InfoHub Logo

— Aqsaqal, sizdiki qyzyq eken? Quddy kınodaǵydaı «týt pomnú, týt ne pomnú»...

— Qaraǵym, maǵan ne qyl deısiń?! Jasyń seksennen assa, esesine basyń jarylyp jatsa, óziń ne der ediń? Bilmeımin, eshkimdi kórgem joq!.. — Qart qatty yńyrsı, betin teris burdy. Basyn oraǵan dákeden qannyń sińbesi torkózdenip kórinedi.

— Naýqasty qınamańyz... — dep, qastarynda turǵan dáriger qabaq shytyp, sózge aralasty.

— Jaraıdy, esińizge túsip jatsa, habaryn berersiz. Tez aıyǵyp ketińiz... Sizdi bir aýyz sózge bola ma?

Dáriger men zań adamy ıyq janastyra sybyrlasyp, syrtqa bet aldy. Aqsaqaldyń qasynda jatqan eki-úsh adam analar shyǵyp ketken soń, ózara narazylyq tanyta bastady.

— Úlken adamdy beker qınaǵansha ózderi izdemeı me!

— Kim ekenin bilse aıtar edi ǵoı. Osylardyń qylmys ashty degenin estigen emespin!

— Ánsheıin, kóz qylyp suraıdy da jumys istegen syńaı tanytyp...

Úlken adam teris burǵan betin el jaqqa qaratyp:

— Artyq sózdiń qajeti qansha? Meniń kórip turǵan bul ómirdegi jalǵyz quqaıym osy emes. Sybaǵamdy alyp jatyrmyn! Ol úshin eshkimniń basy aýyrmasyn! — dedi de qaıta teris qarady.

Aqsaqalǵa jandary ashyp, búıir burǵan kórshileri bir-birine ańtaryla qarasty. Osydan soń bul orta eki jarylyp, shal óz jaǵyna jalǵyz qısaısa, qalǵandary bir jaqqa oıysty. Qandaǵy qazaqtyq qala ma, el-jurt surasyp, aýrýhanadaǵylar bir-birimen jarqyldasa týystasyp jatsa, Esenbek qart eshkimge ish jylytpady. Júrýge jaraǵan kezde elden oqshaý baryp, ózimen-ózi kúbirlesip, jeke otyrady. Al sońdarynan tamaq ákelinip, barlyǵy sony máre-sáre bolyp bólip jeýge kirisken kezde de, qarıa qybyr etpesten tóseginde teris qarap jata berdi. Bastapqyda ortaǵa shaqyryp, úlken kisi ǵoı dep talaı qolpashtady-aq. Biraq, qarıa óz betinen miz baqpady. Aıtqan qos aýyz sózi: «Eshkimge qaryzdar bolǵym kelmeıdi. Maǵan qazynanyń da tamaǵy jetkilikti». Ol kisige bireý tamaq ákelmek túgili, zań adamynan ózge eshkim izdep kelmegen-di. Týǵan-týystary joq jalǵyz adam bolǵany da dep topshylady, tóńiregindegiler.

Aksıná Pavlovna Esenbekten bir múshel úlken-tuǵyn. Taý bókterindegi Myńbulaq aýylynda qazaq, orys, tatary bar bir dúıim jurt turdy. Mektebi, saýda dúkeni, keńsesi men qambasy bar shaǵyn ujymshar ortalyǵy. Esenbek ózinen on jas kishi qaryndasyn aıtpaǵanda, bir úıdiń jalǵyzy jáne bas bilmeıtin erkesi bolyp ósti. Onyń jigittigi oıanǵan shaqta Aksıná bir baıdan shyqqan, sońynda ertken kishkentaı qyzy bar, aýyzdyń sýyn qurtatyndaı tolyqsyǵan áppaq kelinshek edi. Aıdarynan jel esip, soqtyǵýǵa qara tappaı, aýylǵa sımaı júrgen Esenbekke, Aksıná kóp tájikelespeı qulaı saldy. Bul sumdyq dúıim jurtqa tarap, orys pen qazaq arasynda qudalyq ornaǵannyń ornyna ot shyǵyp kete jazdap, arazdyq syzat saldy. «Teń teńimen, tezek qabymen» degen adamı qaǵıdaǵa jat pikir qalyptasyp, «buzylǵan qatyndy» úıde qamasa, jigitke ata-anasy men týystary jabylyp, qyzdaı áıel áperdi.

— Úh, Úh-h!.. — dep aýyr kúrsingen qarıa aýdarylyp, betin elge bere jatty.

Kóziniń sýaǵarynan jylǵasha sorǵalaǵan ylǵaldyń taby baıqalady.

Onyń jylap jatqany ıakı kózinen káriliktiń sorasy aǵyp jatqany beımálim edi. Tek, kúńirene kúrsingenine qaraǵanda ony bir eski ýaıym jep jatqan tárizdi. Adam ulǵaıǵan shaqta: ony jańa beınetten góri, biteý jara sekildi — qabynysy tereńdegi alys qaıǵy kóbirek aınaldyrady ma eken...

Karta soǵyp ózdi-ózi bolyp otyrǵan kórshileri oqys daýystan selt etip, qarıaǵa japyryla qarady. Sosyn arasyndaǵy kóńilshegi shydamaı surady.

— Ata, bir jerińiz aýyryp tur ma?

Úlken adam basyn sál kóterdi de bulardy alǵash kórgen adamsha bar yntasyn sala qarap, lám-mım demesten taǵy da «Úh!» dedi de sylq jata ketti. Eti azyp, arbıǵan saýsaqtarymen júrek tusyn ýqalap, tisin shyqyrlatty. Sońǵy kúnderi ustara tımegen saqal-murty — qan-sólsiz qýarǵan alja-alja betin eski seleýdeı qaýlaı jaýypty.

