InfoHub Logo

Beket Atyraý avıaotrádyna oıda-joqta tap boldy. Eńbek kitapshańda úsh aıdan artyq jumyssyzdyq bar bolsa, kishi-girim baqytsyzdyq dep bil. Jatyp isher, qoǵamnyń las elementi degen sıaqty ataqqa qalasyń. Ol azdaı artyńa ot alyp túsýi de ǵajap emes. Sebebi, zań júzinde aramtamaqtarmen aıaýsyz kúres kózdelgen. Ol óziniń on toǵyzǵa tolar-tolmas jasynda ómiriniń bastamasyn biraz shımaılap tastady. Mektep bitirýshi balalarǵa atestat bermeı eki jylǵa mal baǵýǵa aıdaǵanda ol sáti túsip, komsomoldyq joldamaǵa ilikti. Odaq kólemindegi mańyzdy akkýmlátor zaýytyn salýǵa attandy. Qurylys bitisimen bulardy Lenıngrad pen Podolskige jiberip, oqytpaqshy bolǵan-dy. Amal neshik, bı alańynda qyzdarǵa ara túsken tóbeleste ustalyp, úsh kún qamaýda jatyp, qorytyndysynda «Komsomolǵa laıyq emessiń!» degen ýájben qýyldy. Aýylyna qaıtpaı sol jerdegi qurylystyń birine ornalasty. Odan da ketti. Syrǵanaı-syrǵanaı osy óńirden bir-aq shyqty...

— Turaqtap jumys jasaýdy qashan bastaısyń? Sen úshin betimniń aryn bes tógip!.. Alty aıdyń ishinde alty tóbege otyryp úlgirdiń!!!

— Aǵa, osy jumystan týra zeınetke shyǵam...

— I-ı, degenińe jetkizsin!.. — Naǵashy aǵasy qolyn bir siltep, óz jónimen kete bardy. Ol qaladaǵy bir mekemede basshylyq qyzmette isteıtin-di. Beket sonoý ıt arqasy qıannan, elinen parqadar tappaı, osy aǵasyn saǵalap kelgen túri. Rasynda osy qalaǵa kelgen alty aıdyń ishinde alty jerdi alastamasa da bereke taýyp eshqaıda syımaǵan-dy. Bir aı jumys jasasa, kelesi bir aı jumys izdep sendeledi. Oǵan tapjylmaı eńbek etkennen góri — sonyń ara-arasyndaǵy sergeldeńi qatty unaıdy. Bir orynda qyryq jyl otyryp... bul oǵan qol emes!

Naǵashysynyń sońynan birazǵa deıin qarap turdy. Álgindeı sózderdi estigende eki beti dý-dý etip edi. Sirá, uıattan múldem jutamaǵan sıaqtymyn ba dep ózinen tańyrqaı surady. Boldy endi. Eshkimmen de baılanyspaı, tek júktelgen qyzmetin atqaryp taza júredi. Jıyrmaǵa jetpeı «letýn» atandy. Ótken joly bir mekeme basshysy: «Sen sıaqty «letýndardyń» bizge qajeti joq!» degende qatty jaısyzdanǵan. Eger Beketke salsa, basy baılanyp jumys jasaýdyń ózi qylmys tárizdi me... Keıingi kezde bir orynda biraz turaqtap qalsa, ózin — borsyǵan sýǵa aınalyp bara jatqandaı sezinetindi shyǵardy. İshinde bir qupıa tetik qylp etip qozǵalǵan kúni ony ustaý múmkin emes. Aldyńda at basyndaı altyn jatyr deseń de qaıyrylmastan kete barady. Nemese ketý joly áıteýir, tabıǵı túrde ózi úılese salady. Kóńili qalaıtyn bir eńbektiń baryn ol ishteı sezedi. Tek, ekiniń-biri súıgenine qosyla bermeıtinindeı — ol baqyt ta buǵan ońaıshylyqpen buıyrmaıtyn tárizdi.

