InfoHub Logo

Sıssılıa Inhenerosqa arnalady

Tentek minezinen basqa aýyz toltyryp aıtarlyq qasıeti joq, Býenos-Aıres mańynan shyqqan tentek kedeıdiń jylqy jaıylymynan turaq taýyp, kontrabandashylardyń basshysy atanýynyń aqylǵa syıymsyz oqıǵa bolyp kórinýi de múmkin. Alaıda bulaı oılaıtyndardyń patsha-kóńiline oraı, Balvaner kvartalynyń ańyzdy daqpyrtyna aınalyp, qısynǵa saı Rıý-Grandı-dý-Sýl mańynda oq tıip ólgen Benhamın Otaloranyń taǵdyry týraly aıtqym keledi meniń. Maǵan onyń alaıaqtyq tarıhy búge-shigesine deıin málim. Derekterim kóbeıgen saıyn meniń hıkaıatym da tolyq ári naqty bola túspek. Al ázirge osy bir qysqa baıanymnyń ózi de jetkilikti bolýy múmkin.

Benhamın Otalore 1891 jyly toqsan jasqa tolady. Bul ózi alasa mańdaıly, taza da jarqyn janarly, basktarǵa tán qaısar minezdi jigit. Jekpe-jekte joly bolsa, ózine degen senimi de oıanyp shyǵa kelmek. Qarsylasynyń jelkesi úzilip, óziniń týǵan otanynan qashýyna týra kelse de bylq etpek emes-ti. Jergilikti kaýdılo oǵan áldebir ýrýgvaılyq Asevedo Bandeıranyń atyna hat jazyp beredi. Qaıyqqa mingen Otalora jarqyldaǵan naızaǵaı astynda daýyldy aıdynǵa túsip, sapar shegedi. Kelesi kúni-aq ol Montevıdeo kóshesinde júrgen-di. Jasaǵan isine ókingeni, ne ókinbegeni de belgisiz. Asevedo Bandeıra bolsa ushty-kúıli joq. Tún ortasynda Pasodel Maoınodaǵy almasenderdiń biriniń qasyndaǵy sharaphanada mal aıdaýshylar arasynda daý týyndaıdy. Qanjar jarqyldaǵan. Otaloranyń da ózgerip sala beretin tusy osy ǵoı. Oǵan kimniń durys, kimniń burys ekeniniń de quny kók tıyn. Jurt mýzyka men karta oıynynan elirse, bul sabaz qater sezinse boldy - masaırap sala bermekti. Aıaq asty tóbeleske aralasyp, poncho men qara qalpaq kıgen, adamǵa baǵyttalǵan peonnyń soqqysyn da qaǵyp úlgiredi. Bul adam Asevedo Bandeıranyń naq ózi tuǵyn. (Muny bilip qalǵan Otalora álgi hatty jyrtyp tastaıdy, Asevedoǵa bas ıgisi kelmeıdi). Bandeıra qaıratty da myqty adam edi. Sál eńkish kórinetindeı aldamshy áserge bóleıtin-di. Onyń saqtyqqa beıim betinen negrge, evreıge, úndiske tán, al músininen maımyl men jolbarysqa tán sıpattar ańǵarylar edi. Shekesinen mańdaıyna qaraı tartylǵan tyrtyǵy da syrtqy bolmysynyń bir ereksheligi tuǵyn. Qara qyldaı qaıratty murtynyń ózi bir keremet.

İshimdiktiń áserinen nemese kesirinen týǵan janjaldyń bastalýy qalaı tez bolsa, aıaqtalýy da sondaı jyldam. Otalora da kóp uzamaı-aq álgilermen birge iship, kóńil kóterýge attanady. Tań ata olarmen eski qaladaǵy bir úıge de barady. Olar úı syrtyndaǵy patıoda - taqyr jerge er-toqymdaryn tóseı salyp, uıyqtaýǵa jatady. Otalora erkinen tys osynaý bir túnin munyń aldyndaǵysymen salystyrǵan. Qazir óz dostarynyń ortasynda edi ol. Belgisiz, beımálim ahýalda emes, aıaǵy kádimgideı jer basyp turǵandy. Ras, kóńil túpkirinde azdaǵan uıaty da oıanǵan sıaqty ma-aý... Býenos-Aıreske degen qımastyǵy jáne joq. Tal túske deıin tuıaq serippeı uıyqtaǵysy bar edi onyń. Alaıda artyǵyraq iship qoıyp, Bandeıraǵa tıisken adamnyń oıatyp jibergeni. (Otalora birtindep esine túsire bastaǵan. Basqalarmen birge toqtaýsyz, túni boıy ishken sabaz da osy adam bolatyn. Bandeıra bolsa oǵan qasynan oryn berip, sharappen syılaǵan-dy) álgi adam Otaloraǵa qojaıynnyń shaqyryp jatqanyn aıtady.

