InfoHub Logo

Aqtóbe oblysy,
Qandyaǵash qalasy,
№2 orta mektebiniń
fızıka jáne ınformatıka pániniń muǵalimi
Sagynova Ibash Týrganbaevna


Qazirgi kezde oqýshynyń oı - órisin kóterý, shyǵarmashylyq qabiletin damytý, alǵan bilimin praktıkada qoldana bilýge baýlý, ártúrli ǵylymı ádebıetterdi paıdalanyp, óziniń bilimin tereńdetýge úıretý máselelerine aıryqsha mán berilip otyr. Sebebi memlekettik standartta orta bilim beretin mektepterde árbir shákirtti jeke tulǵa dep sanap, olardy óz suranystaryna, múddelerine saı oqytý men tárbıeleýdiń san qıly úlgilerin qoldaný kerektigi kózdelgen. Bul jaǵdaıda oqytý tehnologıasyn ózgertýdi, oqýshylardy óz betinshe bilim alýǵa, ózin-ózi damytýǵa, uıymdastyrýǵa úıretý máselelerine kóp kóńil bólýdi talap etedi.

Osy mindetterdi atqarý jolynda basqa pánder men qatar fızıka pániniń atqaratyn róli de zor. Sebebi fızıka jaratylystaný ǵylymdarynyń tiregi, al onyń zertteý ádisteri qazirgi zamanǵy ǵylymı tanymnyń tuǵyry. Degenmen, qazirgi ýaqytta orta mekteptegi fızıka pánine bólingen saǵat qory azdyq etip otyr. Osynyń saldarynan fızıka sabaǵynda, burynǵy kezdegideı laboratorıalyq jumystar kóptep jasalmaıdy, esepter shyǵarýǵa ýaqyt jetispeıdi. Osydan oqýshylardyń fızıka pánine degen qyzyǵýshylyǵyn jáne ony oqytý sapasyn qalaı arttyrýǵa bolady? degen suraq týady.

Meniń oılaýymsha, bul tyǵyryqtan shyǵýdyń birden-bir joly fızıkanyń oqytý ádistemesiniń eń tıimdi, utymdy tásilderin qoldaný, berilgen maǵlumattardy oqýshynyń meılinshe az ýaqytta tereń jan-jaqty ıgerýin qamtamasyz etý jáne fızıkany oqytýdy jandandyrý ádisterin paıdalanýǵa bolady.
Fızıka esepterin mazmuny, berilý sharty jáne shyǵarý tásilderine sáıkes birneshe toptarǵa bólýge bolady.
Mazmuny jaǵynan ajyratylatyn esepterge fızıkanyń mehanıkaǵa, elektrodınamıkaǵa, optıkaǵa jáne t.b. bólimderine arnalǵan esepter jatady.
Berilý sharty boıynsha fızıkalyq esepter sapalyq, sandyq, grafıktik, eksperımenttik toptarǵa bólýge bolady.

Sapalyq fızıkalyq esepter jańa sabaqtyń mazmunyn túsindirýge óte paıdaly. Sandyq esepter fızıkalyq shamalardyń ara qatynastaryn analıtıkalyq formýlalar arqyly taǵaıyndaýda asa qajet. Grafıktik esepterden kerekti maǵlumattar alýda, shyǵarý barysynda grafıkter qoldanylady. Eksperımenttik esepter naqty fızıkalyq qubylystardyń, olardy túsindiretin tájirıbelerdiń mánin túsindirýge arnalady.
Shyǵarý tásilderine esepter analıtıkalyq jáne sıntetıkalyq bolyp ekige bólinedi
Analıtıkalyq tásilde qajetti nátıje negizgi formýlalar, saqtaý zańdary arqyly dedýksıalyq túrde alynady. Sıntetıkalyq tásilde kerekti nátıjeler eseptiń sharty boıynsha anyqtaýǵa bolatyn fızıkalyq shamalar arqyly jeke faktilerden ındýksıalyq túrde izdelinedi.

