ÁŃGİMENİŃ SYRY

Estiler kóp jazady áńgimeni,
Jazbaıdy ermek úshin áldeneni.
«Jırenip jamanynan, jaqsyny uǵyp
Alsyn» dep jazady ǵoı ónegeni:

Zalymdy jek kórgizip, kúıgizedi,
Aq júrek ádiletti súıgizedi.
Ógeılik, ózimshildik, baq-kúndestik,
Meıirimsiz zalalkesti bilgizedi;

Qos qatyn alý jaman salty ekenin,
Kúndestik arazdyqtyń sharty ekenin,
Qyz bermeı súıgenine, malǵa satý
Adamnyń eń rahymsyz anty ekenin;

Aıamaı jetimderdi urǵandyǵyn,
Azamatty kúń menen qul qylǵandyǵyn.
Ne paıda, ne óziniń maqtany úshin,
Dap-daıyn qan tógýge turǵandyǵyn;

Mahabbat shyn asyqty netkendigin,
Qurban bop jar jolynda ketkendigin,
Turǵanda áli jetip, ashý keship,
Marhabat dushpanǵa da etkendigin –

Aıtady osy áńgime sonyń bárin,
Baıqasta, syrtyn uqpaı, ishki nárin.
Jańa ósken jasyl gúldeı jas ulandar,
Deı kórme «bir eskiden qalǵan saryn».

***
Ótken is oıǵa túser áldeqaıdan,
Aıtaıyn az áńgime eski jaıdan.
Ataqty Ámir Temir zamanynda
Arqany meken etken Arǵyn, Naıman.

Arǵynnyń toqalynan Bozsha degen,
Momyndyq, ádildikpen el bılegen.
Jánibek – jalǵyz uly jastaý ólip,
Artynda úsh ul qaldy nemereden.

Qur — úlken, Balǵa — oǵan tetelesi,
Qaranaı — úsheýiniń eń kenjesi.
Bul jondy Úshbozsha dep ataıtyny —
Jaılaǵan Bozshanyń úsh nemeresi.

Solardyń osy úsh ózen mekenderi,
Jaz jaılap, sán-saltanat qurǵan jeri.
Bul jerden ózi ketip, aty qalǵan,
Qur, Balǵa, Qaranaı dep sonan beri.

Qur menen Qaranaıdan basy bólek,
Bir sý bar ortasynda sholaq ózek.
Kúnbatys jaǵasynda bir aq tas bar,
Sóıleýge sonyń jaıyn keldi kezek.

Sol tastyń jyrasynda bir úńgir bar,
Jatýǵa eki kisi bolmaıdy tar.
Ol tasty «Aısulýdyń Aqtasy» dep,
Atapty bizden góri burynǵylar.

Men kórdim sondaı úńgir qyz mekenin,
Asyqtyń armanda ótken iz-mekenin.
Talpynǵan talapty jas, tyńdasańyz,
Aıtaıyn Aısulýdyń kim ekenin.

Balǵanyń ol Aısulý úlken qyzy,
Nartaılaq — Qaranaıdyń bir jalǵyzy,
Qosylyp, asyq bolyp sol arada,
Úńgirde ózi ketip, qalǵan izi.

Aısulý ol Aqtasta júrgen oınap,
Qaraǵan álgi úńgirge bir kún boılap.
«Darıǵa-aı, asyq jarmen qushaqtasyp,
Úńgirde jatar ma edi», – degendi oılap.

Aısulý ol kezinde on beste eken,
Kún saıyn sol arany qylǵan meken.
Birge oınap Nartaılaqpen sol úńgirde,
Baılasqan asyqtyqqa beldi bekem.

Eki jas jylǵa jaqyn oınap júrdi,
Sezgen joq eshkim áli osy syrdy.
Qosylǵan jazǵa salym bul ekeýi,
Jaz ótip, keletuǵyn kúz de kirdi.

Men bardym sol Aqtasqa túlki qaǵyp,
Úńgirde ótkendi oılap turdym baǵyp.
Tastaǵy qyraý erip kún nurymen,
Tastan da, kózimnen de jas ketti aǵyp.

Bir ul bar Samsy degen Qurda taǵy,
Samsap ul kóbeısin dep qoıǵan-daǵy.
Sol atpen atalady kúni búgin
Qaranaı, Darasýdyń saǵa jaǵy.

Samsy da asyq bolyp Aısulýǵa,
Bata almaı júredi eken sóz aıtýǵa.
Súıtse de janasalap bir qalmaıdy,
Degendeı «buqa býǵa, azban dýǵa».

Balǵanyń eki qyzy, bir uly bar,
Erte ólgen báıbisheden týǵan bular.
Taı edi uldyń aty jastaı ólgen,
Bylqyldaq kelinshegi qalǵan shyǵar.

Bir ul bar toqalynan Barǵana atty,
Qoıa ma qazaq tutpaı eski saltty?
«Aǵa ólse, jeńge mura» dedi-daǵy,
Qatyn qyp Bylqyldaqpen birge jatty.

Kúnsulý, Aısulýmen eki qyzy,
Bir týǵan óldi olarmen Taı jalǵyzy.
Qolynda ógeı aǵa qorlyq kórip,
Qyzdarǵa jetimdiktiń batty syzy.

Aısulý Nartaılaqqa bolǵan asyq,
Úńgirde qosylysyp maýqyn basyp.
Balǵanyń tirisinde Aısulýdy
Mataıǵa bermek bolǵan batalasyp.

Ol kúıeý Balqybektiń balasy edi,
Qortyqtaý, Barly degen alasa edi.
Ákesi baı bolsa da, bala nashar,
«Jynda ma, ynjyq pa» dep talas edi.

Sondyqtan Balǵa onan mal almaǵan,
Aýlyna qudam dep te bara almaǵan.
Bermeımin Aısulýdy dep júrgende,
Taǵdyrdan qaza jetip, qala almaǵan.

Sol Barly Balǵa ólgen soń uryn kelgen,
Qyz onyń syrttan baıqap, túrin kórgen.
Qasyna kúıeýiniń bir kún jatpaı,
Mensinbeı tipti qısyq, qyryn kelgen.

