InfoHub Logo

Qurmetti oqyrman, shynyn aıtý kerek, men buryn da Sáken Imanasov shyǵarmalaryn, onyń aqyndyq qýatyn bir kisideı-aq bilem dep oılaıtynmyn. Onyń qazaqtyń úlken aqyny ekenin baıaǵyda-aq moıyndaǵanmyn. Biraq, Sáken Imanasovtyń "Alakólim — aıdynym" atty kúni búginge deıin búkil tvorchestvosynyń qorytyndysy bop sanalatyn kitabyn, taǵy da úlken árippen jazylatyn kitabyn oqyǵanda, meniń burynǵy bilgenim jetkiliksiz ekenine, tipti ústirt ekenine kózim jetti. Men osy kitap arqyly Sáken Imanasov dep atalatyn, Alakóldeı aıdyny bar, "aspany da óleń búrkip turatyn" alqaby bar, tamshylary shashyrap, naızaǵaılary shatyrlap synyp, ormandarynyń shýdalary jelkildep, qustary jyrtylyp-aıyrylyp, jumbaǵyn jasyryp, qıalyn qıanǵa asyryp, qýanyshymen qyzyqtyryp, muńynyń ózimen eliktirip, jelimen doldanyp, nurymen kóz ben kóńildi birge arbap, birde ashynyp, birde ashylyp jatqan álemge kirdim.

Men búgin, qurmetti qaýym, ózimdi úlken tebireniske túsirip, orasan tolǵanysqa batyrǵan ol álemniń búkil qýat-kúshin, minezin, bolmys-bitimin, ajarly saltanatyn, sıqyrly áýezin, symbat-kórkin, renishi men kúıinishin, saǵynyshy men ańsaryn, júdegen tusyn jadaǵan sátin, tasyp-tógilgen kezin túgel aıtyp bere alar emespin. Ol múmkin de emes. Óıtkeni, Sáken Imanasovtyń bir óleńine bir maqala jazýǵa bolady. Men bul sózdi tipti de kóterip aıtyp otyrǵan joqpyn. Shyny solaı. sondyqtan men bul jerde Sáken Imanasov tvorchestvosyndaǵy ózim baıqaǵan basty erekshelikterge ǵana toqtaǵym kelip otyr.

Sáken Imanasovtyń eń basty taqyryby — kindik qany tamǵan týǵan jer. Ol óziniń týǵan jerin alasat uly sezimmen, uly mahabbatpen súıedi. Men onyń óleńderin oqı otyryp uqqanym, aqyn týǵan jerine, Ǵafý aqyn aıtqandaı, kindigimen ǵana emes, búkil alpys eki tamyrymen, myń-mıllıondaǵan sezim talshyqtarymen baılanyp qalǵan. Aqyn:

Týǵan jerdiń súıenip teregine,
Bulbul bolyp muń shaqtym men egile, —
Odan artyq aqynǵa taqyryptyń,
Odan artyq baqyttyń keregi ne?!

deıdi. Mine, aqyn kredosy osy. Ol sulýlyq dep atalatyn sıqyr álemniń ózin týǵan jer sulýlyǵy arqyly ǵana tanıdy. Sol arqyly tanylǵan sulýlyq qana baıandy dep biledi. Ol kóne tarıh qoınaýlaryna da týǵan jer tarıhy arqyly súńgý kerek dep uǵady. Sonda ǵana ol tarıh ata-babańnyń, ózińniń tarıhyna, búkil bolmys-bitimińmen qabysyp ketken tarıhqa aınalady dep sezedi. Aqyn týǵan jerdi bólshektep bólýge kelmeıtin, onyń qýanyshy men shattyǵy da, jeńisi men jeńilisi de, qasireti men qaıǵysy da tutas taǵdyr dep, taǵy da ol ózimniń taǵdyrym dep bildi.

Sondyqtan ol týǵan jer bolyp tebirenedi, tolqıdy. Bir sózben aıtqanda týǵan jer dese ol jel shaıqaǵan kóldeı býyrqanyp, ústinen daýyl ótken ormandaı tolqıdy.

Sonymen birge Sáken Imanasov úshin týǵan jer degen meshit, quthana. Alystan kelgen kezde ol týǵan jerin ańsap saǵynyp qana kelmeıdi, ol ımenip aıaǵyn andap basyp kiredi. Óıtkeni, mynaý alys-julysy kóp, tartys-jaǵalasy mol qatygez zamanda áldeneni andamaı búldirip, áldeqandaı oqys is istep kúná arqalap qalǵan joqpyn ba, eger solaı bola qalǵandaı bolsa myna týǵan jer betine qalaı qaramaqpyn degen kúdik pen kúmánmen aıaq basady. Aqynnyń "eldiń aldynda qyzarǵansha, týǵan jerge kirip-aq ketsem edi" — deıtini sondyqtan.

