InfoHub Logo

Kúzdiń qońyrqaı bulttarynda bir tynym joq. Erteńgilik azyn-aýlaq sirkirep ótip edi. Endi oǵan mise tutpaı, jabaǵy júndeı irkisin-irkisin bop, alasapyran kúıge túsip júrgeni. Túıeniń artyna mingesken balań jigittiń ishki dúnıesi de sonaý bulttardaı astań-kesteń. Qaratory óńi qýqyldanyp, onsyz da qalyńdaý qabaǵy túnerip otyr. Ótkir qara kózderin syǵyraıtyp bir núktege qadaǵan kúıi ún-túnsiz keledi. Ústindegi kónetoz qońyr beshpetiniń omyraýy aǵytýly. Aqsary óńdi, qoıý qara murtty kisi Joldastardyń jamaǵaıyny edi. Sonaý Oıyl boıynda, Qarabaýda malshy bolatyn. Joldastyń úıimen ylǵı irgeles otyrady. Túnde kelip, jataqhanadan Joldasty taýyp aldy. Ózi kóp sózdi bilmeıtin, tomyryqtaý kisi-tin.

— Qaraǵym, aýylǵa baramyz. Kókeń... — degende, úıqydan jańa oıanyp,ish kóıleksheń dálizge shyǵyp túrǵan Joldastyń tóbesinen bireý sýyq sý quıyp jibergendeı, tunshyǵyp ketti. Jylaǵan da, ne boldy, qalaı boldy dep suraǵan da joq. Tek ishke kirdi de temir kereýetine qulaı ketken. Túnimen kórer tańdy kózimen atqyzdy. Ákesi joq degenge sengisi kelgen joq. Onyń keskin-keıpin kóz aldyna elestetedi. Ańqyldaǵan bala minezin esine alady. Joldas kókesiniń bir nársege keıip, kúıip-piskenin, ne úı-ishine aqyryp-jekirip ashý shaqyrǵanyn kórgen emes. Áldekimge irenjı qalsa:

— Áı... — deıdi de, kúreń tóbeline minip, óristegi qoıǵa tartyp otyrady. Bar ashýlanǵany sol ǵana. Joldastyń oıyn álgi kisi bólip jiberdi.

— Joldasjan, qabyrǵańdy qaıystyryp, ýaıymǵa berile berme.Shesheń bolsa, qartaıyp keledi, qaryndasyń jas...

Jas jigitten jaýap kútkendeı, irkilip qaldy. Jigit úndemegen soń, odan ári jalǵastyra berdi.

— Toǵjan marqum malmen kózin ashyp edi. Qudaıdan bala tilegende, artymda tuıaq qalsyn, men bastaǵan isti jalǵastyrýshy bolsyn dep tileıdi. Shyraǵym, oqýyń ne oqý edi ózi?

— Burǵyshynyń kómekshisin daıarlaıtyn ýchılıshe.

— Burǵyshysy nesi, álgi jer qazyp maı izdeıtin be?

Jigit lám-mım dep til qatpady. Álgi kisi shyrt etkizip bir túkirip tastap, «myna kún jaýaıyn dep tur-aý osy» dep kúńk etti de, qolyndaǵy tórt órme qamshysyn kótere tústi.

...Joldas aýylda bir jeti boldy. Kolhozdyń qoıyn tapsyryp, qaryndasy Dárish pen anasyn Mıalyǵa kóshirip apardy. Birer qara-quraǵa pishen túsirip berdi.

Dossordaǵy qolóner ýchılıshesiniń sońǵy kýrsynda oqıtyn Joldas Toǵjanov ýchılıshege keri kelgende edáýir egde tartqan, jasamys adamdaı bop kórindi joldastaryna...

***

Samolet ishi ysyp ketken tárizdi boldy. Baǵana úshar jerde boıy tońazyǵan Joldas syrt kıimsheń otyra qalyp edi. Kózi ilinip ketipti. Motorǵa jaqyn otyrǵandyqtan ba, eki qulaǵy shyńyldap, boıy del-sal tartyp qalǵan eken. Kári Embi men Mańqystaý dalasyn kóp sharlaǵany bolmasa, mundaı uzaq jolǵa shyǵyp kórgen emes-ti. Ásem Almatyny da, asqaq Alataýdy da kórip qaıtty. Mańqystaýǵa aıda-jylda jetetin, onda da qolǵa keıde tıip, keıde tımeıtin ataqty almasyn da kórdi. Tipti bazarǵa ádeıi izdep baryp, satyp aldy. Ótkende Almatyǵa júrgeli jatqanda, joldas-joralary muny uzatqan qyzdaı shyǵaryp salǵan-dy.