Ol kúıeý qyzǵa ókpelep úıge barǵan,
Barǵan soń ákesine kisi salǵan.
«Bolsa da aýzy qısyq, baıdyń uly»
Baqanyń kóp mal berip qyzyn alǵan.

Baqa da, Balqybek te Mataı edi,
Bir sýdy órleı-jaılap jata berdi.
Tantyq qyz Hanym degen ol alǵany,
Aýzyna kelgen sózdi shatar edi.

Balqybek sýy atanǵan sol atpenen,
Beriktas, Úıtas, Toman — mol atpenen.
Shoqyda jalǵyz qyzyl Barly týyp,
Atandy Barlyqyzyl ol atpenen.

Baǵana Samsyny biz bastap edik,
Jaı-kúıin biraz aıtyp tastap edik.
Baıqatyp Aısulýǵa asyqtyǵyn,
Onan soń ne qylǵanyn ashpap edik.

Bir kúni Samsy keldi Barǵanaǵa:
«Aǵataı, – dedi, – sókpe, qarǵama da.
Asyq bop Aısulýǵa óler boldym,
Meni óltir qulat-daǵy jarǵa ǵana.

Unatsań eger tiri qalǵanymdy,
Orynda malymdy al da armanymdy.
Sizbenen aqyrettik dos bolamyn,
Alsań da aıamaımyn bar malymdy».

Taǵy da Bylqyldaqqa aıtty oıdy,
Aldyna asyl shapan, jamby qoıdy.
«Perishte altyn kórse joldan taıar»,
Qý nápsi mal kórgen soń jeńdi boıdy.

Ógeılik Barǵananyń oıyn buzdy,
Kórdiń be, mine, osyndaı qara júzdi?
Shapan men aldyndaǵy jambyny alyp,
Úsh kúnde kóndirmekshi boldy qyzdy.

Nartaılaq keldi bir kún Aqtasyna,
Úńgirdiń ýaǵdalasqan qaq basyna.
Bylaýdaı eki kózi, óksip jylap,
Aısulý kelip turdy naq qasyna.

Kórdi de Nartaılaqtyń esi ketti:
«Sáýlem-aý, munsha jylap saǵan netti?
Qushaqtap, rahattanyp jatpaq edim,
Kóz jasyń júregimdi eljiretti».

Qyz aıtty: «Asyq jarym, tyńda muny,
Nemene jetim qyzdyń kórgen kúni?
Qolynda ógeı aǵa qor qylǵansha,
Almady-aý ajal jetip men sorlyny!

Bastady aǵa-jeńgem bir jumysty,
Samsymen tamyr bol dep kórdeı qysty.
Kózimdi jaýdyratyp malǵa satpaq,
Kórem dep oılap pa edim mundaı isti?

Kónbedim men olardyń epterine,
Túkirdim «júziqara» dep betterine.
«Kóndirem kónbeseń de» dep aqyryp,
Barǵana qamshy basty etterime.

Qoımady bir-aq uryp, kóp sabady,
«Jetim qar» dep etimdi jep, sabady.
«Samsyǵa Kúnsulýdy kúń qylam da,
Barlyǵa seni uzatam» dep sabady.

Taı aǵam búıtpes edi-aý tiri bolsa,
Ne ákem, ne ájemniń biri bolsa.
Darıǵa! Bul ómirden ólim artyq,
Jetimniń kórgen kúni osy bolsa!

Ógeı ul Barǵana oılap qastyq jaǵyn,
Bylqyldaq umytty Taıdyń arýaǵyn.
Aǵam men ata-anamdy qabat alyp,
Qudaı da qaıtyp aldy-aý bergen baǵyn».

Nartaılaq dedi qyzǵa: «Qalqataıym,
Mánisin bul sózińniń qyldym paıym.
Shynymen qudaı qosqan jarym ediń,
Seni alyp alys jerge, kel, qashaıyn».

Qyz aıtty: «Kúnsulýǵa qoshtasaıyn,
Aıttym ǵoı, kúń bolmaqshy, onyń jaıyn.
Ony da, reti kelse, birge alyp qash,
Bola alsaq erteń keshke munda daıyn.

Taılaqjan, az kún kórdim qyzyǵyńdy,
Mundaıda taǵdyr jazǵan syzyǵymdy.
Bosatpaı, eger ketsem uzatylyp,
Jiberem Kúnsulýǵa júzigimdi.

Sol júzik tıisimen óz qolyńa,
Qurbanmyn, kel de alyp qash, men jolyńa.
Alty aılyq qursaǵymda balań jatyr,
Tapsyrar sony ózińe kún bolar ma?»

«Qosh» desti bir súıisip amandasyp,
Nartaılaq kete berdi belden asyp.
Aýylǵa qyz qaıtarda solaı qaraı,
Bylqyldaq kele jatyr jebeı basyp.

Keldi de: «Qaıda júrsiń, erkem, – dedi, –
Bir adam dóńnen asyp selteńdedi,
Jeńgeden qaıynsińli syr jasyrmas,
Razymyn, jónin aıtyp berseń», – dedi.

Qyz aıtty: «Elestegen saıtan-daǵy,
Kúnde oınap osy aradan qaıtam-daǵy.
Sen maǵan ne páleni salmaı júrsiń,
Bir jala jappaq bolǵan aılań-daǵy».

Ol aıtty: «Ókpeleme, erkem, maǵan,
Júrgem joq qylaıyn dep qastyq saǵan.
Qatynda eri aıtqan soń erik bola ma,
Bárin de istep júrgen Barǵana aǵań.

Barǵana sen ketken soń ózi baryp,
Qaınyńa Baıqoshqardan habar salyp:
«Qalyńmal, ilý, jyrtys ákelmeı-aq,
Kelinin ketsin, – depti, – jyldam alyp».

Baıqoshqar – Barǵananyń naǵashysy,
Dáýletti, zaty Mataı, usta kisi.
Sóz salyp sol arqyly Balqybekke,
Qutylmaq qaıtse senen – bar jumysy».

Aısulý aıtty yzaly kúlkimenen:
«Barlyǵa qosylmaıdy meniń denem.
Ne basqa bireý alar, ne jer alar,
Ol syrdy jasyrmaımyn, jeńgem, senen».

Barǵana úıge kelse unatpaıdy,
Surlanyp jotyǵyrsyp sóz qatpaıdy.
Ómirin óksip jatyp aqyldasqan,
Sorlyǵa eki jetim tań atpaıdy.

