Bul áńgime 1722 jyly bizdiń Orta júz qazaǵy Syrdarıa boıynda júrgende bolǵan anyq is. Bizdiń qazaq qalmaqtan jeńilip, «Aqtaban shubyryndy» bolǵannan bir-aq jyl buryn. Qalqaman- Mamyrdyń isine eski qazaqtar teris kózimen qarasa da, osy kúngi kóńiliniń kózi ashyqtar jazasyz ekenin bilip, duǵa qylsa kerek. Ólgendi tiriltpesem de, óshkendi jandyrǵandaı bolsyn dep, bıyl júz toqsan jyl bolyp, umytylǵan isti aldyńyzǵa qoıdym. Bul áńgime aqsaqal aýzynan da qalyp bara jatyr. Sol asyqtardyń ózi ketse de, izi joǵalmasyn dedim – bizdiń de izimiz joǵalatynyn oılap.


Ótken is – oıǵa kúńgirt, kózge tanyq,
Kórmese de, bilgenge bári qanyq.
Myń jeti júz jıyrma ekinshi jyl
Qazaqtyń Syr boıynda júrgeni anyq.

Ánet babań – Arǵynnyń el aǵasy,
Ári bı, ári molla, ǵulamasy.
Orta júzge úlgi aıtqan ádil eken,
Sol kezde toqsan beske kelgen jasy.

Kishik degen – babańnyń óz atasy,
Mámbeteı – ol Kishiktiń bir aǵasy.
Mámbetsopy, Kishiktiń sheshesi bir,
Qataǵan Tursyn hannyń hanyshasy.

Bizdiń jetinshi atamyz Áıtek degen
Babańnyń bir týysqan inisi eken.
Áıtektiń báıbisheden jalǵyzy – Oljaı,
Toqalynan – Baıbóri Qalqamanmen.

«Bákeń» dep atap ketken Baıbórini,
Bul sózim ertek emes, sózdiń shyny.
Bir qyz úshin Qalqaman elden ketken
Sonyń jaıyn aıtaıyn tyńda, mini:

Mámbeteı ósip, óndi bara-bara,
Sol taptan bir baı shyqty jeke-dara.
Sol baıdyń on bes jasar qyzy Mamyr
Ári sulý, ári esti, erkekshora1

Onan basqa bala joq álgi baıda,
Ony qyz dep esh adam aıtý qaıda.
Baıdyń kóńili jabyrqap qala ma dep,
Jurt júrdi quda bolam deı almaı da.

Qalqaman qyz aıttyrmaı júredi eken,
Mamyrdy jas kúninen biledi eken.
Asyqtyǵyn aıta almaı ishten janyp,
«Qurbymyz» dep qur oınap-kúledi eken.

Mamyr jylqy baǵady kúndiz baryp,
Tymaq kıip, qolyna quryq alyp.
Qalqaman Mamyrmenen malda júrip,
Biraz sóz sóılesipti, kez bop qalyp.

Jigit sonda qyzǵa ózin súıdirmekke,
Asyq bolsa ony da kúıdirmekke,
Jumbaq mysal syqyldy bir sóz aıtty,
Kóńilindegi maqsutyn túıdirmekke:

– Eı, Mamyr, adamdy Alla jaratypty,
Haýa Anany adamǵa qaratypty.
Birin erkek, bireýin áıel qylyp,
Ekeýinen kóp jandy taratypty.

Qudaı nege qylmaǵan adamdy taq,
Balalaryn ózinen óstirip-aq.
Haýa Anany jaratýda maqsuty ne?
Sol arasyn bilýge aqylym shaq.

– Eı, Qalqaman, tegi joq qudaı jalǵyz,
Muqtaj emes joldasqa, tipti armansyz.
Adamzatqa kómeksiz, mahabbatsyz
Ómir qyzyq degendi esten qalǵyz.

Joq bolsa mahabbatty bir súıgeniń,
Oılashy, keregi ne dúnıeniń.
«Súısin, joldas bolsyn» dep jaratty Alla,
Bul týraly bilgenim osy meniń.

– Taýyp aıttyń, Mamyrjan, uqtym jaıyn,
Súıtse-daǵy taǵy bir sózim daıyn.
Mahabbatty jarym joq, járdemshim joq,
Óleıin be, qaıteıin, kimge aıtaıyn?

Qalqamannyń maqsatyn Mamyr bildi,
Az oılanyp, úndemeı sabyr qyldy.
Jyly júrek ózine jar tapqandaı,
Tynshymady, týlady, júz qubyldy.

