InfoHub Logo

Ashań júzdi ananyń Aqmolaǵa aýysqan tuńǵyshyn ázázil azǵyrdy. Ázázil azǵyrmasa ulynyń ulardaı shýlatyp nesi bar?! Muńlyq ananyń boljalsyz saparǵa attanyp nesi bar?! Sapardyń sońy sorly ananyń sorasyn aǵyzyp ketti. Báriniń de bulaqtaı tunyp bastalyp, tospadaı laılanyp toqyraǵany janyna batady.

Táńirim-aý, tuńǵyshy Kúntýǵannan kúreń qabaqty Muńlyq kútip pe edi? Kútken emes. Kútpek túgili — qýanyp kelip, jubanyp qaıtam demedi me?! Ol oıy biraq oıran boldy: kúlip kelip, kúńirenip shyǵyp, túńilip qaıtyp barady... Buǵan endi ne daýa?! “Qyzmet, qyzmet” dep qaqsap qalǵan qaıran uly poezdyń basyna shyǵaryp salýǵa da jaramady ǵoı. Álde, shette ósken shetendeı bezbúırek bolyp ketti me eken...

— Apa, biz úshin qam jemeńiz. Erkekpiz ǵoı, tistegenniń tilinde, ustaǵannyń ýysynda ketpespiz. “Tańǵy as — táńiriden” degen, Aqmolaǵa da aman-esen jettik. Kúntýǵannyń úıinde de aýnap-qýnap jattyq. Astananyń saýyq keshine de qatystyq... Osynyń bárine de siz kýáger, apa, — dep, alpystan endi asqan anasynyń álgindegi ashymal oıyn kishi uly Qýanysh bólip jiberdi. — Apa, bizge endi alańdamańyz. Munda úsheýmiz ǵoı, Kúntý aǵammen tórteýmiz. Qınalmaspyz.

— Kúntýǵa men renjidi dep ókpelemeńder! Ol úlkenderiń ǵoı...

Muńlyq ana tuńǵyshynan kóńili qalyp bara jatsa da, jamandyqqa qımas analyq sezimmen Qýanyshqa aqyl sala sóıledi. — Qınalsańdar ǵana barasyńdar ǵoı. Salmaq sala bermeńder. Qyzmeti de aýyr eken, — dedi de, ana baıǵus qaradaı báıek bolǵanyna kúıindi. Óz-ózine: “Oı, ádire qalǵyr!..” dep qoıdy.

Bul sózdi estigende apasyn shyǵaryp salýǵa kelip turǵan Qýanysh ta kúlip jiberdi. Anasynyń aǵynan jarylǵan támsili bularǵa rıza bolǵanda nemese qatty renjigende aıtylýshy edi.

— Apa-aý, aǵamyzdy mazalaı qoımaspyz. Jatar oryn jataqhanany taýyp aldyq, “eki qolǵa bir jumys” ta bar. Sharýamyz qansha, — dep shamshyl uly shamdanyp qalsa da, ile apasynyń kóńilin aýlaı jýyp-shaıdy. — Ony da túsinýge bolady, apa, tań bozynan tún ortasy aýǵansha úıin kórmeıdi. Bala-shaǵasy da Almatyda jatyr... Biz óz kúnimizdi ózimiz kóremiz.

Qýanyshtyń úni senimdi shyqty. Osy kezde úrip aýyzǵa salǵandaı vagon esiginen Aısyrǵa qaryndasy kórindi.

— Kájók aǵa, apam ishke kirsin, ýaqyt bolyp qaldy, — dedi ol asyqtyra.

Vagonnan aýlaǵyraq turǵandar da qoshtasyp, qozǵalaqtaı bastady. Jolserik jigit te jurtty asyqtyra túsken. Qýanysh anasyn shyntaǵynan demep, “Qosh!” desip qala berdi.

Keshikpeı “Astana” poezy júgi aýǵan nardaı kerenaý qozǵalǵan.

* * *

Jańbyr sýy jerge sińbeıtin shuńqyr-shoqalaǵy kóp, baqandaı-baqandaı bıik úıleri jańadan boı túzeı bastaǵan jupynylaý shaǵyn qaladan bylaı shyǵa bere-aq poezd júrisin údetti. Maýsymnyń mamyrlaǵan kúnimen qyzǵan Saryarqanyń beleń-beleńi kókpeńbek.

Kógildir jonnyń sulý óńin buzatyn dán sebilmeı qalǵan qur ańyzdar. Olar kóbine temir joldyń qos qaptalynan kús-kús qońyr alaqandaı jazyla sozylyp, jeruıyqtaı jyly kóringen kókjıekke sińip ketedi.

Eki kisilik kýpeniń terezesinen telmirgen Muńlyq ótken-ketkendi oımen sholyp otyr. Kenje uly Qýanysh pen bóleleriniń “Endigi kúni ne bolady?” dep te oıǵa qalady. Mektepti byltyr bitirgen, yńǵaıy kelse Aqmoladan aǵasy Kúntýǵannyń qolynda turaqtap qalyp, joǵary oqý ornyna túsem be dep kelgen Aısyrǵa bolsa, ústidegi narda ún-túnsiz kitap oqyp jatyr.

