InfoHub Logo

Esse

Alpysynshy jyldardyń aqyndyq mektebinen shubyryp shyqqan úlken shoǵyr alǵa qaraı uzaǵan saıyn jol boıy shashyraı-shashyraı kelip, aqyrynda at tóbelindeı ǵana bolyp qaldy. Baıaǵy albyrt shaǵynda birde ilgeri ozyp, birde keıin tartyp, birde múlde kórinbeı de ketetin Sáken Imanasov bul kúnde baısal tartyp, osy shaǵyn toptyń bel ortasyna birjola turaqtaǵan syńaıly. Bir topyraqtan jaralyp, bir torqada aýnap ósken, alaqandaı "aqtańdaǵy" joq onyń ǵumyr qoly, shyǵarmashylyq sapary men úshin bes saýsaqtaı aıqyn. Basy jaryq, aıaǵy qarańǵy myna jalǵanǵa keshe ǵana kelgen sıaqty edik, jer betindegi joqty izdep, shaldyrmaıtyn jeldi qýalap, qolymyz jetkenge qýanyp, aldap ketkenge nalyp júrgenimizde, endi artqa qaraılaıtyn, ókinetin, kúdiktenetin jasqa qalaı kelgenimizdi ańǵarmappyz da. "Adam aıaýǵa laıyq" dep Quranda aıtylǵandaı, jas bola almaı, qart bolǵysy kelmeı, ishteı shala búlinip, qabaqtaryn kirbiń shalǵan, qaıransyz qatarlastarymdy kórgende, keıde janym ashıtyny da ras. Biraq olardyń eline tanymal jaqsy-jaısańdarǵa aınalyp, qazaq jyrynyń qoryna qomaqty olja salǵanyn eske alǵanda, jańaǵy jadaý kóńiliń jadyrap sala beredi. Al keıbireýleriniń qyryq-elý jyl boıy aq qaǵazǵa ash kenedeı jabysyp, bir adamnyń múmkindiginen artyq jazyp, yqpaldy aǵalardyń qoltyǵynan shyqpaı, oqyrmandarynyń kóz aldynda kólbeńdep, tanyla túsýdiń taǵy basqa sharalaryn bes ýaqyt namazdaı qunttaýynyń arqasynda osy elde bar ataqtar men syılyqtardyń bárin sypyryp alǵan ózimshildiginen shoshynamyn da. Eń aqyrynda solardyń jaman jazý quqyǵyn qaǵyp túskenine qynjylam. Basynda bir shań berip, biraq uzaq shabysqa shydamaǵan nemese birneshe óleńi jarıalanyp ıakı pyshaq qyryndaı túńǵysh kitaptary jaryq kórgen boıda, sonyń býymen aspanǵa shalqyp, jerge qaıta túse almaı qoıǵan joldastardyń taǵdyrlary qabyrǵany qaıystyrady.

Syrttaı uqsas sıaqty kóringenmen, Sákenniń shyǵarmashylyq ómirbaıany ózinshe órbigendeı. Ol jastar baspasózinde ári aqyn, ári jýrnalıs retinde jarq etip kórindi de, kóp uzamaı jalp etip ketti. Betterin oǵan jalt burǵan qalyń oqyrmany birneshe jyl kútti de, birtindep úmitterin aqtamaǵan jas aqyndy umyta bastady. Osy eki aralyqta ósip jetilgen oqyrmandardyń jańa tolqyny ony múlde bilmeıtin-di. Sáken osylaısha birneshe irkilis pen birneshe bulqynysty basynan ótkergen soń, qaıtadan óz mashyǵyn taýyp, óz júrisin jóndep, óz minezin ornyqtyrýǵa bet qoıdy. Aýyl mektepterinde ustaz, gazet redaksıalarynda qyzmet istegen jyldaryńda ózin qansha qaıraǵanmen, qansha ishteı shıryqqanmen, kesile jazyp kete alǵan joq. Dál maǵan munyń bári tabıǵı óri túsinikti qubylys. Qınalý, kúızelý kezeńderinen qutylyp ketken óner quldary sırek. Sýretkerdiń ýaqytsha adasýynan, óz oıymen uzaq arbasýynan emes, qaıta oqtaýly myltyqtaı árdaıym daıar turýynan qoryqqan jón shyǵar tegińde Lev Tolstoı "Gorkıı kóp oqıdy, ol da jaman, men kóp jazamyn, ol da jaman" degende, qaıtse de kóp nárseniń narqy kemdeý bolatynyn megzegen shyǵar, sirá.

