Naýryz meıramynyń tarıhı túp - tamyryna úńilsek...
Naýryz meıramynyń tarıhı túp - tamyryna úńilsek...
Halqymyzdyń ejelden jelisi úzilmeı jetken kóne salt - dástúrleri men ádet - ǵuryptary rýhanı, mádenı jáne adamgershilik dúnıemizdegi qymbat qazynalarymyzdyń biri. Adamzat balasynyń ózin qorshaǵan ortamen qarym - qatynasy negizinde týyndaǵan halyqtyq salt - dástúrler, dinı ádet - ǵuryptar, maýsymdyq halyqtyq merekeler jáne otbasylyq toı – tomalaqtar dep úsh topqa bólinedi. Dinı ádet - ǵuryptarǵa óte erteden qalyptasqan túrli yrym - syrym, nanym - senimdermen birge zoroastrızm, býdda, shaman, ıslam dinderinen engen rásimder jatady. Al maýsymdyq merekelerge jalpyhalyqtyq toılar - jyl basy toıy - Naýryz, jaz toıy - Qymyzmuryndyq, kúz meıramy - Mızam (shopandar toıy men sabantoı), qys toıy - Soǵym enedi.
Adam balasy shyr etip jerge túskennen bastap qartaıyp dúnıeden ótkenge deıingi ómiri únemi san ǵasyrlyq nanym - senimi, tanym – túsinigi, qoǵamdyq damý barysyndaǵy izdenisteri jınaqtalǵan salt - dástúrler aıasynda bolady.
«Halqym qandaı deseń, saltymnan synap bil» demekshi, salt - dástúrlerden ulttyń minez – qulqy, úlgi - ónegesi, zeıin - zerdesi, danalyǵy men daralyǵy, sheshendigi men tapqyrlyǵy, aqyl - oıy, sondaı - aq, jaratýshy men jaratylysqa, ózin qorshaǵan jandy, jansyz álemge degen moraldyq, tanymdyq, etıkalyq kózqarastary kórinedi, ıaǵnı, salt - dástúr degenimiz - halyqtyń rýhanı ózegi, mádenıetiniń dińgegi, tiliniń tiregi bolyp sanalady.
Naýryz - óte kóneden kele jatqan meıram. Kúni búginge deıin jer sharyndaǵy kóptegen halyqtardyń dástúrli meıramyna aınalyp otyrǵan bul merekeniń qashannan beri toılanyp kele jatqanyn dóp basyp aıtý qıyn.
Kóshpelilerdiń baıyrǵy astronomıalyq túsinigi boıynsha, árbir jyl alty aı jaz («ıas») ben alty aı qysqa («qysh») bólingen. Tilimizdegi «alty aı jaz boıy», « ala jazdaı», «alty aı qys boıy», «ala qystaı» sekildi sóz oralymdaryn osy bir túsiniktiń jańǵyryǵy desek bolady. Jaz aılarynda dúnıe keńip, sharýadan moıyn bosap, jer betin qýanysh, shattyq jaılaıtyndyqtan - «jaǵymdy», al qys aılarynda sýyq, ashtyq, jut bolatyndyqtan «jaǵymsyz» sanalǵan. Áýelgi adamdardyń jaqsylyq pen jamandyqqa jan bitirip, olardy adam beınesinde aıtystyryp, kúrestirgeni týraly qyzyqty málimetter kóne jazbalarda saqtalǵan. Máselen, bizdiń jyl sanaýymyzdan buryn dúnıege kelgen qasıetti «Avesta» kitabynda, Hİ ǵasyrdaǵy túrki tilderiniń ensıklopedıasy - «Dıýanı luǵat – at - túrk» sózdiginde, sondaı - aq qazaq halqynyń qıal - ǵajaıyp ertegilerinde osyndaı uqsas sújetter qaıtalanyp otyrady. Soǵdylyqtar jaqsylyqqa «Ahýromazda», jamandyqqa «Ahırman» dep at qoısa, burynǵy qazaqtar jaqsylyqty «Kıe», jamandyqty «Kesir», qysty «Zymystan», jazdy «Tabysqan» dep ataǵan. Qazaqtar bir jyldy árqaısysy otyz kúnnen turatyn on eki aıǵa bólgen. Jyl sońyndaǵy sanatqa kirmeı qalǵan 5(6) kún - «bes qonaq» dep atalady. Buny farsylar «fendjı», sotıstik kúntizbede «epagomenaı» (sholaq aı) deıdi. Ejelgi senim boıynsha jaqsylyq pen jamandyqtyń jan alyp, jan berisip ómir úshin kúresýi sanatqa kirmeı qalǵan osy ýaqyt aralyǵyna sáıkes keledi. Osy bir «jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler, óliniń ári tartar, tiriniń beri tartar» qıyn, qystalań kezderi halyq tilinde «óliara» dep atalady. Qazaqtar osy bir 5 (6) kúndi ótkizip jibermeı jolaýshy shyqpaıdy, qonys aýdarmaıdy, jıyn - toı jasamaıdy, mal soıyp, qonaq shaqyrmaıdy. Aqsaqaldar óliarada «apyr - aı, qaıter eken» dep aýyl ıtterin de úrgizbegen.