Podezge tike shyǵatyn bólmede (Otalora podezge tike shyǵatyn bólmeni buryn-sońdy kórgen joq tuǵyn) ony qyzyl shyraıly, jıren shashty áıelmen birge Asevodo Bandeıra kútip otyrǵan. Asevedo oǵan bir rómke sharap quıa otyryp, esi shyǵa maqtaı jóneledi. Taǵy da bir rómke sharap quıyp "batyr jigit ekensiń!" deıdi. Eń sońynda ózderimen birge Soltústikten mal qýyp ákelýge usynys jasaıdy. Otalora kelisedi. Tań ata atqa minip, Takýaremboǵa saparǵa shyǵady.

Sóıtip Otaloranyń shaqyraıǵan jazyq daladaǵy attyń teri ańqyǵan aýyr kúnderi kóp jańa ómiri bastalady. Osynaý bir jańa tirshiligi ol úshin ońaı emes-ti. Biz (álbette, onyń ishinde osy teńeýdi keltirip otyrǵan adam da bar) teńiz túbinde ǵumyr keship, teńiz sıqyrlap tastaǵandar at tuıaǵynyń tarsylyna toly jazyq kórsek boldy qulaı berilemiz. Otalora da jámshikter men balyq arshýshylar kvartalynda ósken bala ǵoı. Bir jyl ótpeı-aq ortań qoldaı gaýcho bolyp shyǵa keledi. Atqa nyq otyrýdy, úıirlep jylqy aıdap, mal soıýdy, buǵalyq laqtyryp, shý asaýdy amalsyz typyrlatýdy úırenip, uıqy men sýyqqa, jel men ystyqqa, ysqyryp mal qýýǵa kóndigip alady.

Kásipke jańa úırenip júrgen kezinde Asevedo Bandeırany bir-aq márte kóredi. Alaıda ony udaıy qasynda júrgendeı sezinedi. Óıtkeni, "Bandeıranyń adamy" bolý degenniń ózi -onan qorqýdy uqtyratyn-dy. Bul topta áldekim, áldeqalaı erekshelene qalsa "Bandeıra budan da jaqsy jasar edi!" deıtin tártip bar tuǵyn. Bandeırany Kýareımanyń kelesi jaǵalaýynda, Rıý Grandı-dý-Sýalda týǵan degen sóz bar. Týǵan jeri bir jaǵynan onyń bedelin túsiretindeı bolyp kóringenimen, sansyz qıyn soqpaqtar torlaǵan osynaý mı batpaqty, ótýi qıyn aımaqtyń qorqynyshy Bandeıranyń gaýcholar aldyndaǵy qadirin de arttyrǵandaı. Ýaqyt óte kele Otalora negizinen kontrabandadan turatyn Bandeıra áreketteriniń san-salaly ekenine kóz jetkizedi. Onyń ishinde mal urlaý - jalshyǵa tán sharýa. Sóıtip, Otalora kontrabandıst bolýǵa bel býady. Birde onyń eki joldasynyń shekaradan ótip, bir top kaná ákelýi kerek bolady. Otalora solardyń birin qasaqana tóbeleske arandatyp, jaralaıdy da ornyna ózi attanady. Onda maqtan súıgishtikpen birge jaǵympazdyq ta bar bolatyn. "Meıli, qojaıynym bilip júrsin! Myna ýrýgvaılyqtarynyń bárin qossa da jalǵyz maǵan jetpeıdi!" dep oılaǵan ol.

Araǵa jyl salyp, Otalora Montevıdeodan bir-aq shyqqan. Jaǵalaýdy boılaı júrip, olar qalaǵa, sál keıinirek qojaıynnyń úıine jetedi. Bul joly Otaloraǵa qala tym úlken kórinip ketedi. Adamdar er-toqymdary men ábzelderin úı artyndaǵy patıoǵa salady. Kúnder ótip jatady. Bandeıra bolsa joq. Ol aýyryp qalypty, degen qaýeset shyǵady. Jalshy negr shynynda da mate quıylǵan sháınegin ustap, Bandeıranyń joǵarydaǵy bólmesine jıi qatynaıtyn. Bir túnniń ińirinde osy bir sharýa Otaloraǵa da júkteledi. Áýelde namystanǵanymen qýana kelisedi ol.