Qyzardy, bir aǵardy baıdyń qyzy,
Betke shyqpaı tura ma júrek izi?
İshi ystyq, syrtqy dene sýyq tartyp,
Salqyn termen móldirep nurly júzi.

Azdan soń Mamyr aıtty: – Eı, Qalqaman,
Baıqadym sóz aıaǵy bizge taman.
Qazir jaýap bererlik ýaqytym emes,
Súıtse de úmit úzip ólmek jaman...

Sony aıtyp amandasyp Mamyr ketti,
Kún saıyn Qalqamannan sabyr ketti.
«Mamyr búgin qyzdarsha kıindi» dep,
Qalqamanǵa bir kúni habar jetti.

Qýandy atqan oǵym tıdi me dep,
Men úshin qyz kıimin kıdi me dep.
Qaýip shirkin taǵy da oılatady,
Menen basqa bireýdi súıdi me dep?

* * *
Ol kezde jerge talas qazaq, qalmaq,
Atysyp, aýyl shaýyp, jylqyny almaq.
Bir soǵysta qalmaqty qazaq jeńip,
Tobyqtynyń bári de toıǵa barmaq.

Toı qylǵan Orta júzde Sámeke han,
Jıyldy toı bolǵan soń birtalaı jan.
Baı-báıbishe, úlkender sonda ketip,
Jas jigit, qyz-kelinshek úıde qalǵan.

Qazaqta bastan2 degen bir yrym bar,
Mal soıyp, jastar oınap, bir jıylar.
Qalqaman: «Bastan qyl»,– dep qyzǵa keldi,
Azar bolsa bir toqty shyǵyn shyǵar».

Soıǵyzdy Mamyr sonda toqtyny ákep,
Oınady qyz-bozbala etinen jep.
Ońashada Qalqaman Mamyr qyzǵa
Ymdady «bir jaýabyń bolmaı ma?» dep.

Aıtsa da qyzdan jaýap úmit etip,
Esitpegen kisi bop qaldy ketip.
Súıtse de sondaǵy aıtqan sózi mynaý,
Esh adamǵa eleýsiz óleńdetip:

– Aýylymnyń kúnbatysy qalyń qamys,
Búrsigúnnen arǵy kún bolady alys.
Jas kiside bar bolsa jiger-namys,
Bolyp ketip júrmesin jatpen tanys.

Solaısha jaýap berdi Qalqamanǵa,
Bul sózi baıqalmady basqa janǵa.
«Búrsigúni qamystan jolyqpasań,
Men saǵan joq,– deıdi ǵoı,– baıqaǵanǵa».

Qalqaman oımen sheshti qyzdyń sózin,
«Taptym» dep sheshýiniń anyq ózin:
Búrsigúni kún bata sol qamysqa
Kelip kirdi «sol ǵoı,– dep,– aıtqan keziń».

El jata qyz da keldi shoq qamysqa,
Qalqaman aıtty sonda kóztanysqa:
– Búgin keshke osynan jolyqpasań,
Ketemin dep nege aıttyń tipti alysqa?

– Eı, Qalqaman, ańǵalsyń ańqyldaǵan,
Birjolata kelgen joq Mamyr saǵan.
Taǵdyr bizdi qospady, aıyp etpe,
Erteń quda túsedi bireý maǵan.

Keshe bildim tóbemnen urǵandyǵyn,
Qudalyqtyń dap-daıyn turǵandyǵyn.
«Búrsigúnnen keshikseń jaýap joq» dep,
Sol edi sóz ısharat qylǵandyǵym.

Áke berse, qyz bolmas kimge qatyn,
Qaıteıin sende-aq edi mahabbatym.
Erkekshe kıimimnen uıalam dep,
Ýaqyt ótti, sol boldy qatty oǵatym.

Aldyńa keshý suraı kelip turmyn,
Kózge tiri bolsam da, ólip turmyn,
Qalqaman, osy saǵan qoshtasqanym,
Denemdi emes, janymdy berip turmyn.

– Eı, Mamyr, bul is ońaı, aldamasań,
Zorlyq joq óziń súıip tańdamasań.
«Er jetken qyz erkimen erge tıer» –
Moldalardan esittim áldeqashan.

Mamyr-aý, meni súıseń, ketpe jatqa,
Qudaıǵa haq, isim jón sharıǵatqa.
Basy – babań, aıaǵy – shala molda,
Bárine anyq oqyǵan jamaǵatqa.

– Qalqaman, ras bolsa aıtqan sóziń,
Sen úshin kelip turmyn, kórdi kóziń.
Súıgen jarym, súıengen janym – sensiń,
Ne qylsań da bile ber, meıliń óziń.

