InfoHub Logo

Musylmandar jaıly birjaqty pikirler men jaqtyrmaýshylyq qarym-qatynasqa qaramastan, olar álemge kóp nárse berdi. Búginde kofe iship otyrǵanymyz jáne meıramhanada úsh túrli taǵamnan túski as iship, keıin ǵana chek arqyly tólem jasaıtynymyz dál osy musylmandardyń arqasy. Ónertapqysh ıslam álemi bizge taǵy ne syılady?

1. Kofe

Ańyzǵa sáıkes, arab Halıd ońtústik Efıopıa aımaǵyndaǵy Qaffada qoılaryn baǵyp júrip, qoılarynyń naqty bir jıdekterdi jegende belsendi bolyp ketetinin baıqaǵan.  Solardy jınap alyp, Halıd alǵashqy kofeni qaınatady.
Dánderdi syrtqa shyǵarý jaıly aqparattar kofeni Efıopıadan Iemenge eksporttaýǵa qatysty boldy. 15 ǵasyrdyń ózinde ony Mekkege jáne Túrkıaǵa aparǵan, sol jaqtan kofe 1645 jyly Venesıaǵa jetken. Anglıaǵa dánderdi túrik Paskýa Rosı (Pasqua Rosee) 1650 jyly ákelgen jáne londondyq Lombard kóshesinde alǵashqy kofeınány ashady. «Kofe» sóziniń joly birshama uzyn: arabsha “qahwa” túrikshe “kahve”-ge aınaldy. Italándyqtar ony “caff?” dep qabyldap, aǵylshyndarda “coffee” sózi paıda boldy, al oryssha — “kofe” boldy.

2. Kamera

Ejelgi grekter kózderdiń jaryq bóletinine jáne adamdar sol arqyly kóre alatynyna sengen. Shyn máninde, jaryqtyń kózge túsetini jaıly 10 ǵasyrda ómir súrgen musylman matematık, astronom jáne fızık Ibn ál-Haısam (Ibn al-Haitham) aıtqan. Qaqpaq sańylaýlary arqyly jaryqtyń enýin baqylaǵan ol, sańylaý kishi bolǵan saıyn sýret barynsha jaqsy kórinetinin baıqaǵan, osylaısha alǵashqy obskýr-kamerasyn oılap tapty (“qamara” arabshadan aýdarǵanda “qarańǵy nemese bólek bólme” degendi bildiredi). Sonymen qatar ál-Haısam birinshi bolyp fızıkany fılosofıa ǵylymynan tájirıbege aýystyrǵan dep esepteledi.

3. Shahmattar

Shahmatty sonaý ejelgi úndiler oınaǵan, biraq oıyn búgingi biz biletin oıynnan áldeqaıda ózgeshe bolǵan. Zamanaýı nusqasy Parsyda paıda bolyp, sol jaqtan Eýropanyń batysyna taralǵan: 10 ǵasyrda Ispanıaǵa oıyn mavrlarmen kelgen.

4. Parashút

Aǵaıyndy Raıttarǵa deıin myńdaǵan jyldar buryn ushatyn apparat oılap tabý ıdeıasy musylman aqyny, astronom jáne ınjeneri Abbas ıbn Fırnastyń (Abbas ibn Firnas) basyna keledi. 852 jyly ol meshittiń tóbesinen erkin jelbireıtin plashqa aǵash taqtaıshalardy jabystyryp sekiredi. Fırnas qus sıaqty qalyqtap ushamyn dep oılaǵanymen bul oıy iske aspaıdy. Plash ǵalymnyń qulaýyn birshama baıaýlatqany bolmasa, tolyqqandy parashúttiń mindetin atqara almady. Osylaısha ǵalym kishkene qorqynysh pen bolmashy jaraqatpen qutyldy. 70 jasynda apparatyn jetildirgen Fırnas bul joly taýdan sekirýdi jón kóredi. Ol aýada 10 mınýt qalyqtap turady, biraq nátıjesinde sátsiz qulap, baqılyq bolady: bar másele apparatqa quıryq jasamaýynda edi.

5. Sabyn men sý sabyn

Kúndelikti jýyný – ıslamnyń basty sharttarynyń biri. Sondyqtan bolar musylmandar sabyndy barynsha jetildirýge tyrysty. Sabynǵa uqsas jýý quraldary ejelgi mysyrlyqtarda, rımdikterde bolǵany málim, biraq dál arabtar ósimdik maılaryn natrıı gıdroksıdi jáne ıistendirgish zattarmen aralastyrýdy oılap tapqan. Braıtonda bir musylman monsha ashyp, osylaısha Anglıada 1759 jyly sýsabyn paıda boldy.