... — Sumdyq-aı, sumdyq! Oıbaı, attan! Bundaıdy kim kórgen!!!

Mynadaı ashshy aıǵaıdy estigen kórshi-qolań lezde jınala qaldy. Eki-úsh adam mal qamaıtyn japanyń túkpirleý qaltarysynda búk túsip otyrǵan jas áıeldi qoltyqtap, ashyqqa shyǵardy. Onyń shashy qobyrap, eki kózi uzaq jylaýdan kónekteı bolyp isken, tuzaqtalǵan kendir jipti ustaǵan qoly qarysyp, aqyl-esi de óz ornynan aýytqyǵan syńaılandy.

— Qudaı bek saqtady! Kóretin jaryǵy bar eken. Sıyrdyń bas jibin izdep sanymdy sabalap júrgende — asylǵaly jatqan jerinen ústinen túskenim! Astapyralla, astapyralla!..

— Jipti izdetip turǵan myna qyzdyń perishtesi ǵoı!..

— Sony aıtam da... Quddy, sıyrdy kúnde ózim baılaıtyndaı aıaq-asty izdeı qalǵanym. Bildirdi maǵan, qudireti kúshti qudaıym, birdeńeni!..

«Kúıeýi uryp óltiripti» dep qubylyp jetken jaman habardan qyz tórkini balta-soıylyn arqalanyp, jaýǵa attanǵandaı dúrligip, tútige jetti. El arasynda «habar» retinde júretin ósek-aıańǵa maı quıǵan saıyn túrlenip, qulpyra tússe, mynadaı jamanatty habardy qate taratý adamdyqqa jatpas, sirá. Jınalǵan jurt kimnen ne estigenin zerttep, aqyry osyndaǵy «symsyz telepon» atanǵan maımaq kempirdi aıypty dep tapty. Ol eshkimnen sózden jeńilip kórmegen qaraǵym edi.

— Asylyp óldisi ne, uryp óltirdisi ne, báribir emes pe! Eger enesi bas jip izdemese, qyzyńnyń súıegine jolyǵyp, qara sorpasyn iship otyrar ediń, ádiremqalǵyr! Maǵan shapshyǵansha amanynda alyp ket balańdy, ana ıtke qor qylmaı! Kúıeý bala dep júrgeniń qara kúıik, ony ana orystyń sar qatyny ózine ǵana erkek etip, araqpen dýalap tastaǵan, baıaǵyda!.. Senbeseńder áne qara!

Maımaq qatyn qolyn shoshaıtqan jaqqa eldiń bári osharyla qarady. Aıaqtaryn anda bir, mynda bir basyp, bir qolymen kózin kólegeılep:

— Baýyrym-aı! Jan—jarym-aı! — dep masań daýyspen barqyrap, Esenbek kele jatty...

— Ata, jambasyńyzǵa dári salaıyn, — degen meıirbıke kelinshekke ol jaqtyrmaı qarap: — Meniń ómirim sonshalyqty kimge qymbat bola qaldy? Ókimettiń dárisin shyǵyndap!..— dedi.

— O ne degenińiz, ata?! — dep sasqalaqtaǵan meıirbıke túsinik izdegendeı ózge naýqastarǵa saýaldana jaltaqtady.

— Qaryndas, ol kisiniń sózine kóńil aýdarmańyz. Sondaı minezi qyzyq adam eken.

— Iá, men aspannan túsken adammyn! Sender ǵana osy jerdikisińder.

Úh, qaıran Aksınýshkam, sen ólip qalmaǵanda men osy kúıge túspes edim!..

Dárini shala-pula salǵan meıirbıke rasynda jer betinde kezige bermeıtin áldekimdi jolyqtyrǵandaı ekiudaı jaǵdaıda izin sýytty.

... Esenbek pen Aksıná Pavlovna adam ǵumyryn uzartyp, tipti jasartatyn ne túrli shıpa shyryndardy ózderi jasap, iship júrdi. Jaǵdaılary ábden túzelgen shaqta qymbat elıksırlerdi shet elderden de jazdyryp ala bastady. Aqsınányń anasy shóp dárilerdi qatty tanıtyn jáne dýa, duǵa oqyp em-dom jasaı alatyn balger-oqymysty adam bolǵan. Anasynyń qasıeti osy qyzyna da darydy. Alǵash tıgen kúıeýi ózge qyzǵa ólerdeı ǵashyq bolyp júrgen jerinen — ony araqpen dýalap, ózine qaratyp aldy. Áp-ádemi qyz týǵyzyp, odan aryǵa jetpedi. Aksınányń dýasy keri áser berip, ol múldem araqtyń sońyna túsip ketti. Ári-sári bop júrgende, sebebi buǵan kóz salǵandardyń kóbisi aq sazandaı sanyn ǵana baǵalaıtyn sekildi kórindi. Jáne olar esh dýasyz-aq jóńkile qatynqumar jáne sheksiz araq ishýshiler edi. Al kúsh-qaıraty tasyǵan, jelókpeligi men ılanǵyshtyǵynda shek joq Esenbekti Aksıná jazbaı tanydy. Ol ony ózi qartaıyp, kózi jumylǵansha adal serigi etýdi qalady jáne solaı ete aldy da.