Keshe ǵana Aqmola dep asyqqan kóńili sý sepkendeı basylyp, búgin mine, qapaly sezim bılep qaıtyp barady. Bárine kináli — Kúntýǵan, “Jo... joq... ózi... Ózi me?” — Muńlyq óz-ózine suraq qoıdy. Shynymen ózi kináli me? Kináli bolsa, qaı jerden qatelesti?

Qatelesken tuńǵyshy emes pe? Tuńǵyshy Kúntýǵan shyǵar... Jo-oq!

Ol qatelespeı-aq qoısyn! Qatelesse ózi-aq qatelessin. Oqyǵan-toqyǵan ulynyń qatelesýi múmkin emes! Qum ishinde júrgen kórsoqyr nadan bul-aq qatelessin!

...Sart-sart... sart-sart... Pý-ý-ýp!..

Bolat dońǵalaqtary saǵattaı soǵyp, zor daýysy maıadaı baqyryp poezd zaýlap keledi. “Aı, zaman-aı! Ótip jatqan ýaqyt-aı!..”dep kempir de kúrsinip qoıdy. Kúni keshe edi ǵoı, Kúntýǵan bastaǵan úsh ul men Aısyrǵa munyń aınalasyn dýlatyp-shýlatyp júrgeni. Endi búgin bir-birine sýyqbaýyr bola bastapty. Qutty jumyrtqadan jańa shyqqan jylannyń balalary tektes, bastary qosylmaıtyndaı kep tanytady. Tuńǵyshynyń temirdeı tili qaryp aldy ǵoı muny. Balalarynyń mundaı kúıin kórem, muzdaı tilin estımin dep oılap pa edi... samaıyn aq qyraý shalǵanda.

Teristikten tústikke sozylǵan uzaq-sonar jol ústinde juldyz qurttaı jyljyǵan poezd besikteı terbeledi. Temir qorap terbegen saıyn Muńlyq ta tereń oıǵa berile túsken. Oıda mynaý qos qabat terezeniń syrtynda qalyp qoıyp jatqan ulan-ǵaıyr dala sıaqty.

Keıde mıdaı jazyla alystap, keıde búktisken beldeı jaqyndap, endi birde Arqanyń aıyr órkeshti jataǵan taýlaryndaı munartyp — qulazyńqy kóńilin kókteı, qıalynda qylań urady.

... Sart-sart... sart-sart... Pý-ý-ýp!..

Jel úıirgen júrdek poezd jeldirip-aq keledi. “Aı, zaman-aı!.. Ótip jatqan ómir-aı!..” dep qoıdy kempir. Óz-ózine kúbirlegen lebinde álgibir mezettegi kúrsinis joq, tek nalý bar. Ózi de bir jalǵyzdyqqa uıyǵan jaıy bar. Sabyrǵa kelgen syńaıly.

Sabyr sońy — salqyn oı... toryǵan. Muńlyq biraq toryqpaǵan.

Bir mezgil ótkenge oı júgirtip, sana saldy. Salqyn sana Saryarqanyń sar dalasyndaı áldebir saryndy oıǵa boı aldyrǵan.

Sylań qaqqan sáýlesin qıa almas sum dúnıege Muńlyq 1936 jyldyń aqpanynda kelipti. Bir jastan asar-aspasta Baqanasta ustazdyq etip júrgen ákesi ustalyp ketipti de, “halyq jaýynyń” otbasy retinde kóztúrtki bolǵan sheshesi baıǵus, Kókjıdedegi kúshik[1] tórkinderine qonys aýdarypty. Ákesi bolsa “úndemeste” habarsyz ketken... Jastaı jesir qalǵan anasy soǵystyń aldynda aýyldyń bir azamatymen qaıyra tútin tútetken eken. Biraq taǵdyry taıqy sheshesi soǵys bastalyp, taǵy jesir qaldy.

Bul sheshesine sýyqtaý boldy, óıtkeni naǵashylarynyń yǵynda tárbıe kórdi de, ógeı ákesinen týǵan sińlisi Sánimdi ósirgen anasy ápkesindeı bop ketken edi. Sheshesin tipti “Qaldygúl” dep atymen ataıtyn. Al “úndemeste” ún-túnsiz ketken óz ákesi esimin eshkim ataǵan emes. Sheshesi de atatpady. Sol kúıi ataýsyz qaldy... Bul áli kúnge maqurym... Ógeı ákesi Turǵanbaı týǵanyn kóre almaı ketken kishkene Sánim ekeýi áke meıirin sezingen emes. Biraq 1945 jylǵy mamyr aıynyń basyndaǵy obaǵa deıin bularǵa ákeleriniń ornyn naǵashy atasy joqtatqan joq. İleniń boıyndaǵy Saryesik qumyn jaılaǵan qoıshy Toıshybaı naǵashysynyń arqasynda aýyzdary mal súmmesinen ajyraǵan joq. Qarny toısa — qaıǵy oılamaıtyn balalyq shaqtary.