Kún shyqty, besin ótip, kesh te boldy,
Eki qyz baılap qoıǵan barar joldy.
Kúndegi oınaıtuǵyn Aqtasyna
Jóneldi aıqastyryp belden qoldy.

Barǵana júgirgen soń «eı, toqtalap»,
Bylqyldaq: «Qoı, barsyn», – dep keldi janap.
Qamshylap bárin úıge qýyp tyqty,
Qatynyn qyzdarmenen qosa sabap.

Shyǵarmaı birin tysqa qoıdy qamap,
Kózinen jetimderdiń qan sorǵalap.
Áli tur ashshy daýys qulaǵymda,
Sorlynyń jylaǵany «Taı aǵalap».

Jas daýys jylaǵanmen qarlyǵa ma,
Oı jiber, mine, osyndaı zarlyǵa da.
Osymen bul sózimiz tura tursyn,
Kelelik Balqybek pen Barlyǵa da.

Baıqoshqar Balqybekke keshe barǵan,
Barlyny jiberýge daıyndaǵan.
Daraqy, tantyq ósken Hanym qatyn
«Ony alsań, men ketem» dep azap salǵan.

Jıylyp aqsaqaldar mańaıdaǵy,
Sóz aıtqan kelisimdi qaı-qaıdaǵy.
Degennen «jesir ketti» – ólgen artyq,
Kelgenmen – bir qyzmetker malaı-daǵy:

«Eı, Hanym! Sen turasyń úlken úıde,
Bir kúńniń kelgenine janyp-kúıme.
Bolǵanda kóseý uzyn qol kúımeıdi,
Kerek qoı bir qyzmetker mundaı úıge».

Sol kúni Barly kúıeý kelip jetken,
Barǵana toqty soıyp yrym etken.
«Toıyndaı jetim qyzdyń» degen bar ǵoı,
Zarlatyp erteńine alyp ketken.

Aısúlý kete barǵan kózi jaınap,
Osy ǵoı berdi degen qolyn baılap.
Tilegen jylap tilek Barǵanadan:
«Bylqyldaq aparsyn, – dep «aǵataılap», –

Jeńgemniń, qandaı bolam, kózi kórsin,
Jaı-japsar, kórgenimdi aıtyp bersin.
Men keshtim, táńiri keshse, qylyǵyńdy,
Ol baıǵus azdan soń-aq óldi dersiń».

Qasyna Bylqyldaqty qosyp berdi,
Sol kúni-aq Balqybekke jetip keldi.
Otaýyn oqshaý tigip bólek qoıdy,
Toı qylyp bir kúń úshin jısyn ba eldi!

Bylqyldaq qyzdy qımaı, eki aı ótti,
Kóp jatty, qaıtatuǵyn mezgil jetti.
Otaýǵa sonan beri bir jatpaǵan
Barlyǵa: «Bir sózim bar, tyńda», – depti.

«Aıtatyn tilegim bar, kúıeý, saǵan,
Osy tún otaýǵa jat, berseń maǵan.
Barǵan soń qaryndasym ne boldy dep,
Suraıtyn onda bar ǵoı bir qaınaǵań.

Surasa, «otaýyna jatty» deıin,
«Ekeýi mahabbatty tatty» deıin.
«Kúıeýiń, qaryndasyń, qudalaryń
Razy bop bári sálem aıtty» deıin».

Barly aıtty qybyjyqtap basyn qasyp:
«Ózim de Aısulýǵa edim asyq.
Ursady munda jatsam Hanym maǵan,
Otyrmyn sonan qorqyp, qatty sasyp».

Bylqyldaq ol kúıeýdiń syryn bildi,
Bildirmeı ezý tartyp ishten kúldi.
«Hanymǵa aıtatuǵyn aryzym bar», –
Dedi de joldasynan habar qyldy.

«Eı, Hanym, toty qustaı bitken deneń,
Bir tilek qabyl alshy, qalqam, menen
Otaýǵa búgin keshke jat dep edim,
Imenip myna Barly otyr senen.

Orynda, ruqsat ber de, tilegimdi,
Ashyltyp nur quıǵandaı júregimdi.
Osynda jalǵyz túni jatsyn kúıeý,
Bilersiń keıin óziń kúndegińdi».

Ol aıtty: «Kóp ottamaı ket úıińe,
Tek bergen teńdik bar ma jetimińe?
Kózine kók shybyndy úımeletip,
Muny kúń, qolyńdy ápkel, etýime!»

«Aı-úıge» qaramaı-aq ol júziqara,
Barlyny súıreledi bara sala:
«Umyttyń ba, aqsaqaldar ne dep edi,
Bul úıde otyrmysyń kúńge bola!» —

Dedi de jetip bardy Aısulýǵa:
«Baı kerek pe saldaqy sendeı qýǵa!»
Julqylap búrkenshigin, ishke tepti,
«Oınastan daıynsyń, – dep, – ul tabýǵa».

Bylqyldaq baryp edi arashalap,
Qoımady Aısulýdy ıtteı talap.
Enesi, aýyldasy – bári kelip,
Shyǵardy ázer úıden kóptep qamap.

Bylqyldaq qaıtpaq boldy atyn erlep,
Boqtap júr Hanym qatyn bárin jerlep.
Aısulý Bylqyldaqty shyǵaryp sap,
Qoshtasty qushaqtasyp «beri kel» dep:

«Jeńeshe-aý, aıtpap pa edim buryn saǵan,
Barlynyń túk keregi joq dep maǵan.
Meıirimsiz ógeı aǵam ustap berdi,
Ol túgil qudaı meni aıamaǵan.

Taıdy aldy jan jaqynym, jalǵyz kózim,
Sol Taıdan jesir bolyp qaldyń óziń.
Umytpasań, aǵam qonǵan tuǵyry ediń,
Amanat tapsyratyn bar bir sózim.

Tez tapsyr júzigimdi Kúnsulýǵa,
Uıalman endi saǵan syr ashýǵa.
Júzikti Nartaılaqqa jyldam bersin,
Sol kelsin menimenen qoshtasýǵa.

Jeńeshe-aý, jasyraıyn senen nesin,
Sálem de Nartaılaqqa, jyldam kelsin.
Beretin bar bir asyl amanatym,
Úsh kúnnen qalsa, meni «óldi» desin.