– Olaı bolsa, keteıin qazir alyp,
Tursaq jazym bolarmyz qapy qalyp.
Azar bolsa mal alar, adam almas,
Tobyqtyny jıarmyn bara salyp.

– Qyz alǵan joq jaqynnan Tobyqty ázir,
Óltirem dep júrmesin bizdi qazir.
Ózimdi aıap turǵam joq, sizdi aıaımyn,
Sen saý bolsań, bolar em men-aq názir.

– Mamyr-aý, aıtyp tursyń áldeneni,
Sharıǵat qosady eken nemereni.
Qaıǵy oılap jaman yrym aıta berme,
Alańsyz súıgen bolsań anyq meni.

Mamyr aıtty: – Men sensiz tiri turman,
Úsh qaıyrdym sózińdi men anturǵan.
Bir Qudaıǵa syıynyp al da jónel,
Jolyńda ólsem razymyn, janym qurban.

Aldandyrdym men Sizdi sózbenen qur,
Táýekel dep Allaǵa tez, jyldam júr.
Zaman qandaı bolar dep daıyndap em,
Boz jorǵa atym beldeýde ertteýli tur.


* * *

Mindi de eki ǵashyq ketip qaldy,
Aýylǵa bir saǵatta jetip bardy.
«Ne de bolsa qyldym,– dep,– bir jumysty»,
Bara sala Oljaıǵa kisi saldy.

Oljaı bardy babańa tún ishinde,
Qysylshańdyq bar edi júrisinde.
Babań basyn kóterip Oljaıǵa aıtty:
«Nege keldiń, asyqqan jumysyń ne?»

– Qalqaman qashyp keldi Mamyrdy alyp,
Qapy boldyq ózgemiz bilmeı qalyp.
Alys jerge ketsin be, toqtasyn ba,
Aqyl suraı kelip em sizge salyp.

Babań muny esitip qaıǵy jedi:
– Bir jaman tús kórip em búgin,– dedi.
Bitimsiz is kez bolyp qalar ma eken,
Kókenaıdyń minezi qatań edi.

Kókenaı – Mámbeteıdiń bastaýshysy,
Ózi batyr, minezi qatty kisi.
Sol kisiniń aldynan taraýshy edi,
Babańnan soń bul eldiń kóp jumysy.

Babań aıtty: – Kete almas bir jas bala,
Tobyqtyǵa habar qyl bara sala.
Bolar is bolǵan shyǵar, maldy aıama,
Ózi ońdasyn aqyryn haq taǵala.

Tobyqty, Qanjyǵaly, Básentıin,
Atyǵaı, Qaraýylmen bári jıyn.
Babań habar aıtqan soń el jıyldy,
Súıtse de sóz aıaǵy boldy qıyn.

Mámbeteı jatyp aldy yryq bermeı,
«Qalyńmal al, bit» degen sózge kónbeı.
«Qalqaman men Mamyrdy óltirmese,
Ketemiz,– dep,– babańdy tipti kórmeı».

Babań aıtty: «Óltirer jumys emes,
Taspen atyp óltirmek bul is emes.
Bireýdiń nekelisin buzbaǵan soń,
Qanyna ortaq bolý durys emes».

Kókenaı taǵy kónbeı jatyp aldy,
Bitim bolmaı neshe kún jurt sandaldy.
«Qalqaman men Mamyrdyń daýyndaı» dep,
Maqal bolyp bul elge sonan qaldy.


* * *

Bitim bolmaı sozyldy sóz aıaǵy,
Belgisiz kimniń sory, kimniń baǵy.
Bir kúni tórkinine amandasa
Mamyr keldi, taǵdyr ǵoı ol baıaǵy.

Kókenaı bitpeı júrgen sózdi uzaıtyp,
Sol kúni kelgen eken ańnan qaıtyp.
«Anaý bir top jaıaý kim?» dep surasa,
«Ol – Mamyr» dep, bir qoıshy qoıǵan aıtyp.

Estı sala sadaǵyn qolyna aldy,
«Mamyrdan aýlaq júr» dep aıǵaı saldy.
«Uıalmaı júziqaranyń júrgenin» dep,
Aıamaı dál júrekten atyp qaldy.

Búkshıip, ıman aıtyp, qany qashyp,
Qoltyǵyn qolymenen turdy basyp.
Beıshara bir-eki aýyz tilge keldi,
Ózin atqan kisimen aryzdasyp:

– Kókenaı, qarǵamaımyn, sózime baq,
İsim jón, bir qudaıǵa kóńilim haq.
Moınyńa meniń qanym halal bolsyn,
Bolma endi Qalqamannyń qanyna ortaq.