Ol kúnder de kóleńkelenip alysta qalypty-aý! Eskilikti kúnder qansha kóleńkeli bolsa da, kómeski tartpaıdy eken. Sartaptanǵan sanańa sorǵyshqa sińgen sıadaı jaıylyp alaryn qaıtersiń. Kóktemde kóteriletin İleniń jaıylmasyndaı janyńdy jaǵalaı jaılaryn aıtsańshy!

...Sart-sart... sart-sart... Pý-ý-ýp!..

Belinen jaraǵan besti aıǵyrdaı poezd boldyrar emes, ubaq-shubaq úıirimen ıirilip keledi. Kempirdiń kóz aldynda baǵanalar bult etip, bula dala bulyń-bulyń qaǵady. Poezd da qasara jortyp, qaǵyna yrǵalady. Kempirdiń biraq munymen isi joq. Ol óz oıymen ornyqqan; isinip-keýip qalǵan ulyna nalyp, urlana engen ótkenge qabaǵy tartyp keledi. Qabaǵy tartqan saıyn jazyq mańdaıy qyrtystana beredi. Qyrtys-qyrtys mańdaı men shalbar-shalbar júzine búgin taǵy da taram-taram ájim jalǵap keledi ǵoı bul. Talaıdy kórgen taǵdyrly Muńlyq Kúntýǵannan shoshynyp ta keledi. Onyń ózi emes, sózinen qorqady. Munyń kóńiline tipti qyzyl ińirde keler áldeqandaı úreı kóleńkesi qonaqtaıdy... Kempirdi úreı ıeleıtin de jóni bar. Es bilip, etek túrgeli úreıli kezeńdi bastan keship, úreıli ýaqytta ǵumyr keshti. Úreı — ıeli úreıge aınalǵaly qashan... Qora-qopsyny keýlep alǵan kórtyshqandaı, bul úreıden qashyp qutyla almaısyń.

Muńlyqtyń kóz aldyna az ýaqytta sózi de, minezi de, kespir-kelbeti de ózgergen uly kele beredi. Pisken qazydaı jyltyraǵan júzinde sabyrlyqtan góri saz bettik basym: qabarmastan jatyp alǵan kúlshedeı búlk etpeıtinin qaıtersiń. Tipti ózinen týdy degenge senbeıdi... Álde, aýylda menshiktiń asha tuıaqtysyn baǵyp qalǵan ákesi Qolan maqtana aıta beretin jońǵar shatys atalarynyń qanyna buryp ketti me eken... O da múmkin-aý!

“Ul týǵanǵa kún týǵan” dep esimin qoıǵan Qolan ákesi de, aman-esen bosanǵanyna qýanǵan Muńlyq sheshesi de Kúntýǵandy qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqtyrmaı ósirip, aýyldan Almatyǵa jiberip oqytqanda kóremiz degen quqaıy osy ma edi... Áıtpese:

— Shýlaryn súıretip bárin ertip kelgenińiz ne!? — dep esikten kirer-kirmeste dúrse qoıa bergen ulyna ne joryq.

O, ádirem qalǵyr!

...Sart-sart... sart-sart... Pý-ý-ýp!..

Atandaı aqyrǵan poez Arqanyń jonyn taspadaı tilgen tilshe ústinde tapyraqtar emes, sýda júzgen kemedeı tolqyp qana keledi.

“Aı, zaman-aı! Ótip jatqan óńezdi ómir-aı!..” dep qoıdy Muńlyq.

Joǵaryda jatqan sút kenjesi Aısyrǵa da syr berer emes, anasy muńaıa bermesin deı me, syr tartyp áńgime qurǵysy joq. Ún-túnsiz kitapqa úńilip jatyr.

Jarym-jalǵyz oı talmaǵan Muńlyqtyń arǵy-jaǵy nildeı buzylyp-aq otyr. Ózinde de bar: órimdeı qyp olardy ertip alyp nesi bar... Bulaı boǵynan buzylaryn ulynyń qaıdan bilsin. Baıaǵy Kúntýym dep oılady ǵoı. Kúntýym dep aldandy ǵoı. Kúntýǵan bolsa kúńirenip shyǵa keldi.

Jıyrma bes qabat záýlimniń jetinshi qabatynan tıgen úsh bólmeli úıdi jasantyp-aq tastapty. Kirip kelgende Kúntýdyń kúdir sózinen seskenip qalsa da, “Dúnıe — kózdiń qurty” emes pe, ana beısharanyń ishi jylyp qalǵan.

— Qulynym, — degen ulyna emirene umtylyp, — bári de ózińniń qanyń — baýyrlaryń... Óziń aman-esensiń be, jaryǵym! — Jalpyldaı mańdaıynan súıgen.

Uly biraq raı bermedi bilem, kenje inisi Qýanyshpen qushaq aıqastyrmaı salqyn amandasty. Sánim apasynan týǵan úıelmeli-súıelmeli bólelerin kózge de ilgen joq. Aısyrǵadaı jalǵyz qaryndasyn ǵana baýyryna tartyp, “Tentek” dep kishkene kúnindegideı tanaýynan saýsaǵynyń arasymen syǵyp qoıǵan.