Qara kóleńke bólme ishi shashylyp jatqan-dy. Batysqa qaraǵan balkony bar bólme toly qamshy, quryq, qaıys, pyshaq pen myltyqqa toly. Eski aına da tur. Bandeıranyń ózi shalqasynan jatyp, uıqyǵa kirisipti. Ara-tura yńyrsyp ta qoıady. Keshki kúnniń shapaǵy júzine túsip tur. Keńinen jaıylǵan aqshyl tósekte Bandeıranyń júzi kúńgirt ári kishkene bolyp kórinedi. Onyń appaq shashyn kórgen Otalora basshylarynyń álsiregenin, qaljyraǵanyn da aıqyn ańǵarady. Ózderiniń túkke turmaıtyn osyndaı shalǵa táńirdeı tabynyp júrgenderine namystanady da. Qanjaryn bir-aq siltep Bandeırany ana dúnıege attandyra salýdy da oılaıdy. İzinshe qabyrǵadaǵy aınadan jıren shashty áıeldiń kirip kele jatqanyn baıqaıdy. Jartylaı jalańash, jalań aıaq áıel oǵan sap-salqyn kózderin qadap turǵan-dy. Bandeıra da ornynan turǵan. Ol tóńirektegi ahýal týraly surap qoıyp, aldyndaǵy matesin taýsyp ishedi. Qasyndaǵy áıeldiń shashyn sıpaýdy da umytpaǵan Bandeıra. Aqyry, Otaloranyń ketýine ruqsat bergen.

Birneshe kúnnen soń qojaıynnan Soltústikke júrý týraly pármen túsken. Olar sheksiz-shetsiz jazyqta jıi kezdesetin ońasha ýsadbaǵa kelip jetedi. Tóńireginde ne aǵash, ne bulaq joq. Kúni-túni ottan da ystyq kún aıaýsyz kúıdirip tur. İrgede ábden aryǵan, baby joq attarǵa arnalǵan qorasy da bar. Bul ýsadba "Aqyrǵy dem" atalatyn-dy.

Otalora mal aıdaýshylardan kóp uzamaı Montevıdeodan Bandeıranyń keletinin estip bilgen. "Nege?" degen saýaldyń týýy da tańdy. Túsindirgen: "aralarynda gaýchoǵa aınalyp, túbi bastyq bolǵysy kelip júrgen bireý bar-mys..." Otalora onyń qaljyń ekenin de túsingen. Alaıda osy bir adam óltiretin qaljyń oǵan unaı qoımaǵan-dy. Sál keıinirek Bandeıranyń áldebir úkimet adamymen janjaldasyp qalǵanyn, onyń bularǵa kómektesýden bas tartqanyn da estıdi. Bul jańalyq Otaloranyń qulaǵyna maıdaı jaqqan...

Ot qarý salynǵan jáshikter, áıelge arnalǵan kúmis legen men qumyra, asyl tas qadalǵan shymyldyq jetkizilgen. Kúnderdiń bir kúni tomsyraıǵan quzdardyń tasasynan poncho kıgen, saqaldy salt attynyń da sulbasy kórindi. Asevedo Bandeıranyń bul oqqaǵarynyń aty Ýlopıano Sýares bolatyn. Buǵan qulyqsyzdaý brazılıalyq mánermen til qatady álgi. Endi Otaloranyń basy qatsyn. Onyń bul pıǵylyn jekkórinishke, álde jaı ǵana turpaıylyqqa balasa ma? Biraq bir nársege kózin jetkizedi: Maqsatqa jetý úshin Sýarespen dos bolýy kerek eken!..

Benhamın Otaloranyń munan sońǵy ómirine Asevedo Bandeıranyń ońtústikten alyp kelgen quıryq-jaly qara, tory aty qatty áser etedi. Toqym ornyna jolbarys terisi jabylǵan bul attyń ábzelderi taza kúmis tuǵyn. Osynaý bir júırik at ıesiniń qudirettiligin de áıgileıtin-di. Júregi onsyz da jaman oıǵa toly, onyń ústine qyzyl shyraıly áıelge degen qumarlyǵy bar jigitimizdiń kókeıine bul erekshe at qosymsha qyzǵanysh uıalatqan. Ózi kózin qurtqysy kelip júrgen adamnyń negizgi maqtanyshtary jańaǵy sulý áıel, at pen kúmis ábzelder edi.