Kózdi ashyp jumǵansha elý jylda óte shyqty. Ortaq balalary bolmady. Aksınányń qyzy boı jeter jetpesten turmys-qyzmetteri bar naǵashylaryn saǵalap, jaqsy oqý bitirip, qaladan áıeljandy, jaıly baı tapty. Alqyp-shalqyǵan ol — ara-tura araǵa jyldar salyp bolmasa, sheshesin jáne onyń (qyzdyń aıtýynsha) «jyndysyn» kórýge emeshegi úzilip turǵany shamaly bolatyn-dy. Aksıná birneshe qabat bala kóterdi degen sóz bar. «Qazaqtan bala tapsań óltiremiz!» dep Aksınányń júrisin toqtatpaq bolǵan aǵa-baýyrlary buǵan qatty kijinetin-di. Sonyń saldarynan kezinde: jańa týǵan eki sharanasyn maldyń kóńine kómipti degen qaýeset te el arasyna tarap ketken-di. Qudaıdyń bularǵa bala bermegeni de sonyń kári shyǵar jáne otyrsa opaq, tursa sopaq dep tóńiregine kún kórsetpeıtin Esenbekke de balany qor qylǵysy kelmegendeı.

... Ústilerine kógildir jamylǵy jabynǵan er men áıel kirdi. Karta oınap otyrǵandar bul ekeýine údireıise kóz tastady. Áıel adam sálemdesken soń, sypaıy daýyspen:

— Oshaǵanov Esenbek degen kisi osy palatada jata ma? — dep surady.

Analar jabyla bas shulǵyp, ol izdegen páleńiz áne jatyr degendeı seskenispen ym jasasty da ermekterine qaıta oraldy. Er adam esik kózinde sostıyp turyp qaldy. Qolynda túıinshegi bar áıel — teris qarap jatqan qarttyń tusyna taıap baryp:

— Aǵa, qalyńyz qalaı? Jer-kókti sharlap áreń taptyq qoı! — dep jylamsyrap, shaldyń tý syrtynan alaqanymen aıalaı sıpady.

— Iá! Kerek edim men!.. Senderge meniń ólgenim ǵana kerek. Meniń ómir boıy qan-termen jıǵanyma, ıe bop qalý — bárińniń kóksegenderiń!

Kózine irkilgen jasty qol oramalymen súrtkilegen áıel — myna sózdi bógde jurt estidi-aý degendeı qymsynyp, artyna jaltaqtady. Betin beri burmaı qyrsyǵyp jatqan kisige qarsy ýáj bildirip, eshteńe demedi. Bárine kelisken, úmitsiz keıipte óz sózin jalǵady.

— Taza ish kıimder men tamaq ákeldim. Sýytpaı iship alyńyzdar.

Bárińizge jetedi. Budan bylaı kúndelikti kelip turamyz. Saýyqqan soń eshqaıda barmaısyz, úıge alyp ketem... Bu dúnıedegi meniń jalǵyz týysym — aǵa, óziń ǵanasyń ǵoı! Ótken ómir ótti. Endi, elge taba qylyp, meni jylatpashy!..

— Aǵasy dalada qańǵyp ólipti degen ataq — súıekke tańba dep óziń úshin

shoshyp otyrsyń ba? Maǵan jandaryń ashymaı-aq qoısyn! Selopanǵa orap kóme salyńdar, maǵan báribir qaı beıitte jatsam da... Sender kómbeseńder ólgen ıtti de sasymasyn dep orǵa tastaıdy. Sondaı bir qaıyrymdy kezdeser!..

Jigerleri qum bolǵan eki kisi — bastaryn kóterip eshkimge qaraı almaı, ákelgenderin tastap, syrtqa bettedi. Mynadaı qanypezerlikti kútpegen palatadaǵy naýqastar da jaǵalaryn ustap, solardyń izin ala qosa syrǵydy. Aýlaǵa shyǵyp, uzap bara jatqan ekeýdiń sońynan aıanyshpen kóz salyp, ózdi-ózi dabyrlasa bastady.

— Astapyralla! Mynadaı adamdy eshýaqytta jolyqtyrmappyn!

— Bul adam emes qoı, qubyjyq!

— Monstr! — dep ishindegi orysquldaý bireýi shyrt túkirdi.

... Esenbektiń qurdastary ol joqta úıine basa kóktep baryp, sar qatyndy adam qurly kórmeı, neshe túrli saıqymazaq jasap ketetin-di. Tórine ilip qoıǵan orystyń qudaılaryna Esenbektiń de shoqynyp jatqan jerinen ústinen tústik dep syrttaı masqaralady. Bul qańqý qulaǵyna jetken Esenbek ádemi dúmikken bir kúni taqtaı qudaılardy baltalap otqa jaǵyp jiberdi. Aksıná sonyń barlyǵyna tózdi. Qyńq etken joq. Esenbek esi jıylǵanda sar qatynnyń aldynda qurdaı jorǵalap, qoınynan qýanysh taýyp, órtep jibergen qudaılardyń ornyna jer astynan bolsa da taýyp, jańasyn ákeldi. Tek, endigári kórneý jerge ilmeı, búrkep qoıýyn ótindi. Qazaqtyń qaljyńy jaman ekenin Aksıná da túsingen-di.

Esenbek ujymsharda sońǵy biraz jyl poshta tartty. Onyń aldynda tabıǵı zerektiginiń arqasynda esepshi boldy, «kápırát» ustady. Sodan jer qorıtyn «aqyranǵa» tústi. Araq pen shataq-shalys mineziniń kesirinen quldyraı kelip, jalqaý qara atty qamshylaǵan saıyn boqtanyp, shalǵaı malshylar otaryna osylaı hat-habar, gazet-jornal tasý ǵana senip tapsyrylǵan-dy.