Jýynyp-shaıynatyn, dáret syndyratyn syńar bólmeleri ekiden at shaptyrym úıdi jalǵyz ózi jaılaǵan uly jaıbaraqat kóringen. Kún demalys edi... Edilbaı qoıynyń keptirilgen etin arqalap, balapan qazdaı baýyryna tórt birdeı azamat bolǵan balalaryn ertip, artynyp-tartynyp jetken anasyn jaqtyrmaı qarsy alsa da, uly dońaıbatpen ishin bermedi ǵoı. Keter-ketkenshe úndemeı qoıdy.

Aǵamyz bar dep Aqmolaǵa arqalanyp kelgen Qýanysh bastaǵan eki ul men Aısyrǵa, tipti Muńlyqtyń ózi bir aı boıy aıaǵynyń ushynan júrdi. Abyroı bolǵanda, “Astana” shaharynyń ashylý rásimine dóp kelgen uldar qara jumysqa qoıyp ketti de, Aısyrǵa men Muńlyq buǵan da shúkir desip, keri qaıtty ǵoı.

Ańyzǵaqty Arqanyń tósindegi shytynaǵan muzdaı shyny-shyny ǵımaratty, álem-jálem jasanǵan qalany qımaǵan Aısyrǵa ǵana. Ana bolsa — Qýanysh bastaǵan eki uldy qımastaı edi, biraq Kúntýǵanǵa kóńili sýyp barady... Kúntýdan basqa uldar men Aısyrǵanyń oıynda túk joq sekildi, “Astana” shaharynyń shashý shashqan toıyna máz-máıram. Jumys tabylyp, saýyq-saıranmen dýmandatqan az kúnge kóńilderi qosh... Balalary bir sótkege sozylǵan sol bir saýyqshyl qalany qıǵysy joq.

Ol saýyqqa kári keýde bul da kýá: toıynǵannyń toıy... bolyp, sherli kóńildi shermende kempir kózine jas alǵan. Arqa-jarqa adamdarǵa tańǵalyp, asta-tók astan shoshynǵan... Tútini teris shalqyǵan alqaly aýyldy, kúmis ýyqtary qalamynan ajyraǵan qara shańyraqty oılaǵan...

Kúntýǵandy anasy jolǵa shyǵar sátte — tap búgin túlen túrtti ǵoı. Terisine syımaı tyrsyldap júrgen “jaman neme” tap keterde jaryldy emes pe... Tyǵyny atylǵan shampannyń bótelkesindeı zar-zapyranyn aqtaryp saldy. Aldy-artyna qaramady. Áldebir ázázil qaratpady.

Ázázil sóz aqtaryldy-aı kep-kep:

— Sheshe, ózińdi ǵana shaqyrdym ǵoı, Astanany kórsin, toıdy tamashalasyn dep... Qashan da shulǵaý-shulyǵyńdy súıretip júrgeniń. Sonaý İleniń boıynan súıegińdi súıretip óziń kelseń de jetetin ediń ǵoı, meniń bir basyma. Bu jerde bas asyp jatqan eshkim joq... Jumys-jumys deıdi myna uldaryń, men ony qaıdan taýyp beremin... Oqý deısiń selteńdegen Syrǵaǵa, oqý joq munda, jónin tapsyn...

Astana — altyn qudyq emes.

— Qysqart! Jeter endi! Balalardyń júregi ushyp ketti. Sen taýyp bermeı-aq qoı. Qaraspaı-aq ta qoı. Qarasyp jatqanyń belgili... Elmiz ǵoı, el bar ǵoı, ózderi bir jónin tabar. Qaıda barasyń zirkildep?! Bári seniń balań emes qoı.Bularǵa doq kórsetkenshe, ana Almatyda qalǵan qatynyńdy aldyr, balańdy tiri jetim qylma.

Muńlyq sóılegende Kúntýǵan basylyp qaldy. Dese de:

 — Joq apa, ózim bilem. Jón úıretkendi qoıyńdarshy, aralaspańdar! Báribir tyńdamaımyn! — dep baıbalamǵa basty.

— Tantypsyń! — dedi Muńlyq túsine túgi teýip.— Tegiń jaman ǵoı... jońǵar shatys, teksiz! Bile bilseń — ana aýyldaǵy úlken iniń Saǵynysh pen myna iniń Qýanyshty qoıǵa salyp, seniń bes jyldyq oqýyńnyń bodaýyna berdik. Eldi oılaıdy, elge paıdasy tıedi dedik qoı... Sondaǵy syıqyń osy bolsa, baryńnan joǵyń... shirigen jumyrtqa.

— Shirigen jumyrtqa ekenim ras... Sender meni Almatyda-aq shirigen jumyrtqa qataryna qoıǵansyńdar. Sondyqtan da men shirikpin, sasyqpyn... Eldi oılamas esirik te men... Menen aýlaq júrińder. Aýlaq!