Sodan bolsa kerek, Sáken Imanasov týǵan jeriniń ár butasy men talynyń, ár soqpaǵy men tasynyń túgendeýshisi, joqshysy. Sondyqtan ol jaraly qusty kórip jany shyryldap báıek bolady. Sondyqtan ol joǵalǵan butaǵyn izdep sharq urady. Sondyqtan ol kesilgen aǵashty kórip zar ıleıdi.

Aqyn óziniń qum-araldarymen, jyralarymen, tumalarymen eń bir et-jaqyn týǵan-týysqandarymen sóıleskendeı sóılesip, solarmen syrlasqandaı syrlasady. Onyń bir týmany taba almaı, bir soqpaǵyn kóre almaı qalýy, bir baýyryn joǵaltqanmen, bir jaqynynan aıyrylyp qalǵanmen birdeı.

Sondyqtan bolsa kerek, men úshin qazir Sáken Imanasov Alakóldiń bir tebirengen kezinde jaǵaǵa shyǵyp ketken shabytty tolqyny sekildi.

Ne bolǵanda da onyń búkil jany, bolmysy sol týǵan jerde, sol mekende. Aqynnyń bul taqyryptaǵy óleńderi jóninde uzaq sóıleýge bolar edi biraq ony myna joldarmen túıindep aıaqtaı turaıyn.

Shegelep birjolata qyrǵa meni,
Sol kúni jańbyr jaýyp turǵan edi...
Aınala —
Munary ma, —
tumany ma —
áıteýir aıtyp bolmas muń bar edi, —

deı kelip:

Kókirek qyjyldaı ma qur dámeli...
Aınala adam uqpas muń bar edi...
Shegelep qyrǵa meni tastaǵandaı
Tolassyz jańbyr jaýyp turǵan edi.

Shynynda da Sáken Imanasov týǵan jerge jańbyrlardyń tamshysymen shegelenip qalǵan aqyn.

Sáken Imanasovtyń taǵy bir úlken, ónimdi taqyryby. máńgilik taqyryby — mahabbat taqyryby. Aqyn bul taqyrypty bárimizge belgili, tipti mezi etken "súıdim-jandym, kúıdim-qaldym" dep emes, bar shyndyǵymen, bar tabıǵatymen jyrlaıdy. Qasıetimen súısinedi, qasiretimen kúrsinedi. Bir sózben aıtqanda, taǵdyrly mahabbat. Óziniń renishi, muńy bar mahabbat. Aqyn mahabbat degendi razy kóńil, rahat sát dep emes, onyń asa qatal, aıaýsyz, tipti azapty qubylys ekenin aıtady, ashynyp aıtady, biraq ashyǵyn aıtady:

Qupıa emes eshkimge bótendigim,
Emeksitip qaıtemin beker, kúnim —
Anyq sezip jatamyn túsimde de
Bul baqyttyń baıansyz ekendigin, —

deıdi aqyn. Biraq aqyn mahabbattyń azabyn tarta otyryp, onyń ýyn iship, otyna órtene júrip mahabbatqa kóńili bir sot te sýyǵan emes. Taǵy da azaptana júrip azap tileıdi, tipti sol mahabbattan ólip ketýge peıil. Oǵan:

Janbadym ba, álde jandym ba
Shúkirlik aıtyp aq tańǵa, Ońasha,
Jasyl shalǵynǵa otaý úı tigip jatqanda,
alaı da túleı bult ushqan,
Qaraýytyp baryp kókte kún,
Jaı bolyp tıip bir tustan
Jaıratyp nege ketpediń?
degen joldary kýá.

Árıne, aqynnyń mahabbat taqyrybyna jazylǵan óleńderiniń bári derlik azaptan, muń men naladan turady desek, bir jaqty ketken bolar edik. Onyń mahabbattyń altyn nuryna shomylyp, kúmis shapaǵyna malynyp, sán-ajary kelisip saltanatyna máz-maıram bop turatyn sátteri kóp. Ondaı sátterde seniń de janyńa aq nur quıylyp, qanyńa jasyń enip, tamyrlaryń tereńge ketip, ushar basyń kókke tıgendeı kúı keshesiń. Kúı keshesiń de, aınalańa baı sezim, baıtaq peıilmen qaraı bastaısyń. Aqyn úshin budan ótken mindet atqarý, budan ótken paryz óteýi bolar ma?!

Aqyn, ásili, óz tabıǵatyn, óz bolmysyn jazady. Aqyn óleńderinen onyń ómirge degen kózqarasy da, dúnıetanymy, parasat-paıymy, eń bastysy, minezi kórinip turady.

Ómirde Sáken Imanasov tik sóıleıtin, kesek minezdiń adamy. Jaltaqtaýdy da, jalbaqtaýdy da bilmeıdi. Qandaı jerde de sózdiń atasyn óltirmeıtin, naǵyz keskekti erdiń soıy. Taǵy da ol minez — ábden sýǵarylyp, soǵylǵan sharbolattaı berik minez.

