InfoHub Logo

I

Toǵyzynshy naýryz Mıtányń Máskeýdegi eń sońǵy baqytty kúni boldy. Áıteýir ózi osylaı dep joryǵan.

Katá ekeýi kúndizgi saǵat on ekide Tver býlvarymen órlep kele jatqan. Qys aıaq astynan kóktemge jol berdi de kún kózi ysyp ketti. Rasynda boztorǵaı mekenine qaıtyp, jylý men qýanyshty ózimen birge ala kelgendeı. Qar erip, dúnıe eljirep qoıa berdi, tóbeden sý sorǵalap, kóshe sypyrýshylar jaıaý joldyń muzyn oıa bastady, shatyrlardyń jylbyraǵan qaryn túsirdi, qaıda qarasań da qaptaǵan adam, jurt kóńildi. Bıiktegi sharby bulttar tútindep baryp seıilip, kók aspanǵa sińip ketti. Alysta, báriniń tóbesinen qarap, oılanyp Pýshkın tur, Strastnyı monastyri jarqyraıdy. Mıtáǵa qatty unaǵany, sol kúni Katá erekshe kórikti edi, qaıaýsyz aq kóńilmen jaqyndyǵyn tanytyp, balalyq senimmen onyń qoltyǵynan alyp, eńkeıip onyń baqytty da sol tákappar júzine qaraı bergen, adymyn alshańdaı basqan Mıtányń qataryna áreń ilesti. Pýshkınniń qasyna jetkende kútpegen jerden:

— Sen balasha ańǵaldyqpen kúlgen kezde aýzyńdy arandaı ashyp, ernińdi qaıystaı sozatynyń ne? — dep salǵany. — Tek renjı kórme, men seni sol kúlkiń úshin jaqsy kóremin. Onyń ústine vızantıalyqqa uqsaıtyn kóziń qandaı ǵajap!

Mıtá kúlmeýge tyrysty, ishtegi maqtanyshy men bolar-bolmas renishin jasyryp, tóbesinen tónip turǵan Pýshkınge qarap:

— Balalyq ańqaýlyqqa kelsek ekeýmiz bir-birimizden onsha alshaqtyqka ketkenimiz joq, -dep jyly jaýap berdi. — Al meniń vızantıalyqqa uqsastyǵym seniń qytaı patshaıymyna uqsastyǵyńdaı-aq. Sender qyms etse Vızantıa, Vozrojdenıe dep shyǵa kelesińder... Seniń anańdy túsinsem buıyrmasyn!

— Onda turǵan ne bar, onyń ornynda sen bolsań meni úńgirge qamap ustar ma ediń?

— Qamamaspyn, biraq álgi jalǵan ártis danyshpandaryńdy, stýdıa men konservatorıanyń, teatr mektebiniń bolashaq ataqtylaryn bosaǵadan attatpas edim! — dep Mıtá dos kóńilmen sypaıy jaýap berdi. — Óziń aıtyp ediń ǵoı, Býkoveskıı keshki asqa Strelnaǵa shaqyrdy, Egorov jalańash kúıińde teńizdiń maıda tolqynyna uqsatyp músinińdi salmaq boldy dep, árıne, mundaı qurmetten soń es-aqyldan aıyrylyp qaldyń.

— Báribir, men tipti sen úshin de ónerdi talaq qylmaımyn, — dedi Katá. — Múmkin men sen aıtqandaı surqıa jan shyǵarmyn, — dedi, biraq mundaı sózdi Mıtá aıtqan emes. — Múmkin men búlingen pende shyǵarmyn, biraq sen meni dál osy qalpymda súı, osy qalpymda qabylda. Joqtan ózgege renjispelik, tym qurysa mynaý tamasha kúnde qyzǵanbashy meni! Qalaı deseń de sen maǵan jurttyń bárinen qymbat jalǵyz jan ekenińdi nege túsinbeısiń? — Katá sybyrlap qana qadalyp surady da jampozdanyp onyń kózine qarap bir shýmak óleń oqydy:

Aramyzda bir qupıa júripti,

Kıgizipti sol qupıa júzikti...

Osy sońǵy óleń Mıtányń júregine ınedeı qadaldy. Jalpy kóp nárse sol kúni ds onyń janyna jaqqan joq. Balalyq ańǵaldyq degeni de tym ersi kórindi:mundaı ázildi Katádan birinshi estip turǵan joq, jáne munysy kezdeısoq ta emes, Katá qaı jaǵynan bolmasyn budan góri eresek ekenin tanytyp, Mıtá sodan jaǵymsyz tisqaqty qylyǵyn sezgendeı bolatyn. "Qalaı deseń de" deıtin surqıa sózi qulaǵyna túrpideı tıip, qońyr daýyspen ádeıi mánerlep oqyǵan óleńi de janyna qatty batty. Degenmen sol óleńnen, sony oqyǵandaǵy mánerden Katány ózinen alystatyp, qyzǵanysh pen óshpendiligin qozdyratyn ortany sezse de pálendeı mán bere qoımady, kóńiline almaýǵa tyrysqan, keıinnen esine alyp otyryp, toǵyzynshy naýryz Máskeýdegi eń sońǵy baqytty kúni eken.

Sol kúni kaıtyp kele jatyp Katá Sımmermannan Skrábınniń birneshe shyǵarmasyn satyp aldy da ánsheıin sóz arasy qylyp, kúle júrip Mıtányń anasyn tilge tıek etti: - Sen bilemisiń, men ol kisiden kúni buryn qorqyp júrmin.

Ekeýi alǵash tanysqannan bergi ýaqytta bolashaq jaıly, bul mahabbattyń nemen biteri týraly sóz qozǵamaǵan bolatyn. Endi mine, Katá aıaq astynan Mıtányń anasyn aýyzǵa alyp, erteń óziniń enesi bolaryna nyq sengendeı áńgime bastady.

II

Budan keıingi kúnder baıaǵysyndaı kórinip edi. Mıtá Katány Kórkem teatrdyń stýdıasyna shyǵaryp salyp, konsertterge, ádebı keshterge aparyp turdy, keıde onyń Kıslovkadaǵy úıinde túngi saǵat ekige deıin otyryp alatyn, bir tańǵalatyny - sheshesi ony esh nárseden tyıǵan emes, qashanda temekisi aýzynan túspeıtin, boıanyp-sylanýdy unatatyn qyzyl-kúreń shashty, súıkimdi de qaıyrymy mol áıel (ekinshi áıel alyp ketken kúıeýinen kópten beri bólek turatyn). Ara-tura Katá da Mıtányń Molchanovkadaǵy stýdenttik bólmesine kelip-ketip júretin, ekeýiniń kezdesýi ylǵı da súıisýdiń mastyǵymen ótip jatty. Biraq oıda joqta kútpegen bir sumdyq bolǵan sıaqty, tirlik joq jerden bojyp, Katá Mıtáǵa ózgerip ketkendeı kórindi.

Alǵash kezdesip, durystap tanyspaı jatyp-aq tek ekeýi ǵana ońasha áńgimeleskendi jaqsy kóretin tátti shaqtar kórgen tústeı zý etip óte shyqty, sol kezde Mıtá sonaý balalyq, bozbala shaǵynda ańsaǵan mahabbat ertegisine súńgip ketkendeı bolyp edi-aý! Ol ýaqyt jeltoqsan aıy edi - qyraýly qys, kókjıekten ozbaı jatyp alatyn kúnniń qyp-qyzyl shar tabaǵy Máskeýdi túrlendirip, ajaryn qulpyrtyp turatyn. Qańtar men aqpanda Mıtányń ǵashyqtyq sezimi quıyndaı qyryq shıratylyp, baqytyma jettim be degen, áne-mine jetem be degen úmitpen ótken. Biraq sol sátte de bir nárse kóńildi buzyp, baqytyn laılaǵandaı bolǵan. Sol kezde de oǵan bir emes, eki Katá bar sıaqty kóringen: biri - tanysqan sátten Mıtány yntyq qylǵan, qumar qylǵan qyz, ekinshisi - kádimgi pende, birinshisine múldem uqsamaıtyn urǵashy. Degenmen dál búgingideı odan kóńili qalmaǵan.

Bárin de túsinýge bolatyn edi. Áıelderdiń kóktemgi kúıbeńi bastaldy, kóılek-kónshek satyp alý, kıimge tapsyrys berý, óńin aınaldyryp bir nárseni qaıta tigý, Katányń kóp ýaqyty sheshesimen tiginshige barýmen ketti. Osynyń bári onyń nazaryn bólip, ár nemege nemquraıly qaraýy zańdy bolatyn. Mıtá da solaı shyǵar dep joramaldaǵan. Biraq bul da ánsheıin ózin-ózi jubatý eken, sekemshil júrek báriniń de ystyǵyn basyp, barǵan saıyn kóńilin sýyta berdi, oǵan sebep Katányń buǵan degen nemketti qylyǵy, soǵan oraı munyń da kúdigi men qyzǵanyshy údeı tústi. Teatr mektebiniń dırektory maqtaýmen Katányń basyn aılandyryp jiberdi, maqtanysh kimniń tózimin taýyspaǵan, sonyń bárin ol Mıtáǵa aıtyp keletin. Birde dırektor: "Sen meniń mektebimniń maqtanyshysyń" - depti, qyzdardyń bárimen "sen" dep sóılesetin ádeti eken, jalpy sabaqqa qosa Katámen jeke daıyndyq júrgizip, emtıhanda atyn dásterdeı qylýǵa baryn salsa kerek. Onyń qyzdardy aram jolǵa ıtermeleıtinin jurt biletin, jaz boıy tańdaǵanyn Kavkazǵa, Fınlándıaǵa, shetelge alyp ketetin kórinedi. Sonan soń da Mıtányń basyna ár túrli jaman oılar keldi: dırektor Katámen ámpeı-jámpeı shyǵar, oǵan kináli Katá bolmasa da ekeýiniń arasyndaǵy bylapyt, qylmystyq qatystan jany túrshikti. Bul kúdigin rastaǵandaı Katá budan múldem sýynyp, kózine ilgendi qoıǵan sıaqtandy.

Jalpy, bir jaǵdaı ony Mıtádan birjola bólip tastaǵandaı. Dırektordy oılasa tynysh otyra almaıdy. Táıiri, dırektor degen sóz be eken! Katányń oǵan degen mahabbatynda basqa bir maqsat bar ma dep qaldy. Kimge? Nege? Ony Mıtá bilmeıdi, áıteýir Katány jurttyń bárinen qyzǵanady, eń bastysy, óziniń oıyna alǵan, kúdikten týǵan basqa bir jasyryn tirliginen qyzǵanady. Áldebir túsiniksiz kúsh ony Mıtádan alystatyp bara jatqandaı, qaıda, qandaı sezim, qandaı kúsh, muny oılasa artynda qorqynyshty úreı turady.

Birde Katá sheshesiniń kózinshe buǵan aıtyp qalǵany bar:

— Mıtá, siz áıeldi tek úı sharýasymen ǵana baǵalaısyz. Sizden naǵyz Otello shyǵady. Sizdi eshqashan súımegen de, sizge eshqashan tımegen de bolar edim!

— Men qyzǵanyshsyz mahabbatty moıyndamaımyn, - dep sheshesi buǵan qarsy daý aıtty. — Qyzǵanbaǵan adamda súıispenshilik te joq.

— Joq, mama, qyzǵanysh súıgenińdi syılamaý degen sóz, - dep Katá bireýdiń ánin jattap úırengen ádetine basty. — Eger maǵan senbese, meni súımegeni, - dedi ádeıi Mıtáǵa nazar salmastan.

— Menishe, qyzǵanysh degenimiz mahabbat, - dep sheshesi taǵy da qarsy shyqty. — Men muny bir jerden oqydym da. Sony tamasha dáleldep te bergen, umytpasam bıblıadan mysal keltirip, qudaıdyń ózi de qyzǵanshaq, kekshil bolǵan dep edi.

Al Mıtányń mahabbatyna kelsek, ol tek qyzǵanyshtan ǵana týǵan. Qyzǵanyshyn jurttan ala-bóten, erekshe dep oılaıtyn. Katá ekeýi áli janasýdyń shekarasynan ótken joq, ońasha qalǵan sotterde oǵan talaı-talaı múmkindikter bolǵan edi. Ondaı sátterde Katányń qumarlyq sezimi ádettegiden de asyp túsetin. Mıtáǵa bul da kúdikti kórinip, kóńil kúıi bulqynyp shyǵa keledi. Onyń qyzǵanyshyn qozdyratyn búkil sezimi jaman oıdan týǵan, solardyń ishindegi eń bir masqarasyn ózi de anyqtaı alǵan joq, túısingen de joq. Dúnıedegi eń bir tátti de ǵajaıyp sezimniń ústinde Katányń qasynan basqa bir erkekti elestetedi de qazirgi qylyqtary sonshalyqty jerkenishti, adam tabıǵatyna syımaıtyn ersi bolyp kórinip ketedi. Sol sátte Katáǵa degen qaınaǵan óshpendilik paıda bolady. Al ózi kózbe-kóz ne istep, ne qoısa da jumaqtyń rahaty men danalyǵyna balaıdy. Endi óziniń ornynda basqa bireýdi elestetken kezde taban astynda bári qubylyp shyǵa keledi -masqara uıatsyzdyq dep qabyldap, Katány óltire salsam dep te oılaıdy, álgi munymen talas áldebireýdi emes, tek Katány tunshyqtyra salsam deıdi.

III

Katányń kópten kútken emtıhany bastalǵan kúni (orazanyń altynshy kúni) Mıtány qınaǵan kúdik aqyry rasqa shyqqan sıaqty.

Katá bul kúni Mıtány kórgen de jok, kózine ilgisi de kelmedi, múlde bóten, tek kóptiń qyzyǵyna aınaldy. Jurtty ózine tabyndyryp, meımanasy tasydy. Uzatylatyn qalyńdyqtaı shymqaı aq kıip, qulpyryp kózdiń jaýyn aldy. Japyryla qol soǵyldy, dırektor - janarynda jylt joq, óship qalǵan sý kózdi trash akter birinshi qatarda otyryp alyp, ádeıi jurt estisin degendeı búkil zalǵa daýsyn kótere ara-tura eskertý jasaǵan boldy, muny da óziniń abyroıyna bola jorta jasaǵany jerkenishti shyqty.

— Sózdi azaıt! - dep digirledi, quddy Katá onyń menshigindeı úni zildi. — Qur oınama, oıǵa sal! - dep sózin bólip-bólip jiktep otyrdy.

Buǵan jan shydaı ma! Jurt japyryla qol soqqanmen mánerli kórkem sóz oqýdyń ózi de qulaqqa túrpideı qadaldy. Katányń beti narttaı bolyp dýyldap, qysylǵannan daýsy qarlyǵyp, demi tunshyǵa berdi, syrt kózge bul da ásem kóringen. Biraq ár sózin ándete sozǵanymen daýsynda jerkenishti jalǵandyq, ótirik máner, kókeıge qonbaıtyn jasandy qylymsý bar edi, árıne munyń bárin Mıtá ıt etinen jek kóretin, alaıda ónerdiń eń bıik kórinisi dep sanalatyn Katányń jan-tánimen berilgen ortasynyń áseri ekeni belgili: Katá adamsha sóıleýdiń ornyna birde áldenege yntyzarlyqpen dóreki lepirip, birde sebepsizden-sebepsiz jalbarynyp jalǵan muń shaqyrǵan sátte Mıtá Katá úshin uıalǵanynan kirerge tesik tappady. Bárinen de masqarasy, Katányń qazirgi tula boıynan, bet-júzinen ańqyp turǵan perishte tazalyǵy men bylapyt bolmysynyń qatar órilýi, ústindegi aq kóılegi de sonyń kýásindeı estradaǵa shyqqanda tyltıyp qyp-qysqa bolyp qaldy da zalda otyrǵandar onyń etegine, aq týflıine, aq jibek shulyqty kere kıgen baltyry men sanyna úńilisti. "Qyz shirkeý horynda ánshi edi" — dep áldebir perishtedeı pák qyz týraly ózi senbegen ótirikti Katá ótirik oqyp turdy. Mıtá kóptiń ishinen súıgenin kórgendeı ózeýrep óziniń oǵan degen jaqyndyǵyn da, jaýlyǵyn da sezindi, qalaı bolǵanda da ol meniki degen maqtanysh, sonymen qatar - joq, meniki emes degen bir oı júregin qars aıyrdy.

Eıtıhan ótken soń taǵy da baqytty kúnder bastaldy. Biraq Mıtá oǵan burynǵydaı jeńiltektikpen sene salmaıtyn boldy. Katá emtıhandy eske alyp birde:

— Sen netken topassyń! — degeni. — Men tek sen úshin ǵana jaqsy oqýǵa tyrysyp edim ǵoı, sony da sezgen joqsyń ba?

Emtıhanda ne sezgenin Mıtá jaqsy biledi, biraq sol sezimnen áli kúnge qutyla almaı júrgenin aıtqan joq. Aıtpasa da onyń qupıa syryn Katá da sezip qoıdy, kezekti bir renish ústinde:

— Túsinsem aram qataıyn, eger meniń tula boıym tunyp turǵan turpaıylyq bolsa nesine súıdim dep júrsin? — dep týrasyna kóshti. — Sonda sen menen ne talap etpeksiń?

Ne úshin yntyq bolǵanyn Mıtányń ózi de bilmeıdi, biraq sýynýdyń ornyna yntyzarynyń údep bara jatqanyn sezip júr, áldekimge degen óshtigi, áldenege degen qarsylyǵy, ishteı qasarysqan kúresi de sol súıispenshilikten týǵan.

— Sen meniń janymdy emes, tánimdi ǵana súıesiń! — dep Katá aqyry bir kúni aıtyp saldy.

Taǵy da bul bótenniń sózi, teatr sózi edi, biraq qulaq sarsytqan jattandy bolǵanymen sanańdy mújıtin sheshilmegen kóp nársege qatysy bar-dy. Ol nege súıgenin, odan ne talap etetinin qanyqtap aıta almaıdy... Jalpy súıý degenniń ózi ne? Buǵan jaýap berý múmkin de emes, óıtkeni estigeninen de, oqyǵanynan da súıispenshilik týraly Mıtá eshqandaı maǵynaly balama sóz tappaǵan. Kitapta da, ómirde de ol jaıynda áıteýir sezim, qushtarlyq, lázzatsyz kaıf degen bopsaǵa bári de kelisip qoıǵan sekildi. Al Mıtányń súıispenshiligi ekiniń biri de emes. Katáǵa ony yntyq qylǵan ne kúsh? Álgi súıispenshilik degeni me, álde qumarlyq pa? Katányń óńirin aǵytyp, omyraýynan súıgen kezde ol esinen tanyp qala jazdaıtyn, jumaqtaı ǵajap, ýyzdaı tátti kókiregin sábıdeı páktigimen qymsynbaı erkin ashyp tastaǵanda jantásilim etip bara jatqandaı del-sal maýjyrap, rahat kúı keshetin.

IV

Katá barǵan saıyn ózgere berdi.

Emtıhanda kózge túskeni kóp áser etti. Biraq budan basqa da sebepter bolmaı qalǵan joq.

