InfoHub Logo

Bul aýrý adamzatty apatqa ushyratý jóninen obadan keıingi ekinshi oryndy aldy. Ǵalymdar men tájirıbeli dárigerlerdiń baıqaýynsha, tyrysqaq aýrýynyń deni Úndistanda bolǵan kórinedi. Onyń juqpaly jeri Srahmapýtra men Hýzlı ózenderiniń taraýlarymen túıisken Ganga ózeniniń atyraýynda áli kúnge deıin saqtalyp qalǵan. Árıne, bul tabıǵı jaǵdaıǵa baılanysty. Úıme-júıme jaman úılerde kúneltip júrgen halyq arasynda vıbrıondardyń (útir tárizdi mıkrobtardyń) taraýyna óte-móte qolaıly jaǵdaı bar.

Tyrysqaq — ishek-qarynnyń juqpaly aýrýy. İshek-qarynnyń basqa juqpaly aýrýlaryna qaraǵanda, bul adamdy tyrystyryp tastaıtyndyqtan «tyrysqaq» dep atalǵan. Bul aýrý jer-jerge tez tarap, adamdardy qyrǵynǵa ushyratady.

Tyrysqaqtyń tym juqpaly aýrý ekeni tipti bizdiń dáýirimizge deıin 500 jyl buryn jazylyp qaldyrylǵan. Tyrysqaq tek XIX ǵasyrdyń basynda ǵana, 1817 jyldan beri halyqaralyq qarym-qatynastar damyǵannan bastap, Úndistannyń shekarasynan ótip, búkil dúnıe júzine taraǵan.

1817 jyldan 1926 jylǵa deıin jer sharynyń halqy tyrysqaqpen alty ret jappaı aýyrdy. Tóńkeriske deıingi Reseıde tyrysqaq birde quryp ketip, birde lap berip júrdi. 1823 jyldan bastap tyrysqaq elýden astam ret qaıtalandy. Qazir elimizde onyń juǵar jeri joq, biraq onyń shetelderden aýysý qaýpi bar. Bizben shekaralas Aýǵanstanǵa tyrysqaq Úndistannan 1930, 1936 jáne 1960 jyldary kelgen eken. 1965 jyly tyrysqaq Aýǵanstan men Iranda keń etek alyp ketti, bizdiń eldiń shekarasynda da talaı ret qater tónip, odan saqtaný sharalaryn kúsheıtýge týra keldi.

Halyqaralyq konvensıaǵa sáıkes ártúrli elderdiń shekaralarynda tazalyqty tekseretin karantındik qyzmet mekemeleri uıymdastyrylǵan. Munda juqpaly aýrýdy el ishine jibermeıtin sharalar júzege asyrylady.

Sýdy taza saqtaý sharalary kúsheıtildi, oǵan bakterıologıalyq taldaý jasalyp turady, hlorlaý sapasy da tekseriledi, mekemelerde, kásiporyndarda, aýyldyq mekenderde qaınaǵan sý quıylǵan qaqpaqty bóshkeler qoıyldy. Asqanalarda, bazarlarda, balalar mekemelerinde tazalyqty baqylaý anaǵurlym qatań júrgiziledi. Eldi mekenderdiń tóńiregi tazartylyp, dárethanalar, qoqystar tastalatyn shuńqyrlar, jáshikter zalalsyzdandyrylady.

Tyrysqaq aýrýy shyǵa qalsa, dárigerler onyń juqqan jerin tabýǵa, aýrý adamdy jurttan bólekteýge kirisedi. Aýrý asqynǵan kezeńde tóńiregindegi adamdarǵa asa qaýipti, aýrý adamnyń ishi ótip, qusady. Táýligine 20-30 lıtrden astam suıyq zat shyǵarady.

Basqa túrli ishek-qaryn aýrýlary sıaqty, tyrysqaq ta adamdarǵa sý, kókónis, jemis-jıdek, sút arqyly juǵady. Onyń taraýyna shybyn da kómektesedi.

Tyrysqaq mıkroby — vıbrıondar karbol qyshqylynan, hlorly ákten, hloramınnen jáne basqa da dezınfeksıalyq zattardan qyrylyp qalady. Tikeleı túsken kún sáýlesi de vıbrıondardy birneshe saǵatta, al 60 gradýsqa deıin qyzdyrsa, 10 mınýtta qyryp tastaıdy.

Vıbrıondar aýrý adamnyń nájisinde 25 kúnge deıin, sýda, topyraqta, azyq-túlikte birneshe kún ómir súredi. Eger temperatýra tómen bolsa, vıbrıondar ómir súre beredi, keıbir ǵalymdar vıbrıondar tipti muz ishinde qystaı alady deıdi.

