InfoHub Logo

Mańǵystaý oblysy, Munaıly aýdany,
Qyzyltóbe lıseıiniń bıologıa pániniń muǵalimi
Baınazarova Mánshúk

Sabaqtyń taqyryby: §49. Mýtasıalyq ózgergishtik (slaıdymen)

Sabaqtyń maqsaty
Bilimdilik: Oqýshylarǵa mýtasıalyq ózgergishtik túrleri, olardyń sebepteri, organızmge áseri týraly bilim berý. Ózgergishtiktiń túrlerin jikteý, olardy salystyrý, mýtasıalyq ózgergishtiktiń organıkalyq dúnıeniń damýy men jumystary úshin mańyzdy ekendigin túsindirý.
Damytýshylyq: Oqýshylardyń bıologıa ǵylymyna qyzyǵýshylyǵyn týdyryp, dúnıetanymyn, jeke tulǵasyn, kommýnıkatıvtik biliktiligin damytý.
Tárbıelik: Ujymshyldyqqa, óz oılaryn aıta bilýge, adamgershilikke tárbıeleý
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq. Sabaqtyń ádisi: CTO strategıalary.
Sabaqtyń kórnekiligi: proektor, úlestirmeler, sýret - plakattar
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý: Synyp oqýshylaryn túgendeý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraq - jaýap arqyly tekserý
İİİ Jańa sabaq.

«Tirek mátin»
1. Mýtasıa degenimiz ne? Bul uǵymdy qalyptastyrǵan kim?

Mýtasıa degenimiz - organızm genotıpiniń, ıaǵnı hromosomalar men olardyń quramdy bólikteri - genderdiń ózgerýine baılanysty kezdeısoq paıda bolatyn, tuqym qýalaıtyn ózgergishtik. Bul uǵymdy eń alǵash ret golandıalyq botanık H. De Frız qalyptastyrdy.
2. Mýtagender degenimiz ne, olardyń qandaı túrleri bar?
Mýtasıa syrtqy orta faktorlarynyń áserinen paıda bolady, olardy
Mýtagender dep ataımyz. Mýtagenderdiń 3 túri bar: fızıkalyq, hımıalyq, bıologıalyq.
3. Genotıptiń ózgerý sıpatyna qaraı mýtasıanyń qandaı túrleri bar?
Genotıptiń ózgerý sıpatyna qaraı mýtasıalar: gendik, hromosomalyq, genomdyq, sıtoplazmalyq
4. Gendik mýtasıa degenimiz ne?
DNQ quramyndaǵy gende ózgeris bolady. DNQ-daǵy nýkleotıdterdiń orny ózgeredi, DNQ molekýlasyndaǵy bir nýkleotıdtiń túsip qalýy múmkin, nemese bir nýkleotıdtiń ornyna basqa nýkleotıd ornalasady.
5. Hromosomalyq mýtasıa
Hromosomalyq mýtasıa túrli hromosomalyq ózgeristerge baılanysty bolady. Bul jaǵdaıda hromosomalardy qurylymy ózgeredi. Ondaı ózgerister hromosomaishilik jáne hromosomaaralyq bolyp keledi.
6. Hromosomaishilik mýtasıanyń qandaı toptary bar?

Hromosomaishilik ózgeristerge mynalar jatady: defeshensıa - hromosoma ushtarynyń jetispeýshiligi; delesıa - hromosomanyń bir bóliginiń úzilip túsip qalýy; ınversıa - hromosomabóliginiń 180 - qa burylýyna baılanysty genderdiń ornalasý retiniń ózgerýi; dýplıkasıa - hromosomanyń belgili bir bóliginiń eki eselenýi.
7. Hromosoma aralyq mýtasıanyń qandaı toptary bar?
Hromosomaaralyq ózgeristerge hromosomanyń bir bóliginiń ǵana uqsas emes basqa bir hromosomamen aýysyp ketýi jatady, ony translokasıa deıdi.
8. Genomdyq mýtasıa degenimiz ne?
Genomdyq mýtasıa degenimiz - jasýshadaǵy hromosomalar sanynyń ózgerýine baılanysty bolatyn ózgergishtik.
9. Genomdyq mýtasıanyń qandaı túrleri bar?
Mıtoz ben meıoz kezinde hromosoma sany teńdeı bólinbeı, ne kóbeıedi, ne azaıady. Kóbeıse polıploıdıa, azaısa aneýploıdıa nemese geteroploıdıa dep ataıdy.
10. Polıploıdıa
Gaploıdty hromosoma sanynyń eselenip kóbeıýin polıploıdıa dep ataıdy. Polıploıdıa qubylysy tabıǵatta keńinen taraǵan, olar tabıǵı jaǵdaılardyń áserinen paıda bolatyndyǵy dáleldendi. Mádenı ósimdikterdiń kópshiligi tabıǵı polıploıdty formalar. Hromosoma sanynyń eselený dárejesine qaraı 3n - trıploıdty, 4n - tetraploıdti, 5n - pentaploıdti bolypkeledi.
11. Aneýploıdıa
Aneýploıdıa nemese geteroploıdıa hromosoma sanynyń gaploıdti jıyntyqqa eselenbeı ózgerýiniń nátıjesinde paıda bolady. Bulqubylysty eń alǵashK. Brıd jes drozofıla shybynyndaǵy jynyspen tirkesip tuqymqýalaý zańdylyǵyn zertteý barysynda baıqaǵan bolatyn.
12. Sıtoplazmalyq mýtasıa.
Sıtoplazmalyq tuqymqýalaýdy zertteýdiń negizin 1908 - 1909 jyldary nemis ǵalymdary K. Korrens pen E. Baýr salǵan. Sıtoplazmalyq tuqymqýalaý negizinen analyq jol men júredi, óıtkeni analyq jasýshada sıtoplazmanyń mólsheri kóp, alatalyq jasýshada sıtoplazma mólsheri az. Sonymen sıtoplazmalyq mýtasıa plazmogenderdiń ózgerýi nátıjesinde organızm belgileriniń ózgerýi bolyp tabylady. Plazmogender tek plasıdter men mıtohondrıalarda ǵana bolady.
(Elektrondyq oqýlyqtan mýtasıadyq ózgergishtik týraly kórsetý)
İİİ kezeń
Keri baılanys. Deńgeılik tapsyrmalar.
İ. deńgeı (5 upaı)
1. Mýtasıalyq jáne modıfıkasıalyq ózgergishtikti salystyryńdar
2. Mýtasıalyq ózgergishtiktiń máni nede?
3. Polıploıdtar degenimiz ne, onyń mańyzy qandaı?
İİ. deńgeı(4 upaı)
Ózgergishtik Mýtasıanyń tıpteri Mýtasıanyń paıda bolý sebepteri
Mýtasıa
1.
2. Myna sóılemderdi tolyqtyryńdar:
A. Mýtagenderdiń ————– túri bar, olarǵa ———— mýtagender jatady.
Á. Hromosomalardyń belgili bir bóliginiń eki eselenýin ———, al hromosomanyń bir bóliginiń úzilip túsýin ——— dep ataıdy.
B. Hromosomalar sanynyń eki eselenýin ———, úsh eselenýin ——, al tórt eselenýin ——– dep ataıdy.
İİİ. deńgeı (3 upaı)
«Sáıkestendirý testi
1. Genot1. Genotıp