Eki aptalyq laborotorıalyq tájirıbeden ótken soń — janar-jaǵar maılardyń hımıa-fızıkalyq qasıetterinen habardar bolyp, endi osy salanyń tehnıgi atandy. Jeke aýysymda jumys istep, qaramaǵyndaǵy avtokólikter men adamdarǵa jaýapty boldy. Alǵashqy kúni budan: «Benzın men kerosınniń tústeri qandaı bolady?» dep suraǵan-dy. Avtokólikterge quıyp júrgen benzın sýǵa uqsaǵan soń «Benzın — sý sıaqty móldir, kerosın — sary tústi...» degen-di. Sóıtse, qyzyǵy alda eken. Benzıniń qyzyl, jasyl bolsa, kerosın mól-móldir bop shyqty. Olardyń oktandyq jáne motorlyq sandary, ne qıly laboratorıalyq jumystary deısiń be jatqan bir ǵylym. Bekettiń uǵymtaldyǵyna tánti bolǵan Janar-jaǵar maı qyzmeti bóliminiń basshysy kelesi jyly avıasıalyq oqý ornyna joldamamen bilim alýǵa jiberem dep ýáde etti. Jáne ushqyshtar jatahanasyna ornalastyryp, eger úılenip jatsa, keń bólmelisin de alyp bermek boldy. Osyndaı keleshegine qatysty sóz qozǵalsa da Bekettiń ishi qylp ete qalatyn-dy. Qylp etti, bitti deı ber. Uzaǵynan súıindirsin, tek qaı kúni «joly bolary» bir Jaratýshyǵa ǵana aıan...

* * *

Jaıyqtyń jaǵasynan jyraqtaý, kishkene qazanshuńqyrdy dalda etip, mosy quryp ot tutatqan-dy. Kúıe basqan temir shelekte sorpasy búlkildep, balyq pisip jatyr. Jalqyndana shashyraǵan ot sáýlesi qaýmajaılaı jaıǵasqan úsh er adamnyń bet-júzinde ala-qula bop oınaqshıdy. Ortada otyrǵan mosqal kisi pompamen baqshaǵa sý tartatyn osy jerdiń motorshysy. Kelesi bireýi Beket te sosynǵysy onyń jumystas serigi. Ol qaıda qarap otyrǵany belgisiz, kózderi jan-jaqqa bytyraǵan túsiniksizdeý bireý. Sózdi sol

— Aǵa, myna jigitti Sizben tanystyraıyn dep ádeıi ertip keldim. Senimdi, ózimiz sıaqty. Kelińiz, sol tanystyq úshin alyp qoıalyq!

— Ózimiz sıaqty bolsa kel... Meniń atym Shota. Baldar batá deıdi.

— Maǵan da batásyz ǵoı, aǵa!

— Júziń tanys emes, qaı jaqtyń qasqasysyń?

— Tegi, Jetisý ólkesinenmin...

— Týý... Adamnyń júrmeıtin jeri joq-aý! Bunda qaıdan adasyp keldiń?

— Oqýǵa kelip túse almadym.

— Elderińde oqý joq pa?

— Munaıshy bolǵym kelgen.

— Á, solaı de... Endi munaı barlaǵannyń ornyna ýyldyryq barlap júrmin de... — dep otaǵasy bir jaǵyna qısaıa jantaıyp, jumyrtqa tabatyn oryn izdegen taýyqtaı aýnaqshyp, qyrqyldaı kúldi.

Bekettiń jelke tusynan bir nárse satyrlaı usha asyp, ottyń tóńiregine top ete tústi. Túsken bette quıryǵyn short qaıqaıtyp, arqasy qyzyl-sary bolyp otqa shaǵylysqan torǵaıdaı bir páleket, ózine qaraı súıreńdep jorǵalaı jóneldi. Qapersiz otyrǵan Beket orynan atyp turyp, anadaı jerden bir-aq shyqty. Ana ekeýi onyń sostıǵan túrine qarap máz.

— Ózimiz sıaqty dep maqtap ediń, myna balań qońyzdan da qorqady eken ǵoı?! Jan kimge bolmasyn tátti-aý! Buzaýbas shaqsa óltire qoımas, biraq ýyty ashshy, ıttiń! Talaı shaǵyldym ǵoı... — Shota aǵaı basyn kóterip, aıaǵy astynda jatqan kóseý taıaqpen buzaýbasty ilip alyp, qarańǵyǵa laqtyrdy. Onyń aıaǵy astynda buıyǵyp jatqan sabalaq qanden solaı qaraı tura júgirdi de qańq etip ıesiniń butyna kep qaıta tyǵyldy. Eki aıaǵymen tanaýyn tyrmalap qyńsylaýǵa kiristi. Erkekter máz.

— Ashqaraq neme-aı! Qarnyń toıdy ma? Endigári jersiń...

— Bundaı bále bizdiń jaqta da bar. Biraq ushatynyn bilmeıdi ekenmin...

— Aman bolsań qasqa, áli talaıyn kóresiń... Áı ul, soqanyń basyndaǵy baqyrashty ápershi. — dedi Shota aǵaı Beketti meńzep. Ol ańyryp joldasynyń betine qarady. Ana ul lyp etip, adalbaqanǵa ilingen sholpy temirdi alyp aqsaqalǵa usyndy.