Aýrýdyń juǵý jolyna qaraı, sý, tamaq jáne janaspa tyrysqaǵy dep atalyp júr.

Sý tyrysqaǵy —  tkemeler men aılaqtardaǵy aýrý adamdardyń nájisterimen ózenge jáne kólge túsip taraıdy. Juqpaly aýrý mıkrobtary bar aqpa sý qudyqtarǵa, jaqsy jabylmaǵan sý joldaryna baryp irkilip qalýy múmkin. Vıbrıondardy sý qoımalaryna jańbyr sýy da aǵyzyp barady. Sý tyrysqaǵy tez taraıdy. Sý qoımasy vıbrıondardan tazartylsa, aýrý shuǵyl arada tómendeıdi.

Tamaq tyrysqaǵy — tamaqty ázirleýge aýrý adamdar nemese vıbrıondy juqtyryp júrgender qatysady da jurttyń tamaǵyna mıkrobtar túsiredi. Mysaly, qara nanda tyrysqaq vıbrıony 4 kún, aq nanda 26 kún saqtalady. Mundaı jaǵdaıda salattar, sútten pisirilgen taǵamdar óte qaýipti.

Janaspa tyrysqaǵy — aýrý adamdardyń tikeleı janasýynan, mıkrob juqqan zattardy paıdalanýdan juǵady. Bul tyrysqaqtyń vıbrıondaryn shybyn da taratady. Onyń bul túri baıaý órshıdi de, sozyla kele basylady.

Tyrysqaqqa qarsy kúresti júrgizýde sý alatyn jerlerdi jaqsartýdyń, qoqystardy qurtýdyń, shybyndy qyrýdyń, árkim óz basynyń tazalyǵyn saqtaýdyń úlken mańyzy bar.

Tyrysqaq qaýpi tóngen aýdandarda jurtqa jappaı tyrysqaqqa qarsy egý jumysy júrgiziledi, keıde karantın jasalady. Dárigerler sý men azyq-túlikterdi, halyq arasynda vıbrıondardyń qalǵan-qalmaǵanyn qaıta-qaıta tekserip turady.

Tyrysqaqpen aýyrǵan adamdy aýrýhanaǵa jatqyzyp, úıin dezınfeksıalaıdy. Aýrý adamnyń barlyq zattaryn mindetti túrde bólekteý kerek. Syrqat adamdarǵa fag nemese antıbıotıkter beriledi. Dáriger ishek-qaryny aýyratyndardyń bárin tekserýden ótkizedi.

Dertke shaldyqqan adamdar der kezinde dárigerge qaralsa, olar bul qaterli aýrýdy tabýǵa kómektesedi.

Tyrysqaqtyń basty belgileri qandaı?

Bul aýrý ártúrli bolyp keledi, olardyń kóbi kádimgi ish ótip aýyrǵan tárizdi. Keıde ish jeńil-jelpi ótedi, adam álsireıdi, júregi aınyp, loqsıdy. Arada 2-3 kún ótkende táýir bolyp ketedi. Eger ony ýaqtyly bilip, tekserip, jurttan bólektemese, tóńiregindegilerge juqtyrady. Al tym aýyr túrinde ish ótedi, qusady, dene tyrysady, organızm tez solyp qalady.

Balalar men egde tartqan adamdarǵa dıagnoz qoıý áldeqaıda qıyn. Balalardaǵy aýrýdyń birden-bir belgisi — olardyń ishinen suıyq zat kóp ótedi, bul kezde balanyń hali nasharlap jatady. Eresek adamdarda tyrysqaq ishti jeńil-jelpi ótkizedi. Eger sol mezette aýrýhanaǵa jatqyzbasa, qarttar da, balalar da tyrysqaq aýrýyn juqtyra beredi.

Tyrysqaqqa shaldyqqan adamdardy antıbıotıktermen, bakterıofagpen jáne hlorly natrııdi kóktamyr ishine engizý jolymen emdeıdi, buǵan qosa basqa da emdik sharalar qoldanylady. Qazirgi emdeý ádisteri óziniń tıimdi ekenin dáleldep otyr.

Tyrysqaq qaýpi tóngen turǵyndar tazalyq saqtaýy tıis. Jemis-jıdekterdi ábden jýyp, ystyq sýǵa aptap alýy qajet. Sýdy da, sútti de tek qaınatyp ishken jón. Tamaqtanar aldynda qoldy mindetti túrde sabyndap jýý kerek.

S. Subhanberdın

---