Fızıkany oqytý ádistemesi esep shyǵarý prosesinde úıretýden góri uıymdastyrý jaǵyna kóbirek kóńil bóledi. Qazirgi kezeńde oryn alǵan esep shyǵarý ádistemesi negizinen «ne isteý kerek?» degen suraqqa jaýap izdeıdi, al qalaı isteý kerek degen suraqqa jaýap jetkilikti dárejede ashylmaıdy.
Meniń oıymsha, fızıkalyq esepterdi shyǵarý ádisterin jetildirý, uıymdastyrýshy algorıtmniń úıretý fýnksıasyn kúsheıtý baǵytynda júrgizilýi tıis. Oqýshyǵa esepten fızıkany kórýdi qalaı úıretýge bolady? Bul úshin oqýshylar myna máselelerdi jaqsy ıgerýi tıis.

Fızıka degen ne? Ol neni zertteıdi?
Fızıkalyq esep degen ne?
Eseptiń mazmunynan fızıkany qalaı kórýge bolady?
Osy úsh máseleni sheshý jolyna qysqasha sholý jasasam.
Fızıka jaratylystaný ǵylymy, sondyqtan ol fızıkalyq qubylystardy,
denelerdiń fızıkalyq qasıetterin zertteıdi. Osy fızıkalyq bilimderdi praktıkada, tehnıkada qoldaný múmkindikterin qarastyrady.
Fızıka degen sóz termın emes, ol ózine tán belgileri bar uǵym, túsinik. Bul pándi mektepte oqytýdyń maqsaty oqýshylar sanasynda fızıka uǵymyn qalyptastyrý, meńgertý jáne sol arqyly oqýshy boıynda jeke tulǵaǵa tán qasıetterdi damytý.

2. Fızıka uǵymy fızıkalyq eseptiń qurylymyn anyqtaıdy. Mundaı esepte: a) ózine tán zańdylyqtarmen júretin bir nemese birneshe fızıkalyq qubylys beriledi; b) ózine tán fızıkalyq qasıetteri bar bir nemese birneshe deneler qarastyrylady.
Kez-kelgen fızıkalyq esep naqty fızıkalyq qubylyspen nemese deneniń fızıkalyq qasıetimen baılanysqan praktıkalyq máseleni sheshýge arnalady. Demek, fızıkalyq esepti sheshý teorıalyq bilimdi praktıkada qoldanýdyń naqty mysaly. Osydan, fızıkalyq esepter shyǵarý: fızıkalyq qubylystar, zattardyń fızıkalyq qasıetteri jáne fızıkalyq bilimderdiń praktıkada qoldanylýy jóninde qosymsha maǵlumattar beredi, fızıkalyq zańdar men teorıalardyń mánin tereń túsinýge kómektesedi.

3. Eseptiń mazmunynan fızıkany qalaı kórýge bolady? Meniń oıymsha, bul eseptiń mazmunyndaǵy fızıkalyq sózderdi tabý jáne ony fızıkalyq uǵym, fızıkalyq zańdylyqtar tiline aýdarý, aýystyrý. Bul qandaı sózder? Fızıkalyq qubylystar týraly aıtylatyn, denelerdiń fızıkalyq qasıetterin bildiretin, olardyń qoldanylýyn rastaıtyn sózder. Mysaly jaratylysta júretin kez-kelgen ózgeris qubylys bolyp tabylady.