Sálem de úsh qaıtara Barǵanaǵa,
Tapsyrdym arýaq pen Allaǵa da.
Ájemnen týmasa da, ákem birge,
Barmaıdy aýzym ony qarǵaýǵa da.

Aıta bar barsań sálem Samsyǵa da,
Samsyǵa súımegen qyz jar shyǵa ma?
Shógerip shókpes nardy minemin dep,
Tastady-aý talaı búlik artyna da.

Sálem aıt jalǵyz baýyrym Kúnsulýǵa,
Qor bolyp jetim qalǵan sum sulýǵa.
Qushaqtap úsh qaıtara súıer edim,
Erkim joq kóremin dep umtylýǵa.

Barǵana ekeýińnen bir tilegim –
Ketpesin aqırette sizde kegim.
Berińder Kúnsulýdy súıgenine,
Samsyǵa qor bolmasyn jetkinshegim!»

Sony aıtyp talyp ketip bógeledi,
Bylqyldaq jylap elge jóneledi.
Qylamyz endi áńgime Nartaılaqty,
Ol baıǵús neǵylady, ne kóredi.

Árıne, osy sózden eki aı buryn,
Uqtyńyz Nartaılaqtyń ketken túrin.
«Samsy men Barǵanaǵa qor qylman» dep,
Áketpek baldyzy men asyq nuryn.

Ol qaıtyp óz úıine baryp edi,
Qyz úshin eki at erttep alyp edi.
Qurdasyn Bóbek degen qasyna ertip,
Kún bata Aqtasqa kep qalyp edi.

Sol túni otyr edi qyzdy tosyp,
Artynan dybys estip qaldy shoshyp.
Eki atty qarańǵyda kele jatyr,
Otyrdy «jylqyshy ma, jaý ma?» desip.

Júgirdi ekeýi attan túse sala,
Ustasty bireýimen Bóbek bala.
Qolynda bireýiniń qylyshy bar,
Umtyldy Nartaılaqqa týra ǵana.

Nartaılaq qur qolymen qylysh qaqty,
Qyzyl qan oń qolynan sýdaı aqty.
Ustatpaı shyr aınala qashyp júrip,
Qylyshpen tula boıyn shabaqtapty.

Júzi ótkir qylyshynyń, ushy qaıqysh,
Ár jerin jaralapty uıqysh-aıqysh.
Qaıran er beldese almaı qanǵa batty,
Qarýsyz qapıada kelgen baıǵus.

Birtalaı arpalysty sonymenen,
Basynan qan sorǵalap jonymenen.
Ustaýǵa oń qolymen kelmegen soń,
Solaqaı taspen atty qolymenen.

Qolyna tıgennen soń tas qapyda,
Dedi de «oıbaı, urdy», mindi atyna.
Bóbekten joldasy da bosanyp ap,
Qaramaı qashty ekeýi aldy-artyna.

Nartaılaq atqa mindi qýmaq bolyp,
Bóbek tur «qalasyń, – dep, – qapyda ólip».
Esil er esi ketip attan tústi,
Jeńi de, qoıny-qonshy qanǵa tolyp.

Batyrdy yza qysty qapy qalyp,
Keıidi «kelmedim, – dep, – qarý alyp».
Jarasyn kóılek jyrtyp baılasa da,
Qansyrap tańǵa jaqyn qaldy talyp.

Kóterip Bóbek ony atqa saldy,
Mingesip ash belinen ustap aldy.
Qolynda úsh jetegi, aldynda ol,
Kún shyǵa azar júrip úıge bardy.

Kelgen soń Taılaq batyp qyzyl qanǵa,
Aýyldyń adamdary qaldy tańǵa.
Qyzdy aıtpaı, «jylqyǵa jaý tıdi» deıdi,
Bóbekten «ne boldy?» dep suraǵanda.

Nartaılak sol jaradan eki aı jatty,
Batyrǵa eki qaıǵy birdeı batty.
Bilmeıdi duspanynyń kim ekenin,
Qaıǵysy Aısulýdyń odan qatty.

Oıǵa alyp jazylǵan soń asyq nurdy,
Sandalyp Aqtasyna qaraı júrdi.
Aldynan bir aýyldyń ótip edi,
«Toqta» dep bir búrkengen qyz júgirdi.

Batyrdan qyz qaraıdy almaı kózin,
Nartaılaq shyramytty qyzdyń ózin.
Áperip altyn júzik qaltasynan,
Aıtypty Aısulýdyń sálem sózin.

Tanydy Kúnsulýdy kelbetinen,
Bir súıdi attan túsip oń betinen.
«Ne qylsam, Aısulýǵa jolyǵam» dep,
Jóneldi Balqybekke sol betimen.

Barǵana qalmaýshy edi kúndiz maldan,
Sol kúni sol aýylǵa Samsy barǵan.
Úıinde sony kórip, qaıtarynda
Taılaq pen Kúnsulýdy kózi shalǵan.

Alystan Nartaılaqty tanymaǵan,
Túskenin, eńkeıgenin baıyptaǵan.
Aýylǵa kele sala Kúnsulýdan
«Jolyqqan jolaýshyń kim?» – dep suraǵan.

Ol aıtqan: «Men eshkimdi kórgenim joq,
Jolyǵyp jolaýshyǵa kelgenim joq,
Jazyqsyz jala jaýyp nege aqyrdyń,
Eshkimge eshteńemdi bergenim joq».

«Sen berdiń sol attyǵa birdemeni,
Baýyryna attan túsip basty seni.
Kórgendi kózimmenen tanyp tursyń,
Shynyńdy aıt shatpaqtamaı áldeneni!»

Qyz aıtty: «Aıtarym joq óltirseń de,
Aýzymnan qara qanym keltirseń de.
Kórdim dep kórmegendi aıta almaımyn,
Aptyǵyp, ashýlanyp jelpinseń de».

Aqyryp Kúnsulýdy ustaı aldy,
«Aıt-aıt» dep ári-beri azap saldy,
«Kózińdi shyn aıtpasań shyǵaram», – dep,
Pyshaǵyn oń kózine týra oqtaldy.

