InfoHub Logo

Sákenniń óleńderin ózim óleńge talpynǵaly oqyp kelemin. Aqynnyń ózindik qoltańbasyn (top ishinen) atyn aıtpaı-aq tanımyn desem — artyq aıtqanym emes.

Aqyndyq daryndy tabıǵat — ana ǵana tolǵatyp týady deıdi. Bul buljymas shyndyq dep qabyldasaq, kimniń "qandaı aqyn" ekenin kókirek kózi bar jyrqumar oqyrmannyń ishi biledi... Sol oqyrmannyń,'Jalpynyń kózqarasymen ólshenbeı-aq (ol ártúrli) naǵyz aqyn ózgege jaltaqtamaı-aq, óz baǵasyn ózi biledi. Bilgen soń da ózgeniń aldyna túseıin dep arzan "esepke" qurylǵan danq mansapqa jeteıin dep jantalasyp júgirmeıdi. Óıtkeni ondaı qylyq oǵan jat. Sáken degen atyna sáıkes aqyn óleńderinen ómirdegi sulýlyqty, arlylyqty jáne jan tazalyǵyn adamdar boıynan kórip, seziný úshin kúresedi.

Zamandastar men qalamdastar Kúres aldymen aqyn júreginen bastalady... "Men bir jumbaq adammen ony da oıla", — dep uly Abaı aıtpaqshy, árbir aqyn ózinshe jumbaq dúnıe. Ózinshe keńistik. Onyń jumbaǵy da, qıal-oı keńistigi de, syrlary da jan dúnıesin tolqytyp, jaryp shyqqan jyrlarynyń ár jolynda jasyrynyp jatady. Ol jyrdy oqyp nár alý úshin de ishki daıyndyq, kókirek kózi kerek. Eshkimge eliktep, solyqtamaı "qursaqtaǵy tulpar bolar qulyndaı" typyrlatyp, bulqyntyp, tynyshtyq bermeı turatyn bir sıqyrly kúsh bar. Ol tabıǵı daryn talant qýaty bolar. Sol alpysynshy jyldardyń basynda biz Qasym, Syrbaı, Ǵafý, Toqash, İztaı, Jumeken, Muqaǵalı, Ádilbek, Tumanbaı, Saǵılardyń óleńderin qolymyzdan tastamaı, oqyp qyzyǵyp óstik. Ózimniń aýyldasym Qudash aǵanyń yqpaly bir bólek men úshin... Aqyn Sákenniń de qolyna kıeli qanatty qalam alyp "sóz dertimenen" arpalysqanyna qyryq jyl. Qyryq jyl boıy ózine tán ashyq daýsynan bir aınymaı, el-jurtymen syrlasyp keledi. El syryn, el munyń óz syryna aınaldyryp, áleýmettik deńgeıge kóterilgen kezeńine kezdesedi. Qusaıyn ákeniń tárbıe, tálimi me, kim bilsin, Sákenniń ózine sózi saı er adamǵa laıyq aıshyqty azamattyq únimen irilikti sezdirip aıtpaıtyn, aıtsa qaıtpaıtyn bir sózdilikti, týǵan elge degen adal mahabbatty talmaı jyrlap keledi.

Burylyp bulaqqa da myna jáýdir,
Sóz emes jutqanyń da, shydamaý bul.
Qalyqtap.
Qarlyǵashtaı ushqyń kelip
Bárin de qushqyń kelip turady-aý bir, —

deıdi "Saǵynysh" atty bir óleńinde. Asyly Sáken aǵanyń qaı eleńin oqysam da ulttyq úlgidegi qarapaıym túsinikti, sazdy, sulý bolyp Alakóldiń tolqynyndaı órilip aǵyp, ishi-syrty elde jeke bir óleńiniń aınalasynda aıtys, taldaý jasap, neshe túrli sheberliktiń sóz ustahanasynan ulaǵatty oı órbitip, estetıkalyq dástúrli talǵam-tanymyn keńeıtip adam janyn tolyqtyryp otyrady. Bizde bir óleń túgili bir kitabynyń, tipti búkil shyǵarmashylyq eńbeginiń eleýsiz qalyp mynaý qas qaǵym ótpeli jaryq dúnıeden óz baǵasyn ala almaı "taýy tasqa shaǵylyp", ádiletsiz qoǵamynan "ala qoıdy bóle qyryqqan adamnan" túńilip ótetin talanttar az emes... Aqyn Sáken Imanasov ondaı topqa qosylmaıdy. Kezinde óz baǵasyn alyp, lebiz-qoshemetke bóleńdi. Onyń belgisi halyqaralyq "Alash" atyndaǵy syılyq alǵanyn aıtpaǵanda, halyq qalaýlysy atanyp, Joǵarǵy keńeske depýtat ta boldy bir kezde. Osynaý ómir — óleń ólkesinde ashyny da, tátini de tatyp kórgen. Onyń bárin ózi emes óleńdegi ómir joldarynan oqyp bildim. Sáken negizinen lırık aqyn, onyń Otan, týǵan jer, dúnıe, ómir, adamdar qurǵan qoǵamdaǵy qarym-qatynas, ondaǵy keıbir jaǵymsyz kóleńkeli jaǵdaılar "janyn syzdatyp" ashynýdan yzaly kóńilden otty óleń bolyp shyǵady.