Kóktem kele keshegi qyz qurmetti ortanyń salıqaly bıbisi bolyp shyǵa keldi, qashanda kórseń úlde men búldege oranyp bir jaqqa asyǵyp bara jatqany. Ol kelgen saıyn Mıtá óziniń kúńgirt dálizinen uıalatyn boldy, burynǵydaı jaıaý emes, kólikpen kelip júrdi, ústindegi jibegi sýsyldap, betinde tor, kúńgirt dálizden zý etip óte shyǵady. Qashan da ony erkeletkisi kelip, qashan da ýaqyt tar dep asyǵyp otyrady, anasy ekeýi taǵy da tiginshige baratynyn syltaýratady.

— Túsinemisiń, endi ózimdi ózim kútpesem bolatyn emes, — deıtin, sol kezde kózin baqyraıtyp, janaryn oınaqshytqan bolady, Mıtányń senbeıtinin bile tura aıta salǵany, óıtkeni aıtatuǵyn ar jaǵynda sóz de qalǵan joq.

Qazir shlápasyn múldem sheshpeıtin bolǵan, shatyry qolynan túspeıdi, Mıtányń kereýetiniń shetine aıaǵyn aıqastyryp otyryp alyp, jibek shulyqty kergen kyltasymen onyń esin ketiretin. Al keteriniń aldynda búgin keshkilik úıde bolmaıtynyn, anasy ekeýi taǵy da bir jaqqa baratynyn aıtyp, qaıta-qaıta esikke qarap asyqqan bolady, san qaıtalaıtyn bul qylyǵy da Mıtány aqymaq qylýdyń aılasy, óziniń sózimen aıtqanda onyń "esýastyǵyna" jasaǵan iltıpaty, sóıte otyryp kereýetten syrǵyp túsip, toq myqynymen onyń aıaǵyn sıpaı ketedi de asyǵys sybyrlap:

— Qane, súıseńshi meni! — deıtinin qaıtersiń.

V

Sáýirdiń aıaǵynda Mıtá derevnáǵa baryp biraz demalmaq boldy. Ol ózin de, Katány da ábden qınady, azaptyń aqylǵa syımaıtyny sonshalyq, oǵan tipti sebep te joq edi, alyp-julyp bara jatqan da eshteńe joq, sonda Katányń kinási ne? Birde shydamy shegine jetken qyz týrasyn aıtty:

— Bar, bara ǵoı, meniń tózimim taýsyldy! Aramyzdy anyqtaǵansha bir-birimizden qasha turalyqshy. Sen ábden júdep kettiń. Mamam seni kóksaýǵa ushyrady dep otyr. Budan artyqqa men shydaı almaımyn.

Sonymen Mıtá ketetin boldy. Qaıǵydan qajyp júrse de, bir ǵajaby ol qýanyshty attanǵan. Ketemin deýi muń eken, bári de óziniń áýelgi arnasyna tústi. Degenmen kúndiz de, túnde de maza bermegen bir sumdyktyń baryna jan-tánimen sengisi kelmegen edi. Katányń minezinen sál-pál ózgeristi ańǵarsa boldy, onyń kóz aldynda múldem basqasha kórinetin. Ol taǵy da erke, óte bıazy qylyq kórsetti, ádettegideı jasandy qymsynýy da joq, qyzǵanyshtyń kúıigine otyǵyp alǵan qaıran bas muny birden sezdi de, ol taǵy da túngi saǵat ekige deıin otyryp, taǵy da taýsylmaıtyn áńgimesin bastady, attanar kún jaqyndaǵan saıyn "túsinisý úshin" ajyrasa turýdyń túkke qajeti joq, ári ersi sıaqty kórindi. Birde tipti Katá jylap ta aldy, buryn ol jylaýdy bilmeıtin, sol kóz jasy ony týǵanyndaı jaqyndatyp, áldebir kinási bardaı Mıtányń janashyrlyq sezimin oıatyp jibergen.

Maýsym aıynyń basynda Katányń sheshesi Qyrymǵa attanyp, jazdy sonda ótkizip, qyzyn da ala ketpek-ti. Mısqorda kezdespek bolyp kelisti. Mıtá da Mısqorǵa kelmek edi.

Ol jıylyp-terilip jolǵa ázirlendi, bir túrli masan keıipte Máskeýdi sharlady, aıaǵy nyq, esi durys, biraq aýyr naýqasy bar adam sekildi. Ol ózin ári mas, ári dimkás adamdaı baqytsyz sezindi, sonymen birge essiz baqyttymyn dep te sezindi, Katányń jan tartyp qamqor bola bastaǵanyna kóńili sheksiz razy, quddy qalyńdyǵy, bolmasa áıeli sekildi dúken aralap jol qajetin satyp alysty — osynyń bári alǵashqy tabysqan tátti shaqtaryn eske salǵan. Ol mańaıyndaǵy bar kórinisti de osy kóńilmen qabyldady — úıler, kósheler, sony kezgen adamdar, kóktemgi bulyńǵyrdy eske salatyn aýa raıy, shań men jańbyrdyń, qorǵan syrtyndaǵy túleı bastaǵan terekterdiń ıisi: osynyń bári de ajyrasýdyń muńy men jazǵy úmittiń táttiligin aıtyp turǵandaı, Qyrymǵa jetse boldy, armannyń bári oryndalatyndaı (biraq oryndalatyn ne arman ekenin ózi de bilmeıdi).

Jolǵa shyǵarda qoshtasýǵa Protasov keldi. Joǵarǵy klasstyń gımnazıseriniń ishinde, stýdentterdiń ortasynda ózderin saıqymazaq-qyljaqpas ustaıtyn, jurttan ózin eresek te tájirıbeli sanaıtyn jastar jıi kezdesedi. Sonyń biri Protasov, Mıtányń eń jaqyn syrlasy, qanshama jasyrsa da Mıtá mahabbatynyń qupıasyn búge-shigesine deıin biletin naǵyz dosy. Mıtányń chemodan baılap jatqanyn da kórdi, qolynyń qaltyraǵanyn da kórdi, sodan soń muńdy bir danalyqpen jymıdy da:

— Qudaı keshirsin, sender quddy bala sekildisińder! - dedi. — Soǵan qaramastan, súıkimdi meniń tambovtyq Verterim, Katányń tabıǵatynda tanylmaıtyn naǵyz áıel sıqyrynyń jatqanyn túsinetin ýaqytyń boldy, oǵan endi polıseımeıterdiń ózi de eshteńe isteı almaıdy. Seniń búkil bolmysyń erkek, basyńdy jarǵa soǵyp, oǵan eń joǵarǵy mindet -urpaq jalǵastyrý kerektigin talap etesiń, árıne, bul da zańdy, bir oıdan qasıetti paryz. Seniń tániń sananyń joǵarǵy satysy dep gerr Nısshe tegin aıtpaǵan. Biraq sol qasıetti jolda moınyńdy úzip alsań ol da zańdy. Eń alǵashqy, eń sońǵy lázzat úshin ózin qurbandyqqa shalatyndar haıýandar dúnıesinde de bar emes pe. Degenmen bul maqsat saǵan mindetti emes shyǵar, sondyqtan eki qarap bir shoqy, ózińdi saqtaǵaısyń. Jalpy asyqpa. "Iýnker Shmıt, qudaıǵa qanyq, jaz áli qaıtyp keledi!". Jaryq dúnıe jamaýly emes, dúnıeni Katá tirep turǵan joq. Chemodanyńdy ýmajdaǵanyńa qaraǵanda sózimdi unatpaǵanyńdy sezemin, saǵan bárinen de sol dúnıeniń tiregi súıkimdi sıaqty. Já, arzan aqylyma keshirim ótinem. Seni bir qudaıǵa tapsyrdym!

Protasov onyń qolyn qysyp ketken soń jastyǵy men kórpesin býyp jatqan Mıtá aýlaǵa shyǵatyn ashyq terezeden ándetken daýys estidi. Ánshi bolamyn dep tańnan qara keshke deıin daryldap daýsyn synaıtyn qarsydaǵy stýdent "Azrýdy" aıtyp tur eken. Mıtá qalaı bolsa solaı beldikti baılaı saldy da, kartýzyn kıip Kıslovkaǵa tartty - Katányń sheshesimen qoshtasýy kerek edi. Stýdent salǵan ánniń áýeni men sózi qulaǵynan ketseshi, sony san ret qaıtalap, kósheni de kórmeı, kezikken jurtty da baıqamaı basy aınalyp sandalyp qaldy. Aıtqandaı-aq dúnıeniń tiregi sol sekildi, ıýnker Shmıt pıstoletin oqtalyp ózin-ózi atqaly tur. Meıli, tirese tireı bersin dep oılady da taǵy da ánge qaıta oraldy: óz kórkine ózi toımaı baqta saırandap júrgen sultannyń qyzy fontannyı qasynda turǵan kómirden beter qara quldy kórip, onyń kim, qaıdan ekenin suraǵan eken, sonda qul muńdana ún qatypty:

Meniń atym Magomet...

Tegim meniń Azrý,

Súıemiz de ólemiz!..

Mıtány vokzalǵa shyǵaryp salmaq bolyp kıinip jatqan Katá óz bólmesinen aıqaı saldy, áne keledi, mine keledi dep ony talaı tosqan saǵynyshty tanys bólmesi. Qyzyl-kúreń shashty, jyly júzdi súıkimdi áıel shylym shegip jalǵyz otyr eken, Mıtáǵa muńdy kózben qarady - tegi bárin de baıaǵydan biletin, túsingen tárizdi. Ol qyzara bórtip, ishi qaltyrap, balasyndaı basyn ıip onyn tozyp ketken jup-jumsaq qolynan súıdi, ol da analyq sezimmen Mıtányń samaıynan ıiskep shoqyndyrdy.

— Eh, súıkimdim, tek kúlkimen ómir súrińder! — dep Grıboedovtiń sózimen jymıyp kúlgen boldy. — Hrıstos jar bolsyn, baryńyz, jolyńyz bolsyn!

VI

Bólmedegi baryn jıyp-terip, dáliz kezekshisiniń kómegimen júgin arbakeshtiń qosaıaq trashpeńkesine tıedi de, sonyń qasyna otyryp qozǵala bergende attanardaǵy alǵashqy oıyna túskeni — bári de bitti (birjola), ómirdiń bir úzigi ótti de ketti dedi, sonymen birge boıy jeńildep, aldaǵy kúnnen jańa bir úmit kútkendeı boldy. Kóńili ornyna túsip, mańaıyna jiti kózben jańasha qarady. Qosh, Máskeý, qosh bol sende keshken kúnderim! Jańbyr sebezgilep, kósheler bos jatyr, jolǵa tóselgen malta tastar shaǵylysqan temir sekildi jaltyraıdy, aspan túnerip, kirlep ketken úıler búrise qalypty. Arbakesh atyn aıdamaı ilbitip, zerige bastaǵan Mıtá jan-jaǵyna jaltaqtaı berdi. Kremlden, Pokrovkadan ótti, odan taǵy da qarǵalary jańbyr shaqyryp shýlasqan sholaq kóshelerge buryldy, degenmen áıteýir jazǵasalym ǵoı, aýada keler kóktemniń ıisi bar. Aqyry jetti-aý, Mıtá birden júkshilerge júgirdi, odan vokzaldaǵy qalyń jurtty qaq jaryp perronǵa, úshinshi jolda turǵan Kýrekiniń shubalań poıyzyna shyqty. Poıyzdy kútken ala-qula qalyń tobyr, arbalaryn saldyrlatyp ary-beri júgirgen júkshiler, solardyń ishinde "kórkemdigimen kóz uıaltyp" elden erekshe, tek mynaý tobyrdan ǵana emes, múmkin jalǵanda jalǵyz ózi ǵana erekshe týǵan perishtesin sonadaıdan kórip qaldy. Birinshi qońyraý da soǵyldy, bul joly keshikken Katá emes, Mıtá edi. Katá odan buryn kelip shydamsyzdana, sarǵaıyp kútken, kóre salyp tura júgirdi de kádimgi qalyńdyǵyndaı, tipti qudaı qosqan jaryndaı janashyrlyqpen:

— Aınaldym, tezirek baryp oryn al! — dep báıek boldy. — Qazir ekinshi qońyraý!

Ekinshi qońyraýdan soń burynǵydan da óbektep, platformadan, ter múńkigen halyqqa lyqa úshinshi klass vagonynyń esiginde turǵan Mıtáǵa bar yqylasymen súzile qarady. Tula boıynda gınomdaı min joq - súıkimdi bet-júzi, shaǵyn ǵana tulǵasy, úrip aýyzǵa salǵandaı balańdyǵy ketpegen boıjetkenniń nurly keıpi, jaltyldaǵan janary, eptep sánqoılyqqa eliktegen qarapaıym shlápasy, tipti qara sur kostúminiń jibek astaryna deıin Mıtá oısha kórip tur. Búl bolsa tyrtıǵan aryq, onyń ústine jolǵa dep uzyn qonyshty dolbar etik, túımeleri qajalyp qalǵan eski kúrtesin kıgen. Sonda da Katá oǵan jantarta qımastyqpen súısine qaraǵan. Úshinshi qońyraý Mıtányń júregine ınedeı qadaldy da vagonnyń baspaldaǵynan jyn qaqqandaı sekire jóneldi, Katá da osy kezde aldy-artyna qaramastan oǵan qarsy júgirgeni. Mıtá onyń qolǵabyna jarmasyp ólip-óship súıdi de qaıtadan vagonnyń baspaldaǵyna qarǵyp shyqty, kóz jasyna ne bola almaı basyndaǵy kartýzyn sheship, aıqaılap kep bulǵasyn, Katá ıýbkasynyń etegin kóterip, odan kózin almastan platformamen birge keıin qaraı qalqyp barady. Jel terezeden qarap turǵan Mıtányń shashyn julmalap, parovoz jol berińder degendeı ókirip-baqyryp zaýlaı jóneldi, endi bir sátte Katá da, platforma da jer jutqandaı joq boldy...

VII

Jazǵa salymnyń jańbyrly bultynan jalańash dalanyń ymyrty erterek tústi, kóktem áli kele qoımaǵan, aýyr vagon tarsyldap-kúrsildep muzdaı aýany jaryp keledi, kondýktor bılet tekserip, fonarlarǵa shyraq qoıyp júr, erninen Katá qolǵabynyń ıisi ketpegen Mıtá dyryldaǵan terezeniń aldynda áli tur, aıyrylysardyń aqyrǵy sátinde ózegine túsken ókinish muń bolyp qaıta-qaıta lyqsıdy. Birde qýanysh, birde ýaıymǵa bólep, búkil ómirin teris aınaldyryp jibergen Máskeýdiń sozylmaly dertteı uzaq qysy qazir qaıta jańǵyryp, kóz aldynan jańa bir kórinisimen ótip jatyr. Túrlenip, túlep kóz aldynda Katá tur... Iá, Katá! Bul kim ózi? Al, mahabbat, qushtarlyq, jan, tán? Bul ne ózi? Munyń bári de joq - bári de basqa nárse, múldem basqa! Mynaý qolǵaptyń ıisi — bul da Katá emes pe, mahabbat, jan, tán degen de osy emes pe? Mynaý mujyqtar, jumysshylar, jylaýyq súıkimsiz balasyn dárethanaǵa jetelep bara jatqan áıel, teńselgen fonardaǵy óleýsiregen jaryq, jazǵa salymnyń jalańash dalasyn búrkep kele jatqan ymyrt — bári de mahabbat, bári de jan, bári de muń, bári de belgisiz bir qýanysh!

Erteńgisin Orel, túkpirdegi alys platformada turǵan provınsıa poıyzy, endi soǵan minýi kerek. Mıtá ǵajap qaldy: netken qarapaıym, typ-tynysh, jaıdary tanys dúnıe, Máskeýdi munymen salystyrýǵa da turmaıdy, ol qazir kóńilden de kóshken, onda tek Katá ǵana qalǵan, súıgeni, súıiskeni, jalǵyzsyrap, jetimsirep júrgen shyǵar-aý. Jańbyrdyń julym-julym surǵylt bultyn búrkengen boz aspan da, tipti jel de bul jerde sabyrly, momaqan... Poezd Oreldan asyqpaı qozǵaldy, Mıtá ıen vagonda asyqpaı otyryp tátti prándik jedi. Birazdan soń vagonnyń baıaý yrǵaǵymen terbelip uıyqtap ketken.

Tek Verhovede ǵana oıandy. Poıyz toqtap tur eken, adam kóp, abyń-kúbiń, biraq munda da sabyrly tynyshtyq. Beket asqanasynyń tanys tútini shalqıdy. Mıtá tamsanyp otyryp bir tárelke japyraq sorpasyn, bir bótelke syra ishti de taǵy da qalǵyp ketti, tula boıyn sharshaý men uıqynyń zili basqan sekildi. Kózin taǵy bir ashqanda poıyz sońǵy bekettiń aldyndaǵy ózine tanys qaıyńdy alqappen zaýlap keledi eken. Taǵy da jazǵasalymnyń bulyńǵyr aspany, ashyq terezeden sańyraýqulaqtyń ıisi sekildi kóktemniń lebi keledi. Orman áli jalańash, biraq poıyz kúrsili jańǵyryq bolyp qaıtyp tur, alystan bekettiń ýaıymshyl shamdary jyltyraıdy. Minekı, bıik semafordyń jasyl oty qaıyńdy ormannyń alakeýiminde ásirese ásem kórinedi, poıyz satyr-sutyr basqa jolǵa aýysty... Iapyraı, muny platformada sarǵaıa kútip turǵan dsrevnányń bir baıqusyna obal-aq.

Beketten jazǵasalymnyń batpaǵyna belýarynan meldektep otyrǵan úlken seloǵa jetkenshe qas qaraıyp ta ketti. Dúnıe jup-jumsaq ymyrtqa shógip jatyr, tóńirek tym-tyrs, qarańǵy tún jańbyrly bulttyń qaraquryǵymen ulasyp ketken, Mıtá taǵy da ishteı qýanyp keledi: ıapyraý mynaý qıqy-jıqy únsiz derevná, áldeqashan uıqyǵa batqan taýyqtyń sańǵyryǵy múńkigen úıler netken ǵajap ta qarapaıym — Blagovesheneden bastap qudaıǵa qaraǵan jurt ot jaqpaıdy - tas qarańǵyda qalǵyǵan dala túni qandaı tamasha! Tarantas ura-jyraǵa qaıta-qaıta súńgip, mı batpaqty sapyryp keledi, baı mujyqtyń aýlasyndaǵy jalańash emender ár butaqtyń qoltyǵyna uzaqtyń uıalaryn qystyryp alyp kókke telmirip sıdıyp tur. Úı aldynda qarańǵy túnge kóz tigip áldebir mujyq o dúnıeden kelgendeı suqtana telmiredi: jalańaıaq, jyrtyq shapan, solańdaǵan uzyn shashtyń tóbesinde pushpaq teri bórik...Iisi ańqyǵan jyly jańbyr sebelep berdi. Mıtá ár úıde jyly kórpeniń astynda uıyqtap jatqan qyz-kelinshekterdi oılady, qys boıy Katá ekeýiniń bastan keshken kúnderi kóz aldyna elestedi de bári de bir eles bolyp shyǵa keldi. — Katá, qyzdar, kelinshekter, tún, kóktem, jańbyr ıisi, kókteýge jaqyn súdiger ıisi, tersheń jylqynyń ıisi, jibek qolqaptyń ıisi...