Shelekten jaıpaq tabaqqa aýdarǵanda balyqtyń kesek-kesek etteri jóńkerilip tústi. Ásirese, ýyljyǵan baýyr etiniń dámi erekshe. Beketke bas usyndy. Toqtynyń basynan kem túspeıtin súıekti ary-beri aýdarystyryp otyrǵan oǵan: — Eki kózinen, kesilgen tanaýynan sora ber. Shoqyrdyń basyn osylaı mújıdi. Al bekireniń eti bir iri qaramen para-par, qystyq soǵym dersiń! — dedi aqsaqal.

Sorpasy da ǵajap eken! Baıaǵyda osy jaqtyń bir qyzy ózge jaqqa turmysqa shyqqanda elin ańsap: «Bal tatyǵan balyq sorpasyn ishýshi edim, qońyrsyǵan qoı sorpasyn iship qor boldym-aý!» dep saǵynyshtan jylaǵan eken deıdi...

Mana keshkisin kishigirim adamnyń boıyndaı balyqty malsha baýyzdap, bileý-bileý ótkir súıekpen qabyrshaqtanǵan terisin alaqan taspa ǵyp sydyrdy. Abyroı bolǵanda qursaǵynda ýyldyryǵy joq qysyr balyq kezdesipti. Ózen boıyna qaptaı ósken qalyń jyńǵyldyń ishi adam kórgisiz. Úıindi-úıindi bolyp úıilip jatqan balyqtyń óleksesi. Barlyǵynyń qaryndary jarylǵan. Ýyldyryǵyn ǵana alyp, etin tastaı salady. Kún qyzyp, shybyn shyǵar ýaqyt ta alys emes. Sol kezde ne bolary bir qudaıǵa ǵana aıan... Eldi mekender Jaıyqtyń boıyn jaǵalaı oryn tepken. Bala-shaǵasyna deıin balyqshy. Kóldeneń tor tastap, tuzaq quryp óz nápaqasyn taýyp jatqan jurt. Bárinen de Beketke tań kóringeni balyqty tuzaqpen ustaý boldy. Shoqyr qoı sıaqty ańqaý balyq kórinedi. Uzyn tumsyǵymen ózen túbin shuqylap, baldyr izdep júzip kele jatqanda — kólkip jatqan leski tuzaqqa kıiledi eken.

Ýyldyryqtyń kelisin alty somnan aldy. Áýejaıdaǵy eden jýýshy áıelder ábden kánigi ótkizýshiler. «Baıqa, salapanyn ezgilep tekserip al. İshine tutas qarakesek tuz, ne tas salyp jiberedi, salmaǵy artsyn dep. Sosyn dámin kór» dep qatty eskertken Beketti. Shota aǵaı bir qaraǵanda ańqyldaq, adal adam sıaqty kórindi. Jáne janyna erip barǵan joldasy da buǵan erekshe búıiri buryp, qınalmaı aqsha tabýdyń jolyn aq kóńilmen kórsetken syńaıly. Dese de bul qaladaǵy ár otbasynyń anasy ǵana sottalmaǵan, qalǵandary keminde bir-bir otyryp shyqqan degen qaýeset bar. Sondyqtan kózjumbaı senimpazdyq orǵa shyǵýy múmkin dep topshylady, ol. Basyna is túsip kórmegen Beketke bul ázirshe, ánsheıin áńgime ǵana. Sosyn zań adamdarynyń quryǵyna túskender óz basyn arashalap qalýy úshin keminde ózi sıaqty úsh brakonerdi satýy tıis. Olar ary qaraı satady. Sonymen kóleńkeli saýda túgelimen qyzyl jaǵaly kókelerdiń ýysynda. Bul degenińiz — qujynaǵan sýdyń qurty sıaqty, qaınaǵan aqsha...

Beket pen serigi tań qylań bere jolǵa shyqty. Jer syzynan saqtaǵany bolmasa kedir-budyrdy jaıdaq kórpe jumsarta almady. Túnimen dóńbekshigen Bekettiń saý jeri joq, qozǵalsa — aýyrsyna tyjyrynady. Qoldarynda qos qapshyq. Bastapqyda jeńil sıaqtanǵanmen birazdan soń, salmaǵy tirilip, ustaǵan jaǵyna tarta berdi. İrgeles aýyldy syrttaı ótip, keminde bes-alty shaqyrym jaıaýlatyp, aldyn ala kelisken «pazıkti» úlken tas joldan tosady. Bıletten ózge taǵy bir-eki somdy oǵan da ustatady.