— Aýlaq bolsa — aýlaq... Aǵaıyn-týǵanyń ǵana emes, el-jurtyń da kúni erteń senen irgesin aýlaq salady. Jalǵyz qalasyń áli... Jalǵyz. O, sorly, beıshara!.. — Muńlyq: “sorly, ulym!” degen sózdi aıta almady.

Qýanysh pen bóleleri dúrligisken bular Kúntýǵannyń úıinen qaıyr-qosh aıtyspaı shyǵysqan.

Endi mine, qamyqqan Muńlyq jol ústinde urlana oı terbep keledi.

...Sart-sart... sart-sart... Pý-ý-ýp!..

Áldebir shuǵyl burylysta poezd sońy kesirtkeniń úzilip qalǵan quıryǵyndaı bulǵań etip, buldyryqtaı ushyp keledi. “Aı, zaman-aı! Ótkinshi jańbyrdaı ólshemdi ómir-aı!” dep kúbir ete qaldy Muńlyq. Muń uıalaǵan bir kezdegi moıyldaı kózderi ǵana áli de qýatyn joımaǵan. “Muńlyq” dep sol muńly janary úshin qoıypty ǵoı “úndemestik” ákesi; anasy kózin syǵyp eske alýshy edi... Opasyz jaqtan oralmady. Ún qata alar sol azamattar “úndemesten” oralǵanda ómir basqasha bolar ma edi, bálkim...

Otyz jetide ushty-kúıli joǵalǵan ákeniń ǵaıyptan tiri qalǵan jalǵyz urpaǵy ǵoı, bul Muńlyq... Ǵaıyptan aman qalǵany da aqıqat, Jeńis jylǵy İle boıynda aıaq astynan shyqqan obadan jalǵyz qalǵan jan emes pe. Kúntýǵannan búgingideı sóz estigenshe, 45-jyly obada ólip, órtenip ketkeni jaqsy edi... Suraýsyz edi ǵoı. Suraýsyz jan — qunsyz tán. Órtenip-aq ketkeni abzal edi-aý!

Sol 45-jylǵy oba Saryesik qumynyń qyr betine qonys aýdaryp, yrań kókte mal tóldetip otyrǵan tórt birdeı shańyraqty otap ketti ǵoı. Toǵyz jasar Muńlyqtyń bári kóz aldynda ótti.

Aýylnaıdyń “Oba!..” degen bir aýyz sýyq sózimen aldy-artyna qaratpaǵan mal men jan túp-túgel otqa orandy. Ajalsyz bul ǵana eken, ǵaıyptan tiri qaldy... Kórer jaryǵy bar da.

Aýylnaı kelgen kúni aýyldaǵylar jylan shaqty ma dep, eki-úsh kúnnen beri sút ishkizip, kúıdirilgen kıiz basyp, ystyq terige orap, ózderinshe em-dom jasap jatqan shetki úıdegi qoıshynyń áıeli isip-keýip qaıtys boldy. Aýylnaı Aqsaq Aqan “obalap” aýylǵa qaraı atyn borbaılap tura shapqan.

Ertesinde tús aýa-aq aq halat kıgen, aýzy-muryndaryn tańyp alǵan dárigerler men myltyqtary shoshaıǵan, olardyń da tumsyqtary aq dákemen tumyldyryqtaýly, túımeleri men oqalary jarqyraǵan, sap-sary ala kıingen áskerı adamdar eki júk mashınasymen saldyr-kúldir saý ete túsken. Kelgen boıda aýyldaǵy adamǵa, túzdegi malǵa, óristegi qoıshyǵa, kógendegi qozyǵa qasqyrdaı tıgen.

Mal úrikti, adam úreılendi.

Sóıtse bul kók soqqandardyń qulaǵyna “oba!” degen sýyq habar tıisimen sonaý Almatydan kún qurǵatpaı jetipti ǵoı. Qyzyl ińir kirgenshe qum qyrynda soıqandy saldy deısiń... Tórt shańyraq astyndaǵylardy oryssha shúldirlegen álgiler kúshtep ege bastady.

Bala bitken shyrylǵa basty. Áldebir jamandyqty sezgendeı mal qoryǵan ıtter úrip, ishin tarta ulydy. Sol-aq eken ıt ataýlyny áskerıler qorǵasynmen jaıratyp saldy.

Aq pen qyzyldyń qyzyl maıdanyn kórgen, aqtaban ashtyqqa, úreıli “úndemeske” kýáger naǵashy atasy Toıshybaı taǵy bir sumdyqty sezip, “halyq jaýynan” qalǵan jalǵyz tuıaq muny: “Aınala-a-ıyn! Zeregim meniń...” dep emirenip, byrs-byrs jylaı bastaǵan kempirine: “Táıt! Jamandyq shaqyrma, — dep zekip tastap, “Pushyǵym!”— dedi erkelete, — oshaqtyń astynda jata tur. Mynalardyń syńaıy jaman, súri susty. Olar úıge kirse, dymyńdy sezdirmeı jata ber”, — degen.