Sáken Imanasov býyny sonaý soǵys jyldarynyń qıyndyǵy men qystalańynda, aıazy men aptabynda shynyqqan býyn. Ol kezdi aqyn:

Alty jasar balanyń aýylyna
Alpamsadaı azamat sanalǵany, —

dep sýretteıdi. Búginde birinen soń biri alpysqa kelip jatqan bul urpaqtyń minezi sol qystalań qıyn shaqta qalyptasqan.

Árıne, tik minez, kesek qarakettiń adamy aldymen óziniń ómir súrýine, sonan keıin ózgelerge sonshalyqty qolaıly bola bermeıdi. Ondaı minezin basqasha túsinip, "sen nege kekireıe beresiń" degen bireýdiń suraǵyna:

Ańǵarmastan anyǵyn, artyǵyraq kettiń be.
renjiter ózińdi retim de joq múlde, —
Qubylmaly qylyqtar,
bulan quıryq bylyq bar, —
Áıtpese, men bireýdi
mensinbeımin deppin be, —

dep jaýap beredi. Biraq oǵan túsine qalyp, sózge toqtaı qoıatyn aǵaıyn bar ma? Sońyńnan ózi qalsa da, sózi qalar ma?! "Aǵaıynnyń sózi qalmaı sońymnan, kúlgenimniń ózi qandaı yzaly" deıdi. Kúıinishten týǵan yzaly kúlki. Minez bolmysy! Minez portreti!

Aqyndy aqyn etetin — minez. Sabynnyń alqyndysyndaı jylpyldaǵan da, jeldi kúngi tozǵan týyrtyqtaı jalpyldaǵan da aqyn bop jarytpaıdy. Búgin aqyn bop sanalǵanmen, erteń aqyn bop sanatqa qosylmaıdy. Óıtkeni, jylpyldaǵan da, jalpyldaǵan da óz arynyń aldynda jaýap bere almaıtyndar. Óziniń arynyń aldynda jaýap bere almaıtyndar, eshkimniń aldynda jaýap bere almaıdy. Osyny qatty sezingen Sáken aqyn:

Ar aldynda men ózimdi árdaıym
Dar aldynda turǵandaı-aq sezinem,

deıdi. Árıne, mundaı minezdi óleńder, sóz joq, seniń de ómirlik dosyn ómirlik saparlasyń bolyp qalary sózsiz.

Sondaı-aq, Sáken Imanasovtyń adamgershilik, ıgilik, ımandylyq taqyryptaryna jazylǵan óleńderi de tutas bir alqap, úlken bir atyrap. Men Sáken Imanasovtyń ol alqaby men atyrabyn keskilesken kúres maıdanynyń alqaby men atyraby der edim. Ol maıdanda aqyn búkil qasıetsiz qubylystarmen jantalasqan jantalasqa túsedi.

Jaǵalasa júrip,
Qyryq jyldyq qyrǵynda,
Ólmeıdi eken sumyraı!"

dep opynady. Biraq ol sumyraı ólmeıdi eken dep kúres alańyn tastap ketpeıdi. Qaıta ólispeı berispeıtindeı minez kórsetedi. Sondyqtan da, keshe ǵana sońyna ilesip, qursaqtas baýyryndaı jaqyn bolǵan ininiń qolyna tizgin tıgen boıda, qudaıdyń kindiginen túskendeı bop astamdyq kórsetkenshe shydamaı:

Áı, baýyrym,
Aıaq asty aınalyp bilikti ulǵa,
aınalaǵa dáýiriń júrip tur ma?! —
Jyly jaýyp tastadyń kisilikti,
Kishilikti birjolata umyttyń da, —

dep shamyrqanady.

Aqynǵa bul uly kúreste, bul uly maıdanda jeńilýge bolmaıdy. Bul maıdannan bas tartý — ol úshin — qylmys. Jeńilip, nemese, odan bas tartty ma, onda jerdiń tozýy men eldiń azýy sol jerden bastalady. Betpe-bet kelgen jaýdan batyr qalaı bas tartpasa, betpe-bet kelgen qatygez qubylystardan aqyn da solaı bas tartpaq emes. Óıtkeni, ol maıdanda aqyn óz ýaqyty, óz zamany, ezi úshin ǵana emes, erteńi úshin de kúresýge mindetti. Sondyqtan da:

Qatýlanyp,
qaharyn jaý tikkende,
Jetedi ǵoı bir kúni daý túpki elge.
Nemeremiz ózgeden kem bola ma,
Jem bola ma jaman men jáýtikterge, —

deıdi. Sondyqtan da aqyn sonshalyqty qatýly, sonshalyqty alań. Nemereleri úshin, keler urpaq úshin qatýly, solardyń taǵdyry úshin alań. Osyndaı uly mindet, orasan júk arqalap alpysqa kelip otyrǵan aqyndy eli bolyp, qalyń qalamdas dostary bolyp qurmettep jatýy ábden oryndy.

"Túrkistan " gazeti, qazan, 1998 jyl.

---