Adam jas kezinde aıtqanǵa sengish, árkimge ergish, kóringenge eliktegish keledi. Komýnıstik partıanyń nasıhatyna ımandaı uıyǵan biz, jarqyn bolashaq, halyqtar dostyǵy, qaharmandyq eńbek, beıbitshilik týraly kóbigi kópirgen, órkókirek óleńder shyǵaryp áýrelendik. Árıne, Sáken bul taqyryptardan tysqary qalyp, birden óziniń kóńil kúıin jazyp ketti desem, munym shyndyqqa qıanat. Sol jyldary ol da "Dostyq joly" jaıynda bir top jyr jazyp baıqady. Shaǵyn balladalarǵa, shaǵyn dastandarǵa deıin baryp, qarymyn synap kórdi. Oqta-tekte basqadaı naýqandyq taqyryptarǵa qalam tartty. Biraq bularynyń eshqaısysyn jınaqtaryna engizbedi. Óziniń kóńil qazysy qoshtamaǵany ǵoı.

Sákenniń alaqandaı alǵashqy kitaby keshigirińkirep baryp jaryq kórdi. Ekeýimiz baspaǵa birge baryp, shúıinshi danalaryn aldyq ta, kóshe boıyndaǵy aǵash sákilerdiń birine otyra qalyp, oqı jóneldik. Men kópten saǵynǵan bir joldasymmen ońasha syrlasqandaı kúıge túsip, aınalasy shaı qaınatymdaı ýaqytta oqyp bitirdim. Sol kezdiń tilimen aıtqanda, munda saıası-patrıottyq óleńder joqqa tán eken de, júrektiń tebirenisi, kóńildiń tolǵanysy basym eken. Kádimgi adamı oılar, qýanysh pen renish óz keýdeńnen shyqqandaı túsinikti ári jaqyn. Sol jerde asyǵys ta bolsa, alǵashqy áserimdi bildirip, jasandylyǵy az, shynshyl óleńder ekenin avtorǵa aıtsam kerek. Sol jınaqqa engen tómendegi joldar búgingi bıik talǵam tarazysyna qymsynbaı tartýǵa jaraıdy dep senem:

Qaljyrapsyń, qartym-aı!
Qartaıdyń ba?
Jatyrqamaı, jastyq bar,
Jantaı munda.
Ashýyńdy ańsappyn,
Aqylyńdy
Aınalyp ta jatatyn arty aıbynǵa.
Kúshtiń bárin sarqyp-aq berdiń be elge,
Sustyń bárin ýaqyt sóndirgen be?
Qaharyńnan qaımyǵyp turmaýshy me em,
Burq-sarq etip esikten sen kirgende.
"Ákemniń bir qurdasyna "

Nemese:

Alakólim
Aınalaıyn jyr-besik,
Jelden yqsam, tóbemizden muń kóship,
Baıaǵydaı únsiz ǵana uǵysyp,
Tilsiz ǵana turaıyqshy tildesip.
"Alakólge aıtar syr"

ne bolmasa:

Aramyzda bolmastaı qyldaı kúdik,
Birge kúlip júrgendeı,
Bir qaıǵyryp,
Óreskeldeý isimniń ózin de elge
Jetkizetin, dosym-aı, jyrdaı qylyp.
"Burynǵy dosqa"

Bizdiń baıǵus urpaqtyń sol tustaǵy týyndylarynda qazaqı qasıet, halyqtyq rýh, ulttyq boıaý jutań edi. Tegi belgisiz, oıy ortaq, úlgisi qazaqsha mundaı dúnıelerdiń syrty qansha jyltyraǵanmen, berer jylýy tapshy edi. Óıtkeni, olar álem ádebıetiniń alyptary Shıller men Geteni, Baıron men Petefıdi, Pýshkın men Lermontovty, Shyǵystyń áıgili jeti juldyzyn jappaı oqyp, jatqa soǵyp, jarysa aýdaryp júrgenderine qaramastan, ózimizdiń ulylarymyz Buhar men Dýlatty, Maǵjan men İlıasty, Shákárim men Sákendi oqymaı ósken, ýyzyna jarymaǵan kembaǵal bolatyn. Abaı jartylaı ashylǵan, Qasym kesh tanylǵan. Bularsyz qazaq óleńin qabyrǵasy bar da, omyrtqasy joq shalajansar sharǵy dersiń. Onyń ústine kemeline kelip alǵan Keńes ıdeologıasy men nasıhaty ulttyq tarıhymyz ben mádenıetimizdi jer astyna qymtap jaýyp tastap, mańaıyna jolatpaı andyp otyrǵan "Han", "baı", "ata-baba" sózderin abaılap qana qoldaný daǵdysy myqtap ornyqqan, sonaý úreıli jyldardyń jańǵyryǵy áli de taramaǵan. Meniń "Juldyz" jýrnalynda jarıalanǵan "Baba qonysynda" deıtin bir óleńimnen ultshyldyq pen eskilik sarynyn sezgen ásire saq synshy shý kótergen. Der kezinde Ábdilda Tájibaev aǵamyz aralasyp, arashalap alǵan. Osyndaı orynsyz qaq-soqty kezinde Sáken de, basqalar da kórip úlgergen.