Keshikpeı men ólemin, sen tirisiń,
İs emes qudaı kesher qylǵan isiń.
Óltirtpe, tilegim sol, Qalqamandy,
Barasyń táńir aldyna, bilemisiń?

Eki qan aýyr bolar bir ózińe,
Súısinbe bul raqymsyz minezińe.
Aıyrǵan eki asyqty ońa ma eken,
Dep tursyń alǵys aıtar kim ózińe?

Tilegim keldi ornyna, armanym joq,
Artynda Qalqamannyń qalǵanym joq.
Meni sen óltirgenmen jasarmaısyń,
Súıtkenmen jas janymdy alǵanyń joq.

«Qalqaman, aman bol!» – dep kózin ashty,
«Alla» dep alaqanmen betin basty.
Qoshtasyp qasyndaǵy qatyndarǵa
Opasyz bul jalǵanǵa amandasty.


* * *

Kókenaı jıdy baryp Mámbeteıdi,
«Óltirdim tentegimdi ózim» deıdi.
Babańa kisi saldy damyl bermeı;
«Ol nege Qalqamandy óltirmeıdi?!

Jaqynym qyzymdy aldy, unamaımyn,
Qorlyqqa tartyp alǵan shydamaımyn.
Eger de Qalqamandy tiri qoısa,
El bolyp Kishikpen bas quramaımyn.

Ollahı, biz ketemiz, qazir aýyp,
Menen basqa týysqan alsyn taýyp».
Bul habar Tobyqtyǵa jetkennen soń,
Sózinen eldiń bári qyldy qaýip.

Babań aıtty: «El bitpes onymenen,
Júrelik sharıǵattyń jolymenen.
Bir erkek, bir qatynnyń qunyn alsyn,
Mámbeteı razy bolsyn sonymenen».

Kónbedi Mámbeteıler oǵan taǵy,
«Aýamyz biz bolsaq,– dep,– qor qylmaǵy.
Ánet babań ádilet qylmaǵan soń,
Kóz kórmeske jat bolyp kettik-daǵy».

Kóp bergen túkke turmaı qalyń maly,
Em bolmady jalynyp aıtqan jaly.
Tobyqty osy sózge qaq bólinip,
Bolysty Mámbeteıge Qanjyǵaly.

– Eı, Baba, táńirge aıan adal isiń,
Súıtse de el búliner bir bala úshin.
Bolǵan soń qazaq ta – jaý, qalmaq ta – jaý,
Bul eldiń obalyna qalmaımysyń?

Bolsyn da Mámbeteıdiń bir aıtqany,
«Erkek toqty – qurbandyq» degen káni.
Qalqaman Tobyqty úshin jandy qısa,
Ketpeı me shahıt bolyp onyń jany?

Sol sózge aýdaryldy jurttyń bári,
Ne qylsyn kóp nadanǵa jalǵyz kári.
«Keseli kópke bolyp júrmegeı» dep,
Babańnyń shyn keıigen shyqty zary.

Salǵan soń óńkeı nadan kóptik kúshke,
Qalypty qaıran babam qıyn iske.
«Bir Alla, ózińe aıan júregim» dep,
Baılapty óltirmekke erteń túste.

Babańnyń nur júregi boldy muzdaı,
Jazasyz jasqa eshkimniń qany qyzbaı.
Mysaly kóz aldynda turǵan joq pa,
Qoıdyńdar Abaıǵa da ne qylǵyzbaı?

Allaǵa Babań sonda syıynypty,
Aqqan ter nur júzine quıylypty.
«Qalqaman júırik atpen shaýyp ótsin,
Kókenaı sonda atsyn»,– dep buıyrypty.

Óltirse, oǵy tıse, ózi aıtqan jol,
Aman ketse, túk te joq, bitimi – sol!
Mámbeteı shýyldapty razymyz dep,
Osyǵan tamam Arǵyn basypty qol.

Kókenaı «quldyq» dedi bul bılikke,
Mámbeteı shyǵyp turdy bir bıikke.
Mingizdi Qalqamandy alyp kelip,
Deıtuǵyn «Arda kúreń» bir júırikke.

Tógildi kózden jasy kórgen jannyń,
«Sholaǵyn qaraı gór,– dep,– bu jalǵannyń».
Jıylǵan kóp qaýymǵa qarap turyp,
Qoshtasqan sózi mynaý Qalqamannyń:

– Eı, jurtym, men ólemin, sender qaldyń,
Ornyna baýyzdadyń aıtqan maldyń.
Óz baýyryn oqqa baılap óltirtti dep,
Qaldyńdar obalyna myna shaldyń.