Tabıǵı minez demekshi, onyń boıynda tazalyqqa degen asa bir qurmet bar edi. Jyǵylyp-súrinip júrse de kıiminiń bir jerine kir qondyrmaıtyn. Tegi Esenbekke kele-kele sar qatynnan basqa eshteńe de jolamaıtyn sekildendi. Turmystary ortadan tómen. Qurala bastasa araqqa aıyrbastap, «jan joldastarymen» basyna sý quıa salady. Qysqasy, esik aldynda úzik-úzik shynjyrǵa baılanǵan qara ıtten ózge qara joq-tyn. Esenbektiń jyldan-jylǵa turpaty da bótendenip, tili men ish dúnıasy dońyzdanyp, qazaqtyq nyshannan aıyryla bastady. Aǵaıyn-týǵan degenniń qadiri umytylyp, dastarhanyna bir jarty qoımasa daý shyǵaryp, jan týysy bolsa da jaýǵa aınaldy. Sóıte-sóıte Esenbek toı-tomalaqqa shaqyrylýdan qaldy. Ólim-jitimsiz ómir bar ma, ondaı qaıǵy-qasiret te ony eleń etkizbedi. Jas kezindegi esersoqtyǵy jarasymdy eken, endi ózi sekildi el es jıyp, aqyl aıtar jasqa kelgendegi qylyǵy esh qısynǵa qıyspady. Bul — qazaqtyń ádemi mańyrasty aq qoıy, shoshqasha qorsyldap ketkenmen birdeı kórinis edi.

Qaryndasynyń úıine anda-sanda bas suǵyp turady. Taýyqtyń jemi túgesildi dep eki shelek bıdaı surap alyp, jolaı sonyń birin — bir jarty qyzylǵa aıyrbastaıdy. Sosyn qanatyn jaıyp kóshege sımaı, qutyrǵan býrasha jynyn shashyp, jas-kári demeı tıisýge kirisedi. Jastardan taıaq jep, úlkenderden sóz estidi. «Ákes-sheshesi jaqsy kisiler edi mynaý qaıdan shyqqan áýmesir!?» dep aýyl jurty qaıran qalysty.

... Esenbekti kóshede jatqan jerinen bireý jany ashyp, «Jedel járdem» shaqyrdy. Aýrýhanaǵa alyp kelgende onyń basy jarylǵany anyqtalyp, jergilikti ishki ister bóliminiń kezekshisine habar túsirildi. Jaraqattan ǵana esi aıyryldy deıin dese — aýzynan araq múńkip, ylǵyǵan mas ekeni de kórinip tur. Esin jıǵan soń, sońǵy birer jyl udaıy ishken jaman araqtyń ýyty aqylynan aljastyryp, eki-úsh kún arpalysty. Bilekke salǵan ıneni julyp tastap, kózine kóringen, kórinbegenniń barlyǵymen alysyp, aýzynan aq ıt kirip, qara ıt shyqty. Uıyqtatyp, tynshytatyn dáriniń kúshimen psıhıatr qaraýynda jeke palatada úsh-tórt kún baılaýly jatty. Ań keıpine enip, haıýansha astyna jiberdi.

Iá, osydan eki-úsh jyl buryn ǵana hanǵa sálem bermeıtin Esenbekti osy dese sirá, jan balasy sene qoımas-tyn. Sonoý toqyraý jyldary qaryndasynyń úıine ádettegideı basy aýyryp kele qalǵan-dy. Qumyra túbindegi bir kese araqty qaryndasy tez qutylý úshin ózi ustatty. İshkeni sol edi aǵasy júregin ustap, kógerip-sazaryp sereıdi de qaldy. Dárigerlik kómek der kezinde kórsetilip, janyn qudaı saqtady. Sol bir kese araq qyryq jylǵy dýany lezde qaıtaryp, tatpaıtyn adam bolyp shyǵa keldi...

Alataýdyń bókterin mekendegen dúıim el jaý tıgendeı bosyp ketken. Úıdiń oryndary tóbeshik-tóbeshik bolyp, mal jemeıtin qaý shóptiń otanyna aınalǵan. Eldiń tuqymyn tuzdaı qylý úshin — onyń mektebin jabý kerek eken. Balalarynyń keleshegine balta shabylǵan jurt sabylyp, etektegi irilengen eldi mekenderdiń birinen pana taýyp jatty. Bul ótken ǵasyrdyń elý-alpysynshy jyldary edi.