Qys pen jazdyń halyq sanasyndaǵy osy bir kórinisi keıbir ǵalymdardyń Naýryz meıramynyń shyǵý tegin dýalısik túsinikten izdep, Jaqsylyq pen Jamandyqtyń, Qys pen Jazdyń, Sýyq pen Jylynyń, Qaıyrymdylyq pen Qatygezdiktiń kúresinen týǵan degen oı qorytyndylaýyna sebep boldy. Alaıda, «Eki jarty - bir bútin», «birlik bolmaı, tirlik bolmas», «tirshilik kózi - birlikte» degen halyq danalyǵyna úńilsek, ata - babalarymyzdyń jaratylys jaıyndaǵy túsinigi basqasha bolǵandyǵyn baıqaımyz. Birinsiz biri bolmaıtyn, únemi birin ekinshisi almastyryp otyratyn tirshiliktiń quralym bólshekteriniń úılesimdi birliginen bir tutas jaratylys, tirshilik týsa kerek. Kóshpeliler jyl basyn Naýryzdan bastaıdy.
№159 gımnazıanyń
tarıh jáne quqyq pánderiniń muǵalimi
Asanbekova G. S.
Naýryz meıramynyń tarıhı túp - tamyryna úńilsek... júkteý
Halqymyzdyń ejelden jelisi úzilmeı jetken kóne salt - dástúrleri men ádet - ǵuryptary rýhanı, mádenı jáne adamgershilik dúnıemizdegi qymbat qazynalarymyzdyń biri. Adamzat balasynyń ózin qorshaǵan ortamen qarym - qatynasy negizinde týyndaǵan halyqtyq salt - dástúrler, dinı ádet - ǵuryptar, maýsymdyq halyqtyq merekeler jáne otbasylyq toı – tomalaqtar dep úsh topqa bólinedi. Dinı ádet - ǵuryptarǵa óte erteden qalyptasqan túrli yrym - syrym, nanym - senimdermen birge zoroastrızm, býdda, shaman, ıslam dinderinen engen rásimder jatady. Al maýsymdyq merekelerge jalpyhalyqtyq toılar - jyl basy toıy - Naýryz, jaz toıy - Qymyzmuryndyq, kúz meıramy - Mızam (shopandar toıy men sabantoı), qys toıy - Soǵym enedi.
Adam balasy shyr etip jerge túskennen bastap qartaıyp dúnıeden ótkenge deıingi ómiri únemi san ǵasyrlyq nanym - senimi, tanym – túsinigi, qoǵamdyq damý barysyndaǵy izdenisteri jınaqtalǵan salt - dástúrler aıasynda bolady.
«Halqym qandaı deseń, saltymnan synap bil» demekshi, salt - dástúrlerden ulttyń minez – qulqy, úlgi - ónegesi, zeıin - zerdesi, danalyǵy men daralyǵy, sheshendigi men tapqyrlyǵy, aqyl - oıy, sondaı - aq, jaratýshy men jaratylysqa, ózin qorshaǵan jandy, jansyz álemge degen moraldyq, tanymdyq, etıkalyq kózqarastary kórinedi, ıaǵnı, salt - dástúr degenimiz - halyqtyń rýhanı ózegi, mádenıetiniń dińgegi, tiliniń tiregi bolyp sanalady.
Naýryz - óte kóneden kele jatqan meıram. Kúni búginge deıin jer sharyndaǵy kóptegen halyqtardyń dástúrli meıramyna aınalyp otyrǵan bul merekeniń qashannan beri toılanyp kele jatqanyn dóp basyp aıtý qıyn.