VIII

Derevnádaǵy ómir jaımashýaq kúndermen jaıdary bastaldy.

Túnde, beketten shyqqan jol boıynda Katá beınesi kómeski tartyp, aınalanyń ajaryna aralasyp ketken sıaqty edi. Joq, bul ánsheıin birneshe kúnniń áseri eken, Mıtányń uıqysy qanyp, esin jıǵansha, atamekenniń bala kezinen ózine tanys tirshiligindegi jańalyqtarǵa kózi úırenip, derevnáǵa, derevná kóktemine, jýyrda gúldenip shyǵa keletin jalańash ta ıen dalanyń sýretine qanyqqansha keıinge ysyryla turypty.

Ýsadba onsha úlken emes, úı de ermegi az eski, sharýasy kóp jurttyń qolyn qajet etpeıtin jınaqy, — sonymen Mıtányń tynysh tirligi bastaldy. Qaryndasy Aná gımnazıanyń ekinshi klasynda, inisi bozbala - kadet Orelda oqýda, maýsymnyń basynda biraq keletin shyǵar. Anasy Olga Petrovnanyń qoly sharýadan bosamaıdy, kún batsa boldy uıqyǵa ketedi, oǵan bolysatyn jalǵyz pirkáshik-starosta kóbine dala jumysynda júredi.

Mıtá kelgen kúnniń ertesinde on eki saǵat uıqydan soń jýynyp, taza kıinip bólmesinen shyqty da (terezesi baqqa qaraıtyn jaryq bólme edi) úıdiń ishin túgel aralap, týǵan shańyraqtyń janyńdy da, tánińdi de rahatqa bóleıtin qarapaıym jylylyǵyn birden sezindi. Bári de budan kóp jyl burynǵy ornynda tur, baıaǵy sol tanys ıisi, munyń kelerin bilip bárin de tap-tuınaqtaı jınap, jýyp, tazartyp qoıǵan. Tek kireberis pen jalshylar úıine irgeles zal ǵana bitpeı qalǵan eken. Jalda júrgen derevnányń sekpil bet boıjetkeni terezelerdi syqyrlatyp súrtip jatyr, joǵarǵy shynyǵa qolyn sozǵanda tómengi áınekten belge deıingi búkil músini alystaǵy bir kógildir eles sekildi jarq-jurq ete qalady. Úı qyzmetshisi Parasha, jalańaıaq, aq baltyryn oınata shelektegi ystyq sýdan shoqpytty sýyryp alyp edendegi kólshikti shalpyldata keship bara jatyp mańdaıynyń terin shyntaǵyna deıin túrilgen jeńimen sıpaı salady da bireý qýyp kele jatqandaı asyǵys dybdyryqtap:

— Baryp shaı ishińiz, — dedi ózimsingen erkin qylyqpen. — Siz múmkin estimegen shyǵarsyz, anańyz kún shyqpaı turyp starostamen beketke ketip qalǵan.

Sol sátte ol Katány esine aldy: shyntaǵyna deıin túrilgen áıeldiń toq bilegi, tereze aldyndaǵy janaryn sýyrǵan boıjetkenniń ıýbka ishindegi tyrsıǵan qyp-qyzyl sany. Katányń qupıa bıligi bul jerde de ózin qýyp jetkenine qýanyp, men seniń menshigiń ekenmin ǵoı degenge bar kóńilimen shúkirshilik etti.

Árbir tań atqan saıyn, Mıtá esin jıyp, derevnáǵa otyqqan saıyn Katányń beınesi de tirilip jaqyndaı tústi de sonaý Máskeýdegi qıalyndaǵy Katáǵa uqsamaıtyn kádimgi Katány umyta bastaǵanda jany jadyrap, kóńili jaı tapty.

IX

Ol alǵash ret ózinin úıinde eseıip qalǵanyn bildi, sony sezgen anasy da burynǵydaı emes basqasha sóılesetin boldy, eń bastysy, naǵyz mahabbattyń saǵynyshymen, balalyq shaǵynda, bozbala kezinen ańsaǵan armanymen kún keshti.

Tipti sonaý sábıinde til jetpeıtin ǵajaıyp ta qupıa bir sezim kókeıine qurt bolyp túsken. Bir kezde, bir jerde, kóktem bolsa kerek, baq ishindegi bir top sırenniń túbinde — ıisi esinde qalypty — tipti sábı shaǵynda bir áıeldiń qasynda turǵan — múmkin óziniń kútýshisi shyǵar - kenet kók aspannyń jarqyn júzindeı bir nárse jarq ete qaldy - álde bet ajary ma, álde kókiregin kergen sarafany ma, — ystyq jalyndaı álde ne sharpyp ótip, qursaqta týlaǵan nárestedeı tula boıyn dir etkizgen... ol bir kórgen tústeı edi. Budan sońǵy kórgenderi de lyp etken tústeı boldy - bala kezinde, bozbala shaǵynda, gımnazıada oqyǵan jyldary. Bala kezindegi munyń toı-tomalaǵyna sheshelerine erip kelip-ketip júretin qyzdardyń bárine erekshe bir qumarlyqpen qyzyǵa qaraıtyn, solardyń árbir qımylyn ańdyp, eshkimge, eshnársege uqsamaıtyn, bashpaq kıip, basyna jibek lenta baılaǵan kóılek ishindegi kip-kishkentaı tiri jandardan kóz aıyrmaı tátti bir sezimmen jurtqa bildirmeı qadalyp kep otyratyn. Odan soń (keıinirek, gýbernıalyq qalada) estıar shaǵynda búkil kúz boıy gımnazıs qyzǵa esi kete qyzyqqany bar, ol shirkin kún saıyn kórshiniń baǵyn aralaıtyn edi: shıraq júrisi, qońyr kóılegi, shashyndaǵy ımek taraǵy, kir basqan qoly, kúlkisi, sybyzǵydaı názik daýsy — bári-bári Mıtány esinen tandyrǵany sonshalyq, erteńnen keshke deıin sony oılap muńdanyp, keıde sodan bir nárse dámetkendeı jylaıtyn da kezderi boldy, keıin bul da umytylyp, kóńilden kóshti, budan soń da baıansyz tanystyqtardy bastan keshti, biraq obaly qane, tańdanýdan, tabynýdan tanǵan joq, lyp etpe qýanysh, qylt etpe keıistikter de jetip jatty, gımnazıada ótken bılerde aıaq astynan ǵashyq ta bolyp qaldy... táni álde neden balqyp, júregi álde neni kútkendeı, sony tosýmen lúpil qaqty...

Ol derevnáda týyp, derevnáda ósti, biraq gımnazıada oqyp júrgen kezinde kóktemdi amalsyzdan qalada ótkizdi, tek bir jyly ǵana, aldyńǵy jyly bolsa kerek, maslennısada derevnáǵa kelip aýyryp qaldy da, jazylǵansha naýryz ben sáýirdiń shıreginde osynda jatyp aldy. Bul da bir esten ketpes kúnder edi. Eki juma boıy tyrp etken joq, dúnıeniń tońy jibýine qaraı ózgergen aspannyń aınasyn, qardy, baq pen onyń aǵashtaryn tek terezeden kórdi. Sondaǵy kórgeni: tańǵy shapaq, jyly bólme kún kózinen jarqyrap tur, tirile bastaǵan shybyndar áınek shynysynda jorǵalap júr... Kelesi kúngi tústen keıingi shaq: kún kózi úı syrtyna aýyp ketken, terezede jazǵa salymnyń bozǵylt kóbik qary, aspandaǵy túıdek-túıdek aq bulttar aǵash basyna ilinip qalǵandaı... taǵy da bir kún ótkende aspandaǵy qalyń bult jyrtylyp tur eken, aǵashtardyń qabyǵyn ter basqan, shatyrdan aqqan tamshynyń tyrsylyn tyńdap jatyp ózińnen óziń qýanasyń, kóńiliń qýanyshqa toımaıdy... Budan soń jyly tuman búrkep turyp aldy, birneshe táýlik qarly jańbyr dúnıeniń júıkesin jibitip, ózenniń muzy tústi, baq pen aýlanyń qary ketip, qara jer býsanyp qýanysh ákeldi... Tuńǵysh ret atqa minip, naýryz aıynyń aıaǵynda dala kezgeni kúni búginge deıin Mıtányń esinen ketpeıdi. Aspan áli surǵylt, biraq baqtyń jalańash óńsiz aǵashtarynda sáýlesi saǵym bolyp shaǵylysyp tur. Dalada jel shyńyltyr, egindik alqap sap-sary ári tyń, suly sebetin ańyzdy jyrta bastapty, maıly topyraq qap-qara barqyt sekildi. Mıtá ańyz ben súdigerdi qaq jaryp taza aýada alystan qaraıǵan ormanǵa tartty - ol da jalańash, shaǵyn ǵana, ol sheti men bul sheti kórinip jatyr, arman qaraı ormandy saıǵa tústi, ótken jyldyń eski japyraqtary at aıaǵyna oralyp syldyrymen mańaıdy oıatty, keı jeri qurǵaq, keı jeri shirigen qońyrqaı tústi, áli qar sýy sarqylmaǵan jyradan ótkende buta túbinen, týra at aıaǵynyń astynan par etip qyzǵylt quıryq buldyryq usha jóneldi... Betin salqyn samalǵa óptirip, balshyqty ańyz, jyrtylǵan atyzdan ótkende attyń ókpesin solqyldatyp, qolqasyn qorsyldatqan sol bir kóktem, sol bir kún Mıtáǵa ne jubanysh berdi? Oılap otyrsa tek sol kóktem onyń alǵashqy da shyn mahabbaty bolǵan eken, ár kúnin tek ǵashyqtyqpen ótkerip, bireýge, bir nársege ǵashyq bolyp, búkil gımnazıa qyzdaryna, dúnıedegi búkil qyzdarǵa ǵashyq bolǵan eken. Búginde sol kúnder tym alystap ketti-aý! Ol kezde tańdaıynyń súti keppegen, pák te aqjúrek, óz ýaıymy, óz qýanyshymen kún keshken qıalshyl bala eken ǵoı! Túsine, durysy ǵajaıyp bir túsi týraly esteligine ǵashyq bolǵan ataýy joq, óteýi de joq mahabbaty eken de. Endi mine, dúnıede Katá bar, bárin, búkil lázzatty boıyna sińirgen, bárin ózine tabyndyrǵan ǵajaıyp dúnıe bar!

X

Sol alǵashqy kúnderi Katá muny bir-aq ret ońdyrmaı qorqytty.

Birde, keshqurym Mıtá teriskeı baspaldaqqa shyqqan. Tas qarańǵy edi, tóńirek tym-tyrys, syz dalanyń ıisi ańqıdy. Túngi bulttardyń sańylaýynda, qaraýytqan baqtyń tóbesinde jypyrlaǵan usaq juldyzdar jylap turdy. Kenet alys túkpirden álde ne albastydaı baqyldap, ıtshe úrip, qyshqyryp jibergende Mıtányń jany tas tóbesinen shyǵyp, boıy shymyrlap turyp qaldy, sodan soń abaılap baspaldaqtan tústi de qos ókpeden qaraqshydaı ańdyǵan qarańǵy aleıaǵa kirip taǵy da toqtady, álde neni kútip tyń tyńdady: qorqynyshty daýyspen búkil baqty basyna kótergen kim boldy eken? Sirá, syńaryn shaǵylysqa shaqyrǵan baıǵyz shyǵar, basqa kim bolýshy edi dep oılady, biraq mynaý kórdeı qarańǵyda tyǵylyp bir qýysta periniń ózi tur ma degende tula boıy túrshikti. Keshikpeı taǵy da Mıtányń záresin alyp týra tóbesinen ulydy-aı kelip, sodan aǵash basyn satyrlatyp jyn-peri basqa bir jerge baryp qondy da áýeli ıtshe úrdi, odan balasha jylap, artynan qyńsylap, bireý qytyqtap jatqandaı oıbaıyn salyp kúldi. Mıtá dirildep-qalshyldap qarańǵyǵa kóz tigip, qulaq túrdi. Biraq álgi jyn-peri qarańǵy baqty qaq jaryp ushty da, mańaıdy yńqyl-kúrsilge toltyryp jer astyna sińgendeı áp-sátte joq boldy. Jynoınaqtyń kúı oınaǵyn birneshe mınýt bosqa kútken Mıtá sybdyryn bildirmeı úıge qaıtty. Sodan túnimen shala uıqy bolyp jatyp, óńi me, túsi me, Máskeýdegi naýryz aıynda ótken mahabbatshyl kúnderdiń azaby men aýrýǵa bergisiz janyn jegen qorlyǵy, aýyr sezimi kóz aldynda qazandaı qaınap tań atqansha qınaldy.

Alaıda tań atyp, kún jarqyrap shyqqan soń túngi jan qınaǵan sandyraǵy tez seıildi. Biraz ýaqyt Máskeýden joǵala turamyn degende Katányń jylaǵanyn esine aldy, maýsymnyń bas kezinde Qyrymda kezdesemiz degende qatty qýanǵany, muny jolǵa janashyrlyqpen ázirlep, vokzalǵa shyǵaryp salǵany kóz aldynda... Katányń fotosýretin qolyna alyp uzaq-uzaq qarap, onyń kip-kishkentaı súıkimdi keıpine, pák tazalyǵyna, jasqanbaı tik qaraıtyn ashyq janaryna qaıran qaldy... Budan soń uzaq otyryp, uzaq-uzaq sálem hatyn jazyp, oǵan degen mahabbatynyń máńgilik ekenin aıtty da qýanyshta da, muńda da onyń ózimen birge ekenin ózine-ózi sendirip baqty.

Osydan toǵyz jyl buryn ákesi qaıtys bolǵandaǵy jan kúızelisin ol jaqsy biledi. Onda da jazǵa salymnyń kezi edi. Ákesi kóz jumǵannyń erteńinde zalǵa túrshigip kirgen, máıit dvorán mýndırin kıip ústel ústinde jatyr eken, qan-sólsiz eki qoly dúńkıgen kókireginde aıqasyp qalǵan, qap-qara saqalynyń ústinde jotaly qyrmuryny appaq sekildi kórindi. Mıtá baspaldaqqa shyǵyp, irgeden parshamen qaptalǵan tabyttyń úlken qaqpaǵyn kórgende sezingeni - tirshilikke ajaldyń kelgeni. Kúnniń kózinen de, aýladaǵy tebindep kele jatqan kókten, aspannan, baqtan da ol ólimdi kórgendeı boldy... Baqqa kirdi, kún kózinen jerge shubar-ala kóleńke shashqan aǵashtardy aralady, alǵashqy aq kóbelekterdi kórdi, quıqyljytyp án tókken alǵashqy qustardy tyńdady - eshteńege túsingen joq: bárinde de ajal turdy, ólik jatqan zaldaǵy úreıli ústel, parshamen qaptap baspaldaqqa súıep qoıǵan tabyttyń úńireıgen qaqpaǵy... Kún de keshegi nurynan aıyrylyp qalǵan, kók shóptiń de keshegideı ajary joq, gúlge qonǵan kóktemgi kóbelektiń kórki de kóz tartpaıdy - bári de keshegige uqsamaıdy, bári de zamanaqyr kelgendeı ózgerip ketipti, ádette qulpyryp turatyn máńgilik jastyqtyń kepili - kóktemniń atlas kórpesi de solǵyn. Ári uzaqqa sozylǵan súıkimsiz kóktem kóńilsiz sezimmen ótti, sekem alǵandyqtan ba, jýyp-tazartyp, san dúrkin jel qaqtyrsa da úıden kúlimsi álik ıisi ketpeı qoıdy.

Mıtá qazir de kel-qaıt, kel-qaıt masań bir keıipte júr, biraq burynǵydan basqa: áserli kóktem, alǵashqy mahabbattyń kóktemi baıaǵydan múldem bóten. Dúnıe taǵy da ózgerip, taǵy da áldebir beıtanys qubylys erekshe tátti sezimge bólegendeı, áýelgideı janǵa jat qubylys emes, kerisinshe, jańa kóktemniń qýanyshymen úndes. Sol beıtanys Katá bolsa kerek, kádimgi Katá emes, qıalyndaǵy qımas Katásy. Kóktem kúnderi sozylǵan saıyn onyń qıaly da kók tiregendeı boldy. Katányń ózi joq, kóz aldynda onyń beınesi, kóńilimen qalaǵan, qıalyndaǵy beınesi, oılap tursa, qylyǵymen de, qyzyǵymen de ol shirkin munyń kóksegen armanyna qıanat jasamaǵan eken, kún ótken saıyn saǵynyshtan sarǵaıyp, Mıtá qaıda qarasa da qarsy aldynan Katá shyǵa keletindeı kórindi.

XI

Úıge kelýi muń eken, alǵashqy aptada-aq kóńili kóterilip sala berdi. Jazǵyturym edi. Qolynda kitap, terezeniń aldynda shyrsha men samyrsynnyń sańylaýynan saıdaǵy ózenniń laı sýyna, ózenniń arǵy betindegi betkeıge, betkeıdegi derevnáǵa telmirip otyrǵan: kórshi pomeshıktiń baǵynda kári qaıyńnyń butaqtaryna qonyp alyp uzaqtar tańnan qara keshke deıin jaqtary senbeı shýlasady, erte kóktemdegi ádetteri osy, betkeıdegi derevnányń sıqy da shala túlegen mal sekildi alba-julba, tek sý boıyndaǵy jetim tal ǵana eptep kúshikteı bastapty...Baqqa kirdi, bul da jalańash, búrleı qoımaǵan aǵashtar sıdıyp arasy sırep qalypty, tek shaǵyn alańdaǵy byjyrqaı jasyl gúlder qyltıyp endi-endi tebindep keledi, aleıa jıegindegi jalǵyz yrǵaı men baqtyń kún shalǵan betindegi shıe ǵana sheshek atyp tur... Qyrǵa shyqty: qulazyǵan surqaı dala, eginjaıdyń byltyrǵy ormasy kirpiniń jonyndaı taraqtanyp sarǵaıyp jatyr, ıir-ıir jalǵyzaıaq soqpaqtar kebersip qalǵan eken... Osynyń bári jastyq shaqtyń úkilegen tulymy sekildi, kúni erteń qulpyryp shyǵa kelmek - osynyń bári Katá. Mıtáǵa solaı kóringen, tek sharýa istep júrgen jaldamaly qyzdar, jumysshylar ǵana nazardy bóledi, kitap oqý, serýenge shyǵý, derevnádaǵy tanys mujyqtarǵa barý, anasymen sóılesý, starostaǵa erip qosaıaq tráshpenkemen egistik alqapqa baryp kaıtý - bári de Katány bir ǵana sátke umyttyratyn ermek.