«Qoı-qoılap» Samsy keldi arashalap,
Jaqyndap Kúnsulýǵa janasalap:
«Aǵańnyń kórgen isin tanba, qalqam,
Aıta ǵoı, qarashyǵym», – dep maıdalap.

Barǵana «aıtpadyń» dep taǵy da urdy,
Urǵanǵa bolmaǵan soń býyndyrdy.
Býlyǵyp dem ala almaı ólip jatyp,
Birtalaı ýaqyttan soń jany kirdi.

Arsyzǵa Barǵanadaı maly tátti,
Jetimge Kúnsulýdaı jany tátti.
Amalsyz jylap turyp syryn aıtty,
Qaıtsin-aı, qatty qınaý janǵa batty.

Taılaqty jasyrmady kórgendigin,
Júzigin Aısulýdyń bergendigin.
«Úsh kúnnen qalmaı jetsin Nartaılaq» dep,
Taǵy aıtty sáleminiń kelgendigin.

Sálemdi esitkende kúıgendigin,
Betinen «baldyzym» dep súıgendigin.
«Ne qylsam, Aısulýdy alamyn» dep,
Sol jerden Balqybekke júrgendigin.

Kúnsulý muny aıtqanda jylap túrdy,
Barǵana «jylama!» dep taǵy da urdy.
Bul sulý Samsyǵa aıtty apasynan,
Osymen oınap-kúl dep tilek qyldy.

Samsy aıtty: «Tym jas qoı bul ázir maǵan,
Aıtaıyn bir syrymdy, dostym, saǵan:
Kez kelip Aısulýdyń Aqtasynda
Men edim Nartaılaqty qylyshtaǵan.

Úsh kún dep maǵan ýaǵda qylyp ediń,
Shydamaı erteńinde-aq júrip edim.
Oınasy Aısulýdyń osy ǵoı dep,
Qylyshpen tula boıyn tilip edim.

Ne qylsam, óltirýge asyq edim,
Qylyshty aıamaı-aq basyp edim.
Bolǵan soń qarýy joq taspen uryp,
Qalǵan soń qolym synyp qashyp edim.

Toǵysaı qulym edi qasymdaǵy,
Bul syrdyń maǵan sor ǵoı ashylmaǵy.
Bilse kek almaıdy dep oılamaımyn,
Qorqynysh, qaterim sol basymdaǵy.

«Ol endi, – Barǵana aıtty, – maǵan da jaý,
Oınas bop Aısulýdy buzǵany anaý.
Mataıdan taǵy baryp alyp ketpek,
Aýlaqta, átteń, dúnıe, jolyqpaıdy-aý!»

Samsy aıtty: «Eskerelik jolyn tosyp,
Otyrmyn ári yza bop, ári shoshyp.
Sezdirmeı esh adamǵa óltirelik,
Jolyqsa ońashada qudaı qosyp».

Ekeýi Balqybekke qadam basty,
Ne qylsa óltirmek bop Taılaq jasty.
Egerde oılaǵany bola qalsa,
Aıtpasqa ant etisip ýaǵdalasty.

Adamzat árbir iske kez bolady,
Bireýge jaı, bireýge tez bolady.
Bular da, Nartaılaq ta bara tursyn,
Aısulý endi azyraq sóz bolady.

Bir kúń bar Balqybekte Toman degen,
Kún saıyn sógis estip, taıaq jegen.
Otaýda jalǵyz jatqan Aısulýdy
Esh adam onan basqa elemegen.

Kúzetshi qarashada álgi Toman,
Birjola qoı kúzetpek mindet oǵan.
Otaýdan jas balanyń úni shyǵyp,
Júgirip Toman kempir keldi soǵan.

Ot jaǵyp úıdi jaryq etken kempir,
«Bul ne?» dep Aısulýǵa jetken kempir.
Qarasa, bir ul taýyp talyp jatyr,
Kindigin, balany orap, kesken kempir.

Júgirse «súıinshi» dep, taıaq jeıdi,
Ol kempir sony bilip úndemeıdi.
Balany ábden jaıǵap bolǵannan soń,
«Qalaısyń, Aısulýjan, qalqam», — deıdi.

Azdan soń esin jıdy sorly kelin,
Baılady kúldaramen kempir belin.
Bir qarap balasyna, kempirge bir,
Kóziniń aıtyp bolmas aqqan selin.

Qandaryn, joldas, shelin tazalapty,
Kórpege kıizbenen orap sapty.
Kóne ǵoı kúń de bolsa kópti kórgen,
Bárin de ár nárseniń sol jaıǵapty.

Kún shyqty, sáske boldy, el de turdy,
Joq edi eshkim bilgen myna syrdy.
Balanyń shyryldaǵan daýsyn estip,
Otaýǵa Hanym qatyn kelip kirdi.

Umtyldy jas balany kóre sala,
«Óltirem, oınastan, – dep, – týǵan bala».
Qýsyryp Toman qolyn aryz aıtty,
Aldyna kóldeneńdep tura qala:

«Óltirme bul balany tekten-tekke,
Munyńyz qısynbaıdy ashý-kekke.
Basshymyz sol kisi ǵoı, ne der eken,
Týǵanyn bildireıik Balqybekke».

Toman men Hanym qatyn sonda bardy,
Balqybek muny esitip oıǵa qaldy.
«Betime duspandarym kúnde basar,
Qurǵyrdyń kózin joǵalt», – dep-aq saldy.

«Baı, sizge, – Toman aıtty, – aryzym bar:
Bul bala taǵdyr aıdap týǵan shyǵar.
Náreste jas balanyń jazyǵy ne?
Bolasyń qan júkteýge nege qumar?

Elý jyl kúń qylǵanyń saǵan daıyn,
Quldyq qyp bárin umytyp bas uraıyn.
Bala qul, men kúń bolsam — ekeýmiz saı,
Maǵan ber bul balany, asyraıyn».

«Alsań al» degendi esitip Hanym turyp;
Dedi: «Sen asyramaısyń munda júrip.
Bul úıde, balany alsań, turǵyzbaımyn,
Aýyldan kóz kórmeske ket qańǵyryp!»

«Shynyń ba, – dedi Toman, – oıynyń ba,
Bolady bala qalsa qoıynymda.
Balqybek, endi maǵan bostandyq ber,
Qalmasyn meniń haqym moıynyńda».