6. Zamanaýı hımıa

Jabır ıbn Haııan (Jabir ibn Hayyan) – alhımıany hımıaǵa aınaldyrǵan ǵalym. 9 ǵasyrda ol zamanaýı ǵylymda áli kúnge deıin paıdalanylyp kele jatqan prosesterdi ashty: dıstıldendirý, krıstalızasıalaý, eritý, rafınadtaý, totyqtandyrý, býlandyrý jáne fıltrleý. Haııan kúkirt qyshqyly men azot qyshqylyn ashty, jáne aıyrý apparatyn oılap tapty. Sonyń arqasynda álemde alkogóldik ishimdikter men ıissýlarǵa paıdalanylatyn ıistendirgishter paıda boldy.

7. Iindi bilik

Rotasıalyq qımyl-qozǵalysty syzyqtyqqa aýystyratyn qurylǵy ıindi bilik dep atalady. Ony musylman ınjeneri ál-Djazarı (al-Jazari) oılap tapty. Bul mehanıkanyń eń mańyzdy ónertabystarynyń biri bolyp sanalady. Bastapqyda sýlandyrýda paıdalanylǵan bul qurylǵy búginde zamanaýı kólikterdiń negizgi jasaýshy bóligi sanalady. Injenerdiń kitabynan onyń ventılder men klapandardy oılap tapqany nemese jetildirgeni anyq baıqalady, alǵash bolyp mehanıkalyq saǵatty jasaǵan. Ál -Djazarıdi robototehnıkanyń ákesi deýge bolady. Kodtalatyn qulyp ta onyń ónertabysy.

8. Súıir arka

Súıir arka –eýropa gotıkalyq soborlaryna tán sıpat, biraq mundaı arkalar ıdeıasy musylman arhıtektýrasynan alynǵan. Ol rımdikter men normandar paıdalanatyn jarty sheńber arkadan myqtyraq bolǵan, jáne sáıkesinshe, odan da bıik, qurylysy kúrdeli ǵımarattar salýǵa múmkindik bergen. Sonymen qatar eýropalyqtar musylmandardan oıly-qyrly kúmbezder men dóńgelek tereze-rozetkalar qurylysynyń ıdeıasyn alǵan. Eýropalyq qamaldar atys oıyǵymen, jaqtaýlarymen, barbakan jáne tórtburysh munaralarymen musylman qamaldaryna uqsap qaldy. Mysaly, Genrıh V qamalynyń arhıtektory musylman bolǵan.

9. Hırýrgıalyq quraldar

Skalpelderdi qosqanda, medısınalyq aralar, qysqashtar, jińishke qaıshylar, jalpy kóptegen zamanaýı hırýrgıalyq quraldar musylman hırýrg áz-Zahravı (al-Zahrawi) oılap tapqan qalpyn áli kúnge deıin saqtaýda. Sonymen qatar ol ishki tigiske paıdalanylatyn ketgýt aǵzada tabıǵı túrde sorylyp ketetinin jáne medısınalyq kapsýlalarda paıdalanýǵa bolatynyn baıqaǵan. 13 ǵasyrda, Ýılám Garveıge (William Harvey) deıin 300 jyl buryn, musylman dárigeri Ibn Nafıs (Ibn Nafis) qan aınalý prosesin sıpattap bergen. Musylman dárigerleri anestetıkter men kataraktany ekstraksıalaýǵa arnalǵan qýys ıneni oılap tapqan.

10. Jel dıirmeni

Jel dıirmenin arabtar 634 jyly oılap tapqan jáne júgerini untaqtaý men sýmen qamtamasyz etý úshin paıdalanǵan. Arab shólderinde jalǵyz qýat kózi aılar boıy bir baǵytta soǵyp turatyn jel bolatyn, jáne sol qaınarkózdiń bar kúshin paıdalanatyn. Jel dıirmenderinde matamen jáne pálma japyraqtarymen jabylǵan 6 nemese 12 qanat bolatyn. Eýropada alǵashqy jel dıirmenderi tek 500 jyldan keıin paıda boldy.

11. Ekpe

Ekpe jasatý jaıly ıdeıany alǵash bolyp usynǵan Djenner de, Paster de emes, musylmandar. Eýropaǵa bul tehnıka Túrkıadan 1724 jyly kelgen, osylaısha Stambulda osy prosedýraǵa aǵylshyn elshisiniń áıeli nazar aýdarady. Túrkıada balalarǵa sheshekke qarsy ekpeni eýropalyqtardan 50 jyl buryn jasaıtyn bolǵan.