Aýyldaǵy eki bólmeli izbóshkesin satyp, aq sazan Aksınásymen egindik pen shabyndyqty qorıtyn kúzetshi bop, sol typ-tıpyl atajurtqa qaıta oraldy. Ujymshar salǵan jalǵyz úıden ózge ol jerde qaraıǵan shatyr joq-tyn. Jazdy kúni: sapyrylysqan el bolsa, qysqa qaraı ulyǵan qasqyr ǵana kórshi boldy. Bastapqyda taıaý mańdaǵy zastavadan urǵashy taı satyp aldy. Saýdamen shuǵyldanyp jatqan, aýyldaǵy qaryndasy men kúıeý balasy: jáshik-jáshik araq pen shaı-qantty úzbeı jetkizip turdy. Qazynanyń qyrýar maly jaılaý shyǵady. Odan etek aýady. Osy eki arada sol qalyń mal Myńbyulaqqa da biraz damyldap ótetin-di. Jas kezindegi «kápırát» ustaǵan tájirıbesi iske asyp, aıyrbas qaınady. Basynda bes jartyǵa bir qoı bolsa, kele-kele úsheý, odan bas túzetilse boldy dep keı qoıshylar bir jartyǵa bir qoıdy tastaı saldy. Bir jazdyń ishinde qoradan qora turǵyzyp, aýlasy malǵa toldy. Basy bastalmasyn deńiz, tórt-bes jyldyń aralyǵynda Esenbek te onyń turmysy da adam tanymastaı ózgerdi. Ákesi óte eńbekqor, jaqsy adam boldy dep el jaǵymdy pikir aıtýshy edi. Sonyń ushqyny buǵan da daryǵan syndy. Jaryqtyq Keńes ókimeti keńshilikti edi ǵoı. Jem-shópten tarshylyq kórmedi. Qajetti taýarlarmen qamtamasyz etip jatqan aýyldaǵy týystary, aıaq-asty adam bolyp ketken aǵalaryn arqa tutyp, maqtana aıtatyn boldy. Jazǵa salym qosqan taıynsha-torpaqtary baǵylyp: biri kelesi jylǵa soǵym jasalyp, endi biri pul bolyp satylyp, eki jaqta qońdandy. Bastapqyda eńbek aqysyna Esenbek soıylǵan soǵymnyń bir qolyn enshilese, júre-júre jartysyna aýyz saldy. Satqan maldyń aqshasyn keıin beremmen júrip, artynan kózin shuqyp alsa da moıyndamaıtyndy shyǵardy. Sonymen jyldar jyljyp óte berdi. Aýyldaǵy aǵaıyndary: uıaty oıanyp, kezi kelgende maldaryn qaıtarar degen úmitpen júrip jatty. Esenbektiń jutqynshaǵy ishke oınap, buryn bolmaǵan ash kózdik týyp, qulaǵynyń túbinen bir ázázildiń: «Paıdań áli az, áli az!» degen tolassyz sybyry ulǵaıa tústi. Sonymen qatar tym qatershil, qaraıǵan nárseniń bári oǵan kúdik týdyrdy. Kirip-shyqqannyń qoıny-qonshyn ańdydy. «Báriniń qolynda jelim bar, birnárseni jabystyra ketedi!» dep jan balasyna senýden qaldy. Úıdi aıtpaǵanda qora-kiletke qara qulyptar saýsyldaı taǵyldy. Bir ýys shor kiltti tek ózi ǵana ustap, moınyna asyp júrdi. Bir qorasyna kirse ony jaýyp baryp, ekinshisin ashty...

Esenbek te eshýaqytta bolmaǵan mynadaı sharýaqorlyq pen ysyrapsyzdyq Aksınány da qatty tańyrqatty. Áý basta ol ishteı qýanyp júrdi. Biraq ol qýanyshy uzaqqa barmady. Esenbek tizgindi óz qolyna myqtap ustady. Aksıná kúnderdiń kúni shúıkedeı kempirge aınalyp, ózine bekitilgen buryshqa qamaldy. Sol buryshta jatyp, keıin kóz jumdy. Oraǵyta ketsek: ol tep-tegin ólgen joq, Esenbektiń ómir aǵysyn elge bildirmeı bastapqy arnasyna qaıta aýdaryp úlgirdi. Ol bir ǵajaby qazaqqa elý jyl qatyn bolǵanyna qaramastan — ishi saırap tursa da tilinen bir aýyz qazaq sózi sýyrylmady. Onsyz da bezbúırekteý Esenbekti múldem dinsiz etip, baýyr, týys degen uǵymdy maǵynasyz etti. «Bizdiń baılyǵymyzdy kóre almaıdy, ber-ber degennen basqany bilmeıdi» dep úgittep, eger berip jatsa meniń týystarymdy jat sanaısyń dep sanasyp, tipti birge týǵan jalǵyz qaryndasynyń otbasyna teris qaratty. Toqyraý jyldary etektegi el qınalyp jatyr degendi estigende Aksınányń oqýynyń tereńdigin dáleldegendeı Esenbek: «Aýyldaǵylar kebek jep, pálenshesin soryp jatyr!» dep toqtyqtan kekirik atqany — sonyń aıǵaǵy edi. Sóıte-sóıte ózinen ózgeniń barlyǵy adam emes kórinip, jaqsy-jamannyń bárimen óshikti. İri qara men qoı etinen jerip, kórkeıdiń etine kóshti. Áke-sheshesi túgili ata-babasy kórmegen baq-dáýlet bunyń basyna qonyp, osy keńshilik zamannyń shegi joqtaı kórindi.

Myńbulaqtyń etegi 99 jylǵa zańdy túrde bekitilip, osy Esenbektiń jeke dara mal jaıylymy men shabyndyǵyna aınaldy. Syldyraı aqqan sulý bulaqtyń boıynan tosalaǵan kólde qaz-úırek qaıysa júzip, qaý-qaý shóptiń arasyna uıa salyp jumyrtqalaǵan, sońdarynan balapan ertken sansyz taýyq men-mundalap qyt-qyttady. Kún eleń-alańda eshki-qoılary qorasynan mamyrlaı basyp, óriske bet aldy. Malmen birge: túri men qasıeti ózgeshe kúrke qustary da jaıylysqa shyqty. «Jol aýyrýy» bar, qyryq shaqty qara sońyna baqtashy tústi. Qaıda jaıylyp, qaıda shybyndaǵysy kelse ózi biletin bir úıir jylqy — bas aıǵyrynyń sońynan erdi. Sonoý ińirde ǵana bular túgendelip, qoralanyp bolǵansha birtalaı abyr-sabyr bolady da qaıta tynshıdy.

Kún bata tyrqyldatyp bir-jar saǵatqa motordy qosady. Tamaqtanyp bolǵan ony sóndirtedi.

