InfoHub Logo

Naımandar, kereıitter, jalaıyrlar
Konspekt
Naıman, kereıit, jalaıyr taıpalarynyń negizgi mekendegen jeri – Monǵolıanyń orta jáne batys aýdandary. 10 ǵasyrdan bastap bul taıpalar Qazaqstan óńirin qonystana bastady. Naıman memleketiniń aty shyǵa bastaǵan kez – 12 ǵasyrdyń ekinshi jartysy. Ortalyǵy – Balyqty qalasy. Inanch - bilge hannyń bilimdiliginiń arqasynda naımandar qaraqytaılardyń ústemdiginen qutylǵan. Ol naımandar odaǵynyń basyn qosyp, memleketti kúsheıtti. Buıryq pen Daıan handar tusynda memleket ekige bólindi. Shyńǵysqanǵa qarsy qyrǵyz, merkit, naıman taıpalary birigip, 1201 jyly quryltaıǵa jınalady. Soǵaq sýaty degen jerde odaqtastar Shyńǵys pen Van handardyń áskerimen soǵysyp, oısyraı jeńiledi. Altaıdyń ońtústigine jyljyǵan Buıryq handy Shyńǵysqan áskeri qolǵa túsirip, jazalaıdy. Al 1204 jyly Shyńǵysqan Daıan hanǵa qarsy joryqqa shyǵyp, ony birjola jeńedi. Daıan hannyń balasy Kúshlik Jetisýǵa qashyp ketedi.
Kereıit taıpalary Orhon, Kerýlen, Selengi, Argýn ózenderiniń boıynda turǵan. Ortalyǵy – Bıtóbe. Kereıit memleketi 10 - 12 ǵasyr aralyǵynda, Markýs pen balasy Qurshaquz handar tusynda sharyqtaǵan. 1202 jyly kereıitterdiń hany Tory men Shyńǵysqan ózara jaýlasyp, Shyńǵysqan kereıitterdi basyp alady. Kereıitterdiń bir bóligi Qazaqstannyń shyǵysyna kelip ornalasady. Tarıhshy Rashıd ad - Dın kereıitter týraly: “Monǵol jerindegi 9 - 13 ǵasyrlarda ómir súrgen kereıler – kúshti damyǵan el…Olar tek Shyńǵysqan áskerinen álsiredi. Olardyń mádenıeti óte joǵary bolyp, kóne túrik jazýlaryn paıdalanǵan” dep jazdy. Monǵol memleketinde hatshylar kereıitterden bolǵan.
Jalaıyrlar monǵol jerindegi Selengi, Hılok ózenderi jáne Orhon ózeniniń joǵarǵy aǵysynda, Qaraqorym taýly qyrattarynda ómir súrgen. Shyńǵysqannyń jalaıyr taıpasynyń ishindegi eń jaqyn adamy ataqty aqyn, sheshen, batyr Muqylaı bolǵan. Shyńǵysqan ózine kórsetken adal qyzmeti úshin oǵan ataq berip, sol qanatynyń túmenin basqartqan. Jalaıyr Jamuqa Shyńǵysqannyń birde andasy – serttesken eń jaqyn dosy retinde, al birde onyń jansyzy esebinde, birde qas jaýy retinde kórsetiledi.
Naıman, kereıit, jalaıyr taıpalaryndaǵy basqarý ulystyq júıemen júrgizildi. Naıman, kereıit, jalaıyr taıpalarynda maldyń basty túri jylqy men qoı bolǵan. Al kereıitterde jylqy ósirý basym boldy.

Konspekt suraqtar
1. Naıman, kereıit, jalaıyrlardyń kórshiles taıpalary:
2. Kereıitterde san jaǵynan basym bolǵan mal túri:
3. Naıman, kereıit, jalaıyrlarda ulystardyń ishki isterin júrgizýshi:
4. Jalaıyr taıpasynyń bólikteri:
5. Naıman, kereıit, jalaıyr taıpalaryndaǵy basqarý júıesi:
6. 1201 jyly ózin gýrhan etip jarıalaǵan jalaıyr taıpasynyń ókili:
7. Jalaıyrlar týraly derek qaldyrǵan Ábilǵazy hannyń eńbegi:
8. Jalaıyrdan shyqqan ataqty aqyn, sheshen, ári batyr:
9. Jalaıyr taıpalary týraly málimet qaldyrǵan derekter:
10. “Kereıitter mádenıeti óte joǵary bolǵan…” dep jazǵan tarıhshy:
11. Shyńǵysqannyń kereıitterdi basyp alǵan jyly:
12. Kereıit memleketiniń ekige bólingen kezi:
13. Kereıit memleketiniń sharyqtaý kezi:
14. Kereıitter jaqsy qarym - qatynasta bolǵan handyq:
15. Kereıit handyǵynyń quramyndaǵy aımaq sany:
16. Kereıit taıpalarynyń qonystanǵan aýmaǵy:
17. Shyńǵysqan áskerinen Kúshlik hannyń qashqan aımaǵy:
18. Qyrǵyz, merkit, naıman taıpalarynyń birikken quryltaıy shaqyrylǵan jyl:
19. Naımandarǵa qarsy birigip, shabýyldaǵan elder:
20. Naımandardy qaraqytaılardyń ústemdiginen qutqarǵan han:
21. Naıman memleketiniń ortalyǵy:
22. Orhon ózeni men Altaı taýynyń aralyǵynda ómir súrgen taıpa birlestigi:
23. Naıman, kereıit, jalaıyr taıpalarynyń Qazaqstan óńirin qonystana bastaǵan kezi:
Taqyryptyń testi