Sol bir almaǵaıyp tusta Sákenniń bir utqany — biz qusap shyrmatylyp júrip almaı, baıany joq bir kúndik taqyryptardyń barshasynan derlik syrt aınala berýi edi. Menińshe, muny sanaly betburys ta demeı, kezdeısoq qadam da demeı, Sergeı Esenın áleminiń áseri dep túsingen qısyndy. Sebebi, arǵy-bergi sez zergerleriniń kómbelerin kóp aqtara kelip, Sáken osy orys aqynyn kóp tóńirektegen. Onyń ómirbaıanyn úńile oqyp, óleńderin jatqa aıtyp, asa unaǵandaryn aýdarýmen aınalysqanyn bilemiz. Orys derevnásy men tabıǵatyn tebirene jyrlap ótken halyqtyq aqynǵa at basyn burmaı, azdy-kópti syrlaspaı ketken áriptesteri neken-saıaq shyǵar. Tipti, Juban Moldaǵalıevtiń ózi de egdelikke qaraı bet burǵan shaǵynda Esenınge qaıta oralyp, bir top arnaý óleń jazǵan joq pa. Al shyǵarmashylyq joldyń alǵashqy qadamdaryn ǵana jasaǵan Sákenge ne joryq, ol orys jyrshysynyń taqyrybyna túsip, sarynyna aýysyp, týǵan aýyly, úıi, súıgen qyzy, adal tóbeti týraly "qarapaıym" jyrlar jazýǵa kóshti. Jınaqtaryna enip júrgen "Aýylǵa haty" sol jyldardyń týyndysy, sol bir eleýli kezeńniń eskertkishi.

Budan birneshe jyl buryn Sákenniń Abaıdy asyqpaı, jata-jastana oqı bastadym degeni esimde. Osyny syrttaı baıqap júrgen boıjetken qyzy Gaýhar ákesine, myna kitapty oqyp taýysa almaı-aq qoıdyń ǵoı, deıtin kórinedi. Endeshe, paıǵambar jasyna jaqyndaǵan, oqyrman jurt moıyndaǵan, onnan astam kitap shyǵarǵan, "Alash" syılyǵyn alǵan aqynnyń izdenbeı otyrýy qıyn eken. Qashan ólgenshe bitpeıtin, ıgiligi kózge kórinbeıtin bul is árkimniń óz beıneti, óz rahaty. Úırený men ósýdiń áldekim salyp ketken sara joly joǵyn biletin ár adam ózinshe tásil taýyp, ózinshe júıe jasap, tyrbanady. Kózine túskendi, qolyna ilikkendi oljalaı beredi. Sonda sonsha sarylyp, kez maıyn taýysyp, jıǵan-tergenderi paıdaǵa assa jaqsy deseıshi. Kúnderdiń kúninde ekinshi jylǵa jaramaıtyn jylannyń túleý terisindeı bárin sypyryp tastap, áý basta qudaı óz boıyna darytqanymen qalýy da ǵajap emes, kerek deseń. Jasyraq kezinde marqum Júsip Qydyrov kóp eksperıment jasaǵan. Mýzykanyń janrlaryn poezıaǵa engizýge talpynǵan. Biraq tókken teri aqtalmady, ony ádebı qaýym da, oqyrman jurtshylyq ta, qasarysa qabyldamady. Sóıtken aqynymyz ǵumyrynyń sońǵy jyldarynda qazaqtyń kádimgi qara óleńine qaıtyp oralyp, "Myń bir kún" kitabyn berip edi, munysy bárimizge de maıdaı jaqty. Zady, izdenis ústinde qalamger oqyp-toqyp, taldap-tarazylap bolǵan eńbekterdi endi ishteı ózinikimen salǵastyryp, sol arqyly ózin taýyp, tanymasa neǵylsyn.

