıda (Dúpen keıbir jáıtterdiń syryn ashpaı tura almady) Lebondy birden tutqynnan bosatty. Meniń dosymdy syılaı tursa da, sol ákimqumar neme bul masqaradan qatty opyq jegenin jasyrǵan joq, tipti árkimniń ózine tán ispen aınalysqany jón bolar edi degendeı bizdiń atymyzǵa bir-eki ashshy synyn da aıtyp úlgerdi.

— Aıtsa, aıta bersin,— dedi prefektke múlde jaýap qatpaǵan Dúpen keıin maǵan.— Ashýyn basyp alsyn! Adam ishindegi sherin shyǵarý kerek qoı. Maǵan jaýdy óz jerinde soqqanym da jeter. Áıtse de qupıa syry qolyma túspedi dep bizdiń prefekt beker tańyrqaıdy. Shynyn aıtqanda, oqıǵanyń túpki tórkinine úńilýge ol tym qý. Onyń barlyq ilimi — tym taıaz. Laverna qudaıdyń beınesi sıaqty onyń da denesi joq, tek basy ǵana, nemese ári ketse treska balyǵy sıaqty keýdesi men basy ǵana bar. Biraq qalaı degenmen de ol táýir jigit, ásirese men onyń asqan aqyldy degen ataǵyn shyǵarǵan keremet eptiligine qaıran qalamyn! Men onyń «bardy joqqa shyǵaratyn, joqty jyr qylyp taratatyn» ádeti jóninde aıtyp otyrmyn.