12. Avtoqalam

Alǵashqy avtoqalamdy sultan úshin 953 jyly oılap tapqan: basshy onyń kıimi men qolyn lastamaıtyn qalam talap etken. Ol kezderi sıanyń qalamushyna barý júıesi dál qazirgideı edi.

13. Belgileý júıesi

Álemde qoldanylyp júrgen belgileý júıesi Úndistannan shyqqan bolar, biraq sandar pishini – arabtiki, jáne eń alǵash jazba túrde musylman matematıkteri ál-Horızmı (al-Khwarizmi) men ál-Kındıdiń (al-Kindi) jumystarynda 825 jyly jaryqqa shyqty. «Algebra» sóziniń túp atasyal- Horızmıdiń “Al-Jabr wa-al-Muqabilah” kitabynyń ataýynan shyqqan, sonymen qatar onda jazylǵan qaǵıdattar áli kúnge deıin paıdalanylyp keledi. Algorıtmder men trıgonometrıanyń keıbir teorıalarymen qosa musylman matematıkteri jumysynyń nátıjeleri Eýropaǵa 300 jyldan keıin jetti. Ál -Kındı ashqan jıilik analız zamanaýı krıptografıanyń damýyna negiz boldy.

14. Úsh taǵamnan turatyn túski as

Úsh taǵamnan turatyn túski as – sorpa, odan keıin jelinetin et nemese balyq, onyń artynan beriletin jemister men jańǵaqtar konsepsıasyn 9 ǵasyrda Kordobadan Irakqa ákelgen Álı ıbn Nafı (Ali ibn Nafi) bolatyn. Ol sonymen qatar turmysta hrýstal staqandardy paıdalanýdy engizdi (ony atalyp ótken Abbas ıbn Fırnas oılap tapqan).

15. Kilemder

Kilem ortaǵasyrlyq musylmandarda úıdiń ajyramas bóligi sanalatyn. Toqymashylyq tehnıkasy jaqsy damyǵan edi, árdaıym jańa boıaýlar paıda bolyp turatyn, toqymashylardyń óneri de sońǵy orynda emes etin. Eýropada edendi toqyma tósenishpen japqan, alaıda úı jınaǵan kezde astyna qoqym jınalyp qala beretin. Sol sebepti arab jáne parsy kilemderi áli kúnge deıin úlken suranysta.

16. Chek

Musylmandar bolmasa chek degenniń ne ekenin bilmeı ótetin edik. «Chek» sóziniń ózi arabtyń «Saqq» sózinen shyqqan. Onyń maǵynasy taýardy jetkizgen ýaqytta mindetti túrde tóleımin degen qoljazba. Chekke degen suranys aqshany alys qashyqtyqqa alyp júrý qaýipti bolǵannan týǵan. 9 ǵasyrdyń ózinde musylman kásipkerleri baǵdad bankilerine jazylǵan chekterdi Qytaıda aqshaǵa aýystyryp ala alǵan.

17. Jer – dóńgelek

9 ǵasyrda kóptegen musylman ǵalymdary Jerdiń dóńgelek formada ekenine senimdi bolǵan. Astronom Ibn Hazmnyń (IbnHazm) pikiri boıynsha, «Kúnniń Jerdiń naqty bir núktesine árqashan tik ornalasýy»buǵan dálel bola alady. Bul Galıleı jańalyq ashqanǵa deıin 500 jyl buryn aıtylǵan. Musylman astronomdarynyń esepteýi naqty bolǵany sonsha, olar ekvatordyń uzyndyǵyn 40253,4 kılometr dep eseptep, 200 km-ge ǵana qatelesti.

18. Torpedalar men raketalar

Qytaılar selıtradan dári jasap, otshashý úshin paıdalanǵanymen, arabtar ony kalıı selıtrasymen tazalap áskerı maqsatta qoldanýdy oılap tapty. Musylmandar osy qarýmen kresshilerdi qorqyta aldy. 15 ǵasyrǵa deıin olar «ózdigimen qozǵalatyn jáne janatyn jumyrtqa» dep ataǵan raketalaryn, torpedony jáne ózdigimen qozǵalatyn ushynda sadaǵy bar almurt tárizdes bombany jasap shyǵardy. Sońǵysyn olar jaý kemelerin jarý úshin paıdalandy.

19. Baqtar

Ortaǵasarlyq Eýropada baqsha bolǵanymen, arabtar baqty demalys jáne táfákkúr úshin qarastyrdy. Alǵashqy koróldik baqtar 11 ǵasyrda musylmandyq Ispanıada paıda boldy. Qalampyr men qyzǵaldaqtardyń otany da musylman elderi.

---