Kezinde Maıakovskııdi, Nerýdany, Hıkmetti, Tvardovskııdi, Ǵamzatovty, Smelákovty, Zaboloskııdi, Evtýshenkony, Voznesenskııdi, taǵy basqa ulyly-kishili aqyndardyń astyn syzyp, taýysyp oqyǵan bizdiń býynnyń, onyń ishinde Sákenniń Abaıǵa qaıta kelýin ishteı túsingenmen, bir sózben aıtyp berý qıyn. Bul qadamda uly oıshyldan áli de úırene túseıin degen maqsattan góri, jumbaq jandy óz betimshe tereńirek túsineıinshi degen tilek basym shyǵar-aý. Al jalań elikteıtin jastan áldeqashan asyp ketken Sákenniń bertindep birsypyra óleńderinde Abaıdyń ashshy sarkazmy men zildi notalary shynymen baıqalady dep aıta alsaq, muny qazaqtyń bas aqynymen jarysýy nemese qabattasa jyrlaý emes, taqyryptyń ortaqtyǵy áserinen týǵan úndestik, qalamgerdiń budan jıyrma-otyz jyl burynǵysynan qanshalyqty óskendiginiń, aqsaqaldyqqa aýysqan tustaǵy "táıt, ári" tektes zor daýysy ekenin dáleldeýge kómegi tıe me degen eki shýmaqqa úńileıikshi:

Elirmeımin, ermeımin dúrmekke de,
Eltimeımin eshqandaı qurmetke de.
Dostarǵa da burylmaı keshegi bir,
Dushpanǵa da urynbaı shyn kektene.

Áıtpese:

Áı, maqtanshaq qazaq-aı!
Ońbaıtyn-aq shyǵarmyz,
Dúrmekke de qaıdaǵy,
Qurmetke de qumarmyz.
Kúpinýge kelgende,
aldymyzǵa jan salmaı,
Bılik dese búlinip,
Júgirip-aq turamyz.

Bularda bir qoldyń tańbasy saırap jatsa da, ekinshi shýmaqtaǵy lırıkalyq keıipkerdiń kesektigi, oıdyń ústemdigi, qurylymdyq ózgesheligi, erkindigi men ekpindiligi, tórt joldyń syrttaı berik baılamyn bylaı qoıǵanda, birneshe qaıyra shalyp-shalyp tastaǵan ishki uıqastary jyrdyń ajary men serpinin asyryp, yqylym zamannan beri myń márte aıtylǵan ashshy shyndyqty aldymyzǵa alǵash ret jaıratyp, jaıyp salǵandaı. Jas kezinde jerine jetkize almaǵan keıbir jaılarǵa ádeıi qaıta burylǵanda, tot basqan temirden jarqyraǵan kórikti buıym soqqandaı, bárimiz biletin sózdi sheshen bıdiń aýzynan jańa shyqqandaı etýimen ózin aqtaıdy. Kúshi men sheberligine senimdi aqyn qalamyn qaqpaılamaıdy, taqyryp arnasyna qaraı jánsiz burmaıdy, qaı jyrynda da opasyzdyq, aramdyq, obyrlyq, ataqqumarlyq, maqtanshaqtyq, dúnıeqorlyq, shen qorlyq sıaqty máńgilik jaýlarymyzǵa jeke-jeke arnaıy oq atpasa da, urymtal sátinde sóz ata ketýi aýyz ádebıeti úlgilerinen úırengeni ǵana emes, sol saltty ilgeriletkeni dep uǵamyn. Búkil álemniń azýy alty qarys ulylary ǵasyrlar boıy jazyp, qazyp túbine jete almaı qoıǵan osy tozbaıtyn "taqyryp" tóńireginen Sáken de ketpeı qoısa, munda áli biz ashpaǵan zańdylyq, áli biz bilmeıtin bir negiz bar da shyǵar álde? Kezinde osy zamannyń keremetin dáripteńder, komýnıserdiń kóshbasshylyq rólin kórsetińder, jumysshylar men sharýalardyń qaharmandyq eńbegin jyrlańdar dep qulaq etimizdi jep qoıdy emes pe. Endeshe, Sáken osylardyń bireýiniń eteginen nege myqtap ustamady eken? Kóptegen aǵalarymyz ben zamandastarymyz solaı etti de ǵoı.