— Qısaımaı boıyńdy tik usta, qapshyǵyńdy bos eken dep oılasyn.

— Tyrysyp-aq kelem... on bes keli emes, júz bes keli bop bara jatqandaı!

— Iá, batyr... aqsha tabý ońaı emes. Ásirese, ana qyzyl qalpaqtylar kezikse úrlegen shar ustaǵandaı oınap ketýiń kerek...

Áýejaıdaǵy baǵa jıyrma úsh pen on segiz somnyń arasy. Bir jolǵy tabys bir aılyqtarymen teń. Dondaǵy Rostov pen Kıev baǵytyna ushatyndar joǵary baǵamen alady. Máskeý reısi ortasha. Túmendikter ózderiniń qyzyl ýyldyryǵyn maqtap, onsha ynta bildirmeıdi. Jalpy suranys bar. Osy joly da taýardy sátti ótkize aldy. Beket ýyldyryqty jalpaqtaı beline jaıma ǵyp orap, ústine qobyraǵan kúrteshe kıip, ushaqtardy aralap shyqty. Ushý alańy jıeginde baqylaý pýnkti ornalasqan. Estýinshe sonyń ústińgi qabatynan qyzyl jaǵalylar dúrbi salyp tóńirekti ańdyp otyrady. Eden jýýshy áıelder ushaqqa taýarlaryn súlgige orap, sý toltyrǵan shelekpen ala kiredi. Ushqyshtar demalýǵa nemese óz jumystarymen syrtqa ketkende ádette, ne bortmehanıgi, ne shtýrmany saýdalasady. Olar da ábden tóselip alǵan. Talaı ret jerge otyryp, basyna taıaq tıgender. Ábden tekserip baryp qana aqshasyn ustatady.

* * *

«Ushqysh» meıramhanasy keshke qaraı ýildegen aranyń uıasy syndy. Bunda jergilikti áýe qatynasy ushqyshtary jıi bas qosady. Sosyn Beket sıaqty tehnıkalyq qyzmetkerler. Ol Qapshaǵaılyq Ársen degen jerlesin tapty. Anaý domalanǵan, minezi jumsaq, bostaý jigit edi. Ushqanyna talaı bolsa da áli kúnge deıin ekinshi ushqysh. Emtıhanyn tapsyra almaı jylda qulap jatqany. Onyń alǵashqy komandıri ózimen birge sháýgimge araq quıyp ala ketip, aspanda ishkendi unatatyn áýmesir bireý edi. El arasynda «Annýshka» atalatyn AN-2 ushaǵymen, aýylsharýashylyǵy jumysy kezinde shektelgen bıiktikten tym tómendegeni úshin ushý kýáliginen aıyrylǵan-dy. Sonymen ol Norılskige teńizshilik jumysqa ketti. Qazirgi komandıri soǵys áýe kúshterinde bolyp, odan densaýylyǵyna oraı azamattyq avıasıaǵa aýysqan mes qaryn bireý. Ol da araqty shelektep ishedi. Tabystary jaqsy bolǵanymen sonyń jartysynan astamy osy «Ushqysh» meıramhanasynda qalyp jatady. Bular túngi on birge deıin ábden sylqıa toıady. Esteri kiresili-shyǵasyly baspanalaryna jetip, tańǵy besten túregeledi. Erte turmasa bet-aýyzdary kónekteı bolyp isip ketýi múmkin. Sosyn saǵat segizge taman dárigerlik tekserýge jınalady. Bir-birinen qaryz surap, tekserýshi qyzǵa para usynyp, jalynyp-jalpaıady. Olaı etpese ushýǵa jiberilmeıdi. Ushpady degen atý jazasymen birdeı!..

Ársen taǵy bir ishý ústinde Beketke qaıran qaldy.

—  Aılyǵyń menen eki ese tómen, biraq bizden eki ese artyq shashasyń, qoldan aqsha jasap júrgennen saýmysyń?

Bunyń qasynda kóleńkesi sıaqty birge júretin qıtarkózdi janashyr joldasy anaǵan baıqatpaı búıirinen túrtip qaldy. Sony ańǵarǵan Beket qansha surasań da jaýap joq degendeı túr tanytyp, eshteńe demedi. İshteı, bir qaýiptiń ózin janaı ótkenin anyq sezdi. Eger Ársen kúdiktense, onda basqalary da saý emes. Bularmen endi jıi jolyǵa bermeý kerek dep sheshti. Bos keshterin óltirýdiń basqa amalyn tappasa bolmas. Bunda qarapaıym adamsha kıingen jansyzdar da qaptap júrgen shyǵar. Tipti aqsha tabýdyń jolyn kórsetken qylıkóz «dosy» da kim bilsin?.. Tegi, úsh adamnyń ekeýi — «úsh áriptiń tyńshysy» degen el arasynda qaǵıda bar... Ol endi «Aq Jaıyq» meıramhanasyna barýdy uıǵardy. Poıyzda kele jatyp, jolaı tanysqan bir káris joldasy sol kóńildi orynnyń qutty qonaǵy. Ótken joly oıda-joqta jolyǵysqan-dy. «Problemań bolsa aıt, sheship berýge tyrysam» dep arqasynan qaqqan ol.