— Kórgen-bilgenińdi aıtyp, qol qýsyryp kelmeı, alma ala kel bizge, dep ázildegen Jemis degen kelinshek. Kúıeýi Joldaspen birge isteıdi, ári qurdas edi.

— Seniń toıyń kóp! Kómekshiden burǵyshy, odan master boldyń. Lenın ordenin aldyń. Sen shyǵynsynsań, biz-aq jasaıyq, bir toıǵa álimiz keledi, — dep qalǵan qurdastary. Sol jigitterdiń arqasy ǵoı báride, dep oılady ol joldastaryn esine alyp. Kópshiligi o bastan dalanyń yssy-sýyǵyn Joldaspen birge kórgender. Tóles, Qarsaq, Qosshaǵyl, Munaıly... Áıteýir Embide jańadan boı kótergen kásipshilik bolsa, solardyń kóbisin ashýǵa qatynasty-aý. Onda Joldas burǵyshynyń kómekshisi, bar bolǵany on segiz jasta bolatyn. Odan Mańqystaý dúbiri shyqty. Brıgadanyń birqatar músheleri:

— Qoı, osy Embiniń munaıy da jetedi qalǵan jasyma, — dep qalyp qoıdy. Sosıalısik Eńbek Eri Salyq Rysqalıev bastaǵan brıgada músheleriniń ishinde Joldas ta bar edi. Bular birinshi bolyp Mańqystaýǵa attandy. Alǵash Túbejikke, keıin Qyzanǵa búrǵy qadady. Bári de tirshilik belgisin sezdirmeı, miz baqpady.

Alyp munaralardy montajdaýdyń ózi qansha kúndik eńbek! Birde burǵy tereńdikke jetkende, dolotony aýystyrý qajet boldy. Eń qıyn da kúsh synaıtyn da osy trýbalardy kóterip-túsirý kezeńi. Onyń ishinde kómekshi burǵyshylar úshin tipti qıyn. Ásirese qaqaǵan aıazda she! 2000 metrge ketken trýbalar taýsylyp bolsyn ba... Ábden qaljyrap ketken Joldas trýbadan qoly shyǵyp ketip, qulap tústi. Ekinshi kómekshi kelip úlgermegende, temirdiń astynda qalary sózsiz edi.

— Bala, qalaı, baǵana qulap jatqanda ǵoı «áı, Mıalyda qoı baǵyp-aq júre bermeı, ne jynym bar edi osynda kelip!» dep tym bolmasa bir oılaǵan shyǵarsyń, á? — dep kúlip ázildegen edi master. Sondaǵy atjaqty ashańdaý kelgen qapsaǵaı qara jigitti bir kezde burǵylaý sheberi atanady dep eshkim de oılamap edi.

Sodan bergi ótken jyldardyń kóbisi-aq kóshi-qonmen ótti. Mańqystaý aımaǵynda burǵy qadamaǵan jer de qalmady-aý ózi... Túbejik, Qyzań, Jetibaı, Shygys Jetibaı, Qaramandybas, Tasbolat... Bul mańda qaımaǵyna qol salynbaı jatqan tek Ústirt bolar. Oǵan da quryq salynar kún qashyq bolmas...

Joldas ótken-ketken ómir belesterin eske alyp, oı qushaǵynda otyr edi. Janyndaǵy jolaýshylardyń dabyrynan selk etti. Samolet ókshesi jerge tıgen eken. Jalma-jan terezege úńildi.

Shevchenkonyń samala úıleri kórindi. Samoletten túsip jatyp, aerovokzaldyń aldyndaǵy kútýshilerdiń arasynan Ońǵar men Sabyrbaıdy kózi shalyp qaldy.

— Áı, jetip kelgen ekensińder ǵoı sender de! Qaıdan ǵana bilip qaldy eken! — dep ishteı qýanyp ketti. Kúlki oınaǵan júzinen ishtegi shattyq shalqary sezilip túr edi.

***

Ol tasyr-tusyr dybystan shoshyp oıandy. Vagonetkanyń esigi ashylyp ketken eken. Jel azynap, aıaq jaqtaǵy stol ústinen kitap-qaǵazdardy ushyryp jatyr. Jalma-jan jastyǵynyń astynan sirińkesin taýyp aldy. Temir esiktiń ilgishin saldy da, ornyna kelip ári-beri otyrdy. Jaýlybaı uıyqtap jatyr eken. «uıqysy sergek edi, myna tarsylǵa oıanbaǵany qatty sharshaǵany ǵoı», — dep oılady Joldas. Sońǵy eki kúngi ábigerdiń ózi shynynda da jigitterdi biraz synǵa salyp edi. Alǵashqy skvajınanyń sátsizdikke ushyraýy Joldasqa da biraz batty. Onyń ústine ýchastok bastyǵy bolyp taǵaıyndalǵany jańadan ǵana. Bári sol burǵylaýǵa qajetti eritindiniń jetispeı qalǵandyǵynan boldy. Sol kúni jigitter ótken-ketken talaı oqıǵalardy eske alysqan. Joldas osynyń bárin oısha elestetip, uıqysy kelmese de, kózin jumǵan kúıi biraz jatty. Úıge barmaǵaly da aıǵa jýyqtap qaldy. Ásirese, kishkene erke qyzy Buryshty qatty saǵynyp júr. Kishkene qyzyn esine alǵanda, ol sát kúlimsirep qoıdy. Buryn jumysqa aýyldan baryp júrgen kezde, ylǵı keshqurym vahtadan keletin avtobýsty baǵyp júrgeni.