Nazasy naqaq jastyń qate ketpes,
Deımisiń qalmaq seni tentiretpes.
Mamyrdan qalǵan jannyń keregi ne,
İsim aq, qosylarmyn, esh nárse etpes.

Belgili Mamyrdan soń kóp júrmesim,
Tuz-dámin Orta júzdiń jep júrmesim.
Jalǵyz-aq Tobyqtynyń duspandary
Rahymsyz, baýyrsyz el dep júrmesin.

Qosh, Baba, bata ber!» – dep tura keldi,
«A, qudaı, saqtaı kór...» dep bata berdi.
Jóneldi kúreń atpen syryldatyp,
Ajalǵa kópe-kórneý baılap beldi.

Kókenaı sadaq tartty dúrildetip,
Qaq jardy erdiń qasyn oǵy jetip.
Áıteýir, uly dene aman qaldy,
Oń jaqta qara sanynan ótip ketip.

Atynyń jalyn qushyp júrip ketti,
Basyna bir tóbeniń baryp jetti.
Bir jeńin kóıleginiń jyrtyp alyp,
Aýzyna jarasynyń tańý etti.

At qoıdy «a, qudaılap» kóp bozbala,
«Ajaldan qaqty ǵoı,– dep,– haq taǵala».
«Toı qylyp, at shaptyryp oınaımyz» dep,
Jabyldy «úıge júr,– dep,– bara sala».

Qalqaman aıtty: «Toqta, qurbylarym,
Joqqa esep osy kúnde meniń barym.
Aıamaı elim oqqa baılaǵan soń,
Keter me ólgenimshe oıdan zarym.

El qylyp Tobyqtyny tura almaımyn,
Eshkimmen oınap-kúlip júre almaımyn.
Ólerde aıamady, qaıda aıaıdy,
Senderge endi moıyn bura almaımyn».

Sony aıtyp qamshy basty kúreń atqa,
Qýsa da jetkizbepti jamaǵatqa.
Uly júz Edilbaıda naǵashysy,
Jóneldi soǵan qaraı – Buhar jaqqa.

Qalqaman sol ketkennen ketip qaldy,
Halqyna Ánet babań habar saldy.
Jaz shyǵa «Qalqamandy izdeımiz» dep,
Tobyqty at jaratyp daıyndaldy.


* * *

Myń jeti júz jıyrma úshinshi jyl,
Qazaq, qalmaq atysqan, muny da bil.
Qalmaqtyń bastaýshysy – Sýan Raptan,
Ózi batyr, soǵysqa tym aılashyl.

Shep quryp soǵysypty qazaq, qalmaq,
Qorqaqqa ońaı emes shepke barmaq.
Babańnyń bes balasy sadaqqa ushyp,
Bul soǵysta qazaqqa tústi salmaq.

Qazaqty ol urysta qalmaq aldy,
Úsh eseniń ekeýin qyryp saldy.
Jeńilgen soń tura almaı Syr boıynda,
Arqaǵa qazaq aýyp ketip qaldy.

Osy jol – bar qazaqqa belgili jol,
«Aqtaban shubyryndy» degeniń sol.
Jaıaý júrip tabany appaq bolyp,
Qorlyq kórip qazaqtyń shubyrǵany ol.

Sol sebepten Qalqaman qaldy izdelmeı,
«İzdemeıin» degen joq, shama kelmeı.
Ol túgil Ánet babań kóshke ere almaı,
Tirideı dóń basynda qalǵan ólmeı.

Tuqym bar Qalqamannan osy kúnde,
Shyn bolsa, Uly júzdiń júr ishinde.
Ózderi Edilbaımyz dese kerek,
Bilmeıdi keıingisi bizdi múlde.

Bar bolsa Qalqamannyń násilderi,
Oqyǵan osy óleńdi talapty eri.
Osynda kep, týysqan – Oljaı, Bákeń,
Semeıpalat oblysy – turǵan jeri.

Han Shyńǵys degen taýda turmyz biz de,
Eger de izdeseńder, sonan izde.
Tobyqtyda Qunanbaı qajy dese,
Basty kisi biledi Orta júzde.

1 - Erkekshora — erkek balasha kıingen qyz (avtor)
2 - Bastan — áke-sheshesi úıde joqta qyz-bozbala mal soıyp, qurbylaryn jıyp oınaıdy (avtor)

---