Bala kezinen temir tordyń ar jaǵynda ósken ákki qylmysker. Shyǵady da qaıta toǵytylady. Úlken joldyń ústinde: «Endi ol jaqqa barýǵa densaýlyq qalmady. Temir tósekke tósenishssiz jalańash jatqyzyp, ókpemdi qurtty ońbaǵandar!» dep kúıingen-di. Jalǵyz sheshesinen basqa ony kútip otyrǵan eshkim joq. Rasynda onyń turpatynan kisi titirkenedi. Kúlgin tartqan aryq júzi óli adamdy elestetedi.

— Shesheme syılyq alaıyn desem, qazir qandaı dúnıeler sánde ekenin bilmeı turmyn. Tipti saýda jasaýdy da umytyp qalyppyn... — degen ol shynymen uıalyp. Beket ekeýi úsh táýlik seriktes bolyp, ekeýara ish tartqan syılastyq ornaǵan-dy. Ol óziniń baýkespe ury, qaraqshy ekenin esh jasyrmady. Bostandyqqa shyqqan soń da beıbit ómir súrem dep qansha ýáde bergenimen sózinde tura almasyn da moıyndaǵan. Bir ǵajaby, onyń boıynan usaqtyqtan joǵary, adamgershilikke uqsas bir tazalyq óshe qoımapty. Baýyrmaldyq dese de bolatyndaı. Eger ol búıirińe biz tyǵyp alsa da renjimeıtindeısiń, sebebi, onyń sondaı ekenin bile turyp, tý syrtyńdy óziń tostyń. Al anaý bundaı jaǵdaıdy múlt jibermeı, jylan sekildi shaǵyp alýy tıis, óıtpese ol — ol emes...

Jumystas serigi bir aparyp tanystyrǵan soń, ol jaqqa at izin sýytty. Tipti keıingi kezde ártúrli syltaýlar aıtyp, budan qashaqtaýdy shyǵardy. Onyń ornyna kózderi oınaqtaǵan, áldekimder paıda boldy. Buny jaǵalap, ash ıt tárizdi ishi-baýyryn tinte suqtanady. Aıaq-asty kezdese qalyp, hal surasady. Bastapqyda asa mán bermegen. Baıqasa kezdeısoq ushyrasýlary jıilep, dástúrge aınalyp bara jatqan sekildi. Sony baıqaǵan Beket káris tanysyna jolyǵyp, aqyldaspaq boldy.

— Vená... Áldekimder meni qaraýylǵa ala bastaǵan sıaqty. Sońǵy ret avtobýs júrgizýshisi de: «Balam, popýtkamen jetip alǵanyń durys.» dep túsirip ketti. Naqtyly bireýden kóre almaımyn, biraq bireý satyp jibergen syńaıly, álde ózim kózge túsip qaldym ba?

— Qazir ýyldyryq shashý naýqany ǵoı. Satsa satyp jibergen shyǵar jáne otrabotka da júrip jatyr. Biraz ýaqyt tynysh otyrǵanyń durys.

— Ýaqyt kútpeıdi ǵoı. Naýqan birer jetiden soń toqtaıdy. Sosyn quı tynyshtal, quı tynyshtalma...

— Aqshadan qysylyp júrsiń be?

— Joǵa! Bizde jaqsy maqal bar: «Oralyńnyń barynda oına da kúl!» degen. Jasyratyn nesi bar, bir stúardessa qyzben kóńil qosyp júrmin. Óte ádemi!

— Túsinikti. Ol aqshany qatty jaqsy kóredi. Ras pa?

— Sebebi, soǵan turarlyq qyz. Oǵan bári jarasady...

— Sen ózińdi oıladyń ba? Qaqpan sart etken kúni sen bútkim ómirden umyt bolasyń. Qyzdarǵa ǵashyq bolyp kórgen joqpyn, oǵan úlgere almadym. Óz oıymsha: eshqandaı qyz da dúnıe de seniń bostandyǵyńa turmaıdy. Ásirese, aqsha úshin ǵana qol ustasqan qyzdan saqtan...