Aqyndy barlyq nárse mazalaǵan tolǵanys-tebirenisteriniń ózi jan-júrek, mı qazanynan qaınap shyǵyp, óńdelip aq qaǵazǵa oıly da ótkir, salıqaly da móldir jyr marjany bop súzilip túziledi. Aqyn ádebıetke alpysynshy jyldardyń basynda "Jas qanat" atty bir top aqyndardyń óleńderinen quralǵan kitap arqyly esik ashty. Sol kezde-aq óz ereksheligimen kózge túsip, kóńilderge uıa salǵan daryndy qalamger. Sodan beri "Týǵan aýyl", "Aq aıdyn", "Aq darıǵa", "Jaıdarman", "Ǵashyq dúnıe", "Jyr dáýren", "Ǵashyqpyn saǵan", "Altyn aımaq", Bel-beles", "Adyrna", "Jebe", t. b. kitaptary jyr qumar jurttyń jan azyǵyna aınaldy. Sáken — minezdi aqyn, sony myna bir óleń joly da dáleldegendeı;

Syrtqary sál yǵysyp, alys turyp,
Ózimdi ózgelermen salystyryp,
Qaraımyn bóten kózben óz isime.
Úńilip sýretshideı sóz ishine, —

deıdi.

Sarbaz parasatty ishki irilik, tákapparlyǵyn degdarlyqpen saqtaýy áke qany, álde qany, álde ana sútinen bolar "Toı dese qý bas domalaıdy" dep úlkendi-kishili "músháıra" jyr jarystaryn qyzyqtaı taıly-taıaǵymyzben alaókpe bolyp shapqylap júrgende, kúsh-qýat, daryny eshkimnen kem soqpasa da, báıgege qatysyp syı-taralǵyǵa qyzyqqysh "balalyq" kóńilden ótip, aǵalyqqa jetken talǵamshyl da tekti barys minezdi aqyn ekenin onyń "Belbeles" betterin paraqtap. "Adyrnasyn" qaıta aýdaryp oqyǵanda kózim jetti. Juldyzshylardyń aıtýynsha, árbir adam óz týǵan jylynyń "ataýyna" tartyp týady eken. Demek barys jyly týǵandar orasan kúsh ıesi. Óıtkeni ol usaq-túıekke usaq tirshiliktiń tabıǵatyna talasyp aýzyn bylǵaǵysy kelmeıtin tektiligin tanımyz.

Aqyn Sákendi adamdyq turǵyda elestetsem de ómirdegi salmaǵy artyp, týǵan jer elge degen saǵynyshymdy oıatyp ótken bir sátterdi eske aldyrady. Osydan tórt jyldaı buryn jaz aıynda Taldyqorǵan, Aqsý aımaǵy meni oqyrman jurtpen kezdesýge shaqyryp arnaıy Lázzat Súleımenova degen qyzdy oblystyq jastar komıtetinen jiberipti. Oıda joqta shoshaıyp jalǵyz barýdy jón kórmeı, Qastek aǵaǵa habarlassam, "Ol kisi syrqattanyp júr", — degen soń birden Sáken aǵanyń úıine bardyq. Sóıtsek, úıinde jeńeshemiz de, ózi joq bolyp shyqty. Bir er balasy sháı qamdap, "Qazir ákem kelip qalar, kúte turyńyzdar", — dep sypaıy til qatqan soń asyqsaq ta, kóńilimiz ornyǵyp kútip otyr ek, jarq etip ózi de keldi.