Balqybek azat qylyp bata berdi,
Otaýǵa Toman kempir qaıta júrdi.
Ketpegin balany alyp aıtyp edi,
Aısulý mynany aıtyp, maqul kórdi:

«Eı, sheshe, seni qudaı jarylǵasyn,
Men endi aqyrettik qaryndasyń,
Qalǵan soń balam tiri, armanym joq,
Ne bolsa, bola bersin meniń basym.

Bul bala — Nartaılaqtyń amanaty,
Ataqty Bozsha baıdyń juraǵaty.
Shesheke, senen qatty tilegim sol,
Balany soǵan tapsyr, kelse sáti».

Ol Toman sol aýyldan azyq aldy,
Emizik, bir saýyt sút taǵy da aldy.
«Tapsyram, qudaı qossa, Taılaqqa», – dep,
Qoshtasyp balany alyp ketip qaldy.

Aıańdap Qandyǵataı baıǵa keldi,
Biletin buryn ózi jaıǵa keldi.
Qantekeń qoıyn ózi baǵýshy edi,
Qoralap keshki malyn jaılap edi.

Jolshybaı dirdek qaǵyp tońdy kempir,
Keshke kep sol aýylǵa qondy kempir.
Óz jaıyn, bala jaıyn baıǵa sóılep,
Úsh kúndeı sol aýylda boldy kempir.

Bolsa da eki aǵamnyń biri jetim,
Bul bala ózgelerden iri jetim.
Tirideı ata-anadan aırylǵan soń,
Balanyń aty boldy tiri jetim.

Sapanaı — Qantekemniń úlken uly,
Úshqyzyl tumsyǵyna qonǵan jyly,
Qatyny jesir qalǵan bir qyz taýyp,
Qyz ólgen Toman sonda kelgen kúni.

Balany sol emizgen úsh kún udaı,
Kez qylǵan ólmesin dep ony qudaı.
Sóılelik, bul toqtasyn, Aısulýdy,
Kórdi me taǵy qorlyq burynǵydaı.

Taǵy urǵan Hanym ony «jyladyń, – dep,
Oılama endi munda turarmyn», – dep.
Bolasyń, Toman ketti, sen kúzetshi,
Qonaq úı bul otaýdy qylamyn», – dep.

Tekpilep «úıden shyq» dep, shashtan alǵan,
Kóseýmen shydaı almaı o da salǵan.
Hanymnyń urǵan kóseý basyn jaryp,
Jyǵylyp sol soqqydan talyp qalǵan.

Aısulý endi oılaǵan: «Tiri qoımas,
Qor qylar, ne óltirer – bári bir bás.
Onan da ózimdi-ózim óltireıin,
Bul ómir bolmaıdy, – dep, – maǵan joldas».

Jelbaýdy buǵalyqtap qoıdy jaılap,
«Nartaılaq, aman bol», – dep úsh aıǵaılap.
Baqandy órlep shyqqan alyp tastap,
Moınyna buǵalyqty saldy baılap.

Esitip aıǵaılaǵan sol dybysty,
Júrgender alystaǵy júgiristi.
Býynyp ólgen qatyn, talǵan qatyn,
Ústinen ekeýiniń kelip tústi.

Azdan soń Hanym esin jıyp aldy,
Balqybek aqyl tappaı kóp sandaldy.
El bilse, «qashyp ketti» demek bolyp,
Qorymǵa janazasyz kóme saldy.

Aısulý bul jalǵannan sóıtip ótken,
Ógeılik, kúndestikpen túpke jetken.
Áıelder ol kezdegi mal esepti,
Kim satsa, qaıda aıdasa – sonda ketken.

Ol ólgen bir kóre almaı súıgen jaryn,
İshinen tarqata almaı muń men zaryn.
«Elý, – dep, – el qulaǵy» maqal bar ǵoı,
Estigen Qandyǵataı munyń bárin.

Biz taǵy sóz bastalyq Nartaılaqtan,
Jolyǵar qaısysyna sor men baqtan.
«Ne qylsam Aısulýǵa jolyǵym» dep,
Baǵana ketip edi-aý Aqtas jaqtan.

Jolshybaı bir qoıshydan jón surasqan,
Qoıshy aıtqan: «Óz jaıyńdy aıt áýel bastan».
Nartaılaq aty-jónin túgel aıtqan,
Barmaǵyn Balqybekke jasyrmastan.

Qoıshy aıtqan: «Baǵyń da bar, soryń da bar,
Kez bolǵan keregińe joǵyń da bar.
Aısulý dúnıeden ótti, balam,
Bir ulyń sonan qalǵan qolymda bar».

Nartaılaq aıtty: «Sózge kóńilim sendi,
Amanat tura tursyn balam endi.
Ony da bilesiz ǵoı, muny bildiń,
Súıegin Aısulýdyń qaıda kómdi?»

«Aıtaıyn men bir aqyl sen balaǵa,
Qańǵyrma súıek úshin qur dalaǵa.
Úıtastyń mańaıynda bir qorym bar,
Kómipti janazasyz sol araǵa».

«Atataı! Sol molaǵa baram-daǵy,
Bir kórip betin ashyp qalam-daǵy,
Sizbenen qaıta kelip aqyldasyp,
Balamdy Tomanmenen alam-daǵy».

Sony aıtyp qamshy basyp júrip ketti,
Tapty da Aısulýdy, ashty betti.
Bir súıip sýyq betten qaıta jaýyp,
Aýlyna Qandyǵataı túnde jetti.

Qoıshyǵa bul ketken soń ekeý kepti,
«Aýyly Balqybektiń qaıda?» – depti.
Álgi shal aýyl jónin aıtyp berip,
«Qaıtam, – dep, – amandasyp» sonda ketti.

Ol ekeýi Barǵana men Samsy bolar,
Taılaqtyń jolyn tosyp júrgen solar.
«Aısulý qashyp ketti» degendi estip,
«Nartaılaq áketti-aý» dep qaıtqan olar.

Qantekeń aıtqannan soń túsin, óńin,
Baram dep Balqybekke ketken jónin.
Nartaılaq tereń oıǵa túsip ketti,
Bilgen soń Barǵana men Samsy ekenin:

«Iapyraý, nege keldi olar munda,
Bermek pe Kúnsulýdy Samsy sumǵa?
Kúnsulý aıtyp qoıyp ketkenimdi,
Tyqpaq pa álde óltirip meni qumǵa?»