Beket durys aqyl estımin be dep edi, kóńili pás bop qaıtty. Qyzdyń arnaıy kók formamen alǵash ret qarsy aldynan shyǵa kelgendegi keremet keıpi taǵy kóz aldyna keldi. Ózin biraz lázzattyń dámin tatqan saqa jigitpin dep sanaıtyn Beket — jaı ǵana súıistiń ózinen osynsha eljirep kórmepti. Buǵan deıingi birde-bir qyz ataýly buǵan teń kelmedi. Ańsary aýady da turady. Jańa, álgindegi Vená dosynyń sózi de sondyqtan qolaıyna jaǵyńqyrmady. Ol az bolǵandaı: «Sáti túsip zonaǵa baryp jatsań, bir aýyz jyly sózge ýáde berem!» degeni kúlki-mazaqtan árman estildi. «Zona, zona...» degen sóz talaıǵa deıin qulaǵynda yzyńdap turyp aldy.

* * *

Bir táýlik istep, úsh kúndik demalysynda ol taǵy saparǵa jınaldy. Jumystas seriginiń: «Qaıda bet aldyń?» degenine Qyzylqoǵa jaqqa qudalyqqa kettim dep shynyn aıtpady. Nege Qyzylqoǵa degenin ózi de bilmedi. Álde ana jolserik qyzdyń týyp-ósken jeri sol jaq bolǵandyqtan ba...Áıteý, ol «Qyzylqoǵaǵa ketti». Qyryq-elý shaqyrymǵa jeke jeńil kólikpen jetýdi uıǵaryp, uzaq jol tosty. Ótip jatqan kólik ıesiniń kóńili qalasa ǵana jolyń bolǵany. Tıyn-teben úshin kóp eshkim tejeýishin baspaıdy.

Bul jaqtyń kúni batarynda op-ońaı qyzaryp, tez arada bata salady. Kóz baılana qoımaǵan ázirde ol motorshynyń qosyna taıady. Ózenniń salqynyn ilestire soqqan leppen ilesip, talyqsı shalqyǵan mashına dúrili estildi. Sosyn qylt-qylt etip shoshańdaǵan tóbesi kóz ilestirmeı taıap qaldy. Qalyń jyńǵyldyń arasyna súńgip úlgermegende — ańyrap shyǵa kelgen álemish boıaýly saqshylardyń kóligi buny taptap keter me edi. Keýdesin tepkilegen júregi aýzynan shyǵyp keterdeı alysady. Kúlli dúnıe bir judyryqqa aınalyp, bunyń basyn gúmp-gúmp soǵyp jatqandaı. Biriniń sońynan biri ilesken eki kólik shańdatyp óte shyqty. Beti-qoly tikenekten mysyq tyrnaǵandaı qyzyl-ala qan bolyp, ústi-basyn qaqqylaı boıyn jazǵan ol jabaıy ańsha kelesi qaterdi betke aldy.

Ózderi ana joly as pisirip ishken jyrasymaqty pana etip, Beket tyń tyńdady. Kún uıasyna qona tóńirek tez qoıý qarańǵylyqqa orandy. Shota aqsaqaldyń judyryqtaı qanden ıti buny ózimsinip, sybdyrlatyp janyna keldi. Beket onyń basynan sıpap: «Bóten eshkim bar ma?» dedi. It bultalaqtaı qyńsylap, buǵan erkelegen syńaı tanytty. Kúrke jaqtan ıesi: — Quttyaıaq, qaıdasyń? Ká!.. — dep daýystady. Beket tym-tyrys jatyr. It julqynyp shyǵyp, ıesine ketti. Taǵy bir daýys estildi: — Bireý júr me? — degen.

— Bóten kelse úrer edi...

—  Brakonerdiń bári saǵan da ıtińe de týys bop ketken joq pa?!

— Alatyn úlesińdi alyp júrsiń ǵoı, sol balada ne óshiń qaldy?

— Másele aqshada ǵana bomaı tur ǵoı... kórsetkish te kerek.

— Buny ustap alsańdar ne jasaısyńdar?

— Biraz kún qamap, sosyn kóremiz. Kún kóris árkimge kerek... Qıqalaqtasa qula dúzge aparyp mal baqtyramyz. Obshym jumyssyz qalmaıdy.

— Ásirese senderdiń kúnderiń qıyn bop júr edi... Balany kim satyp jiberdi?

— Qasyndaǵy joldasy. Ol bizge qaryzdar bolatyn. Bul da qý eken, «Qyzylqoǵaǵa qudalyqqa kettim» dep aldamaq bopty. Tisqaqqannyń ózi. Oǵan seniń janyń ashıdy.