Oqıǵa da dál osy tusta kúrdelene túsken. Qaljyńdap otyrǵany, álde shyn aıtyp otyrǵanyn ańǵarý qıyn Bandeıranyń adamdy oıynan shatastyryp, eńsesin túsire biletin de ereksheligi bar bolatyn. Otalora aldynda turǵan qıyn maqsatyn júzege asyrý úshin onyń osy bir qasıetin paıdalanyp qalýǵa tyrysady ǵoı. Birtindep Asevedo Bandeırany bılikten yǵystyrmaq bolǵan. Qaterli joryqtar barysynda Sýarespen de dostasyp alady. Aqyry, oǵan óz josparyn jaıyp ta salǵan. Sýares oǵan kómektesýge ýáde beredi. Budan sońǵy oqıǵalar da qym-qýyt. Maǵan solardyń keıbiri ǵana málim. Otalora Bandeıranyń yrqynan shyǵa bastaıdy. Onyń buıryqtaryn oryndamaýǵa aınalady. Jobasy, mundaıda qastandyqtarǵa jazmyshtyń ózi tikeleı aralasyp, oqıǵanyń barysyn jyldamdata túsetin tárizdi. Bir kúni tús áletinde Takýaremboǵa taqaý mańdaǵy dalada Rıý-Trandıden shyqqan adamdarmen atys bolǵany. Adamdardy Bandeıranyń ornyna Otalora bastap shyqqan. Sol shaıqasta onyń ıyǵyn oq tesken. Alaıda sol túni "Sońǵy demge" ol Bandeıranyń tory atyn minip oralǵan-dy. Atyshýly jolbarys terisinen jasalǵan toqym jaraly jańa qojaıynnyń qanyna malynǵan... Sol túnniń tańyn Otalora sabaz qyzyl shyraıly áıeldiń qoınynda atyrǵan, aqyry. Osynaý oqıǵanyń kelesi bir baıany basqashalaý. Onda oqıǵa barysynyń bir kúnde júzege asa qoımaǵany aıtylady.

Deıturǵanymen, Bandeıra áli de basshy sanalatyn. Ómiri oryndalmaıtyn buıryqtaryn tolassyz berip jatqan-dy. Benhamın Otalora erindi me, álde aıady ma, áıteýir oǵan tıispeıdi.

Osynaý oqıǵanyń aqtyq kórinisi 1894 jyldyń jańa jyl túninde júzege asqan. Sol túni "Sońǵy demniń" turǵyndary qýyrylǵan qoı eti men ishimdikke qaryq bolǵan. Áldekim gıtaraǵa qosylyp, toqtaýsyz mılonga shyrqaıdy. Ústel basyndaǵy shala mas Otaloranyń qýanyshtan basy aınalady, dúnıe. Osy bir bas aınaldyrarlyq toı - onyń aqtyq qyzyǵy edi. Tomaǵa tuıyq Bandeıra túngi toıdy únsiz ǵana baqylap otyrǵan. Saǵat túngi on ekini soqqanda ol esine birdeńe túskendeı ornynan baıaý kóterilgen. Bandeıra qyzyl shyraıly áıeldiń esigin qaqqan. Osyny kútip turandaı ol da esigin aıqara ashyp, jartylaı jalańash, jalań aıaq kúıinde bólmege engen. Bandeıra ótkir de súıkimsizdeý daýyspen buıyra sóıleıdi:

— Býenos-Aıres turǵyny! Ekeýińniń bir-birińdi súıetinderiń ras bolsa - ony jurttyń kóz aldynda bir aımala!

Áıtpese jazalaıtynyn aıtady. Áıel taısaqtaıdy. Aqyry, ony eki adam eki qolynan ustap, Otalora jaqqa laqtyrǵan. Bet-aýzyn jas jýǵan baıǵus áıel Otalorany keýdesinen jáne betinen súıgen. Ýlpıapo Sýares revolverin sýyrdy... Otalora ana dúnıege attanbas buryn myna bir aqıqatty bilip ketti, aqyry: Ony o basta-aq satqan eken! Bul paqyr ólim jazasyna aldyn-ala kesilipti! Mahabbat, bılik pen jeńis baqyty oǵan ýaqytsha ǵana berilipti! Óıtkeni, ol sol kezdiń ózinde-aq ólgen adamnyń sanatynda tuǵyn. Óıtkeni, Bandeıra ony - sol kezdiń ózinde-aq tiri ólik sanaǵan...

Sýares shúrippeni jekkórinishpen basa saldy...

---