“Sizder qaıtesizder, apa!” — dep bul atasyna bata almaı, apasyna qarata suraǵan. “Biz osynda, qasyńda bolamyz”, — dedi atasy taǵy da.

Kún jylynǵaly kıiz úıdiń ishine ot jaqpaı, qolamtasy sýyǵan ortadaǵy jeroshaqqa muny kómip tastady. Keshikpeı oryssha dáńgirleı sóılegender kirip, atasy men apasyn egip ketti. Kesh te túsip qalǵan edi. Syrtta da sapyrylysqan júris kóbeıip, abyr-sabyr kúsheıip, kesh qaraıa ý-shý molaıǵan.

Jeroshaqta qyryndap jatqan Muńlyqtyń apasy qusa bastady da, atasy da loqsydy. Mundaıdy kórip jatyp shydaı almaǵan bul turyp ketken. Atasy zekise de jata qoımaǵan. Qıyn sátte qıýyn tabatyn suńǵyla naǵashysy tór jaqta kerege basynda ilýli turǵan syrty syrma, ishi seńseń ishikti alyp, ıyǵyna japty da, qoltyǵyna qýyrshaqtaı Muńlyqty jasyra tysqa bettedi. İshik ishindegi jıen nemeresine dymyńdy shyǵarma dep eskertip qoıdy. Jelbegeı jamylyp jer syzǵan ishiktiń ashyq óńirli japsarynan bul bárin sezip, kórip keledi.

Kıiz úıdi qaraýyldyp turǵan jaýyngermen atasy anadaıdan áldene desti. Bálkim, atasy dúzge otyram dep shoq bop ósken sekseýil jaqty kórsetti. Qoıý ińir ilinip, qara tún bel alaıyn depti. Myltyqty jaýynger “oba” degennen úrkip tursa da, sekem alyp sońdarynan erip kele jatqany náli tabandy etik syqyrynan, sybdyrynan bilinedi.

Muńlyqty ishik ishinde ıyǵynan jalpaq alaqanymen qaýsyrǵan atasy bir top ósken shoq sekseýilge jete toqtap, kúbir ete qaldy: “Aınalaıynym, men tizerleı otyrǵanymda eńbekteı jónel. Sol boıy burylma! — dep, “Iá, Alla, jar bola gór! Hm-hm!..” deı daýys shyǵara sóılep, jótkirinip júreleı berdi. — Qoryqpa! Aýyl osy baǵytta...” Eńbektep bara jatqan Muńlyq atasynyń sońǵy sybyryn da estip qaldy.

Shoqtana ósken tyrbyq sekseýil muny únsiz baýyryna basty.

Bul da qoıannyń kójegindeı buǵa qaldy... Esi kirip qalǵan Muńlyq biraq alysqa uzaı almady. Atasy men apasyn, qyrdaǵy aýyldy qımady. Qarańǵy qapas túnnen de qoryqty. Ne de bolsa tańdy kútýge bekindi. Sol joly tańdy kútpegeni abzal edi... Túnnen qorqyp tańnan tileý tilegenin táńiri alqamady bilem, qyzyl ińirden bas alǵan qyzyl tildi sumdyqqa kýáger boldy.

Sol sumdyqtyń, sol zamannyń bul — jalǵyz tiri kýágeri...

Soǵys kezinde suıyla-suıyla myńnan asar bop qalǵan mańyraq qoıdy tórtke bólip, tórt shańyraq baǵyp otyr edi. Osy myńnan astam basty bir jerge ıirip, bárine de dári egip álsiretip, úıdi-úıdiń de jan basyna ıne salyp, ólimshi etip tastaǵan ýlaýshy ári “qutqarýshylar” ińirmen kelgen ibilisteı ózgeshe iske kirisken. Bir qora myltyqty áskerılermen qorshap turǵan olar mal-jan ataýlydan shashaý shyǵarmastan benzın shashyp, ot qoıǵan.

İlezde qaraýytqan tún alaýytqan lańǵa ulasty...

Aldymen ot shalǵan esikteri syrtynan bekitilgen kıiz úıler boldy. At arqan jerdegi qyzyl jıde men tory torańǵyldyń tikenegine arqasyn sydyrtyp, kózinen jasy sorǵalap jatqan Muńlyqtyń qulaǵyna qınalǵan, yńyrsyǵan, yshqynǵan adamdardyń daýysy emis-emis estilip, júregi janshyla egilip, aýyr kórinisten súzbedeı ezildi. Ózimen túske deıin ǵana asyr salǵan anaý alaýlaı, laýlaı janyp jatqan úılerdiń balalaryn oılaǵanda alqynǵan júregi aýzyna kep tyǵylyp, byrysyp-tyrysyp, kúıip-janyp jatqan pendeler kóz aldyna kelip, tula boıy oq tıgen qyrǵaýyldaı dirildep toǵyz jasar Muńlyq tomardaı búristi. Kúl-kómesh júzi lapyldaı janyp, tili tańdaıyna jabysty.