— Iá... joldasyn satyp, óz basyn arashalap qaldy de... osy tirlikterińnen jıirkenbeısińder me?

— Aıtady ekensiń!.. Sen pompamen sý soryp baqsha sýǵarasyń, al biz qylmysker ustap qoǵamdy tazalaımyz. Sanıtarmyz.

— Jetisken sánıtár ekensińder! Onanda satqyndar jasaıtyn pábrıkamyz deseńshi!

— Eı shal, shekten shyq pa!

Shota aqsaqal anaýmen ary tájikelespeı, aıaǵyn tyrpyldata súırete basyp, jyra ústine kidirdi. Basynda yshqynǵandaı dybys shyǵardy da: — O tóbeńnen júrgir, qaıda ketip qalǵan? — dep ózimen-ózi sóılesip, sosyn tanaýy astynan yńyldaı ándetti. «Esın farda elın taf, esın farda elın taf...»

— Kimmen sóılesip tursyń? — dep surady qonaǵy kúdikti daýyspen.

— Kimmen bolýshy edi, ıtimmen de. Nemistiń bir ádemi ánin aıtyp berdim.

Kúrkesine baryp radıosyn qosty. Aýasy tynshyp, demalýǵa bettegen túndi selk etkizgen oqys daýys — aspandaı jóneldi. Bekettiń atyp turyp qustaı usha jónelgen aıaq dybysy — sol qańǵyrǵa aralasyp ketken-di.

Ushaq Aqtaý, Núkis sosyn ǵana baryp Almatyǵa tumsyq tiredi. Alataýdan esken qońyr samal Bekettiń esin jıdyrdy. Ásirese Núkistegi qapyryq ystyqtan qara terge malshynǵany esinen ketpedi. Ol amalsyz ushaq ishinde tunshyǵyp otyrýǵa májbúr bolǵan-dy. Sebebi, jerlesi Ársenniń bir jolǵy tegin ushý bıletimen kele jatqan. Sońyna túsken «qyzyl jaǵalylardyń» ustamaı tynbasyn bilgen Beket osy Ársendi kep panalady. Ary-beri keńesip, aqyry óziniń tanys qyzy ushatyn ushaqpen elge qaıtýdy uıǵardy. Olaı etpese — óshikken qýǵynshylar buny kósheden baılap, qaltasyna nasha salyp amaldasa da torǵa túsiredi.

Bekettiń kóz aldyna sol sońǵy tún qaıta keldi. Torýyldan aman qutylyp, biraz uzaǵan soń, qalyń jyńǵyldyń ishin panalap tańdy atyrǵan. Sosyn elsiz jermen qala jaqty betke aldy. Synǵan shynydaı qyryq buryshtana tilimdengen ómir joq aq tatyr degendi sonda kórgen-di. Jolaı kezikken malshy qosynan sýsyn suraǵanda — suryqsyz bozǵylt túzge uqsaǵan júdeý áıel irgede turǵan flágty nusqap, ojaý usynǵan-dy. Qaqpaǵyn ashyp, sý alýǵa umsynǵan Beket otqa qarylǵandaı qolyn julyp aldy. Ydys ishinen ystyq bý bop tunshyqqan ylǵaldy jalyn burq etken. Ol isher-ishpesin bilmeı sál ańtaryldy da tuz tatyǵan jylymshyny amalsyz soraptady. Eki saǵat ótpeı ishti búrgen burama bastaldy. Ársenniń bólmesine jetkende óń-tús joq edi. Kelesi kúni jumystan shyǵatyn aryzdy jerlesine tapsyrdy da eshkimge kórinbeı qarasyn batyrýdy uıǵarǵan.

* * *

—  At-kóligiń aman, shyp-shyrǵań shashylmaı jettiń be? Qońyraý shaldy... «Daıyn bol, jıeniń saǵan ketti!» dep...

— Salaýmalaıkúm...

— Basqa aıtaryń joq pa? Átteń ápkemnen ǵana uıalam, óıtpese sen sıaqty bozókpeni me!.. Ne syǵyraıa qaldyń? Taǵy «Seniń sarqytyńdy ishkem» degiń kep tur ma?! Men jetimder úıinde óstim. Óz betimshe bilim aldym. Osy dárejege de óz eńbegim, talabymmen jettim. Sen ne bitirdiń, osy jasqa deıin? Bitti, qaıt aýylyńa!..

— Aǵa, mynany qaraı salyńyzshy... Osydan soń mazańyzdy almaımyn.