Mán-jaıdy únsiz uqqan soń buldanbaı "Jaraıdy, kettik", — dedi. Sondaǵy tolqyp qýanǵanym áli esimde Ózimmen birge jáne sazger, ánshi qyzym Lázzatty ertip alǵanmyn. Lázzattyń qolyna Sáken aǵanyń "Adyrna" atty jańa jyr kitabyn "oqy" dep bergenmin. Jol ústinde yńyldap otyryp bir óleńine án shyǵaryp úlgeripti. Sol oınaqy óleńge týǵan jańa ándi kezdesýlerde qyzymnyń ózi syrnaımen aıtyp júrdi. Jurt qatty rıza bolyp, G. Táńirbergenqyzy Lázzattyń moınyna altyn alqasyn saldy.

Sákendeı úlken aqynnyń minezin, kisilik keskin-kelbetin sol bir aptadaı saparda tanyp qaıttym.

Onyń aýdan basshylarynyń jáne oqyrman jurtshylyqtyń aldyndaǵy bet-bedelin, depýtat aqyn retinde de qadirli ekenin kórdim. Qandaı ortada da ózin salmaqty, sabyrly ustaýy árbir kezdesý keshiniń sahnalarynda pikir-lebizin aıtyp, kótermelep kóńilimdi ósirip, demep, týǵan elimmen, týǵan jurtymmen kezdesýimdi júrgizip, kishilikpen kisilik tanytty. "Ulyq bolsań kishik bol" — degen mátel syryn sonda uqtym. Basqa bireý bolsa "men de myqty aqynmyn" dep kezek bermeı óleńderin oqyp kóleńkesinde qaldyryp turyp alar edi ǵoı. Joq. Sáken ondaı emes, jurt kózine ózin tipti arqaly aqyn retinde kórsetkisi kelmeı, syrbaz da syrly qupıa qalpynan bir aýmady.

Týǵan jermen bir edi bar tynysym,
Bar tynysym, bazarly alqynysym.
Unasam da elime, jylasam da
Qulasam da —

Barlyǵy halqym úshin, — deýge qaqysy bar áleýmettik oı aıtatyn azamat aqyn Sákenniń jan-júrek, kóńil kúıiniń sýretin árbir óleńinen kórgendeı kúı keship, syr sandyǵyn aqtaryp, shyndyqtyń shuǵylaly shýaǵyna shomylamyz. Aqyn qańdaı taqyrypty jyrlasa da, sol aıshyqty ashyq úndesken boıaýynan aınymaıdy. "Bel-beleske" shyǵyp, "Adyrnasyn" ala ógizdeı móńiretip, mergendikpen sóz jebelerin kózdegen nysanasyna dál tıgizip atatyny aıdaı anyq. Alpystyń asqar shynyna aspandaǵy qyrandaı ushyp, taýdaǵy barystaı qarǵyp atylyp alqynbaı jetti.

Aqyn rýhy bıik. Sodan da aqyn janyn eshkim de, eshteńe de jasyta almaıdy! Óıtkeni ol er adam. Er adamdar elge qorǵan, olar jylamaıdy, jylaǵandy jubatý úshin jaralǵan. Keshegi ańyz jelisindegi batyrlarǵa uqsaýymen erekshelenedi. "Aqyn-jazýshylar bir-birin jek kóredi" degen bir jas jazýshy pikirine qosylmaımyn. Oǵan Muqaǵalı aǵa "Aqyndar týǵan shyǵar bir anadan" dep jaýap berer edi. Aqyndar bir-birin kúnde kórip birge júrmese de, jan sezim tartylysy arqyly týysyp, bir-birin saǵynyp, oılap, tún kógine juldyzdy sáýle shashqandaı marjan jyrlary arqyly syrlasady emes pe? Qarańǵy oıǵa syńǵyrlaǵan sáýleli kúlki sepken jas arýdaı qylyqtanǵan aqyn armany sheksiz keńistikpen kóterilip ádiptelgendeı, ádemi ándeı áser syılaıdy. Ol sonysymen de qudiretti...