Kóshpelilerdiń baıyrǵy astronomıalyq túsinigi boıynsha, árbir jyl alty aı jaz («ıas») ben alty aı qysqa («qysh») bólingen. Tilimizdegi «alty aı jaz boıy», « ala jazdaı», «alty aı qys boıy», «ala qystaı» sekildi sóz oralymdaryn osy bir túsiniktiń jańǵyryǵy desek bolady. Jaz aılarynda dúnıe keńip, sharýadan moıyn bosap, jer betin qýanysh, shattyq jaılaıtyndyqtan - «jaǵymdy», al qys aılarynda sýyq, ashtyq, jut bolatyndyqtan «jaǵymsyz» sanalǵan. Áýelgi adamdardyń jaqsylyq pen jamandyqqa jan bitirip, olardy adam beınesinde aıtystyryp, kúrestirgeni týraly qyzyqty málimetter kóne jazbalarda saqtalǵan. Máselen, bizdiń jyl sanaýymyzdan buryn dúnıege kelgen qasıetti «Avesta» kitabynda, Hİ ǵasyrdaǵy túrki tilderiniń ensıklopedıasy - «Dıýanı luǵat – at - túrk» sózdiginde, sondaı - aq qazaq halqynyń qıal - ǵajaıyp ertegilerinde osyndaı uqsas sújetter qaıtalanyp otyrady. Soǵdylyqtar jaqsylyqqa «Ahýromazda», jamandyqqa «Ahırman» dep at qoısa, burynǵy qazaqtar jaqsylyqty «Kıe», jamandyqty «Kesir», qysty «Zymystan», jazdy «Tabysqan» dep ataǵan. Qazaqtar bir jyldy árqaısysy otyz kúnnen turatyn on eki aıǵa bólgen. Jyl sońyndaǵy sanatqa kirmeı qalǵan 5(6) kún - «bes qonaq» dep atalady. Buny farsylar «fendjı», sotıstik kúntizbede «epagomenaı» (sholaq aı) deıdi. Ejelgi senim boıynsha jaqsylyq pen jamandyqtyń jan alyp, jan berisip ómir úshin kúresýi sanatqa kirmeı qalǵan osy ýaqyt aralyǵyna sáıkes keledi. Osy bir «jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler, óliniń ári tartar, tiriniń beri tartar» qıyn, qystalań kezderi halyq tilinde «óliara» dep atalady. Qazaqtar osy bir 5 (6) kúndi ótkizip jibermeı jolaýshy shyqpaıdy, qonys aýdarmaıdy, jıyn - toı jasamaıdy, mal soıyp, qonaq shaqyrmaıdy. Aqsaqaldar óliarada «apyr - aı, qaıter eken» dep aýyl ıtterin de úrgizbegen.
Qys pen jazdyń halyq sanasyndaǵy osy bir kórinisi keıbir ǵalymdardyń Naýryz meıramynyń shyǵý tegin dýalısik túsinikten izdep, Jaqsylyq pen Jamandyqtyń, Qys pen Jazdyń, Sýyq pen Jylynyń, Qaıyrymdylyq pen Qatygezdiktiń kúresinen týǵan degen oı qorytyndylaýyna sebep boldy. Alaıda, «Eki jarty - bir bútin», «birlik bolmaı, tirlik bolmas», «tirshilik kózi - birlikte» degen halyq danalyǵyna úńilsek, ata - babalarymyzdyń jaratylys jaıyndaǵy túsinigi basqasha bolǵandyǵyn baıqaımyz. Birinsiz biri bolmaıtyn, únemi birin ekinshisi almastyryp otyratyn tirshiliktiń quralym bólshekteriniń úılesimdi birliginen bir tutas jaratylys, tirshilik týsa kerek. Kóshpeliler jyl basyn Naýryzdan bastaıdy.
№159 gımnazıanyń
tarıh jáne quqyq pánderiniń muǵalimi
Asanbekova G. S.
Naýryz meıramynyń tarıhı túp - tamyryna úńilsek... júkteý
You Might Also Like
-
Tústerdiń sımvolıkasy ejelgi tarıhqa ıe. Astrologıada spektraldyq 7 tús beretin Kún sáýleleri 7 negizgi planetalarǵa sáıkestendiriledi: qyzyl – Marstyń túsi, kók – Venera túsi, sary – Merkýrıı túsi...