— Áke-sheshemiz osymen-aq kún kórip, bizdi asyrap jetkizgen. — dep

Esenbek kerásinin teksertip, pilte shamdy jaqtyrady. Shıqyldatyp radıoqabyldaǵyshty qosady. «Shalqar» baǵdarlamasyn taba almaı álekke túsip, aqyry sharshaıdy. Byldyr-byldyr bóten til, ne bolmasa «Shyńjańnan sóılep turmyz, teristikten on bal jel turady...» dep qytaı qazaqtary saırap qoıa beredi. Esenbek tamaǵyn qyrnap alyp, óziniń erlikterin aıtýǵa kirisedi. Ol osy aýyldaǵy eń alǵash «kápırát» ustaǵan myqtynyń biri bolǵany, jeti klass qana bilim alsa da talaı birgádir, ýshetshik, buǵaltirden saýatty ekeni, ol sabamaǵan erkek qalmaǵany, qysqasy Myńbulaq aýylynyń asyraýshysy boldym dep jasqanbaı—aq keýde soǵady. Oǵan Aksıná da qolyndaǵy jalshysy da bir aýyz qarsy ýáj aıtpaıdy. Sonymen talyqsyp baryp uıqyǵa jyǵylady. Kelesi túnde osy áńgime aına qatesiz qaıta qaıtalanady. Tek, ol joly sál-pál ózgertý engizilip, Esenbektiń bozókpe, aramtamaq aǵaıyndary men jalǵyz qaryndasynyń otbasy ońbaı sybaǵasyn alady.

Aýyl kóńinen sál jyraqtaý eńseli tóbe bar. Sol bıikte ýaqyty bitip, tynyshtyq tapqan súıekter jatyr. Erterekte aǵash qorshaýlary bar edi, kele-kele olaryn mal qulatyp shirip, bolar-bolmas úıindilerge aınalǵan-dy. Sol beıit jurnaqtarynyń arasynda Esenbektiń áke-sheshesi de oryn tepken. Esenbek aýyzdyǵymen alysqan qara aıǵyryna minip, ýaqytyly-ýaqytyly óz jer úlesin adaqtap shyǵady. Sonymen qatar irgeles jatqan sharýa jurtqa da soǵyp, olarǵa aqyl aıtyp, «Eseke, siz keremetsiz!» degen sózdi estigenshe ábigerin alyp, áreń qutyltady. Sondaı bir oıdalaq kezinde ol qarsy betke aıǵyrdy tik salyp, orǵyp tóbesine shyqty da atyn oınatyp turyp:

— Áke, jyndy-jyndy degen balań elden ozdy! Murtymdy balta shappaıtyn dáýletke keneldim! Ómir-baqı kóringenniń esik aldyn sypyrýmen ótken ózińnen ozyp, talaı jurtty shań qaptyrdym! El ózderin asyraı almaı jatqanda sharýama qul ustadym, keshegi belsendiń qolyma sý quıýǵa jaramaı qaldy. Qara aıǵyrdy qamshysyz oınatyp turǵan ulyńa qarasaı!.. Barshylyq degenniń ne ekenin bilmeı ótken sheshem ekeýiń jetpegen shyń basyna men kóterildim. Qara maǵan, ózderiń tatpaǵan qyzyqqa eń qurmaǵanda árýaqtaryńnyń silekeıi shubyrsyn! — dep jumyr jerdi jaılaǵan tiri pendelerdiń ústinen shyrt etkizip bir túkirdi.

Esenbek qaryndasynyń úıine kelgende — ony eki aıaǵyn jerge tıgizbeı ketkenshe bastaryna kóterip júredi. Kerdeń-kerdeń basyp, jumsaq mamyqty jastanyp, esedi, esedi-aý kep... Jatarda, erteń qala túsip, sý jańa avtokólik satyp alyp, kúıeý balasyna syılamaqshy bop ýádelesip, alysqan qoldaryn máz-máıram jıenderi kýálanyp, bólisedi. Tań atar atpastan, alańsyz uıqyda jatqan eldiń mazasyn alyp, ketemge salady. Túndegi bárgen ýáde — kishi dáret syndyrǵanmen birdeı bop, tipti esine de túspeıdi. Baıaǵyda bireý aıtypty-mys: «Bersem ýáde ózimdiki, alsam da ózimdiki» dep. Sonyń keri keldi. Taǵy bir aınalyp soqqanda ol — eki beti shimirikpeı, sol áńgimesin qaıta bastaıdy. Bul joly onyń espesine eshkim qulaq túrmedi. Esenbekke onyń qajeti de shamaly. Ol óziniń sonshalyqty aýqatty bolyp ketkenine mastanyp, bulardy teń sanamaı kekireıdi. Elge qaryzǵa aqsha bergenin aıtyp, «Aıaq-qoldary saý, alaqan jaıady» dep sókti. Kúıeý balasy kóligine jańa dońǵalaqtar almaq bolyp, azyn-aýlaq tıyn-teben surap edi: «Berip kápir bolǵansha, bermeı kápir bol!» degen bar, saǵan bir jol aqsha bersem, meniń jolymdy ańdısyńda otyrasyń, sondyqtan bermeımin!» degeni. Bul sóz kúıeý balasynyń júregine sadaq kódeshe qadalyp, endigári ólip bara jatsam da saǵan jalynyshty bolmaspyn degendeı — aýyr ókpe kókireginen óshpesteı oryn tepti.

— Shirkinniń júrisin-aı, kólde júzgen aqqýdaı! — dep baıaǵyda eki-úsh aı

buǵan «qatyn» bolǵan orta jastaǵy áıel adamdy kórip Esenbek áldeqandaı bola qaldy. Ana kisi alǵashqyda ne derin bilmeı ańtaryldy da sosyn: — Kóziń jańa ashyldy ma? Qyzdaı-aq saǵan tıip edim, tósime qolyń tımese de esik kórgen atandyrdyń! Sar qatynyń estise eki aıaǵyńdy bir etikke tyǵar! — dep shymshı sóıledi.