Taǵy da bir apta ótti. Birde túnimen nóserletti de erteńgisin kún apshyny qýyra jónelgen, jylymyq kóktemniń basy jaıbaraqattyǵyn joǵaltyp, dúnıe kún saıyn emes, saǵat saıyn kórkin jańartty. Eginjaı alqaby jyrtylyp qara barqyt ańyzǵa aınaldy, aryq jıekteriniń kógaly uzaryp, aýlanyń aram shepteri boı kóterdi, kók aspannyń kúmbezi tuńǵıyk tartyp, aǵashtar japyraq jaıyp jasyl kórpesin jamyldy, sıren shashaqtarynan jupar ıisi burqyrap, jyltyraǵan jylmaǵaı qabyqtarynda, kúnge qyzǵan soqpaqtardyń taz jaltyrynda temir tústi kúmpıgen kók shybyndar paıda boldy. Alma men almurt búrshik jara bastaǵan, kórshi aǵashtarǵa asylǵan bula butaqtarynda aqúrpek túıinder kún sanap alaqanyn jazyp keledi. Kóktemniń osy bir qulpyrǵan shaǵynda kóńili qýanyshqa tolǵan Mıtá bula tabıǵattyń búkil ózgerisin qyzyqtaýmen boldy. Katá da onyń kóz aldynan ketken joq, kókjasyl kóktemniń ǵajaıyp shymyldyǵynyń kóleńkesinde joǵalyp ketpeı, kerisinshe, sonymen talasa, kórki men sulýlyǵyn mynaý gúldegen baqpen, kirshiksiz móldir aspanmen jarystyrǵan sekildi.

XII

Kezekti shaıǵa jınalǵan bir keshte, batar kúnniń shapaǵyna shomylǵan keń zalǵa kire berip, talaıdan beri bosqa kútip ábden zaryqqan poshtasy samaýyrdyń qasynda jatqanyn kenet kózi shaldy. Onyń san dúrkin hatyna Katá eń bolmasa bir habaryn berse kerek edi, ústelge jetip kelip, áp-ádemi konverttegi qıqy-jıqy jazýdy birden tanı ketti. Konvertti qaǵyp alyp úıden atyp shyqty da baqqa, odan bas aleıaǵa bettedi. Baqtyń eń túkpirindegi saıdaýytqa jetkende baryp toqtap qaǵazdy aıyryp jibergen. Hat tym qysqa, eki-aq aýyz sóz eken, sonyń ózin bes qaıtara oqyp, sodan keıin ǵana júreginiń tarsyldap soǵyp turǵanyn sezdi. "Meniń súıiktim, meniń jalǵyzym!" degen lepirmeni qaıta-qaıta oqyǵanda aıaǵynyń astynan jer kóship bara jatqandaı boldy. Basyn kótergende kók aspan saltanatpen jarqyrap tur eken, baq ta aqsha qar jamylǵandaı jaınap ketipti, shettegi kókmaısada bulbul da bar ónerin sala myń qubyltyp ánge basypty - Mıtányń betine qan teýip, tóbe quıqasy shymyrlady...

Úıge asyqpaı qaıtty, mahabbattyń tostaǵany osy sát asyp tógileıin dep tur edi. Sol sezimdi ol keıingi kúnderde de ishteı jasyryn saqtap, keler hatty qýanyshpen asyǵa kútken.

XIII

Baq san túrli gúlge orandy.

Baqtyń tústik irgesin kómkergen kári úıeńki kúnshilikten kórinip, japyraǵy kóldeı bolyp jaıyldy.

Mıtá terezeden kóz almaı baǵyp otyratyn bas aleıa da bıiktep ketken; endi ǵana japyraǵyn jaza bastaǵan jóke kók júzine shanshylyp jasyl kórpe jamylǵan baqqa erekshe kórik berip tur.

Aleıanyń irgesinde, úıeńki túbinde dirildep qatqan qaımaq tárizdi áıteýir bir nárse qýqyl sarǵysh tartyp jaıylyp jatyr.

Osynyń bári: úıeńkiniń buladaı ushar bıigi, aleıanyń jasyl tizbegi, gúldegen alma, almurt pen moıyldyń aq jamylǵysy, kún sáýlesi, kógildir aspan, saı-salada, soqpaq jıegi men úıdiń irgesinde uıysyp ósken sıren, yrǵaı men qaraqat, oshaǵan men qalaqaı, bári-bári kórkimen kóz toıdyryp, jupar ıisimen saraıyńdy ashady.

Tap-taza kógaldy aýla jan-jaqtan qysqan aǵash pen ósimdikten taraıyp, úı de alasaryp, jarqyraı túsken sıaqty. Kádimgi qonaq kútkendeı kúni boıy ár bólmeniń esik, terezeleri ashyq jatady: aqshyl zal, kógildir kóne qonaq bólmesi, dıvan turatyn sopaqsha qýys, kún sáýlesi ketpeıtin kitaphana, buryshtaǵy eski ıkondarǵa tolyp turatyn bos bólme men qabyrǵasy sheten shkapqa siresken kireberis - bári de saltanatty. Ár bólmeniń terezesinen ár túrli aǵashtardyń jasyl japyraqty butaqtary telmiredi de turady.

Biraq hat-habar bolmady, Katányń hatqa salaq ekenin Mıtá biletin, jazý ústeline otyryp qalam-qaǵaz ustaýǵa moıny jar bermeıdi... Biraq qanshama ózin-ózi jubatqanmen odan kómek bolmady. Ekinshi hatty sonshalyqty qýanyshty sezimmen birneshe kún kútken edi, endi senimi sarqylyp, taǵy da kóńilin qobaljý basty. Úmittendirgen birinshi hattan soń odan da góri jaqsy lebizge toly ekinshisi kelýge kerek edi. Biraq Katá ún qatpady.

Mıtá derevnáǵa qatynaýdy, qyr basyna shyǵýdy da sıretti. Kitaphanadan shyqpaı, san jyldan beri sarǵaıyp ketken shkaftaǵy eski jýrnaldardy aqtardy. Jýrnaldarda jasamys aqyndardyń jaqsy óleńderi kóp eken, báriniń jyrlaǵany bir taqyryp - tirshilik bastalǵannan bergi án men jyrdyń ózegi bolǵan ómir, dúnıeniń qazirgi tynysy, sonyń ishinen ol ózine laıyq, janyn tolqytar, mahabbaty men Katásyna tán lep izdegen. Ol kúni boıy ashyq shkaftyń aldyndaǵy kreslodan turmastan ábden jalyqqansha oqıtyn boldy:

Jurt uıqyda, dostym, kóleńkeli baqqa júr!

Jurt uıqyda, kók aspannan kóp juldyzdar qarap tur...

Osy bir ǵajaıyp joldar quddy óziniki sıaqty kórinetin, qaıda bolsa da kóńilinen kóshpeı, qaıda júrse de kóz aldynan ketpeıtin súıiktisine arnalǵandaı, keıde Mıtáǵa qatal eskertkendeı bolýshy edi:

Aıdyn kóldi terbetip,

Aqqý júr ǵoı qalyqtap —

Dirildeıdi sý beti,

Kelshi janym, kelshi endi!

Aspanda juldyz jarqyrap,

Japyraqtar sybdyrlamaı qaltyrap,

Bultqa kirdi taýyp ap...

Ol kózin jumyp, osy joldardy san dúrkin qaıtalap, mahabbattan júkti bolǵan júreginiń ámirin tyńdady, sonyń qanaǵatyn qaıtsem lázzatqa bóleımin dep qınaldy. Derevnányń ýsadbany tumshalaǵan mylqaý tynyshtyǵyna qulaq túrip uzaq otyrdy da ókinishpen basyn shaıqady. Biraq Katá jaýap qatqan joq, ol bóten ortada, alystaǵy Máskeýde qannen-qapersiz jyrǵap otyrǵan shyǵar! Taǵy da júrek shymyrlatqan názik sezim taýsylyp, óleń joldary kókeıine qaıtyp oraldy:

Kelshi janym, kelshi endi!

Aspanda juldyz jarqyrap,

Japyraqtar sybdyrlamaı qaltyrap,

Bultqa kirdi taýyp ap...

XIV

Birde túski astan keıin azdap demalyp Mıtá baqqa shyqty. Baqta qyzdar alma aǵashyn túptep, sharýa jaıǵap júretin. Mıtá solardyń qasyna baryp shúıirkelesip otyrýdy ádetke aınaldyrǵan.

Typ-tymyq qapyryq kún edi. Aleıanyń kóleńkesin saǵalap, aǵashtardyń aq ulpa búıra gúlderin alystan bajaılap keledi. Ásirese almurttyń kók aspanmen astasqan ásem gúlderi aǵash túbine kógildir saǵym shashyp tur. Alma da, almurt ta gúldep bolyp, aǵash túbindegi qopsyǵan topyraq ala-qula solǵyn japyraqqa tolyp qalypty. Solardyń táp-tátti hosh ıisimen jarysa kún kózine borsı bastaǵan mal qorasyndaǵy qıdyń kúlimsi lebi shalqyp tur. Keıde kók júzine jetim bulttar qalqyp shyǵyp, jyly aýadan kúńirsik ıistiń ezi de tynysqa názik lep beredi. Kóktemniń maýjyraǵan jaımashýaq jumaǵy qardaı appaq gúl ormanyna qomaǵaılana tanaý tyqqan aralardyń gújilinen gýlep tur. Kún kózinde qalǵyǵan birli jarym bulbuldar birde ana tustan, birde myna tustan tańdaı qaǵyp qoıady.

Aleıa túkpirdegi qoımaǵa baryp tireletin. Baqtyń alys shetinde bir shoq shyrsha qaraýytady.Sol mańdaǵy alma aǵashtarynyń arasynda ala kıimdi eki qyz júrgen. Mıtá kúndegi ádetinshe bal, álde lımon ańqyǵan sabalaq butaqtardy súze betin japyraqqa sıpalatyp aleıanyń ortasynan solarǵa qaraı buryldy. Qyzdardyń biri, tyrtıǵan aryq jırenbas Sonka ony kóre salyp syqylyqtap kúldi de:

— Oı, qojaıyn kele jatyr! — dep ótirik qoryqqan bolyp aıqaı saldy da, taltıyp otyrǵan almurttyń jýan butaǵynan sekirip túsip kúregine jarmasty.

Glasha degen ekinshi qyz kerisinshe, Mıtány tipti baıqamaǵan boldy, kıiz baıpaq kıgen aıaǵyn temir kúrektiń alqymyna nyǵyzdap tirep, opyryp alǵan qara jerdi salmaqpen aýdaryp turyp qulaqqa jaǵymdy súıkimdi daýyspen syzyltyp ánge basty: "Jaınaǵan baq, sen be ediń meniń baqytym, kim úshin gúldep tursyń?" Bul ózi boıy derendeı, qaıratty, qashanda sabyrly qyz edi.

Mıtá Sonkanyń ornyna, keýip qalǵan almurttyń qý butaǵyna baryp otyrdy. Sonka oǵan qadalyp qarady da qylymsyǵan keıipte qyljaqtaǵan bolyp:

— Jańa turǵannan saýsyz ba? - dep surady. — Sharýadan qalyp qoıyp júrmeńiz!

Mıtány ishteı unatatyn, jaqsy kórgenin jasyrýǵa tyrysatyn, biraq onysy kórinip qala beredi, ózin-ózi ustaı almaı, aýzyna kelgenin aıta salatyny bar, degenmen sonyń ózinen de bir gáp bilinip qalady, Mıtányń qaıta-qaıta kele beretini de tegin emestigin sezedi. Mıtá Parashamen júris qylady, tipti solaı bolmaǵannyń ózinde kóńili bar dep oılaıtyn, sonsoń da ony qyzǵanyp, keıde qıylyp sóılesedi de, keıde óshpendilikpen qaýyp alatyn ádeti. Mıtá osydan da bir túrli lázzat alatyn edi. Hat joq, kútýden de kúder úzgendeı, qazirgi ómiri de ómir emes, kún sanap súlderin súıretýmen júr, áıteýir bir úmit, sol úmitten de qajyp boldy, azaby men armanyn bólip-jarysatyn da eshkim joq, Katá týraly, Qyrym sapary týraly da syryn esh pendege asha almaıdy, sonsoń da Sonkanyń buǵan degen yntyǵy erekshe qanaǵat: qalaı degenmen de ánsheıingi áńgimeniń ózi janyn kúızeltken muńyn qozǵaıtyny ras. Sonkanyń ózine ǵashyq bolyp júrgenine de kóńili tolqıdy, demek, jaqyn tartqany da, munyń qupıa mahabbatynyn muńdasy emes pe eken, keıde ol Sonka boıynan sezim básekelesin tapqandaı, azdap bolsa da Katányń ornyn basatyndaı kórinedi.

Endi mine, oıda joqta Sonka munyń jan jarasyn tyrnap aldy: "baıqańyz, sharýańyzdan qalyp qoıyp júrmeńiz!". Mıtá mańaıyn sholyp qarady. Qarsy aldyndaǵy jasyl shyrshalar kúnniń aptabynan qaraıyp ketken sekildi, sonyń ushar basyndaǵy kógildir aspannyń kúmbezi móp-móldir. Jańa kóktegen úıeńki men jókeniń jas butaqtary kún kózinen búkil baqty tutas búrkep, alańqaı men soqpaqqa, shalǵyn betine shubar kóleńkesin shashyp tastapty: jupar ıisti aptap shatyrdy ár tustan tesip túsken kún sáýlesi jaltyraǵan farfor sıaqty. Mıtá kúlýge qulqy bolmasa da jymıyp Sonkadan:

— Meniń qaı bir sharýam qalyp bara jatyr deısiń? - dep suraǵan boldy. — Mende bitire qoıatyn sharýa da joq qoı.

— Já, ant-sý iship aqtalmaı-aq qoıyńyz, onsyz da senemin! - dep Sonka kóńildi de tik jaýap berip, mahabbat hıkaıańnyń joqtyǵyn bilemin degendeı Mıtányń kóńilin razy qylyp tastady, kenet aıqaıyn salyp, shyrsha arasynan eptep shyǵyp, artynan kelip shyt kóıleginiń etegin jalmaı bastaǵan qyzyl qasqa buzaýdy qýalaı jóneldi.

— Óı, qarasan kelgir! Seni de qudaı aıdap keldi me!

— Saǵan quda túskeni ras pa? - dep surady aıtar sózi taýsylǵan Mıtá áńgimeni jalǵastyrǵysy kelip. — Jurttyń aıtýynsha jigit jas, otbasy dáýletti deıdi, sen ákeńniń tilin almaı, kónbeı qoıypsyń...

— Dáýleti asta-tók, biraq aqyly joq, erterek esinen jańylǵan, — dep Sonka maqtanysh sezimmen kóńildi jaýap berdi. — Múmkin meniń kóńilim basqada shyǵar...

Kóp sóılsmeıtin tuıyq Glashka jumysyn toqtatpastan basyn shaıqady:

— Oı, sýaıtym-aı, Donnan da sapyrasyń, teńizden de sapyrasyń! — dedi kúńkildep. — Aýzyńa kelgendi aıta salasyń, al seloda ol ósek bop taraıdy...

— Aýzyńa qum! - dep Sonka shańq etti. — Men qarǵa emespin, qarap ta qalǵan emespin!

— Sonda seniń kóńiliń kimge tústi eken? — dep surady Mıtá.

— Iá, aıta qoıarmyn! - dedi Sonka. — Anaý sizderdiń malshy shaldaryńa ǵashyq bop qaldym. Kórsem boldy, tabanyma sheıin kúıip sala beredi. Men de sizderge eliktep attyń kárisine minetin bolǵanmyn, — dedi, derevnáda kári qyz atanyp ketken jıyrmadaǵy Parashany megzegen bolyp. Sodan óziniń barchýkke ǵashyq ekenin sezdirgendeı erkinsip jerge otyra ketti de taltaıyp aıaǵyn sozyp jiberdi, qysqa qonyshty etigi eski, shulyǵy júnnen toqylǵan eken, sóıtti de eki qolyn sylq etkizip eki jaǵyna tastaı saldy.

- Úh, túk bitirmeı-aq sharshadym-aý! — dep sylqyldap kúldi. — Etigim meniń eski edi, — dep joq jerden shyryldap ánge bassyn:

Etigimdi eski eken dep qarama,

Shulyǵymdy joqshylyqqa sanama...

— Júrińiz, kúrkege baryp demalalyq, men bárine de kónemin! - dep taǵy da sharqyldap kúldi.

Osy kúlki Mıtányń delebesin qozdyrdy. Ezýi qulaǵyna jete yrjıyp qý butaqtan sekirip tústi de Sonkanyń qasyna baryp basyn onyń tizesine qoıyp jata ketti. Qyz ıterip tastasa da qaıtadan jastanyp aldy, sol kezde sońǵy kúnderi oqyǵan bir óleń esine túse ketkeni:

Raýshan gúli — mahabattyń kıesi,

Kóz aldymda sheshek atty, bilesiń.

Shyqtaı móldir,

Shyryndaı tátti,

Álemge sımas,

Árkimge qımas

Mahabbat keldi — janymdy meniń bılesin...

— Tıispe maǵan! — dep shyndap qoryqqan Sonka aıqaı salyp, onyń basyn baltyrynan alyp tastaýǵa tyrysty. — Eger men baqyrsam ormandaǵy búkil qasqyr ulıdy! Meniń saǵan saqtaǵan túgim joq, bári de baıaǵyda órtenip kúıip ketken!

Mıtá kózin jumyp únsiz qaldy. Almurt japyraqtarynyń sańylaýynan jamyrap túsken kúnniń byjyrqaı sáýlesi onyń betin kúıdire qytyqtady. Sonka Mıtányń qap-qara qaıratty shashyn "týra attyń jaly" dep serpip tastady da betine kartýzyn kıgize saldy. Ol qaraqusymen qyzdyń baltyryn sezip jatyr, dúnıedegi en qıyn nárse áıeldiń baltyry ǵoı, eppen ǵana qursaǵynan sıpady, tanaýyna keýdeshe men shyt kóılektiń ıisi keldi, osynyń ózi gúldegen baqpen ulasyp Katány esine saldy; birde túkpirden, birde irgeden tańdaı qaqqan bulbuldyń úni, tula boıyńdy maýjyratqan aralardyń tynymsyz gýili, bas aınaldyrǵan jup-jumsaq jyly aýa, tipti jambasyńdaǵy qarapaıym qara jer de janyńdy masaıtyp jalǵannan adamǵa degen erekshe bir baqytty talap etkendeı. Kenet shyrsha ishinen álde ne sybdyrdady da aıaq astynan mazaq qylǵandaı qarqyldap: "Ký-ký, ký- ký! "dep tilin qaıraǵan úreıli qyryldaq daýsy tup-týra qulaǵynyń túbinen estilgen, Katáǵa degen saǵynysh, máńgilik baqytty kóksegen kóńili shydamyn taýysyp, eki-úsh umtylyp ornynan atyp turyp kete bergende Sonka oǵan qatty tańǵaldy.

Kóktemniń búkil rahatyn byt-shyt qyp úrkitken shyrsha ishindegi jeksuryn daýys onyń kókeıindegi qıalı úmitin birjola buzdy da hat-habardan múldem kúder úzip, Máskeýde bir kesapat bolǵan shyǵar, álde bolatyn shyǵar, meniń bitken jerim de osy bolar dep oılady.