Nartaılaq bul týraly kóp oılady,
Keıde ashý, keıde aılamen ep oılady.
«Aısulý óldi olardyń saldarynan,
Kek alam, qudaı qossa» dep oılady.

Ol súıtip otyrǵanda oıǵa ketip,
Kempir de balany alyp keldi jetip.
«Mynaý, – dep, – Aısulýdyń amanaty»,
Súıgizdi betin ashyp ıisketip.

Ol kúni tynym alyp sonda jatty,
El turyp, erteńine tań taǵy atty.
Jaılanyp, tamaqtanyp bolǵannan soń,
Nartaılaq Qantekeńe jaýap qatty:

«Kólik pen kisi ákelem úıden baryp,
Qaıtamyn Toman menen balamdy alyp.
Súıegin Aısulýdyń tastamaımyn,
Qoıamyn janazalap elge aparyp».

Qantekeń az oılanyp bas kóterdi,
Bir dara at, bir joldas pen atan berdi.
Dara atqa Toman minip, balany alyp,
Aısulý molasyna bári keldi.

Atanǵa Aısulýdy artyp alyp,
Eline «jıylsyn» dep habar salyp,
Arýlap, janazalap bolǵannan soń,
Basyna Tazqyzyldyń qoıdy aparyp.

Nartaılaq sol arada aıtty kópke:
«Eı, halqym, sóıledi dep meni sókpe!
Samsy ma, muny óltirgen Barǵana ma?
Mataı ma, ne bolmasa men tentek pe?

Ras, Balǵa Balqybekpen batalasqan,
Degen soń «balasy ynjyq» qaıta basqan.
«Samsyǵa satqanyma kónbediń» dep,
Barǵana berdi obalǵa qaramastan.

Men edim Aısulýdyń súıgen jary,
Armanda ketti ishinde qaıǵy-zary.
Óltirdi Hanym qatyn tepkisinde,
Samsy men Barǵananyń qylǵandary».

Uılyqty qaýym buǵan jaýap tappaı,
Keńesti aqsaqaldar sózdi saptaı.
Samsy men Barǵanaǵa habar saldy,
«Bersin, – dep, – kópke jaýap úıde jatpaı».

Olar da kelip aıtty bilgen daýyn,
Taılaqtyń bozbastyq qyp oınaqtaýyn.
Ártúrli árqaısysy jaýap aıtyp,
Bul sózge qaq jaryldy qara qaýym.

Sondyqtan sóz aıaǵa sheshilmedi,
Talas bop qyzdyń quny kesilmedi.
Eń túpki úsheýiniń naǵashysy,—
Aqsaqal Qandyǵataı kelsin dedi.

Qantekeń bir uly edi Baqanastyń,
Baqanas batyry edi barsha alashtyń.
Zaty arǵyn Temirhanǵa joldas bolyp,
Aǵyzǵan qanyn sýdaı talaı bastyń.

Dildá edi Baqanastyń báıbishesi,
Kóp bolǵan uly, qyzy, nemeresi.
Qyzyqty qyz da bolsa erke bolǵan,
Balanyń Qazbala edi eń kenjesi.

Tym jaqsy ata-anasy kórip edi,
Kóp jigit Qazbalaǵa jerik edi.
Suraǵan talaı jasqa bermese de,
Unatyp Jánibekke berip edi.

Qantekeń Qazbalanyń aǵasy edi,
Sondyqtan Úshbozshaǵa naǵashy edi.
Baılady sol aıtsyn dep aqsaqaldar,
Áıtpese bul sózge kóp talas edi.

Jıenge naǵashysy bı boldy saı,
Ózge júrt sóz sóılemeı otyrdy jaı.
Bar daýyn úsheýiniń tyńdap alyp,
Baılady sózdi bylaı Qandyǵataı:

«Jazaly Barǵana ǵoı Samsymenen,
Qystaǵan oınas qyl dep qyzdy negen.
Qosylǵan ózi súıip Nartaılaqty,
Demekti jazalasyn, jón kórmegen.

Ras, qazaq qyz almaıdy jeti atadan,
Muny aıtqan dinsiz kezde ótken adam.
Qosady nemereni sharıǵatta,
Aqtyǵy Nartaılaqtyń – osy aradan.

Aısulý kúıeýine kónbeı ketken,
Basy bos qyz esepti sol sebepten.
Erkimen er jetken qyz baıǵa tıer,
Ondaıǵa jaramaıdy zorlyq etken.

Berińder Kúnsulýdy Nartaılaqqa,
Razylyǵyn kerek biraq suramaqqa.
Samsy men Barǵana kóp aıyp tartsyn,
Baraıyq qundy suraı Mataı jaqqa.

Biz oǵan kúń qylsyn dep bergemiz joq,
«Ne qyldyń, ne qoıdyń» dep tergemiz joq.
Barly men muny óltirgen Hanym qatyn,
Qandy qol onan ózge kórgemiz joq».

Barǵana: «Razymyn», – dep quldyq etti,
Samsy: «Men kóne almaımyn buǵan, – depti,
Naǵashym qazaq jolyn qaıta buzdy,
Bul elde turmaımyn», – dep qashyp ketti.

Barǵana toǵyz-toǵyz aıyp berdi,
Jasaýlap Kúnsulýdy alyp keldi.
Basqaǵa bir Samsydan habar aıtyp,
Toı qylyp toıǵyzypty Taılaq erdi.

Qyryq qurdas, Samsy qashty, jıyp alyp,
Jer izdep jasyrynar oryn shalyp.
Tazqyzyl, Balǵashoqy arasynda,
Alasa Qyzyljalǵa jatty baryp.

Eleýsiz elsiz sý dep soǵan barǵan,
Kún kórip, urlyq qylyp jatyp alǵan.
Bóten jaý jatatuǵyn oryn emes,
«Qyzyl, – dep, – qyryq qaraqshy» sonan qalǵan.

El qonsa Kókseńgir men Shaqpaqqa kep,
Samsy eldi shydatpaǵan mal urlap jep.
Qaranaı saǵasynda Qarasha adyr
Atanǵan sol sebepti «Tekturmas» dep.