— Hal-jaǵdaılaryń qalaı? Meniń ulym qalaı, qaıda ózi?

— Qudaıǵa shúkir, el qatarlymyz... Bári aman, biri qalada, biri dalada.

— On balany asyraý da ońaıǵa túspegen shyǵar?

— Qudaıdyń bergen árkimge óz yryzdyǵy bar ǵoı. Birin-biri súırep ósip-jetip keledi. Óziń qalaısyń? Baıyp ketip, nesıege aqsha beretin bopty dep júr eldiń aýzy...

— Kóre almaǵan soń aıta beredi. Ózińe aqsha kerek bolsa, paıyzsyz-aq bere salam. Jaman-jaqsyly az ýaqyt maǵan qatyn bolǵanyńdy qalaı umytam! Hı-hı...

— Men saǵan qatyn bolǵan joqpyn. Seniń erkektik kúshińdi sar qatyn matap tastap, kúnde mas bop kelip, qasymda eshteńe jasaı almaı ókiretinsiń!

— Qoıshy-eı, shynymen bir de bir rette me?

— Bir ret bolsaq, men namysqa kúıip asylýǵa júgirmes edim!

— Qap! Ana qara qasqa sendeı ádemini qyzdaı ıemdengen eken ǵoı! Báse, neǵyp seni alaqanynda ustap ólip-óshedi desem!?

— Solaı Esenbek. Aıtýǵa umytyp bara jatyr ekem, úlkenimdi endigári

ulym dep aıtpa! Ol seniń balań emes, óziniń ákesiniń uly. Uıat bolady!

Qapelimde sóz taba almaı qalǵan Esenbek, qıpalaqtap, yrjań-yrjań kúlgensidi. Sosyn:

— Meniń-aq balam bolyp júre bersin, dúnıemdi aıaısyń ba? — dep bar baılyǵyn soǵan arta salatyn adamdaı — jarylqaýshy keıipke enip, mańǵazdandy.

Áıel adam tapa-tal túste kóshe ortasynda bóten erkekpen shúıirkelesip turǵandy ábes sanap, ananyń taǵy bir myljyńdaryna qulaq aspastan jónine bet aldy. «Myqty bolsań sol kezde qaıda qaldyń?» degendeı ishinen bir qyjyl dyz etkendeı boldy da sap tıyldy.

Esenbek eseńgiregen adamsha jan-jaǵyna beı-jaı qarady da úıine tartty. Olar ótken jyly taýdaǵy mal-jan, úı-jaıyn túgel satyp, aýyldan tam alǵan-dy. Aksıná Pavlovna ekeýi baı-baqýatty turmys keship jatqan jaǵdaıy bar. Otqa janbaıtyn alpamsadaı temir jáshiktiń ishinde taǵy tórt-bes temir qorap, onyń ishinde nomınaldyq quny boıynsha qattalyp, qyrq qaıta sanalyp salynǵan teńge men amerıkanyń dollary. Qaryz surap kúnine neshe adam kelip-ketip jatady. Bireýine berse, ekinshisiniń jigerin qum ǵyp, baıaǵysyn esine túsirip, sońyna ıt qosqandaı qorlap jiberedi. Qoraptardy shyǵaryp, kezek-kezek qaqpaǵyn ashyp, ishindegi aqshalardy qolyna alyp ıiskep, eldiń silkeıin shubyrtqandy jany súıdi...

Aksıná Pavlovnany arýlap jerledi. Qalaǵa ózi baryp tabytyn, basyna qoıatyn kresi men sharbaq temirdi ákeldi. Esenbekti bul kezde araq asa jeńe qoımaǵan-dy. Kempiri ketken soń jalǵyz qaldy. Sodan bastap ony ishkishter úıirsektep, qatyn bolam deýshi áıelder de janynan tabyla berdi. Az ba kóp pe sońǵy úsh-tórt jylda alty áıel Esenbektiń qatyny atanyp úlgirdi. Esi kirgen kezde temir jáshiktegi aqsha salǵan qoraptardy túkpir-túkpirge jasyryp jatty. Ýaqyt óte qaısysyn qaıda tyqqanyn umytty. Artynan ańdyp júrip, bógde jurt maldandy. Sońǵy alǵan qatynyn zańdy túrde nekege otyrǵyztyp, meni ólgenshe baǵyp-qaǵasyń dep aýyzsha kelisimmen úıin sonyń atyna jazyp berdi. O baıǵus kóndi-aq. Biraq Esenbektiń túsinigi basqasha eken. Álgindeı sharalardan soń bul áıel onyń qulaq kesti kúńine aınalǵan sekildi. Qarań etkennen qyzǵanyp, bir aýyz qarsy sózge judyryq ala júgirip, aqyry ol áıel «Búıtken baıy da baılyǵy da qursyn!» dep áreń qashyp qutyldy.

Sol qatynyn izdep qala túsken-di. Saqalyna qaramaı kóshede araqtyń kúshimen esirip kele jatqan buny — áldekimder soqqyǵa jyǵyp, qaltasyndaǵy qalǵan-qutqan tıyn-tebendi sypyryp ketken edi. Alty qatyn bir-bir tal ala jipten ala ketti desek Esenbektiń jıǵany da sarqylatyn ýaqyty boldy. Jalǵyz zeınetaqysyna qarady. Kezinde qatyndarynan tyqqan qoraptardy izdep kórdi. Baqshany qaıta qazyp shyqty. Ol joqta otynyn urlap júrgender bir qorapty sonyń arasynan taýyp alyp, «Tapqan tapqandiki, mal baqqandiki» degendeı ún-túnsiz sińirdi. Sebebi ıesine berem dep bir pálege qalýy da múmkin, qalǵan aqshalarymdy da osylar urlady dep qandyaýyz shaldyń jala jappasyna kim kepil?