XV

Úıge kirisimen ol zaldaǵy aına aldynda toqtaı kaldy. "Ras aıtady, kózim vızantıalyqqa uqsamasa da jyndynyń janarynan aınymaıdy. Mynaý qıqy-jıqy tyrtıǵan aryq dene, túksıgen ımek qas, qaıratty edireıgen qara shash Sonka aıtqandaı attyń jaly emes pe?".

Art jaǵynan shápildegen jalańaıaqtyń dybysy estildi de ol uıalyp keıin burylǵan.

— Shynynda ǵashyq bop qalǵan ekensiz, aınanyń aldynan shyqpaısyz, — dedi, qolynda qaınaǵan samaýyr, balkonǵa ótip bara jatqan Parash qaljyńdaǵan bolyp. - Sizdi anańyz izdep jatqan, - dep samaýyrdy shaıǵa ázirlegen ústelge tars etkizip qoıa saldy da Mıtáǵa tesilip turyp qarady.

"Bári de biledi, bári de sezip qoıypty!" dep oılaǵan Mıtá sóz tappaı:

— Ol qaıda eken? - dep suraı saldy.

— Óziniń bólmesinde.

Úıdi aınalyp batysqa qaraı aýysqan kún kózi balkondy kógildir sáýlege bólegen shyrsha men samyrsyn butaqtarynyń arasynan syǵalap tur.Aǵash túbindegi butalardyń sabaǵy da jazdyń jaımashýaǵynda shyny sekildi jyltyraıdy. Ár jerden shashyrap túsken sáýleden ústel betine japqan asjaýlyqqa gúl shashyp tastaǵan dersiń. Tabaqtaǵy nan men vazadaǵy vareneniń ústinde aralar qaptap júr. Osynyń bári derevná jazynyń ásemdigin eske salyp, ýaıymsyz tynysh tirshiliktiń rahatyn sezdiredi. Munyń jaǵdaıyn basqalardan jaqsy túsinetin sheshesiniń kelýin tospaı, kóńilinde eshbir qaıaý joq ekenin bildirý úshin Mıtá dálizge shyqty, óziniń, anasynyń bólmesine osy dálizden kiretin, Aná men Kostányń jaz boıy turatyn bólmeleri de osynda edi. Dáliz alakeýim, Olga Petrovnanyń bólmesi kógildir. Osy úıge bitken kóne jıhazdyń kóptiginen bólme taraıyp ketken: shıfoner, komodtar, jalpaq kereýet, Olga Petrovna sonshalyqty dindar bolmasa da ylǵı da aldynda shyraq janyp turatyn buryshtaǵy qudaı sýreti. Ashyq terezeniń ar jaǵynda, bas aleıaǵa shyǵatyn gúl alańy kútimsiz qalǵan eken, sozylyp túsken úı kóleńkesi jarqyraǵan kókjasyl baqqa suǵynyp tur. Artyq eti joq, qyryqtar shamasyndaǵy zor deneli Olga Petrovnany bul kórinis baıaǵydan jalyqtyrsa kerek, tereze aldyndaǵy kresloda selt etpesten toqyma toqyp otyr.

— Mama, sen meni izdediń be? — dep surady Mıtá tabaldyryqty attaı bere.

— Joq-á, ánsheıin kórsem degenim ǵoı, — dedi Olga Petrovna isin toqtatpastan ádettegisinen de sabyrly keıipte. — Dastarhan basynda bolmasa bas qosýdan qaldyq qoı.

Toǵyzynshy naýryzda, men seniń anańnan qorqamyn degen Katányń sózi esine tústi de Mıtá sonyń jumbaq astaryna endi ǵana mán bergendeı boldy.

— Múmkin maǵan birdeme aıtqyń kelgen shyǵar? — dedi kúmiljip.

— Ermegi taýsylyp, sońǵy kezde zerigip júr me degenim de, odan basqa men ne aıtýshy edim, — dedi Olga Petrovna. — Mysaly, Mesherskıılerge baryp qaıtarsyń... Úıi tolǵan boıjetkender, - dep jymıyp kúldi. — Men bilsem, óte jaıdary, qonaqjaı otbasy ma dep qaldym.

— Bir kúni oraıyn taýyp baryp qaıtarmyn, - deı saldy Mıtá soǵan kóńili soqpasa da. Júr, balkonǵa baryp shaı ishelik, balkon rahat eken... sol jerde sóılesermiz. - Biraq qashanda sabyrly suńǵyla sheshe qysyr áńgimege qaıtyp oralmaıtynyn Mıtá bildi.

Balkonda olar kún batqansha otyrdy. Sheshesi shaıdan soń da toqymasyn tastamaı kórshileri týraly, sharýa jaıyn, Aná men Kostány áńgime qyldy, Aná taǵy da tamyzǵa deıin bosamaıtyn kórindi. Mıtá anda-sanda jaýap bergen boldy, biraq sonaý Máskeýden keter aldyndaǵy sekildi áldebir aýyr naýqastan tula boıyn zil basqandaı eseńgirep otyrdy.

Al keshqurym eki saǵat boıy úıdiń ishin arly-berli túk qoımaı sharlap, zaldy, qonaq bólmesin, kitaphanany, baqqa shyǵatyn ashyq terezeli óziniń bólmesine deıin adaqtap shyqty. Zal men qonaq bólmesiniń terezesin kólegeılegen shyrsha men samyrsyn sańylaýynan kúnniń qyzǵylt saǵymy oınap, jalshylar lashyǵynan keshki asqa jınalǵan jumysshylardyń sambyrlasqan daýystary estiledi. Bólmeler men kitaphana terezelerinen bezergen boz aspannyń pushpaǵy kórinedi, sonyń betinde tyrs etpeı qatyp qalǵan sırek juldyzdar jyltyraıdy; úıeńkiniń yzdıǵan ushar bıigi aspandy túrtip, gúldegen baq kóbik qar jamylǵandaı aǵarań tartypty. Úı ishi ne oılar eken degendi qaperine de almaı Mıtá arly-berli sandaldy da qoıdy. Qatty tistengeni sonshalyq, bir ýaqytta shyqshyty zyrqyldady.

XVI

Sol kúnnen bastap ol jazben kelgen jańa qubylystarǵa nazar salǵandy múldem qoıdy. Árıne, sol ózgeristerdi ol kórip te, sezip te júrdi, biraq olar burynǵydaı emes, bul úshin qyzyǵyn da, shyjyǵyn da taýysyp alǵan, ánsheıin kóz aldaıtyn kórinis qana: dúnıe gúldengen saıyn, munyń kóńili jabyrqaı berdi. Katá qazir oǵan eles bop ketken: tipti oıǵa kelmeıtin túsiniksiz eles, bul úshin endi Katányń joq ekenin árbir atqan tań dáleldeı túsken sıaqty, kezinde tek qana mendik deıtin Katásy qazir basqa bireýdiń qushaǵynda, tánin de, mahabbatyn da soǵan qurban etken, osydan keıin Mıtáǵa jaryq dúnıedegi tirshiliktiń túkke keregi joq sıaqty bolyp kórindi, tirshilik jańarǵan saıyn ony albastydaı qasiret basty.

Tún balasynda ol uıyqtaǵandy da qoıdy. Aıly túnniń ǵajabyn eshnársemen teńestirýge de bolmas. Typ-tynysh qalǵyǵan baq. Qalǵyǵan baqta tańdaı qaǵyp bir-birin qaıtalamaı myń qubyltyp ánmen básekege túsken bulbuldar. Baq irgesinen kóterilgen momaqan aıdyń júzin jup-jumsaq ala bulttar sıpap ótip jatyr. Mıtá tereze perdesin túsirmeı jatatyn, baq ta, momaqan aı da sol terezeden úńilip qaraıdy da turady. Ol kózin ashqan saıyn aı betine úńilip ishteı yshqynyp: "Katá!" dep aıqaı salatyn, sol yshqynýdan, sol ishteı aıqaıdan ózi de shoshynatyn: rasynda, Katány eske salatyndaı aı júzinde ne bar edi? Biraq bir ǵajaby, Mıtá aı betinen Katány kórgendeı bolady. Al keıde dym da kóre almaı qalady: Katány ańsap, Máskeýdegi ekeýara bastan keshken kúnderdi esine alǵanda tula boıy qalshyldap, qudaıdan eń bolmasa túsimde mynaý tósekte ekeýmizdiń basymyzdy qosa kór dep tileıtin - biraq jalbarynyshy qudaıdyń qulaǵyna jetpedi. Birde, qysta ekeýi Úlken teatrdaǵy Sobınov pen Shalápınniń "Faýst" spektaline bardy. Nege ekeni belgisiz, sol kúngi kesh oǵan ǵalamat áser etti: tómendegi qalyń jurttan qapyryq tartyp, átir múńkigen zaldyń túbi joq sekildi, úlde men búldege lyqa altynmen aptaǵan qyzyl barqytty lojalar, solardyń tóbesinen tónip jaquttaı jarqyraǵan alyp lústralar, kapelmeıstrdiń taıaqshasynyń silteýimen keıde daýyldaı kúrkirep, keıde syzylta jan terbegen ývertúra, "Fýloda kaıyrymdy koról ómir súripti"...

Spektáklden soń syqyrlaǵan aıazda Katány Kıslovkaǵa shyǵaryp salyp, sonda tún ortasyna deıin otyryp qalǵany, súıisýden mas bolyp, Katányń burymyn órip júrgen jibek shashpaýyn alyp ketkeni esinen keter me! Endi mine, mamyr aıynyń mazasyz túninde jazý ústeliniń sýyrmasynda jatqan sol shashpaýdy esine alsa júıkesi shymyrlaıdy.

Ol kúndiz uıyqtap, odan soń salt atpen temirjol beketi ornalasqan selodaǵy poshtaǵa baryp júrdi. Ashyq kúnder uzaqqa sozyldy. Anda-sanda jańbyr jaýyp, nóserletip, najaǵaılatyp ótedi de orman-toǵaıdyń, baq pen eginjaıdyń shyrqyn buzyp, sharýany ábigerge salyp, artynan aptabymen qýyryp kún jarqyrap shyǵa keledi. Baq gúlin tógip tastaǵan, esesine japyraǵy kıizdeı tutasyp kúńgirt tartty. Orman gúlge oranyp, shalǵyn boıyn uzartty, bulbul men kókek tynymsyz saırap, kókjasyl jynystyń qyzyǵyna shaqyrdy. Jalańash dalanyń jabýy da ózgergen, keshegi taqyr alqapta bitik egin jaıqalyp tur. Mıtá kúni boıy osy orman men alqapty kezýmen ýaqytyn óltirdi.

Kún saıyn balkonda turyp, bolmasa aýlada bosqa sandalyp starosta men jumyskerdiń poshtadan qaıtýyn kútýden uıaldy. Onyń ústine bolar-bolmas sharýamen segiz shaqyrym jerge beker sabylýǵa starostanyń da, jumyskerdiń de qulqy bolǵan joq. Sonsoń da ol poshtaǵa ózi baryp júrdi. Biraq sonda alyp qaıtatyny Orlov gazetiniń bir sany, keıde Aná men Kostányń jalǵyz- jarym haty. Óstip júrip shydamy da óziniń shegine jetti. Jol boıyndaǵy orman men dalanyń ásemdigi munyń pysyn basqany sonshalyq, ol kókiregine áldebir ashshy qyjyldyń batqanyn sezgendeı boldy.

Birde ol poshtadan qaıtyp kele jatyp qaıyńdy toǵaı kómkergen eski parktiń ortasyndaǵy ıen ýsadbany qaq jaryp ótken. Ýsadbanyń negizgi aleıasyn mujyqtar básire dańǵyl deýshi edi. Onyń eki qaptalyn záýlim qara shyrshalar qamap turatyn. Tabanyn taıǵanaq sary búr basqan dáliz sekildi qapastaı qarańǵy keń súrleý túkpirdegi atam zamanǵy kóne bir úıge baryp tireletin edi. İrgedegi ormannan qıalap túsken kúnniń qyzǵyltym jumsaq sáýlesi shyrshalar dińiniń sańylaýyn tesip ótip, tabandaǵy sarǵysh tósenishte altyndaı jaltyraıdy. Tóńirek qulaqqa urǵandaı tynyshtyq, tek parktiń ár tusynan saıraǵan bulbuldar ǵana artyńnan qalmaıdy, úıdiń jan-jaǵynan ıintiresken shyrsha men jasmın butasynyń ıisi adamnyń aıyzyn qandyrady - osynyń ózinen Mıtá áldekimniń bóten de baıaǵydaǵy ulan-ǵaıyr baqytyn sezgendeı boldy da kenet jasmın arasyndaǵy eski balkonnan Katány, óziniń jas kelinshegi retinde kórgisi keldi, surlanǵan bet terisi tyrysyp barady eken, shydaı almaı búkil parkke jar salyp aıqaılap jiberdi:

— Eger kelesi aptada hat bolmasa — ózimdi ózim atyp tastaımyn!

XVII

Kelesi kúni ol óte kesh turdy. Túski astan keıin balkonda otyrǵan, tizesinde kitap, oqymasa da soǵan telmirip otyryp oılaǵany: "Poshtaǵa barsam ba eken, barmasam ba eken?".

Qapyryq, aq kóbelekter qos-qostan birin-biri qýalap býsanǵan shalǵyn ústinde, shyny monshaqtaı jyltyraǵan ıt búldirgendi shyr aınalyp júr. Solardan kóz almaı taǵy da: "Barsam ba eken, álde osy masqara sabylysty birjola úzsem be eken?" dep ózinen ózi qaıtalap surady.

Qaqpadan salt atty starosta kórindi de balkonǵa qarap týrasynan osylaı qaraı buryldy. Jetken boıda tizginin tartyp:

— Qaıyrly tań! Áli oqyp otyrsyz ba? — dedi.

Jymıyp jan-jaǵyna qarady.

— Mamańyz uıyqtap jatyr ma? — dep sybyrlap qana surady.

— Uıyqtap jatqan bolar, — deı saldy Mıtá. — Jaısha ma?

Starosta biraz oılanyp turdy da:

— Ne desem eken, kitap degen jaqsy ǵoı, biraq sonymen kún óltirýge bola ma, - dedi baısaldy sóılep. - Monahsha kún keshý ómir me? Osynda qyz-kelinshekter az ba edi?

Mıtá jaýap bermesten kitapqa úńildi de tuqyraıyp otyryp:

— Sen qaıda bardyń? — dep surady.

— Poshtada boldym, — dedi starosta. — Árıne, mynaý jalǵyz gazetten basqa eshqandaı hat joq.

— Árıne degeniń qalaı?

— Demek, bitire almaı áli jazyp jatqany da, - dedi sózin qostamaǵanyna renjigen starosta kekesindi tik jaýap qaıyryp. — Minekıińiz, - dep gazetti usyndy da atyn tebinip qap óz betine júre berdi.

"Bir oq jalynsyn!" dep qany qaraıǵan Mıtá kitapqa úńildi, biraq dym da kórgen joq.

Árıne, budan ótken taǵylyqtyń bolmaıtynyn Mıtá túsinbeı qalǵan joq: ózin-ózi atyp, bas súıeginiń byt-shytyn shyǵaryp, jas júrektiń lúpilin birjola toqtatý, áp-sátte oı men sezimdi joq qylyp, endi ǵana esigin ashqan ǵajaıyp dúnıemen qulaqkesti, kórsoqyrlyqpen qoshtasý, jaryq dúnıege iz tastamaı kózdi ashyp-jumǵansha máńgilikke joq bolý; sol jaryq dúnıede Katá bar emes pe, mynaý jadyrap kelgen jaz she, aspan astyndaǵy kún men aqsha bulttardy, jibek jeldi, jaıqalǵan egindi, derevnány, qyz-kelinshekterdi, anańdy, Aná men Kostány, ýsadbany, tamasha óleńimen tamsandyrǵan eski jýrnaldardy qaıtip qıarsyń; bul az deseń beımálim bir jaqta Sevastopol men Baıdar qaqpasy qalǵan joq pa, shyrsha men shamshatqa bólengen tarǵyl taýlar, qańsyq atqan aırandaı appaq tas joldar, Lıvadıa men Alýpkanyń gúldi baǵy, qolamtadaı ystyq, sary altyndaı jaltyraǵan jaǵalaýdyń sary qumy she, sary qumǵa aýnaǵan kúnqaqty balalar, qyz-kelinshekterdi qaıtyp qıarsyń, solardyń ishinde Katá otyrsa she - ústinde appaq kóılek, tóbesinde appaq qolshatyr, jaǵany súıgen teńiz tolqynynda, kún sáýlesine shaǵylysqan malta tastardyń ústinde belgisiz bir baqyt qushaǵynda kúlimdep otyrsa she?...

Osynyń bárin de ol jaqsy biledi, biraq qylar qaıranyń qaısy? Mynaý azapqa salyp, tózimdi taýysqan adyra qalǵyr dýaly tirlikten qalaı qutylmaq? Ony qajytqan da osy edi — qonbaǵan baqyt baıansyz ómirin janyshtap, kóksegen armanyna jetkizbeı-aq koıdy.

Kún saıyn erteńgisin oıanǵanda birden onyń kózine túsetini - jarqyraǵan kún sáýlesi, birden qulaǵynyń shalatyny - gúl men bulbulǵa toly baq syrtyndaǵy derevná shirkeýiniń bala kezinen tanys kúńgirlegen úni; bala kezinen kózi otyǵyp qalǵan qabyrǵanyń sary túsqaǵazy da súıkimdi, ádemi kórinetin. Biraq dál sol sátte Katá týraly oıǵa shomsa-aq kókiregi qars aıyrylǵandaı bolady: Katá! Erteńgilik kún shapaǵynda sonyń nury, baqtyń tap-taza aýasynda sonyń páktigi, qońyraýdyń kóńildi de qýanyshty qońyr úni sonyń kórikti beınesin sýrettegendeı, kóneniń kózindeı eski túsqaǵaz týyp-ósken derevnányń ótkenin, osy úıde týyp, osy úıde dúnıeden ótken ata-babanyń taǵdyryn, ómirin Mıtá ekeýiń bólip- jaratyn bolyńdar dep turady. Mıtá kórpesin laqtyryp tastap, kóıleginiń óńirin túımelemesten shala uıqy qalpynda jazý ústeline umtylady, sýyrmany ashyp, kóziniń qarashyǵyndaı saqtap júrgen fotosýretti qolyna alady, qyrarǵa qyzyly joq aryq jigit sıraǵy sıdıyp, tas bop qatqan kúıi soǵan qadalyp kep turǵany.Sál qýshyqtaý mańdaıy men kerbezdeý kelgen bet júzi bolmasa, ózine tartyp turatyn janary men kórikti ajarynda áıelge tán sulýlyqtyń, páktik pen jylylyqtyń bári bar. Sonymen birge, jaınaǵan sol janarda ashylmaıtyn, shashylmaıtyn jumbaq jatqandaı, janyńdaı jaqyn, ári alys, múmkin qazir múldem jat bolyp ketken, ómirge degen qushtarlyqqa jetelep, endi ekijúzdilikpen aldap ketken jannyń qylyǵyna qınalmaı kór?