a. Vırýs; bakterıalar
2. Hımıalyq mýtagen á. 44 HÝ
3. Bıologıalyq mýtagen B. Óz ata analarynan qabyldanǵan gender jıyntyǵy
4. Áıel adamnyń hromosomalar jıyntyǵy V. Temeki, alkoloıd, kolhısın
5. Mýtasıa G. 44 HH
6. Sındromdar Ǵ. Qarańǵyda kórý qabiletinen aıyrylý
7. er adamdarda hromosoma jıyntyǵy D. Tuqym qýalaıtyn ózgerister
8. Gemofılıa E. 2O 3O jas aralyǵynda bulshyqet qurylymynyń jáne qyzmetiniń ózgerýi
9. Daltonızm. Ymyrt jabylǵanda kórmeý J. Qannyń uıymaýy
10. Bulshyqet dıstrofıasy Z. Birneshe músheniń qyzmetin buzatyn aýrý.

Jaýaptary:
1. B 6. Z 2. V 7. Á 3. A 8. J 4. G 9. Ǵ 5. D 10. E
İÚ. deńgeı (Shyǵarmashylyq deńgeı)
Esep. Polıploıdıa.
Qyzylsha ósimdiginiń hromosoma jıyntyǵynyń dıploıdty sany 2n=18. Negizgi sandy – h - ty qoldanyp, mynadaı ósimdik túrleriniń: a) úshploıdty; á) tetraploıdty; b) pentaploıdty, geksaploıdty hromosoma jıyntyǵyn anyqtańdar.
Sheshýi: Eger qyzylsha ósimdiginiń dıploıdty sany 2n=18 - ge teń bolsa, algaploıdty jıyntyǵy, jynys jasýshalarynyń meıozdyq jolmen bólinýine baılanysty gaploıdty sany: n=9 - ǵa teń.
Jaýaby: a) úshploıdty 3*h=3*9=27
á) tetraploıdty 4*h=4*9=36
b) pentaploıdty 5*h=5*9=45
geksaploıdty 6*h=6*9=54
Úıtapsyrmasy:
1.§49 Mýtasıalyq ózgergishtik
2. Deńgeılik tapsyrmalardy aıaqtaý.
3. Ózbettik tapsyrmalar:
A) Mýtasıalar
Á) Genomdy mýtasıa
B) Hromosomalyq mýtasıa
V) Gendik mýtasıa
G) Sıtoplazmalyq mýtasıa
D) Mýtagenderdiń zıandy áseriniń qalaı aldyn alýǵa bolady.
Qosymsha tapsyrmalar
Test jumysy
1. Mýtasıa týdyratyn faktorlar
A) mýtagender V) aneýploıdıa
S) geteroploıdıa D) toksınder E) polıploıdıa
2. Syrtqy orta jaǵdaılarynyń áserinen organızm genotıpiniń ózgerýi
A) genotıptik ózgergishtik V) tuqymqýalaıtyn ózgergishtik
S) Modıfıkasıalyq ózgergishtik D) mýtasıalyq ózgergishtik
E) modıfıkasıalyq, mýtasıalyq ózgergishtik
3. Ártúrli jupqa jatatyn pishinine qaraı ajyratylatyn hromosoma
A) gaploıdty V) gomologtyemes S) gomologty D) alleldi E) somatıkalyq
4. Hromosomalardyń qyzmeti
A) organıkalyq zattardy tasymaldaý V) tuqymqýalaý
S) bóliný, aqparattardy tasymaldaý D) kómirsýlardy tasymaldaý
E) nárýyzdardy sıntezdeý
5. Sıtoplazmalyq tuqymqýalaýdy zertteýdiń negizin salǵan
A) K. Korens, E. Baýr V) E. Chermak - Zeızenag
S) S. S. Chetverıkov D) I. N. Vavılov E) K. de Frız
Jaýaptary:
1. A; 2. S; 3. V; 4. V; 5. A;