Mataıdan el jıylyp qun suraǵan,
Jasaý men qyzdan qalǵan pul suraǵan.
«Qalyńmal, ilý, jyrtys alǵamyz joq», –
Dep daýlap, sonyń bárin shyn suraǵan.

Júgingen Qantekeń men Dosqanaǵa,
Suraǵan adam qunyn bos qala ma?
«Basy – atan, eń aıaǵy – sút taılaq» dep,
Bul qundy olar kesken júz qaraǵa.

Mal tańdap alamyz dep el óshtesken,
Sondyqtan álgi eki bı qaıta kesken.
«Jartysy mal, jartysy jer bolsyn» dep,
Baıqoshqar, Balqybekten Mataı kóshken.

Bul bitti, taǵy keldik Samsy jaqqa,
Ol ketken aıyp bermeı jamaǵatqa.
Tyńdaýshy kerek qylar sonyń jaıyn,
Urdy-aý dep ne bitimge, neshe taqqa.

Nartaılaq ony izdegen astyrtyndap,
Árkimniń Samsy júrgen malyn urlap.
Eleýsiz kisi tonap, ıen maldy alyp,
Shydatpaı Tekturmastan qaraýyldap.

Bir kúni jatqan jerin bilgen Taılaq,
Qarýmen daıyndalǵan joldas saılap.
Soqtyǵyp tún ishinde talqan qylyp,
Samsynyń qol-aıaǵyn alǵan baılap.

Tımegen qasyndaǵy joldasyna,
«Ne qylsam qylamyn, – dep, – bir basyna».
Et kesip oń betinen alaqandaı,
Súıretip alyp shyqqan qyr basyna.

Betine kómir jaǵyp kúıe sepken,
Qarabet qylamyn dep úıe sepken.
«Aqtasta meni aıamaı qylyshtaǵan
Sen be ediń, shynyńdy aıt», – dep basqa tepken.

Samsy aıtqan: «Raqym et te kúnámdi kesh,
Keshpeseń – kóp qınamaı basymdy kes.
Júrgenshe qarabet bop ólgen artyq,
Ne óltir, ne kesh-taǵy qolymdy shesh».

Nartaılaq kóńili tolqyp kóp oılady,
Keıde aıaý, keıde yza men kek oılady.
«Turǵanda áli jetip ashý keshpek –
Adamnyń eń asyly-aý», – dep oılady.

Sony oılap aıady da qolyn sheshti,
Shynymen ekeýi de «keshtik» desti.
«Qyzǵaný Aısulýdy aıyp emes», –
Desti de, duspandyqty múlde kesti.

«Birbet» dep onan keıin atanǵan ol,
Sol attan keıingige qalǵan bir jol.
Bul kúnde Ábden aýyly qystap júrgen,
Samsynyń «Birbet» degen mekeni sol.

Tomandy sheshe qylǵan batyr Taılaq,
Báıek bop qatty kútken «ájetaılap».
Qunǵa alǵan Balqybekte Toman ólip,
Kúmbezdep mola soǵyp qoıǵan jaılap.

Samsy ólgen az jyldan soń bala qalmaı,
Aıtylsyn aıaq jaǵy shala qalmaı.
Barǵana — balasyz shal qoı toǵytyp,
Súıegin, sýǵa ketip, qaldy ala almaı.

Qaraǵan oshaq salyp, jarda shaýyp,
Denesin ala almaǵan sýdan taýyp.
Ótken soń bir talaı jyl bir jıeni
«Taptym» dep mola soqqan jala jaýyp.

Tuqymy Úshbozshanyń Nartaılaqtan,
Qalǵan joq erkek bala ózge jaqtan.
Kúnsulý Aıdarkeni tapqan joly
Baladan jazym bolyp qaza tapqan.

Ony da qoıǵan Taılaq Tazqyzylǵa,
Kóremin ańda júrip árbir jylda.
Aısulý, Kúnsulýmen elesteıdi,
Degendeı ısharatpen «bizder munda».

Júregim kórgen saıyn keter janyp,
Bilgendeı sol ekeýin anyq tanyp.
Qoramnan Shaqpaqtaǵy kórinip tur,
Eki oba dál eki emshek sıaqtanyp.

Ol oba burynnan da bolǵan edi,
Han Shyńǵys jaılap buǵan qonǵan edi.
Shyńǵystyń áskerbasy noıandary
Jebeniń Súbeteı men qorǵany edi.

Nartaılaq onyń jaıyn bilýshi edi,
«Bolam, – dep, – men de noıan» júrýshi edi.
Sol jerge eki jaryn qoıǵandyǵy –
Batyrdyń ornyn qurmet qylýshy edi.

Týǵan jan bir ólmekke taǵdyr etken,
Elýde Nartaılaqqa qaza jetken.
Qur menen Qaranaıdyń quıǵanynda
Taılaqtyń molasy bar jer bop ketken.

Shyn aty Aıdarkeniń bolǵan Shaqpaq,
Shaqpaqtan buzyp aıtyp degen Shaqshaq.
Basyna aıdar qoıyp Aıdarke dep,
Salty bar bir adamǵa eki at taqpaq.

Qazaqta, oılasańyz, osyndaı kóp,
Bolady jalǵan aty shyn atqa esep.
Bolǵan soń shashy sary buzyp aıtyp,
Atalǵan Tirijetim — Saryjetim dep.

Bul jerden, Taılaq ólip, el ketkende,
Aıdarke, Tirijetim erjetkende,
Bólinip Orta júzden sol ekeýi
Ketipti Kishi júzge sol ketkende.

Sol elde Shaqpaq penen Saryjetim bar,
Aıdarke, Shaqshaq deıdi ondaǵylar.
Olardy Toqal arǵyn dep ataıdy,
Tuqymy Nartaılaqtyń, mine, osylar.

Oqyǵan osy óleńdi jańa talap,
Min taǵar tórt tarabyn birdeı qarap.
Syrtynan syryn uqpaı syr beredi-aý,
«Otyr, – dep, – ótirikti júndeı sabap».

Shyndy aıttym, ne ótirik qısyndyryp,
Ónege, tálim al dep ısindirip.
Sókkenmen ólgen shaldy túk ónbeıdi,
Aıtqanmen sybyr, ósek syrttap júrip.

---