Sol bir keshte, Shahovtyń ıen ýsadbasy arqyly shyrshaly toǵaımen poshtadan qaıtyp kele jatyp oılanbastan óziniń jan kúızelisin aıqaımen aqtaryp salǵan edi. Poshta terezesiniń aldynda at ústinde otyryp poshtashynyn bir tóbe gazet pen hattardy bosqa aqtaryp jatqanyn baqylap turǵan, kenet tý syrtynan beketke kelip toqtaǵan poıyzdyń saldyryn estidi, sol shýyl, parovoz tútininiń ıisi denesin dúr silkintip, Kýrsk vokzalyn, Máskeýdegi baqytty kúnderin esine saldy. Poshtadan qaıtar jolda, selodan ótken saıyn aldynan orta boıly qyz kórse, sonyń júrisi men myqyn bultylynan Katáǵa uqsas bir nárse taba qoıady da qaradan qarap esi ketedi. Dalada áldekimniń troıkasy jolyqty, zaýlap kele jatqan tarantastan eki shlápa kórgen, sonyń biri qyzdyki ekenin tanyǵanda "Katá!" dep aıqaılap jibere jazdady. Daladan aq gúl kórse kózine aq qolqap elesteıdi, mızamnyń toryn onyń bet perdesine uqsatady... Ótkende, kún baıyp bara jatqan kezde Shahovtyń ýsadbasyna kire berip shyrsha men jasmınniń burqyraǵan ıisinen jadyraǵan jazdy sezinip, osynaý kóne qonystan áldekimniń kól-kósir baı tirligin kórgendeı bolǵan, batar kúnniń qyzyl jalqyn sáýlesin, bulyńǵyr aleıanyń túkpirindegi eski úıdi, keshki alakeýimdi qyzyqtap kele jatyp balkonnan sylań qaǵyp túsip bara jatqan Katányń elesin dál myna qyzyl jalqyn sáýle, bulyńǵyr aleıa, anaý eski úı sekildi tiri Katányń ózi me dep qalǵan. Oǵan ómirdegi tiri Katányń alystap, óshe bastaǵany qashan, kún ótken saıyn qubylyp, ózgerip ketkeni sonshalyq, bul keshte onyń beınesin sol bir tal tústegi kókek daýysymen kelgen elesindeı kókeıinde de ustap qala almady.

XIX

Ol poshtaǵa barýdy da qoıdy, sonyń ózine de qanshama shydam, qaısarlyq qajet boldy deseńshi. Ózi de hat jazýdy qoıdy. Óıtkeni bar amaly taýsylǵan, bárin de jazǵan: jer betinde tiri janǵa bitpegen óziniń ǵashyqtyǵyn, odan da sony tilep, tym qurysa "dos" bolalyq dep jalbarynǵan, ózine degen onyń janashyrlyǵyn oıatý úshin, sál de bolsa nazaryn aýdarmaq bolyp, men syrqattanyp qaldym, osy hatty tósekte jatyp jazdym dep ótirikti de soqqan, tipti ony qorqytý úshin, maǵan bir-aq jol qaldy — seni jáne ózinen kóri "baqytty básekelesterin" azaptan qutqarý úshin endigi jerde jer basyp júrmespin degen oıyn da eptep jetkizgen. Hat jazýdy doǵaryp, jaýaptan da kúder úzgen soń ol endi eshkimnen eshnárse kútpeýge ózin kúshtep kóndirdi de Katány oılamaı, odan qutylýǵa tyrysyp taǵy da qolyna túsken kitaptardy oqı bastady, starostaǵa erip sharýa qamymen kórshi selolarǵa bardy, ishteı: "basqa ne salsa da kórip aldym!" degenge qatty bekingen.

Bir kúni starosta ekeýi kórshi hýtorǵa soǵyp qaıtqan, mingenderi qosaıaq tráshpenke edi, starosta bojy ustap alda otyr da Mıtá artta, oıly-shuńqyrda sekektep birde arbakeshtiń qyp-qyzyl jelkesinen, birde sekirip shorshyǵan jazyqtan kóz almaıdy, eki qolymen kópshikten tas qylyp ustap alǵan. Úıge jaqyndaı bergende starosta bojysyn tartyp aıańǵa basty da temeki orap, kısettiń aýzyna úńilip otyryp jymıa kúńk etti:

— Barchýk, anada ǵoı, siz maǵan renjip qaldyńyz, sonyńyz beker boldy. Men sizge ótirik kólgirsigen joq edim. Kitap degen jaqsy ǵoı, qyzyq úshin otyrysta oqyp berýge de bolady, biraq ol qaıda qashady, qashanda qoldaǵy nárse emes pe.

Mıtá burq ete jazdap, ózi de baıqamaı jymıyp otyryp máı- móńkege kóshti:

— Kózge túser eshkim bolmaı júr-daǵy...

— Kózge túspegeni qalaı? — dep starosta tańǵaldy. — Qaptap júrgen qyzdar she?..

— Qyz degen qur qyzyqtyrady, — dedi Mıtá starostanyń kóńilin tapqysy kelip. — Qyzdarǵa senim joq.

— Qyzdar ánsheıin qylymsymaıdy, — dedi starosta senimdi túrde. — Tek olardyń tilin tabý kerek. Sarań bolmańyz. Qurǵaq qasyq aýyz jyrtady.

— Sarańdyq meniń sanamda da joq, tek shashylýǵa turar jóni bolsa, — dep saldy Mıtá uıat degendi jaýyp qoıyp.

— Alaqanyńyz ashyq bolsa, bári de ornyna keledi, — dedi starosta temekisin shúıirip otyryp, daýysynda eptep renish te bar edi. — Maǵan aqshańyzdyń da, syı-syıapatyńyzdyń da qajeti joq, men tek sizge ermek taýyp bersem dep edim. Qaraımyn, qaraımyn da zerigip otyrǵanyńyzdy kóremin. Joq, muny jaı qaldyrýǵa bolmas dep oıladym. Men óz qojaıyndarymdy eleýsiz tastaǵan emespin. Meniń sizdermen turǵanyma eki jyl boldy, ne sizden, ne anańyzdan jaman sóz estip kórgen emespin. Basqalar, mysaly, baıdyń ıtimen birdeı. Toq bolsa - jaqsy, ash bolsa - ıtten jaman. Men ondaı emespin. Maǵan bárinen de mal qymbat. Men jigitterge ylǵı da aıta berem: maǵan yqylasyńdy bildirmeı-aq qoı, tek mal toq bolsyn dep.

Mıtá starostany iship alǵan ba dep oılap edi, kenet ol ókpe-saqpany jıyp tastap Mıtáǵa ıyǵynan asa qarady da:

— Mysaly anaý Alenka kimnen kem? — dep qadaldy. — Tyǵynshyqtaı jas kelinshek, kúıeýi shahtada... Tek ony bolymsyz birdememen aldaı salý kerek. Shynyn aıtsam, shyǵynyńyz bes-aq som. Bip som syıyna, eki som — qolyna. Sosyn maǵan da temekige eptegen tıyn-teben...

— Másele tıyn-tebenge tirelip turǵan joq qoı, — dedi Mıtá taǵy da erkinen tys. — Tek seniń aıtyp turǵanyń qaı Alenka?

— Qaısy bolýshy edi, ormanshynyń kelini, — dedi starosta. — Siz ony bilseńiz kerek edi ǵoı. Jańa ormanshynyń kelini. Ótken jeksenbide shirkeýde kórgen joq pa edińiz... Bizdiń myrzaǵa qatyp ketken urǵashy eken dep men sonda-aq oılap edim. Baıǵa tıgenine eki-aq jyl, deni taza...

— Meıli, nesi bar, — dedi Mıtá myrs etip. — Qalǵanyn óziń rette.

— Onda men kirisemin, — dedi starosta bojyǵa jarmasyp. — Keshikpeı ony qolǵa alarmyn. Ózińiz de qarap jatpańyz. Erteń ol bizdiń qyzdarmen baq ishinde jumys isteıdi, sol kezde kele qalyńyz... Kitap eshqaıda qashpas, Máskeýde de oqyp alasyz ǵoı...

Starosta bojyny qaǵyp qaldy da tráshpenke taǵy da sekektep jóneldi. Mıtá janaryn starostanyń qyp-qyzyl jelkesinen alyp qashyp alysqa, ýsadba baǵynyń tóbesinen, ózenge baryp qulaıtyn derevnányń boz taldarynyń sańylaýynan qıyrǵa kóz tikti. Kútpegen taǵylyqtyń nyshany jerkenish shaqyrǵanymen artynsha tula boıy shymyrlap, áldebir lázzattan balqyp sala berdi. Baqtyń arǵy betinen shoshaıyp turǵan munaranyń bizi ádettegideı emes búgin batar kúnniń shapaǵyna erekshe shaǵylysyp turǵandaı kórindi.

XX

Aryqtyǵyna bola qyzdar Mıtáǵa tazy dep at qoıǵan edi, baqyraıǵan qara kóz, qartaısa da buıra túbitten basqa bet-aýzyna qyl-qybyr bitpeıtin adamdardyń tobyna jatatyn Mıtá starostamen bolǵan áńgimeden soń erteńgisin tań atpaı turyp qyryndy, sary jibek kóılegin kıip edi, ajaryn ashyp, denesine qona ketkeni.

Saǵat on birdiń shamasynda baıaý basyp baqqa bettedi, ádeıi, jorta bolsa da jumystyń joqtyǵynan zerikken adamnyń erikken júrisin tanytýǵa tyrysty.

Teriskeıdegi baspaldaqtan shyqqan, kareta saraıy men mal qorasynyń shatyry, baq shetinen bizdıip turatyn munaranyń ushary kókjıektiń munartyna suǵynyp ketken eken. Jalpy aspan tutasymen bulyńǵyr, aýa tymyrsyq, jalshylar úıiniń kerneıinen tútin byqsıdy. Mıtá úıdi aınalyp jókeli aleıaǵa burylǵan, eki kózi aspanda. Baq irgesinen kóterilgen jalbyr bulttan ańyzǵaq esip tur. Qus ataýly tym-tyrys, bulbuldarda da ún joq. Tek tynyshsyz aralar ǵana aýany shımaılap júr.

Qyzdar sol shyrshaly qýystyń mańynda mal taptap tastaǵan shirindiden úıindi jasap jatyr eken, ara-tura mal qoradan jumysshylar jetkizgen jasań qıdy topyraqqa aýnatyp-aýnatyp úıindiniń ústine shapattap qoıady, aleıa shashylǵan qı jentekterine ybyrsyp jatyr. Qyzdardyń sany altaý. Sonka munda joq - aqyry oǵan da quda túsipti desedi, tegi toıǵa bar-joǵyn ázirlep jatsa kerek. Taǵy da birneshe shópjelke qyzdar júr, ishinde tolǵan urshyqtaı jup-jýan Anútka, Glasha da osynda, bul shirkin burynǵydan da qazymyrlanyp, qabaǵy túsip ketken sekildi, sodan soń - Alenka. Mıtá ony aǵash arasynan birden kórip, buryn kezdespese de jazbaı tanydy, bir ǵajaby, álde solaı elestedi me, áıteýir Katámen bir uqsastyǵy kózine ottaı basyldy. Tańǵalǵany sonsha, sasqanynan qalt turyp qaldy. Sálden soń odan kóz almastan týra soǵan tartty.

Bul da orta boıly eken, tym shıraq. Bylǵanyshty jumysqa kelgenine qaramastan ústine kıgeni ádemi shyt jeıde, beline býǵany qara jyltyr beldik, ıýbkasy da jańa, basynda qyzǵylt jibek oramal, qyzyl shulyq, aıaǵyndaǵy áıelge jarasty, balaǵa tańsyq jup-jumsaq másiden de Katáǵa tán bir nárseni tapqandaı boldy. Basy da úlken emes, janyp turǵan qaraqat kózi Katányń kózinen aınysa qane. Basqa jurttan óziniń erekshe ekenin tanytqandaı Mıtá kelgende ol úıindiniń ústinde oń aıaǵyn aıyrǵa tirep, starostamen sóılesip bos turǵan. Starosta temekisin soraptap, astary jyrtyq penjaǵyn tósenip alma aǵashynyń túbinde jantaıyp jatyr eken. Mıtá kelgende shópke yǵysyp, sypaıy ǵana penjaǵynyń óńirinen oryn berdi.

— Otyryńyz, Mıtrıı Palych, shylym shegińiz, — dedi kádimgi dos-jarandaı ózimsinip.

Mıtá qabaǵynyń astynan Alenkany jaı ǵana sholyp shyqty, qyzǵylt oramaly ajaryn ádemi ashyp tur eken, sosyn otyra qalyp tuqyraıyp temeki tutatty. Alenka ony baıqamaǵan bolyp taǵzym da etken joq. Starosta oǵan bir nárse aıtyp jatty, biraq áńgi-meniń basyn estimegen Mısha eshnárse túsine almady. Alenka kúlgen boldy, biraq sol kúlkiden aqyly da, júregi de tys qalǵan sekildi. Starosta áp sózin mazaqı kúlkige maılap, bádiktikpen álde neni megzep otyrdy. Kelinshek te jaýapqa qınalyp jatpady, kúlki aralastyrǵan bolyp onyń áldekimge tym óńmemdep jabysyp aqymaq bolǵanyn, ári qatynynan qorqyp lázzattan qur qalǵanyn betine basty.

— Já, seni qara tyshqaq ta jeńbes! — dep starosta quddy bos áýreden zerikkendeı daýdy kilt toqtatty. — Sen onanda bizdiń qasymyzǵa kel. Myrzanyń saǵan aıtar birer sózi bar kórinedi.

Alenka janaryn aıdalaǵa aýdaryp, samaıyndaǵy shıyr-shyqtalǵan shashyn qulaǵyna aparyp qystyrdy da tyrp etpeı otyryp aldy.

— Kel dedim ǵoı, esalań! - dedi starosta.

Az-kem oılanyp qalǵan Alenka úıindiniń ústinen sekirip tústi de penjaqta jambastap jatqan Mıtányń qarsysyna, eki qadam jerge júrelep otyra salyp oǵan baqyraıǵan qaraqat kózin qadap turyp jymıyp kúldi. Kúlip otyryp:

— Barchýk, sizdi urǵashy ataýlyǵa jolamaıdy degeni ras pa? — dep surady. — Kádimgi dáchok sekildi desedi ǵoı?

— Sen ony qaıdan bilesiń? — dep starosta qarsy suraq qoıdy.

— Bilem ǵoı, — dedi Alenka. — Estigem. Bular bizge jolamaıdy. Máskeýde ashynasy tolyp jatyr ǵoı, - dep kózin oınaqtatty.

— Munda unaıtyn eshkim joq, sonsoń da jolamaıdy, — dedi starosta. — Bulardyń qaı babyn sen jattap ediń!

— Joǵy qalaı? — dep Alenka taǵy kúldi. — Qaptaǵan qatyn men qyzdar! Áne, anaý Anútka kimnen kem? Anútka, beri kelshi, sharýa bar, - dep daýystap shaqyrdy.

Anútka, keń jaýyryndy, qysqa qoldy bylqyldaǵan kelinshek beri burylǵan, bet-júzi jup-jumsaq, kúlkisi súıkimdi eken, birdeme dep kúńk etti de jumysyn jalǵastyra berdi.

— Men saǵan kel dedim ǵoı! — dep Alenka taǵy da aıqaı saldy.

— Maǵan onda ne bar, men ondaı kásipke mashyqtanbaǵan janmyn, — dep Anúta kúle jaýap qatty.

— Bizge Anútka qajet emes, deni taza, tekti bireý kerek, — dedi starosta nyǵyzdanyp. — Kim qajet, ony ózimiz bilemiz! — dep Alenkaǵa súzilip qarady. Kelinshek qysylǵannan qyzaryp ketti.

Jo-joq! — dep kelinshek qysylǵanyn kúlkimen jasyrǵysy keldi. — Ashotkadan artyq eshkimdi tappaısyzdar. Ol bolmasa Nastenka bar, ol da taza, ámbe qalada turǵan.

— Já, aýzyńdy jap! — dep starosta aıaq astynan dúńk etti. — Sharýańdy bil, osy kókigeniń de jeter. Onsyz da qojaıyn-haným, jumysshylaryń bosqa júr dep maǵan ursyp jatyr.

Alenka jep-jeńil atyp turyp taǵy da aıyryn qolyna aldy. Biraq dál osy kezde arbadan sońǵy qıdy tóńkerip jatqan jumysshy: "Asqa baryńdar!" dep aıqaı saldy da bojysyn qaǵyp jiberip aleıamen bos jáshigin saldyrlata jóneldi.

— Asqa júrińder, asqa! — dep shýlasqan qyzdar aıyr-kúrekterin tastaı berip, úıindiden sekire jalańash baltyrlary jaltyldap shyrsha túbindegi túıinshekterine júgiristi.

Starosta Mıtáǵa burylyp kózin qysty da isimiz ońynan turatyn boldy degendeı ornynan kóterilip:

— Meıli, as adamnyń arqaýy, — dep óziniń bastyq ekenin tanytty.

Shyrsha kóleńkesindegi ala-qula kıingen qyzdar kógalǵa qalaı bolsa solaı otyra salyp túıinshekterin sheshe bastady, aıaqtaryn sozyp jiberip, etekterine salǵan qatyrmalaryn jeýge kiristi de biri bótelkedegi sútimen, biri kvasymen shaınamasyn jyljytyp otyr, bir-birimen aýyz jappaı sóılesip, qarqyldap kúlisip, ara-tura Mıtáǵa kóz tastap, synaı qarasyp qoıady. Alenka eńkeıip Anútanyń qulaǵyna birdeme dep sybyrlaǵan. Anúta sylqyldap kúldi de ony bar kúshimen ıterip jibergende ol óz kúlkisine shashalyp Anútanyń tizesine etpettep jata ketti, Anúta jorta shamdanǵan bolyp búkil baqty jańǵyrtyp aıqaı saldy:

— Esalań! Neńe jetisip kúlesiń? Áketip bara jatqan netken qýanysh?

— Dmıtrıı Palych, ketelik, páleden aýlaq! — dedi starosta. — Mynalardy albasty basqan shyǵar!

XXI

Kelesi kúni baqta jumys bolǵan joq, jeksenbi, meıram edi.

Túnimen jańbyr jaýdy, shatyr tolassyz satyrlap, aspannyń jarqylynan baq san qubyldy. Biraq tań ata aýa raıy qalpyna túsip, kún kózi jaınap shyǵa keldi, Mıtá qońyraýdyń dańǵyrlaǵan úninen oıanyp edi. Asyqpaı jýyndy, kıinip, bir staqan shaı ishti de shirkeýge jınaldy. "Mamańyz áldeqashan ketip qalǵan, — dep Parasha eptep eskertý jasady. - Siz ózi tatar sekildisiz...

Shirkeýge qaqpadan shyǵa salyp jaıylym arqyly barýǵa da bolatyn edi, áıtpese baq pen qoıma arasynda týra aparatyn súrleý de bar. Mıtá sońǵysyn tańdady.