Osynsha suraqtyń bir ǵana jaýaby bar. Aqyn ataýly jaratylysynan beri erkindiktiń quly. Ol aspandaǵy qustaı, teńizdegi balyqtaı. Qusty qalaǵan baǵytyńa ushyra almaısyń, balyqty jaǵaǵa qaraı qaıyra almaısyń. Onyń kúshi de, baqyty da, baılyǵy da sol erkindiginde. Burandaly bulbulǵa aınala almaıtyn shyn sýretker óziniń erkindigine qaýip tóngen saıyn eshkim ıemdenbegen beıtarap beldeýge umtylady. Onyń qasıetin saqtap qalatyn beıtarap beldeý — kúlli zamanalarǵa, kúlli sóz sheberlerine ortaq osy «taqyryp». Oty mol, sýy mol jaqqa qansha shaqyrsa da, barmaı, shaıqap iship, urttap tógip, shalqyp ómir súrmeı, burynǵylary jaǵyn jaldap at minip, asyl shapan kımeı, keıingileri omyraýlaryna altyn-kúmis taǵynbaı, óz júreginiń ámirine ǵana baǵynyp, qońyr ǵana tirshilik quryp ótken sańlaqtardyń talaıyn ádebıet tarıhynan jaqsy bilemiz. Olardyń arǵy-bergisi túgeldeı altyn tordaǵy bulbuldan buta basyndaǵy torǵaıdyń baqytty ekenin bir aýyzdan aıtyp, sarnap ótken.

Sergeı Esenın "Ia poet ot chego-to, Maıakovskıı dlá chego-to" degen eken bir aıtys ústinde. Ári qarapaıym, ári tańǵajaıyp tapqyrlyqpen aıtylǵan bir aýyz sózde bizdiń qozǵap otyrǵan pikirimizdi on orap áketetin salmaq pen syr bar. Orys lırıginiń osy "ot chego-tosy" belgili mólsherde Sákenge de qatysty desem, shyndyqtan bálendeı kóp aýlaqtaı qoımaspyn, artyq ta ketpespin.

Barlyq úlken sýretkerler sekildi, Sáken de óziniń kindik qany tamǵan, býyny bekip, buǵanasy qatqan qut mekenin jyrlaǵanda Alakól, Talapker, Araltóbe, Tentek, Saıqan, Ebi degen ataýlardy ózi qaǵaz betine túsirgen beıneni «qystyratyn shege» (Dúma A.) retinde ǵana paıdalanady. Al, shyntýaıtyna kelgende, onyń joǵaryda biz anyqtaǵan taqyryby" ózgermeıdi. Eldegi qurdasyna ókpe-nazyn aıta ma, Tentek boıynda ótken balalyq shaǵyn saǵyna eske alady. Alakól jaǵasynda qumǵa aýnap jatyp qıalǵa bata ma, bir aýyldaı urpaq órbip ósken baıaǵy úıiniń shejiresin sherte me, sonyń bárinde jan kúızelisin, qýanyshyn, ózgelermen ara qatynasyn, jaqsy kórgenin, jek kórgenin ár qyrynan ashýǵa tyrysatyny anyq áıteýir. Ózi aralaspaıtyn, jerlesteri qatyspaıtyn, ár túrli adam taǵdyrlary qamtylmaıtyn jalań tabıǵat týraly "taza" jyrlar sırek.

Maǵan qaraǵanda, Sáken elge jıirek qatynaıdy. Men alystan syrttaı saǵynsam, ol sol elmen etene aralasyp, ár túrli is tyndyryp júredi. Birde týysynyń toıyna, birde oqyrmandarmen kezdesýge, birde kólge shomylýǵa, birde boljaýsyz qazaǵa degen sekildi kóp sebeptermen keıde attanyp bara jatqanyn kóresiń, keıde sonda júrgenin estısiń, keıde jańa oralǵanyn bilesiń. Áıteýir, Alakól oǵan kerek, Alakólge ol kerek. Osyndaı saparlarda oı týady, oı keıinirek, sát saǵaty kelgende, jyrǵa aınalady. Mundaı jyrlardyń naqtyly týý tarıhy, jazylý sebepteri bolatyny sodan. Ony biz oqyǵanda sezemiz, keıde tipti, keıipkerlerin shyramytqandaı bolamyz. Jandy ómirdiń qońynan jańa ǵana oıyp alynǵan óleńniń býy burqyrap, jylýy shashyrap turady.

Qudaıǵa shúkir, qorabaly, qordaly qazaq ádebıetinde birneshe Sáken bar. Týa bersin. Jastaryna qaraı, birinshisin bas Sáken, ekinshisin aǵa Sáken, úshinshisin kenje Sáken dese bolǵandaı eken. Taǵy bir ǵajaby, ishterinde seri emesi, erke emesi, tentek emesi bolsa ne dersiń! Qasıetti sóz patshalyǵyna olar erkin syıysqan. Birinshisiniń ekinshisine, ekinshisiniń úshinshisine kóleńkesi túspeıdi, birin biri qalqalaı almaıdy. Óıtkeni, olardyń keńinen piship, oıyp-oıyp alǵan óz oryndary bar.

"Zaman Qazaqstan" gazeti, Tamyz, 1998 jyl

---