— Ýra! Papa kele jatyr! — dep bultalańdaı júgiredi kep sosyn...

— Qyzyndy jumysqa ózińmen birge alyp-aq ketshi. Qyz bala degen anasyna jaqyn bolady deýshi edi. Bunyń menimen isi joq, — dep kelinshegi Atjetpes kúletin. Ótkende Joldas Ústirtke baratyn bolǵasyn:

— Men bul jerde qalyp ne bitirem. Kóship baraıyq, dalada qalaı júresiń aqúıli bolyp, — dep edi Atjetpes. Onyń da reti kelmedi. Qys ishi, ári myna temir vagonnyń ishinde kishkene sábı túgili, dyńdaı jigitter de shaq shydap júr. Eńbekteri janyp maı shyqsa jaqsy, al shyqpaǵan kúnde taǵy kóshý ǵoı. Osy oılardy aıtyp:

— Balalardy jyly orynnan qozǵap qaıtesiń, biz kúneltemiz ǵoı, — degen Joldas. Munysy aqyl bopty. Ásheıinde qys degenniń ne ekenin bilmeıdi desetin Ústirtte bular kelýi-aq muń eken, aq boran soqty da ketti. Eki kún aýyz sý bolmaı qalyp, biraz taryqtyrdy. Sýshy mashınalar borannan jete almaı, «shegirtke» samolettiń bıdonmen ákelgen sýyn bólip ishisti. Sondaıda bala-shaǵa bolsa, ne kúı bolmaq...

Uıqysy ábden ashylǵan Joldastyń oıy taǵy da sol skvajına jaıyna oraldy. Esine ótken jolǵy ekspedısıa bastyǵynyń kabınetindegi áńgime tústi.

— Joldas, saǵan jigitter úlken senim kórsetip otyr. Ústirttegi «Kansý» ýchastogynyń bastyǵyna kópshilik seni qalaıdy. Jas ta bolsań, biraz tájirıbeń bar. Osy munara men burǵynyń sońynda kózin ashqandardyń biri ózińsiń. Jurt senimine qarsy bolmassyń? — degen edi. Ne kerek, uıat boldy endi. Jigitterdiń eńbegin aıtsaıshy. Mańqystaý dalasyn kezgen on eki jylda alǵash kezdesken sátsizdik osy bolar. On eki jyl... Kúni keshe sıaqty edi...

Joldas turyp, «Belomoryn» tutatty. Vagonetkanyń kishkene terezesine úńildi. Tań atyp keledi eken. Jel saıabyrlaıyn depti. Kansýdyń jarqabaq beti kerilip jatyr. Onyń arqa betinde alyp munara kórinedi. Bul — keshe ǵana montajdalyp bitken SSSR Joǵarǵy Sovetiniń depýtaty Súıegen Salmanovtyń skvajınasy. Taýdyń bergi etegindegi úlken sordyń dál ortasynda úsh jerde qazdıyp «Úsh batyr» tur. Nege ekenin kim bilgen, sor ortasyndaǵy qoldan ádeıilep jasaǵandaı osynaý úsh bıik shoqaldy osylaı atapty. «Qansha qupıa syrlar jatyr eken bul mańda» dep oılady Joldas. Sol sát onyń oıyna alǵash Mańqystaýǵa kelgen kezi tústi. Onda da qımylsyz dala edi-aý. Qazir she... Joq, Ústirt tek barlaýshylar men burǵyshylar ǵana qadam basar jer bolyp qalmaq emes. Kúni erteń mynaý sansyz jotalarda aq munaralar qaptaıdy. Záýlim úıler boı túzeıdi...

Ol baǵanadan bergi oılarynan arylyp, kóńildenip ketti. Jalma-jan kıinip alyp, juqa kýrtkasyn ıyǵyna ile salǵan kúıi dalaǵa shyqty. Aınalaǵa kóz jiberip biraz turdy da, sonsoń jańaǵy bir kóz aldynan ótken ásem elesti shyndyqtan kórýge asyqqandaı, dáý munaraǵa qaraı shıraq adymdap bara jatty.

---