Dúnıe jazdyń jaımashýaǵyna malynyp tur. Mıtá jazyq dalany shýaqqa bólep, qoımanyń shatyrynan taıǵanap túsken shaqar kúnniń kózine qarsy júrdi. Osy bir tańǵy shapaq, derevnányń typ-tynysh tańy, jýynyp, taranyp alǵan soń boıy sergek tartqan Mıshaǵa tamasha áser etti de qaıdaǵy-jaıdaǵy shym-shytyryq oımen arpalysyp túnimen uıyqtamaǵan jigittiń kóńilin áldebir jaqsylyqqa, jaryq úmitke jetelegendeı boldy. Qońyraýlar kúńgirlep shaqyryp jatyr, kún kózine balqyǵan jabyq qyrmannyń shatyrynan ystyq lep shalqıdy, aıdary edireıgen toqyldaq jókeniń bujyr dińine jarmasyp sonyń kók-jasyl ushar basyna tyrmysyp barady, sarala barqyt tarǵyl aralar gúl shoqtaryna tanaýlaryn tyǵyp, qus bitken ánge basyp baqty basyna kóterýde... Bári de baıaǵy bala kezderin, bozbala shaǵyn, baıaǵy ýaıym-qaıǵysyz kúnderin esine salyp, qaıyrymdy jaratqan jarylqasa Katásyz-aq ómir keshetin shyǵarmyn degen senim paıda boldy.

"Ras-aý, men Mesherskıılerge nege baryp qaıtpaımyn" dep oılady.

Kenet ol basyn kóterip, qaqpa aldynan qıystap ótip bara jatqan Alenkany kórdi. Basynda keshegi qyzǵylt jibek oramal, qosetek kógildir sándi kóılek, aıaǵynda taqaly jańa bashpaq. Muny baıqamaı bóksesin bultyńdata bıletip jortyp keledi eken, Mıtá aǵash tasasyna tyǵyla qaldy.

Ol kózden tasa bolysymen júregi lúpildegen Mıtá keri, úıge qaıtty. Shirkeýge Alenkany kórem be degen qupıa maqsatpen shyqqanyn ol endi ǵana túsindi, biraq shirkeýde júzdesýge bolmaıtyn edi.

XXII

Túski astyń kezinde shabarman jedelhat alyp keldi - Aná men Kostá erteń keshkilik jetemiz dep habarlapty. Mıtá buǵan eshqandaı mán bergen joq. Balkondaǵy toqyma dıvanda etpetinen túsip jatqan, kúnniń aptabyn arqasymen sezinip, qulaǵynda shybyndardyń yzyńy. Júreginde lúpil, basynda sheshilmegen suraq: endi Alenka jaıy ne bolmaq? Bul suraq birjola qashan sheshilmek? Starosta keshe nege anyqtap suramaǵan : kelisti me, joq pa, kelisse qashan, qaı jerde? Taǵy da bir saýal janyn qajap jatyr: poshtaǵa qaıtyp aıaq baspaımyn degen sheshimin buza ma, joq pa? Búgin eń sońǵy ret bir soǵyp qaıtsa qaıtedi? Óz namysyn ózi taptaý degen osy emes pe? Jalǵan úmitpen ózin-ózi aldaýdan aıyrmasy qaısy? Sonda bul sapardan qý janyna ne tynyshtyq tappaq? Ánsheıin bos serýen emes pe? Shyndyǵynda Máskeý munyń búkil úmitiniń ólgen jeri ǵoı! Sonda endi ne isteýi kerek?

— Barchýk! - degen balkon irgesinen daýys estildi. — Barchýk, uıyqtap jatyrsyz ba?

Mıtá kózin ashyp alǵanda qarsy aldynda starosta tur eken, kıgeni jańa shyt kóılek, jańa kartýz. Júzinde qýanysh, toq sekildi, eptep iship alǵan.

— Barchýk, tezirek ormanǵa baralyq! — dep sybyrlady. — Paseka jóninde Trıfonmen kelisýim kerek edi dep men hanýmdy kóndirip qoıdym. Olar tamaqtanyp jatqanda syp ete qalaıyq, áıtpese aınyp qalýy múmkin...Trıfonnyń keńirdegine eptegen tyǵyn ala júrelik, ol mas bolǵan kezde siz aınaldyra turarsyz, men sony paıdalanyp Alenkanyń qulaǵyna sybyrlaı qoıamyn. Tez shyǵyńyz, kólikti jegip koıdym...

Mıtá qarǵyp turyp jalshylar jataǵynan júgirip ótti de kartýzyn ile salyp kareta saraıyna kelgende jas sáýrik qosaıaq tráshpenkege jegýli tur eken...

XXIII

Sáýrik qaqpadan quıyndaı quıǵytyp shyqty. Mıtá shirkeý qasyndaǵy lápkede sol aıaldap, bir qadaq shoshqa maıyn, bir bótelke araq alysty da ármen qaraı tartyp otyrysty.

Shyǵa beristegi lashyqtyń qasynda shyttaı kıinip alyp, endi ne isterin bilmeı abdyrap Anútka tur eken. Starosta qaljyńdaǵan bolyp oǵan bir bádik sóz aıtty da qyzyp alǵan neme bojyny qaǵyp- qaǵyp, sáýrikti saýyrlata salyp-salyp jiberdi. At onan saıyn alyp qashty.

Mıtá qoqaqtap shamasynyń barynsha jabysyp otyr. Jelkesin shymyrlatyp kún qyzdyryp, betin dalanyń ańyzǵaǵy jalap keledi, bas jaryp qalǵan qarabıdaıdyń, joldyń shańy men dońǵalaqtyń qara maıynyń ıisi tanaýdan urady. Egin jibek jaldy boz jylqynyń kúmis túgindeı jybyr-jybyr tolqyp jatyr, tóbede boztorǵaılar kók júzine zymyrap shyǵyp, bir sát qanat qaǵyp shyryldaıdy da kenet atqan kesekteı jer betine top etip joq bolady. Alystan kógerip ormannyń nobaıy kórindi...

Shırek saǵatta ormanǵa da jetken, aǵash tamyry men tomarlarǵa soqtyqqan tráshpenke onan saıyn sekektep, kóleńkeli salqyn soqpaqtyń jıegindegi gúl aralas bıik shalǵyndy jyrtyp keledi.

Alenkanyń ústinde kúndegi kógildir kóılegi, qysqa qonyshty etigimen aıaǵyn sozyp jiberip qalyń japyraqty emenniń kóleńkesinde keste tigip otyr eken. Starosta oǵan qamshysyn oqtalyp óte shyqty da qaqpa aldynda biraq toqtady. Mıtáǵa ormannyń qyshqyltym taza aýasy, emenniń jas japyraǵynyń ıisi tańsyq edi, tráshpenkeni jan-jaǵynan qorshap alǵan kópek ıtter shańqyldasyp, búkil ormandy jańǵyrtyp jiberdi. Bajyldasyp úrgenimen jún basqan tumsyqtary sondaı súıkimdi, quıryqtary bulǵańdap qabaıyn dep turǵan joq sıaqty.

Bular arbadan túsip, attaryn tereze túbindegi naızaǵaıdyń otynan jalańashtanyp qalǵan kúıeli aǵashqa baılady da qarańǵy seńke arqyly ishke kirdi.

Qaraýylshynyń lashyǵy tap-taza, óte jınaqy, biraq tar eken, qos terezeden túsken kún sáýlesinen qaınap tur, onyń ústine ot jaǵypty, erteńgilik tamaq pisirse kerek. Fedosá, Alenkanyń enesi, kózge muntazdaı jyly júzdi kempir kún kózine tý syrtyn berip shirkeı tutqan kishkentaı terezeniń túbindegi ústel basynda otyr. Myrzany kórip eńkeıip taǵzym etti. Amandyqtan soń otyrysyp temeki tutatty.

— Trıfon qaıda? — dep surady starosta.

— Klette demalyp jatyr, — dedi kempir. — Qazir baryp shaqyryp keleıin.

— Jolymyz bolady eken! — dedi starosta kempir shyǵyp ketisimen eki kózin birdeı qysa sybyrlap.

Biraq Mıtá joly bolatynyna senip turǵan joq. Óıtkeni, uıattan qysylyp barady -Fedosá bulardyń nege kelgenin biletin sıaqty kórindi. Úsh kún boıy janyn qınaǵan bir oı mıyna taǵy da sart etti: "Qudaı-aý, men ne istep júrmin? Sirá jyndanǵan shyǵarmyn!". Ol ózin áldebir bóten kúshtiń áserimen shyǵar joly joq tereń shyńyraýǵa dedektep bara jatqan aıkezbedeı sezindi. Biraq sabyrly da qarapaıym keıip tanytyp tynysh otyryp temeki tartty, qaraýylshy lashyǵyn kózben sholyp shyqty. Eń uıattysy — myna Fedosádan da suńǵyla, jurttyń aıtýynsha kisini keıpinen tanıtyn aqyldy, ári qatygez mujyq Trıfon kirip kelgende qaıtpekpin dep oılady. Taǵy da bir oı mazalap otyr: "Kelinshsk qaıda jatady eken? Myna narda ma, álde klette me?". Árıne, klette shyǵar dep oılady. Ormannyń jazǵy túni, klettiń syǵyraıǵan terezesinde kásek te, shyny da joq, túni boıy ormannyń shýylyna qulaq túrip uıyqtaıdy da jatady-aý...

Trıfon da kire salyp Mıtáǵa taǵzym etti, biraq betine tiktep qaraǵan joq. Ústel qasyndaǵy oryndyqqa otyrdy da kóńilsiz, jaqtyrmaǵan keıipte starostadan jón surady: ne sharýa, ne maqsatpen keldiń degen sıaqty. Starosta asyǵyp-aptyǵyp, ózin qojaıyn hanýmnyń ádeıi jibergenin, ondaǵy omartashynsh kári, ári kereń aqymaq ekenin aıtyp, Trıfon ımenıaǵa kelip omartanyń jaıyn tekserip ketsin degen sálemin jetkizdi de búkil gýbernıada senen artyq omartashy joq dep qoltyǵyna sý búrkip qoıdy, sodan soń qolma-qol bir qaltasynan bótelkesin sýyryp aldy da ekinshisinen maıly qaǵazǵa oraǵan shoshqanyń súbesin shyǵardy. Trıfon kekesindi jymıyp kóziniń qıyǵyn tastady, biraq ornynan turyp sóreden shaı kesesin ákelip qoıdy. Starosta aldymen Mıtáǵa, odan soń Trıfonǵa, odan keıin Fedosıaǵa quıdy - kempir keseniń túbine deıin sarqyp ishti, eń sońynda starosta ózine quıyp tartyp jiberdi de toqashty kúısep otyryp ekinshi dúrkin aınaldyrýǵa kiristi.

Trıfon tez masaıyp qaldy, biraq ishteı jaqtyrmaǵan kekesindi keıpin joǵaltqan joq. Ekinshi keseden keıin starosta da solbyraıa bastady. Syrt kózge áńgime jarasyp ketken sıaqty edi, biraq ekeýiniń kózinen de senimsizdik pen óshpendilik sezilip turdy. Fedosá únsiz, jorta qonaqjaılyq tanytqan boldy, degenmen ol da álde neden sekem alǵandaı qobaljyp otyr. Alenka kórinbedi. Kelip qalar degen úmit te joq, tipti kelgen kúnniń ózinde de starostanyń oǵan "sybyrlaı" qoıatynyna senbegen Mıtá ornynan turdy da qaıtatyn ýaqyt boldy dep buıyra sóıledi.

— Qazir, qazir, úlgeremiz! — dedi starosta qabaǵyn túıip. — Meniń sizge aıtar ońasha sózim bar.

— Endeshe sony jolda aıtarsyń, — dedi Mıtá sabyrmen, biraq daýysy zildi shyqty. — Kettik!

Starosta ústeldi alaqanymen salyp qaldy da tili kúrmelip sózin taǵy qaıtalady:

— Men sizge aıttym ǵoı, ol jolda aıtatyn syr emes. Bir mınýtqa ońasha shyǵyp ketińizshi, — dep ornynan zorǵa turdy da seńkeniń esigin ashty.

Mıtá onyń sońynan ergen.

— Iá, ne bop qaldy?

— Úndemeńiz! — dedi starosta Mıtányń sońynan esikti qymtap japty da sendelip turyp sybyrlap.

— Nege úndemeımin?

— Úndemeńiz!

— Túsinsem buıyrmasyn.

— Úndemeńiz! Jolymyz ońynan turdy. Qudaıǵa qanyq!

Mıtá ony ıterip jiberip seńkeden shyqty da ne isterin bilmeı baspaldaqta turyp qaldy: tossam ba eken, joq jalǵyz ózim ketip qalsam ba, álde jaıaý júre bersem be dep oılady.

On qadam jerde ıt muryny batpaıtyn jasyl orman jatyr, keshki kóleńkeden ıisi burynǵydan da burqyrap keńsirik jaryp tur. Kúnniń meńsiz shar tabaǵy tóbesinen syǵalap, sańylaý-sańylaýdan altyn saǵymy shashyrap qalypty. Kenet qalyń bytqyldyń túkpirinen, tereń jyranyń arǵy betinen bolsa kerek, áıeldiń ánge bergisiz ádemi daýsy estildi, jazdyń keshki shapaǵynda shyńq etken dybysty ormannyń kúnshilikke jetkizetin ádeti ǵoı.

— Aý! — dep sozady áıel daýysyn, tegi orman jańǵyryǵyn ádeıi qyzyqtap turǵan bolar.

— Aý!

Mıtá baspaldaqtan sekirip túsip shalǵyndy jara ormanǵa júgirdi. Qalyń aǵash tastaq jyraǵa baryp tireletin edi. Jyranyń qaq ortasynda Alenka búldirgen jep tur eken. Mıtá ár jıegine jetip qalt turyp qalǵan. Kelinshek oǵan baqyraıyp tańdana qarady.

— Munda neǵyp júrsiń? — dep surady Mıtá.

— Sıyrǵa ketken Marýskany izdep júrmin, — dep kelinshek jaılap qana jaýap berdi.

— Qalaı, kelesiń be?

— Tekten tek nemenege baramyn? — dedi kelinshek.

— Tekten tek dep saǵan kim aıtty? — dedi Mıtá bireý estip qala ma degendeı sybyrlap qana. — Ol jaǵyna kúdiktenbeı-aq qoı.

— Qashan? — dep surady Alenka.

— Meıli, erteń-aq... Qashan múmkindigiń bolady?

Alenka oılanyp qaldy.

— Men erteń shesheme qoı qyrqýǵa baramyn, — dedi Mıtányń tý syrtyndaǵy dóń basyndaǵy ormanǵa saqtyqpen kóz tastap. — Keshkisin qarańǵy túsisimen kelemin. Biraq qaıda? Qyrmanǵa barýǵa bolmaıdy, bireý-mireý kirip kelýi múmkin... Baq ishindegi kúrke durys shyǵar. Tek aldap ketip júrmeńiz, men tegin sheshinbeımin... Bul sizge Máskeý emes, — dep etekte turyp Mıtáǵa kóz qysyp kúldi. — Onda urǵashylar tósek pulyn ózderi tóleıdi desedi ǵoı...

XXV

Qaıtarda shataq shyqty.

Trıfon qaryz bop qalǵan joq, ol da bir bótelkesin shyǵarǵan, óle mas bolǵan starosta arbaǵa otyra almaı jalmanynan tústi de asaý sáýrik ala jónelip bos kete jazdady. Mıtá buǵan da shydady, starosta súıretilip otyrǵansha lám-mım dep ún qatqan joq. Otyra salyp atty tyrqyratyp aıdasyn kelip. Mıtá úndemegen qalpy kóz aldyndaǵy sekektep, shorshyp jónelgen jer men kókke qadalyp otyrdy da qoıdy. Boztorǵaılar ymyrt aldyndaǵy sońǵy ánderin taýysa almaı jatyr, shyǵys qaptal keler túnnen habar berip qaraquryq tartyp barady, erteńgi kún taǵy da ashyq bolatyn túri bar. Mıtá osy ǵajaıyp keshti kórip-aq keledi, biraq munyń bári oǵan qajeti joq sıaqty. Onyń kókeıin tesken bir-aq nárse: erteńgi kesh!

Úıde ony Aná men Kostá erteńgi keshki poıyzben keledi degendi rastaǵan habar kútip tur eken. Qatty sasty - kelýin keledi-aý, kele salyp baqqa júgirse, kúrkege soǵýy da múmkin... Biraq olardy saǵat onsyz ákelmeıtini esine tústi, odan soń tamaqtandyryp, shaı beredi...

— Sen qarsy alýǵa barasyń ba? — dep surady Olga Petrovna.

Mıtányń óńi qýaryp ketti.

— Joq, barmaıtyn shyǵarmyn... Zaýqym joq... Onyń ústine oryn da joq...

— Múmkin sen salt atpen bararsyń...

— Joq-á, bilmeı turmyn... Sonyń qajeti qansha? Dál qazir soǵan kóńilim shappaı turǵany...

— Sen syrqattanyp qalǵan joqsyń ba? — dep Olga Petrovna oǵan qadalyp qarady.

— Sap-saýmyn! — dep kidi jaýap qatty Mıtá. — Tek uıyqtaǵym kelip turǵany.

Mıtá salǵan boıda bólmesine kirdi de qarańǵyda kıimin sheshpesten dıvanǵa qısaıa ketip uıyqtap qaldy.

Túnde ol alystan talyp jetken mýzyka sarynyn estigendeı boldy, ózi kúńgirt tereń jardyń jıeginde asylyp tur eken. Jar birte-birte jaryq tartyp, jar tereń quzǵa aınaldy da jaltyraǵan sary saǵymǵa toldy, qaptaǵan halyq, muń-sherdi qozǵaǵan názik daýys: "Fýloda qaıyrymdy koról ómir súripti..." dep syzylta on saldy. Sol ánge balqyǵan Mıtá ekinshi jambasyna aýnap tústi de qaıtadan uıyqtap ketti.

XXVI

Kún batpaıtyndaı kóringen.

Mıtá shaıǵa da, túski asqa da súıek jutqan sıyrdaı siresip kirip, bólmesine siresip shyǵyp ketip júrdi, barady da jatady, jatady da jazý ústeliniń ústinde baıaǵydan shań basqan Pısemskııdiń tomyn qolǵa alady, oqıdy, biraq dym túsingen joq, odan tóbege telmirip, tereze syrtyndaǵy jazǵy baqtyń bir saryndy sybdyryn tyrs etpeı tyńdaıdy... Bir-aq ret ornynan turyp, kitabyn aýystyrý úshin kitaphanaǵa bardy. Biraq bir terezesi baqqa, ekinshisi kirshiksiz móldir aspanǵa qaraıtyn, zamanǵy jıhazymen súıkimdi bólme tereze aldynda otyryp sonaý kóktemde eski jýrnaldardan óleń oqıtyn sátin, Katány esine saldy da teris burylyp shyǵa jóneldi. "Adyra qalsyn! - dedi ol ishteı. - Adyra qalsyn mahabbattyń poetıkalyq búkil qasireti!".