Kezinde dýa-duǵasymen ámiri júrgen Aksıná da Esenbektiń tegeýirine des bere almaı, ókimettiń bergen azdy-kóp zeınetaqysynan qaǵylǵan-dy. Sońǵy jyldary qolyna aqsha ustamaı ótti. Alda-jalda aǵaıyn-týǵandaryn saǵalap el qydyra qalsa, bazarlyqqa dep ala shyqqan aqshasyn «Esenbek ursady» dep shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı qaıta alyp kelýshi edi. Sarańdyq pen dúnıeqońyzdyq buny da meńdedi. Qyzyǵyn kórmegen qarjyǵa syrttaı mastanyp, Aksıná ózin ishteı hanym sezine bastaǵan-dy. Biraq kese kóldeneń jolyqqan bir dert ony alyp tyndy. Jasartý men ǵumyr uzartý talpynystary nátıje bermedi. Óteriniń aldynda halin surap kelgen aǵaıyndary men kórshi-qolańdaryna suqtana qarap, olardyń qýatyn ózine sińirgisi kelgendeı ishin tarta jutynǵany, tóńiregindegi boq-dúnıeni qalaı qıyp tastap ketem degendeı jan arpalysy adam shoshytarlyq edi...

Esenbek múldem esten aıyryldy. Eki-kúnniń birinde qaryndasyna kelip:

— Kiltimdi joǵaltyp aldym! — dep turǵany.

— Sol úıińdi jaýyp osynda kelseńshi, bir adamdyq oryn tabylady!

— Eshkimge masyl bolmaımyn! Maǵan aqsha ber, zámók alýǵa.

— Zeınetaqyń qaıda? Men de soǵan qarap otyrmyn. Aqsha joq!

— Bárińdi asyrap jetkizgen men edim! Joq-joq dep jerge qarap qal!

— Qyryq zámók aldyń, el qumyradan úı sap jatsa, siz qulyptan úı salatyn ýaqyt boldy!

Anaý jyldary attan jyǵylyp aıaǵyn syndyrǵan-dy. Sondaǵy qıys bitken tobyǵy jasy ulǵaıǵan shaǵynda qaıta asqynyp, aqsaq adamsha qıralańdatyp qoıdy. Soǵan qaramastan eki úı arasyna kúndigine úsh-tórt qatynaıdy. Ázirde tamaq iship ketse, onysyn umytyp qalyp «İshim jalap barady! Jeıtin birdeńe bar ma?» dep jalańdap, qaıta kelip turǵany. Bárinen qıyny elden araq surap ishetini. «Júz, eki júz teńge bershi» dep tanys-tanys emesterdi yǵyr qyldy.

Esenbek aıaq-asty joq bop ketti. İshinde baǵaly eshteńesi bolmasada úıi, qora-qopsysy, qaqpasyna deıin qulyptaýly. Baıaǵyda bir úlken adam osy sıaqty úıinen shyǵyp ketip, sodan úshti-kúıli qaıta oralmaǵan-dy. Bul da sonyń keri boldy. İzdemegen jer qalmady. Eshkim kórmegen. Bul jaz ortasynda bolǵan edi. Qara kúz kelip, jasyl jelek jamylǵan tabıǵat arshyla bastady.

— Adamnyń bas súıegi men qabyrǵa, omyrtqa jilikteri qalyń shóp arasynda shashylyp jatyr! It-qus jep ketken maldyń qańqasy sıaqty! — dep bireý aýyl ákimdigine baryp aıtady. Sodan zań oryndaryna habar salyp, arnaıy adamdar kelip tekserdi. «Taıaý arada joǵalǵan kisi bar ma?» degen oryndy suraq ta týyndady.

Esenbektiń qaryndasy baryp súıekti kórý túgili, bul habardy estigennen júregi qysylyp, júre almady. Onyń ornyna kúıeýi ketti.

— Osy jerde áldebir jaǵdaıda ólgen adamǵa uqsaıdy. Sosyn qańǵyǵan ıtter jep ketken. Jeıdesi men trıkosynyń jurnaqtary qalypty. Zorlyqpen ólmegen sıaqty. Qaltasynda bes júz teńgesi saqtalypty. Tanıtyn bireý bar ma?

— Men tanımyn. Bul meniń Esenbek degen qaıynaǵam. Úsh aı bolǵan iz-túzsiz joq bop ketkenine.

— Ony qalaı tanydyńyz?

— Kıiminen. Sońǵy ret osy kıimderimen kelgen. Ólerdegi sózin aıtqan soń, usaq tabylmaı amalsyz myna bes júz teńgeni ózim bergenmin.

Zań oryndarymen eki aradaǵy biraz áýre-sarsańnan soń, selofan túıinshekke salynǵan súıekti — qazaq zıraty mańynan shuqyr qazyp, kómdi. Qyrqyn ótkizer aldynda basyna temirden sharbaq ornatty. Ejelden qalyptasqan salt-dástúr boıynsha jyldyǵyn ótkerip jáne úsh jyl boıy shek berilip, quran oqylǵan saıyn ata-anasymen qatar onyń da aty ataldy. Jıǵan-tergeni qyzyl ıtke jem bolyp, ózi kózi tirisinde qor tirlikke jolyqqan beıbaqqa ókpe saqtap, dattaýǵa da dát barmady...

---