1938 jyly qýǵynǵa ushyrap, naqaqtan mert bolyp ketken qazaqtyń uly arystary Sáken, Beıimbet, İlıastardyń izin óshirmeý úshin ómirge "men keldim" dep ińgálap turǵandardyń biri bireý bolsa da, ulttyq óner shańyraǵynyń ýyǵy men tireýine uqsaıdy. Aqyn aǵa óleń-dastan jazýmenen birge kórkem aýdarmamen de aınalysqanyn bilemiz. Ol orys aqyndary A Blok, A Kolsov, V Maıakovskııdiń jáne basqa da aqyn-jazýshylardyń eńbekterin ózimizdiń ana tilimizde sheberlikpen sóılete bildi. Sondaı-aq S. Imanasov 1959 jyldan bastap ártúrli baspasóz salasynda qyzmet etti. "Jas alash" ("Lenınshil jas"), "Jetisý" jáne Jazýshylar odaǵynda, Halyqaralyq qazaq qaýymdastyǵynda, qazir "Jazýshy" baspasynda bas sarashy bolyp eńbek etip júr. Meniń esime bir óńirden túlep ushqan Sáken aǵanyń zamandastary Ádilbek, Qudashtar da túsip otyr. Olar elý men alpysyn kózi tiri kezinde toılap, qýana almaı ketti-aý. Ár adamnyń taǵdyry ártúrli, peshenege ne jazyldy sol. Eshkim ómirdi belgili bir ýaqytqa eshkimnen satyp almaıdy. Sáken aǵanyń baqyttylyǵy sol — jalǵansyz shyndyqtyń betine týra qarap, pendelikten bıik perishte kóńildiń tazalyǵymen ómir súrýinde. Sol ómirdi óleńmenen órnektep, ózgelerge de áserli qýanysh syılaýyńda. Óleń onyń máńgilik qastyǵy, kógildir kóktemi. Ot týraly ózi de:

Ólmes edim — Tas tóbemnen jaı ursa,
Kókter edim kóktemdegi qaıynsha.
Birjolata óletin-aq shyǵarmyn.
Meni bireý óleńimnen aıyrsa!" —

dep aǵynan aqtaryla túıindepti. Barys jyly týǵan aqyn aǵany jylqy jyly týǵan qaryndasy qýyp kele jatqandaı. Alpystyń asqar shyńy bizge de alys emes sıaqty-aý. Sol alpystyń asqar shyńyna qyran qustaı samǵap shyqqan. Alashtyń arqaly aqyny atanǵan Sáken aǵaıǵa arnaǵan óleńimmen maqalamdy qorytyndylaǵym keledi:

Kózimnen japyraqqa jas tamǵanda,
"Bala" bop danalyqtan jasqanǵanda.
Oıyma Sáken aǵa oralǵansyń,
Týǵan jer Aqsýymdy eske alǵanda.
Aınalyp saǵynyshyń dastandarǵa,
Aıbarly aǵalardy eske alǵanda.
Sen shyqtyń sahnaǵa, aqyn aǵa
Tóbemnen qarap turǵan aspan barda.
Keýdeme qalqan bolar arman aǵa.
İz salyp saǵynyshyn sary dalaǵa.
Óleńniń adyrnasyn ańyratqan,
Júregi júginedi arǵa ǵana.
Syrlasyp qalamen de, dalamen de,
Attaǵan myna belden, ana belge.
Shaqyrsa jastyq shaqtyń shaǵalasy
"Baram" dep, barmaı qalma Alakólge.
Degen ol: "kelmeı qalsa alańdaımyn"
Shyqsa eken qara bultqa qamalmaı —
Kún. Búgingi batyr aqyn aqbozaty —
Balasy "Qarakereı Qabanbaıdyń!"
Tiri júr rýhqa aınalyp ulyń búgin,
(Óshirer azamattyq únińdi kim?!)
Jaraldyń Alakóldiń tolqynynan
Jyryna ap Seıfýllınniń sulýlyǵyn...
Túspeıdi tóbelerge kóz qıyǵyń,
Ustatpaı qaıda qashar jezkıigiń.
Eshkimniń orynyna talastyrmaı,
Kútip tur alatuǵyn óz bıigin.
Jas arý... kúlkisimen emdelesiń,
Emdelip, jol ústinde sen kelesiń,
Keshegi "Aq darıǵa", "Ǵashyq dúnıe"
Qol bulǵar qyzǵaldaqty "Bel-belesiń".
Talyqsyp tań aldynda tús kóresiń,
Túsinde ǵaryshqa bir tústenesiń.
Bolsań da jerde tulpar, kókte suńqar,
Tósinde týǵan jerdiń "kishkenesiń".
Talpynǵan sulýlyqqa syrshyl ulan,
Tamshynyń syr tyńdaǵan tyrsylynan.
Keýdeńde tolqyp soqqan júregiń bar,
Jaralǵan Jetisýdyń bir sýynan.
Batyrsyń... almasań da batyr atyn,
Shabytyn naızaǵaıly shaqyratyn.
Týǵan ul týǵan elden barys jyly
Barystaı mineziń bar atylatyn,
Taǵdyrǵa ıilmeıtin batyr aqyn!

"Almaty aqshamy"gazeti, 27 mamyr, 1998 jyl

---