Eger Katádan hat kelmese ózimdi ózim atyp tastaımyn degen sertiniń aqymaqtyq ekenin moıyndap, qaıtadan Pısemskııdi qolyna aldy. Biraq taǵy da dym túsingen joq, ánsheıin kitapqa qur qarap jatyp Alenkany oılady, oılaımyn dep ish-baýyrynyń qalshyldap ketkenin sezdi. Kesh jaqyndaǵan saıyn sol diril kúsheıe túsken tárizdi. Úı ishiniń abyr-dabyry, beketke baratyn tarantastyń jegilip jatqany - bári de syrqat adamnyń mańyndaǵy nemquraıly jurttyń jekkórinishti, ári qatygez ábigeri sıaqty kórindi. Bir kezde Parashanyń: "Haným, attar daıar!" degen daýsy estildi- aý, aldymen qońyraýdyń byldyry, odan soń baspaldaqqa taıap kelip toqtaǵan tarantastyń syqyry jetti. "Iapyraı, myna dyrdý qashan biter eken?" dep kúbirledi Mıtá ornynan turmastan, biraq Olga Petrovnanyń jalshylar bólmesindegi sońǵy buıryǵyn qalt jibermeı tyńdap jatty. Azdan soń qońyraý syldyrlap qoıa berdi de eńisten zyrlaı jónelgen ekıpajdyń saldyrymen qumyǵyp baryp óshti...

Mıtá atyp turyp zalǵa shyqty. Zal ıen, batar kúnniń sarǵysh sáýlesinen jarqyrap tur eken. Búkil úı ıen, bir túrli úreıli. Mıtá aqyrǵy ret qoshtasyp turǵandaı qobaljyǵan úreımen barlyq bólmelerdiń esigin ashyp shyqty - qonaq bólmesine deıin kańyrap bos tur, kitaphanaǵa keldi, ashyq terezeden úıeńki aǵashynyń yzdıǵan ushar basy, onyń tóbesinde jyltyrap Antares juldyzy qaltyraıdy... Odan soń Parasha otyrǵan joq pa eken dep jalshylar lashyǵyna bas suqty. Onda da jan joq ekenin kórgen soń óz bólmesine qaıtyp kelip, ilgishten kartýzyn julyp aldy da terezeden sekirip túsken, soraıǵan uzyn sıraǵy irgedegi gúl ósken tiliktiń ar jaǵynan biraq shyqty. Sol jerde az aıaldap, eńkeıip baqqa kirdi de búıirdegi yrǵaı men sıren ósken qarańǵy aleıaǵa symp berdi.

XXVII

Shyq áli túspepti, sodan bolsa kerek, keshki baqtyń jupar ıisi burqyrap tur. Biraq osy keshte Mıtá óziniń ne istep, ne qoıǵanyn bilmese de, dál osyndaı ǵajapty sonaý bala kezinen soń kórmegen sıaqty. Yrǵaı butasy, sıren japyraqtary, qaraqat, oshaǵan, gúl de, shalǵan da, tipti topyraq ta jupar shashady...

Birneshe qadam attap baryp: "keler me eken, álde aldady ma?" degen kúdikti oıdan aıaǵy ilgeri baspaı qaldy, quddy búkil ómir Alenkanyń keler-kelmesine qarap qalǵandaı. Baq ıisinen bóten-ala derevná jaqtan keshki tútin shalqydy da Mıtá bir sátke taǵy da toqtady: keshki ymyrttyń tynyshtyǵyn úrkitip qasynan sasyq qońyz gújildedi, biraq kók aspannyń jarty shekesi batqan kúnniń shapaǵynan áli jaryq edi, aǵash arasynan buldyraǵan úı shatyrynyń ıyǵynan shanshylyp jańa týǵan aıdyń oraǵy kórindi. Mıtá soǵan qarap shoqyndy da yrǵaıly bytqylǵa qaraı bettedi. Aleıa saıǵa alyp kelgen, kúrke sol jaq qaptalda qıys qalyp edi. Ol qalyń butany qaq jaryp, birde eńkeıip, birde betinen osqan bıik butaqtardy qolymen sermep júgire jónelgen. Mınýt ótpeı belgili jerge de jetti.

Borsyǵan saban múńkigen qarańǵy kúrkege qorqa-qorqa kirgen edi, qýys-qýysty tinte qarap, eshkimniń joq ekenine kózi jetkende qýanyp ketti. Biraq kezdeser sát te jaqyndap qalǵan, kúrke qasynda tyrs etken dybysqa qulaq túrip tastaı qatyp turdy da qoıdy. Kúni boıy tán qumarlyǵy oǵan bir mınýt ta tynysh taptyrmaǵan edi. Qazir de sol shegine jetken sekildi. Biraq bir tańǵalarlyǵy, tán sezimin qınaǵany bolmasa jan sezimine eshqandaı áser etken joq. Degenmen júrek atsha týlaıdy. Mańaıdaǵy áli tynyshtyqta sonyń dúrsilin ǵana estip tur. Alma butaǵy men japyraqtarynan ushqan up-usaq mylqaý kóbelekter tozańdaı shıratylyp, keshki tunyq aspandy shımaılap, tymyq baq sodan barǵan saıyn meńireý tartqandaı. Kenet art jaǵynan bir nárse sytyr etkendeı boldy da sol dybys oǵan kúnniń kúrkirindeı denesin titirentip jiberdi. Aǵash arasyna kóz tigip, qaıta-qaıta úıindi jaqqa qaraı bergen, alma butaqtarynyń astymen qap-qara bir nárse ózine qaraı domalap keledi eken. Bul nemene dep oılanǵansha bolǵan joq, álgi qaraıǵan nárse aldyna kelip toqtaǵanda Alenka ekenin biraq bildi.

Kelinshek basyna búrkengen qara júnnen toqylǵan sholaq ıýbkasyn sypyryp tastaǵanda kózi baqyraıyp, jymıyp kúlip tur edi. Jalańaıaq, ústinde jalǵyz ıýbkaǵa yshqyrlanǵan qarapaıym shyt kóılek. Kóılek astynan edireıgen qos anar tumsa kókiregin kerip tur. Jaǵasy jaıylyp, jartylaı ıyǵy men almadaı alqymy jalańash qalypty, shyntaǵynan asa túrilgen jeńniń eteginen balyqtaı bilek jarqyraıdy. Buryn ony tek sándi kıimmen ǵana kórgen Mıtá Alenkanyń sary jibek oramal jamylǵan súıkimdi basynan áıelge tán balanyń bashpaıyndaı kip-kishkentaı jalańash aıaǵyna deıin tamsana qarap, qarapaıym da sulý músinge ǵajap qaldy.

— Bolsańshy endi, - dep kelinshek urlana sybyrlap, jan-jaǵyna jaltaqtap qarady da qarańǵy kúrkege qoıyp ketti.

Sońynan ere kirgen Mıtá saqyldaǵan tisiniń sartylyn estirtpes úshin jaǵyn qarystyra tistenip, qaltasyn tintkileı bastady, aıaǵy da syrǵaýyldaı siresip qalǵan eken, umajdalǵan bes somdyqty zorǵa tapty da alaqanyna ustata saldy. Kelinshek ony kókirekshesine tyǵyp jiberip edenge otyra ketti. Mıtá da onyń qasyna otyryp moınynan qushaqtady, súıerin de, súımesin de bilmeı abdyrap qalǵan. Oramaly men shashynyń, lashyq pen tútinniń ıisi ańqyǵan tula boıynyń táttiliginen Mıtányń basy aınalǵandaı boldy. Biraq baıaǵy bir sezim áli tarqamaǵan sıaqty: tán qumarlyǵy qanshama alyp ushqanmen jan rahatyna shappaı, lázzattyń kaıf dúnıesine jete almaı jatyr. Kelinshek etpetinen túsip jata ketti. Bul da onyń qasyna qısaıyp, qolyn sozyp qushaqtady. Alenka onyń qolyn shap berip ustap alyp únin shyǵarmaı jymıyp kúldi de yp-ystyq baýryna qaraı tartty. Sosyn ázili ekeni, shyny ekeni belgisiz:

— Bolmaı qalsa qaıtesiń? — dedi.

Ol Mıtányń qolyn súırikteı saýsaqtarymen qatty qysyp ustaǵan, eki kózi kúrke jyrtyǵyn kólegeılegen alma butaǵynda, sol butaqtyń sańylaýynan kók aspannyń sheti, japadan-jalǵyz qatyp qalǵan Antares juldyzy jyltyraıdy. Mıtá qos janardan esh nárse oqı almady. Endi ne isteý kerek? Alqymynan ıiskep, erninen súıe me? Kenet kelinshek sholaq ıýbkasynyń etegin asyǵys túrip:

— Bolsańshy endi!.. — dedi.

Álden ýaqytta bastaryn kóterdi. - Mıtá kóńili toımaǵandaı delsal, kelinshek shashyn jınap, oramalyn qaıta baılady da kádimgi ashynasyndaı ózimsinip sybyrlap sóıledi:

— Siz Sýbbotınaǵa bardy deıdi ǵoı. Sonda pop arzanǵa toraı satady desedi. Ras pa eken? Siz estigen joqsyz ba?

XXVIII

Sol aptada sársenbide bastalǵan jańbyr senbige deıin kúndiz-túni shelektep quıdy da turdy.

Mıtá tańnan keshke deıin baqty sharlap júrdi de qoıdy, tańnan keshke deıin aǵyl-tegil jylady da júrdi, keıde tipti taýsylmaıtyn bul netken kóz jasy dep ózi de tańǵalǵan.

Parasha ony izdep jókeli aleıany sharlap shyqty, asqa, shaıǵa shaqyryp aýlany basyna kóterdi, biraq bul ún qatqan joq.

Bultty kún bulyńǵyr, salqyn ári syz edi: bulyńǵyrda jasyl baq burynǵydan da qoıý bolyp kórindi. Táńir bir jaýsa, terek eki jaýady dep jańbyr arasynda aǵash bitken ekinshi nóserin tókti. Biraq Mıtá eshteńe kórgen de joq, esh nársege nazar salǵan da joq. Aq kartýzy myjyraıyp qara-sur tartty, stýdenttik kúrtesi qap-qara boldy, qonyshy tizesine deıin balshyqqa kepteldi. Pushpaǵyna deıin súmekteı sý bolǵan qan-sólsiz sup-sur beti, jylaı-jylaı dombyǵyp ketken jyrtıǵan kózi sumyraıdaı edi.

Papırostyń birinen soń birin tartyp, aleıanyń balshyǵyn armansyz keshti, keıde beti aýǵan jaqqa sendelip, alma men almurt arasyndaǵy qalyń shalǵyndy, bytysqan sý shyrmaýyqty, buta-qaraǵandy bas-kóz demeı jyrta berdi. Sýdan isinip ketken oryndyqtarda otyrdy, saıǵa túsip Alenka ekeýine tanys kúrkeniń borsyǵan syz sabanyna baryp jatty. Sýyqtan, muzdaı yzǵyryq aýadan qoldary siresip, erni kebersip, qabaǵy salbyrap dombyqqan beti bop-boz boldy. Eki aıaǵyn aıqastyryp shalqasynan túsip jatqan, eki qoly qaraqusynda, eki kózi sap-sary tamshyny sylp-sylp sarqyp turǵan saban shatyrda. Bir kezde jaq-shyqshyty bileý-bileý bolyp, qas-kirpigi jybyrlap sekire bastady. Basyn qalt kóterip, shalbarynyń qaltasynan osyǵan deıin júz ret oqyp alǵan myj-myj hatty qolyna aldy, muny keshe keshke ǵana sharýamen ýsadbaǵa kelgen jer ólsheýshi ákelip berip edi, endi sony júz birinshi ret oqýǵa kiristi:

"Qymbatty Mıtá, aıyptaı kórme, endi umyt, bárin de umyt! Men esalań, búlingen aqymaq janmyn, saǵan teń emespin, biraq men ónerdi janymnan artyq súıemin! Aqyry táýekel dep bir sheshimge keldim, sóıtip ketip baramyn, kimmen ekenin óziń bilesiń... Siz sezimtal, aqyldy adamsyz, meni túsinedi dep bilem, ótinem, ózińdi de, meni de qınamańyz! Endi sen maǵan hat jazba, onyń esh qajeti joq!"

Osy jerge kelgende Mıtá hatty ýmajdap, tanaýyn sý sabanǵa tyqty da tisin shyqyrlatyp jatyp kep óksidi. Oqysta aıtylyp ketken "sen" sol bir jaqyn jandy qaıtadan esine salyp, qaıtadan tabystyrǵandaı júregin eziltip jiberdi, shybyn jany buǵan qalaı shydasyn da! Sol "senmen" jaǵalasyp endi qaıtyp hat jazba degen óktem buıryq turdy. O, bul ony da bilgen: endi qaıyr joq! Bári de bitti, máńgilikke bitti!

Keshke qaraı esire túsken jańbyr, aıaq astynan shatyrlaǵan najaǵaı aqyry ony baq ishinen úıge qýyp tyqty. Tisi-tisine tımeı qalshyldap, malmandaı sý bolǵan Mıtá aǵash sańylaýynan syǵalap qarady da eshkimniń joqtyǵyna kózi jetken soń óz bólmesiniń terezesine jetip baryp ramany kóterip qaldy - tereze eskiden qalǵan syrǵymaly edi -sodan ishke sekirip kirip, esiktiń ilmegin saldy da kereýetke qulaı ketti.

Áp-sátte qarańǵylyq basty. Jańbyr tolassyz siltep tur - shatyr da, úı mańy da, baq ta dúrkirep kóship bara jatqandaı. Nóserdiń satyry da árqıly - baqta bir túrli, úı mańynda, shatyrdan etektegi shalshyqqa sorǵalaǵan sý saryly bir basqa. Osynyń ózi birden eseńgirep qulaǵan Mıtáǵa túsiniksiz úreı týǵyzdy, qyzýy kóterilip, keńsirigi ashydy, tynysy tarylyp, basy aınaldy, quddy narkozda jatqandaı basqa bir dúnıege tap boldy, basqa bir ymyrt dúnıesi, basqa bir úı, bóten úı, áldebir qasiret shaqyrǵan jat dúnıe.

Ol óz bólmesinde ekenin bilip te, sezip te jatyr, kórshi zalda dastarqan basynda shaı iship otyryp áńgimelesken sheshesiniń, Aná men Kostányń, jer ólsheýshiniń daýysyn da estip jatyr, endi bir ýaqytta áldebir bóten úıde, áldebir jap-jas kútýshi áıeldiń sońynan ere jóneldi de boıyn ıyqtan basqan belgisiz bir qorqynysh bıledi, sol eki arada kórgeniniń bári buldyrap, bóten bireýdiń janasqanyn sezgendeı boldy, sodan tula boıy titirenip, jaǵymsyz jerkenishten jany túrshikti. Osynyń bárine sebepker tárbıeshi áıeldiń terbetip kele jatqan qolyndaǵy basy qazandaı appaq náreste sekildi. Mıtá ony qýyp jetýge asyqqan, qýyp jetip, Alenka emes pe eken dep betine úńile bergeni sol edi, kenet ala buldyr gımnazıanyń klasynan biraq shyqqany, klastyń terezelerin bormen sylap tastaǵan eken deıdi. Bólmede komod qasynda, aınanyń qarsy aldynda turǵan áıel ony kóre alǵan joq, óıtkeni bul kózge túspeıtin qubyjyqqa aılanyp ketse kerek. Áıeldiń kıgeni myqynyn qynaı býǵan aq jibek ishkıim, aıaǵynda bıik óksheli týflı, órnekti juqa shulyqtan baltyry jaltyrap kórinip tur, qazir ne bolaryn sezgendeı ol qıylyp uıalǵan boldy. Náresteni komodtyń jáshigine tyǵyp úlgergen. Shashyn ıyǵynan asyra serpip óre bastady da esikke kóz qıyǵyn tastap qoıyp aınaǵa qarady, aına betinen opaly beti, jalańash keýdesi, úrpi qyp-qyzyl omyraýy kórindi. Osy kezde esik ashylyp, kerden basyp áldebir myrza kirip keldi, jan-jaǵyna eleńdep qaraıdy, ústinde smokıng, jyltyrata qyrǵan sup-sur bet, typ-tyqyr qara buıra shash. Qaltasynan jalpaıǵan altyn portsıgaryn shyǵaryp erkinsip temeki tutatty. Áıel burymyn órip oǵan qysyla qarady, onyń ne maqsatpen kelip turǵanyn biletin bolsa kerek, burymyn arqasyna laqtyryp jiberdi de jalańash qolyn kóterdi... Erkek onyń myqynynan selqos qushaqtaǵan boldy da áıel túkti qoltyǵyn kórsete erkekke jabysyp, betin kókiregine basty...

XXIX

Mıtá qara terge malshynyp oıandy, sanasynda men bul dúnıede joqpyn degen senim, jaryq dúnıede rahat joq, qasireti maqshar men qarańǵy kórden de beter. Bólme tas qarańǵy, terezeniń arǵy jaǵy sapyrylysyp gýlep jatyr, sol gýil onsyz da qalshyldap jatqan deneni syǵymdaı túskendeı. Bárinen de jan shydamaıtyn masqara nárse, adam tabıǵatyna jat pendeshilik, sony álginde ǵana qyrma bet jyltyr qaramen bóliskendeı sezindi. Zaldan dabyr-dubyr kúlki estildi. Bul da jerkenishti, buǵan jat bolyp ketken ómirdiń qotıyndyǵy, esh janashyrlyǵy joq qatygez bótendigi...

— Katá! — dedi kereýetten aıaǵyn salbyratyp otyryp jatyp. — Katá, bul dúnıe ne boldy? -dedi daýystap, quddy Katá estip turǵandaı, dál qazir ol qasymda dep oılady, úndemeıtin sebebi, onyń da qur súlderi, keshirilmeıtin búkil qylyǵyn moıyndaǵany shyǵar dep jorydy. — Ah, Katá, endi báribir!" - dedi ókinishpen kúbirlep, men bárin de keshirdim dep aıtqysy kelgen, tek baıaǵydaı qushaǵyma kelshi, ekeýmiz mynaý azaptan qutylyp, pák mahabbatymyzdy, jumaqtaı kóringen, keshegi kóktemniń kógildir dúnıesindeı aq mahabbatymyzdy saqtap qalalyq. "Ah, Katá, endi báribir!" degendi shyn kóńilimen sybyrlap aıtsa da shyndyq shirkin "báribirge" kónbeıdi eken baıaǵy Shahovekııdiń jasmınge oranǵan balkonynda bastan keshken ǵajaıyp dúnıe múldem ǵaıyp bolǵanyn, qaıtyp oralmaıtynyn endi túsindi, sodan kókiregi qars aıyrylyp únsiz jylady.

Ózegin ashytqan zapyrannyń ashshylyǵy sonsha, ol ne isterin bilmeı, munyń aıaǵy nemen biterin sanasyna salyp jatpaı-aq bir sátke bolsa da aýyr azaptan qutylyp, kúni boıǵy qasiretke, jer basqan tiri pende kórmegen qasiretke bergisiz qapaly túske taǵy da qaıtyp oralmas úshin qolymen tintkilep ústeldiń jáshigin ashty da sup-sýyq revolverdi taýyp alyp qýanyshtan kókiregin kere dem aldy, sodan soń aýzyn ashyp shúrippeni rahattana basyp qaldy.

4 qyrqúıek 1924 Teńiz jaǵalaýyndaǵy Alpa

---