— Taǵy ne sumdyq? — dep ol shıyrshyqtaı oralǵan eki-úsh paraqty alyp aldyna jazyp, ánsheıin úńildi. Óıtpese myna qyrsyq uldan qutylmasyn biledi. Bastapqyda ne shımaq dersiń dep, ústirt shola salmaq bolǵan-dy. Sosyn óziniń qalaı súńgip ketkenine tań qalyp, Beketke ańyra bir qarady da basynan bastap qaıta oqı bastady. Oqyp bolǵan soń, ún-túnsiz qos alaqanymen shekesin qysyp, biraz otyrdy. Sosyn baǵanaǵy nemquraı qalpy ózgerip, Beketke salmaqpen qarady.

— Osynyń bárin óziń kórdiń be, álde oıdan shyǵardyń ba?

— Ózim basymnan ótkerdim, aǵa...

— Meniń sarqytymdy tym qatty iship qoıǵan sıaqtysyń, shamasy... Kel, baýyryma basaıynshy... Seniń tentek ekenińdi bilgenmen bundaı tentektik jasaı alady dep oılamappyn. Shyn oıymdy bilgiń kelse, bulaı jazatyn ýaqyt áli kelgen joq. Bizdiń shynaıy oıymyz ishimizde qaınap jatyr. Biraq amalsyz ekizjúzdi ómir súrýge májbúrmiz. Seniń jasyńda mende buzyp-jarǵym keldi, biraq ortanyń óz zańdylyǵy bar. Odan teris ketseń, tepkisine túsesiń. Eki kúnniń birinde seniń túkke turǵysyz pende ekenińdi moıyndatatyn bir kúsh bar. Ol — ǵasyrdan ǵasyrǵa aıtylyp, jyrlanyp kele jatqan adamzattyń zor qaıǵysy!..Qalamgerdiń búgingi tańdaǵy mindeti — sosrealızmniń jasampazdyǵy men jeńimpazdyǵyn jyrlaý. Ómirdiń sen sýrettegendeı kóleńkeli tustary bizdiń qoǵamǵa jat, sırek qubylystar, sondyqtan onyń tárbıelik máni bar, sáýleli jaqtaryn ǵana jazýyńa neǵurlym arqaý etý kerek. — dep aǵasy tebirene sóıledi. Tipti, eki beti alaburtyp, keıin qaıyrǵan qalyń shashyn saýsaǵymen salalap, taraǵyshtaı berdi.

Beket bul qyzýqandy áńgimeden: shyndyqsyz, «jaýyrdy jaba toqyp» qalaı ómir sýrýge bolady degen suraqtyń nobaıyn baıqady. Jáne osyndaı ańǵarympaz oıdyń kelgenine de tańyrqady. «Suraq týsa, onyń jaýaby da bolýy kerek qoı» dep ary qaraı ishteı qazbalaı tústi. Ǵasyrdan ǵasyrǵa aýysa beretin ol — qandaı jumbaq «qaıǵy»? Tarıh ólshemi boıynsha keshe ǵana eskini qulatyp, jańany ornatqan joq pa? Sirá, osy tóńkeris degenniń ózi — keıipkerleri aýysqanmen ishki mazmuny miz baqpaıtyn, syrt ózgeris qana ma?.. Ol aǵasymen qoshtasyp, kabınetinen shyǵa bergende:

—  Aıtpaqshy dokýmentterińdi tastap ketshi, sen endi jumys jasap jarytpassyń. Jýrfakqa tirketip qoıam. Má, meniń atymnan sarqyt ala ket. Kúzge qaraı kútem...

At shaptyrym kabınetten shyqqan Beket, ǵımarat aldynda biraz eseńgirep turdy. Buǵan deıingi qushyrlana oqyǵan kitaptary, bastan keshirgen ómiri, tipti osy qazirgi júrip-turǵanynyń ózi salmaǵynan jurdaı bolyp, jan-jaǵyna senimsizdikpen qarady. Onyń esine atasynyń ázil sózi tústi: «Kózdi ashsań bar dúnıe, kózdi jumsań joq dúnıe, Ár adam — bir álem» deýshi edi. Kúlli adamzat kózin jumsa — kúlli dúnıe de ǵaıyp bolar, sirá?.. Mynaý kóshe, jańaǵy aǵasy, záýlim ǵımarat bári-bári — oıyndaǵy ǵana kórinis pe?.. Iaǵnı, dúnıeni ózgertý úshin — oıdy ózgertý kerek qoı. Óziniń aldynda úshaıyryq jol jatqandaı sezindi. Sonyń birinde — osy bes kún jalǵannyń daıyn jaýaby da jatqan shyǵar dep oılady...

---