Bul kórgen azap-tozaǵyń az degendeı; teńkıip jatqan qalyń qoı men buzaý-torpaq, jylqy-sıyrdyń ústine qý sóńke jıde men mol sekseýil tastap, benzın shasha shyrpy shaqty. Jan tapsyryp úlgermegen adamdardyń qınalysty daýysyna mal tórkininiń yshqynysy qosylyp, ıý-qıý únnen Muńlyqtyń qulaǵy tundy. Mal men jan ıeleriniń qarańǵy túnde, qyzyl ottyń ishinde shyrqyraǵan shyrylynan bul esinen tanyp qalǵan.

Jumaqtyń tórinde otyryp, tozaqtyń esiginen qaraǵandaı kúı keshken edi...

Qolqany qapqan qolańsa ıis pen tanaýdy jarǵan kúlimsi ystan tunshyǵa, júregi aını oıanyp ketken bul tań raýany jaqyndap qalǵanyn sezingen. Ot aıaǵy basylyp, jurt qaraqoq ólimtik ústine espe qum shashyp jatyr eken. Qyzý kirisipti. Obadan opat bolǵan qyrdaǵy aıadaı aýyldy jermen-jeksen etip, tań atqansha izderin jasyrǵysy bar sekildi... İle ózeniniń basy keler Malaısary bıigi jaǵynan tań da syz beripti.

Muńlyqtyń ishin órtteı ókinish, qasiretti sezim shıratyp tursa da, boıy birtúrli jeńildep, ishtegi óksik te basylyp qalǵandaı, jas ta bolsa ózine tóner qaýipti oılap úlgerdi. Tań aǵarmaı myna qarǵys atqan óńirden jylystaý qajet.

Oqys bir sezim boıyn aralap ótti... “Apyr-aý, atasy men apasyn tastap, qaıda jylystaı qashyp barady?! Qaıda?” Osyndaı oı oraldy da: “Joq, joq! Eshqaıda da ketpeımin!” dep, qum qıyrshyǵy qamaǵan tisin qyshyrlatty. Atasy ańyz ǵyp aıta beretin İleniń shubar jolbarysyndaı eppen keıin sheginip, aýlaqqa qaraı eńbektep jónelgen.

Kún kóterile qummen aýyldyń otandaı ornyn jym-jylas japqan dárigerler men áskerıler qum ústine taǵy da appaq suıyq zatty áldeqandaı nársemen búrkip-búrkip taıyp otyrdy. Olar ketisimen alystan ańysyn ańdaǵan Muńlyq ta oraldy.

Aýyl joq, adam da, mal da. Ornynda taý-taý qum. Aýada ashqyltym kelgen aýyr ıis bar... Tóńirek qulaqqa urǵan tanadaı.

Bultsyz aspan, qyzýly kún. Jelemik jelpip ótedi. Baısal tirshilik belgisindeı boztorǵaı ǵana shyryldaıdy.

Toǵyz jasar qyz túkke túsiner emes. Aıqush-uıqysh avtomashına soraby men adam izinen basqa bul jerde qutty tirshilik bolmaǵandaı. Muńlyq ta máńgirip qaldy. Esi de kiresili-shyǵasyly sıaqty. Kózine jas ta kelmedi.

Ol aýylǵa — Kókjıdege qaraı buryldy.

Kókjıde biraq alys edi, qudaı kómekteskende áldebir salt atty kezigip, jolda bógde bir sıyrshynyń úıine qonyp, ertesinde álgi úıdiń úlken uly atpen jetkizip tastaǵan. Aýylǵa kelse ulan-asyr toı... Jeńis toıy... Jaý jeńilip, soǵys toqtapty. Bórkin aspanǵa atqan el. Ashytqan syra iship qyzǵan jurt. Ásirese, maıdannan jaralanyp erte kelgender jaǵy. Naýryz kelgendeı máre-sáre bolyp, úıdi-úıdi aralap, saýyq-saıran qurǵan halyq.

Kókjıdedegi Qanymgúl sheshesi bar jaıǵa budan qanyǵyp, shashyn jula qaıǵy kóterdi. Qaıran munyń naǵashy atasy men apasy qum ishinde arýlanbaı qaldy. Soǵystyń bitkenin, jeńistiń kelgenin bilmeı dúnıeden kóshti. Bes jyl boıy bel sheshpegende Jeńis kúngi qarapaıym adamdardyń shynaıy sezim terbegen saýyǵyna, rıasyz qýanyshyna ortaqtasa almaı armanda ketti...

Biraq Oba jylǵy ol saýyq pen Barys jylǵy bul saýyqtyń arasy jer men kókteı...

Iá, jer men kókteı...

Jer men kókteı bolmasa — Arqa asyp nesi bar?! Qozysyn ertken arqardaı Arqa aýyp nesi bar?! Kókjasańdy sylbyrań mamyrda jolǵa shyǵyp nesi bar?!

Paıǵambar jasyna taıadym dep qolyn qýsyryp otyra bermes pe? Ózge otyrsa da Muńlyq otyra almas: “budan da jaman kúnimizde toıǵa barǵanbyz” dep tartyp otyrary haq. Bir ózi emes, bir qora jandy erte júreri de ras.

Búgingi kún — biraq...

...Saýyq qýar kez be?

...Saýyq qurar kez be?

Saýyq qýaıyn dedi me, Kúntýǵandaı uly “kelińiz” degesin kelmedi me?! Qazirgi jastardaı aýyldy jerde eki qolyn aldyna salyp, “jyndy sý” jutyp alsa jerden shyqqan jikteı urynarǵa qara tappaı sandalyp, kórshi-qolańnyń mal-múlkin úpteýmen aıdalyp, áıtpese ashýdan aqyl tappaı atylyp qalmasyn dep, Sánim sińlisinen týǵan tete bólelerin ertken edi... Olar ergen edi.

Saýyq quraıyn dedi me? Kúntýǵan “kelińiz” degesin dal uryp kelmedi me? Qala men qyrdy jaılaǵan jumyssyzdyqtan sharasyz kúı keship, minez-qulyǵy da shamshyldana buzylyp, jastaı úılengen jarynyń aldynda ımenshektep, anda-sanda araq ishe kúırektik tanytyp qap júrgen Qýanyshy bir kúni bolmasa bir kúni býlyǵyp baryp býynyp qalmasyn dep, kúshtep keltirgen edi... Ol da ózim dep kelgen edi.

Qobaljyp kelgen qos bólesine demesin, qýanyp kelgen qyzý qandy inisi men elikteı erke qaryndasyna súıesin bolady dep sengen. Senim bosaǵadan kirer-kirmeste selkeý tartty ǵoı biraq. Zor úmiti kesilgendeı, aq súti aqtalmaǵandaı kúıge tústi.

Uly — úmitti jalǵar, senimdi bekiter Er emes... aq sútin aqtar Ul emes... eken.

Syz qabaq, surǵylt júzben qarsy alyp, jylan kóz, sýyq sózben shyǵaryp saldy. Emshektes ezýlesi ǵana emes, jatyrlas jandasy Qýanyshqa da qaıyrylmas sózin aıtyp qaldy.

... — ...

— ...Qyzbalanba! Maǵan dese dala kezip ket, túge! “Telim-telim kúıge tústik” deıdi ǵoı, bul kórgeniń az, kóregeshiń áli alda... Kórerińdi kórmeı kórge báribir kirmeısiń. Kór! Soqyr — kórsoqyrlar... Kebinderińdi nege ǵana jalmap ketpeısińder!? Sary súıekterińdi nege ǵana kemirip ólmeısińder!? Óńsheń ógizder... Jalqaý, jaltaqsyńdar. Eńbek etkileriń joq. Jumysqa qyrlaryń joq. Óńsheń ógizder...

... — ...

Qýanysh inisine qatynynsha dúrse qoıa bergende aıtqan qatal sózi — Sóz. Sózge synyq inisi qany basyna teýip qaıyrymdy jaýap qaıtara almaǵan. Tek qyzbalyqpen “shesheden” jibere boqtap salǵan.

Muńlyq “mundarlar!.. dep toqtatqan. Kókiregine tas kesek toń qatqan. Túgeline topyraq shashqan ulynan júregi muzdaǵan. On toǵyzynda baıǵa tıip, jıyrma besine deıin “bala kótermediń” dep kúnara taıaq jep, aqyry Raıymbek áýlıeniń basyna túnep, Alladan bir, áýlıeden eki surap alǵan Kúntýǵany edi... Bulardyń jaýdaı jaýyǵyp, ıtteı qabysqanyn kórgenshe oba jyly otqa kúıip ketkeni jaqsy edi... Oba jylynyń obal-saýaby Allaǵa ǵana aıan. Átteń, dúnıe-aı!.. Budan da bedeý qalyp, saıaq kún keship, ómiri zaıa ótkeni artyq edi.

Oıdy oı túrtedi. Oılap otyrsa, Kúntýǵannyń kúrkiri — aqylmen kemel sheshpeı, yzbarmen kelte kesken kesim... ulynyń úzildi-kesildi úkimi ispettes.

...Sart-sart... sart-sart... Pý-ý-ýp!

Oıǵa berilip, terezege telmirip otyrǵan kempir kenet boıyn jıyp aldy. “Kúntýǵannyń kesimdi úkimi” degen jedel kelgen oıǵa taban tiregen ana: “Aı, zaman-aı! Quıyndaı soqqan qý ómir-aı!..” dep daýystap jiberdi. Aısyrǵa basyn kótere tómen qarady da, qaıta kitabyn oqýǵa den qoıdy. Oba jyly naǵashy jurtyn jazylmas derttiń oshaǵyna qaldyryp, ózi jylystap bara jatqandaı, tap qazir de salqar dalanyń tósinde balalarynan bezip, ózi taǵy da sytylyp bara jatqandaı sum sezim bıledi... Óz seziminen ózi tiksinip, kúbirlep qudaıǵa tapsyrdy.

...Saýyrynan sý tógilmes jorǵadaı poezd da taıpalyp keledi.

---