Al fızıka tabıǵattaǵy ózgeristerdi, qubylystardy zertteıdi. Olaı bolsa fızıkalyq esepterdiń shartynda fızıkalyq sózder arnaıy sózdermen belgilenedi. Shyndyǵynda, qozǵalady, býlanady, qyzady, ulǵaıady, syǵylady jáne t.b. ózine tán zańdylyqtary bar ártúrli fızıkalyq qubylystardyń júretinin bildiredi.
Denelerdiń fızıkalyq qasıetteri, olardyń qandaı zat ekendigin nemese qandaı zattan jasalǵandyǵyn, ıaǵnı quramyn bildiretin sózdermen beriledi. Mysaly, azot, shyny, temir, sý jáne t.s.s.Biraq esepti taldaý jáne ony shyǵarý úshin júıede júretin fızıkalyq qubylystar men ony quraıtyn denelerdiń qasıetterin aıqyndaıtyn sózderdi bilý jetkiliksiz. Fızıkalyq qubylystar naqty fızıkalyq sharttarda júredi jáne olar eseptiń fızıkalyq mánin quraıdy.

Osy fızıkalyq sharttar árbir naqty jaǵdaılarda, qandaı sózdermen sıpattalatynyn esepterden qysqasha úzindiler keltirý arqyly anyqtap kóreıik:
1. Jipke ilingen dene tepe-teńdikte tur.
2. Dene bastapqyda birqalypty, sońynan birqalypty údemeli qozǵaldy.
3. Dene belgili bir bıiktikten erkin qulady.
4. Gaz ızotermıalyq túrde ulǵaıdy.
5. Eki dene serpimdi soqtyǵysady.
Osy keltirilgen mysaldardaǵy naqty fızıkalyq sharttar mynalar:
1. Deneniń tepe-teńdik sharty
2. Deneniń birqalypty jáne birqalypty údemeli qozǵalý sharttary
3. Deneniń belgili bir bıiktikten bastapqy jyldamdyqsyz erkin qulaý sharty
4. Gazdyń turaqty temperatýrada ulǵaıý jáne syǵylý sharty
5. Denelerdiń serpimdi soqtyǵysý sharty

Fızıkalyq teorıada bul sharttardyń fızıkalyq sheshimderi bar. Olaı bolsa kez-kelgen fızıkalyq esepte onyń jasyryn túrdegi sheshimi berilip qoıylady. Fızıkalyq sharttardy «esepti shyǵarýdyń elementteri» dep qaraýǵa bolady.
Kúrdeli eseptiń sheshimi birneshe qarapaıym eseptiń sheshiminen quralady: a) birneshe fızıkalyq qubylystar; b) birneshe deneni qamtıtyn bir fızıkalyq qubylys; v)berilgen júıe kúıleri úshin birneshe sharttar qarastyrylady.
Birinshiden qarapaıym esepterdiń sany fızıkalyq qubylystardyń sanymen, ekinshiden denelerdiń sanymen, al úshinshiden berilgen júıe kúıleri tabylatyn sharttardyń sanymen anyqtalady. Osyǵan baılanysty joǵaryda engizilgen «esepti shyǵarýdyń elementteri» uǵymyn keńeıtý múmkindigi týady. Endi bul uǵymǵa eseptiń fızıkalyq shartyn bildiretin sózder ǵana emes, soǵan ekvıvalentti qatynastardy barlyq qarapaıym esepterde óziniń san mánin saqtaıtyn, fızıkalyq shamalar men esepti taldaý úrdisinde paıda bolatyn qatynastardy da jatqyzýǵa bolady.

Sonymen qurylymy jaǵynan, kez-kelgen fızıkalyq esep ishinde fızıkalyq maǵynasy bar sózderdiń jıynynan quralady.
Oqytýshynyń mindeti oqýshyny osy sózderdi tabýǵa jáne olardy fızıkalyq uǵymdar men zańdylyqtar tiline aýdarýǵa úıretý. Meniń osy baǵytta júrgizilgen esepteýlerim, bul úrdistiń esep shyǵarý barysynda udaıy júrgizilýi qajet ekendigin kórsetedi. Iaǵnı uıymdastyrýshy algorıtmniń árbir pýnkti belgili dıdaktıkalyq qyzmet atqarýy tıis.

Joǵaryda baıandalǵan fızıkalyq esepter shyǵarý ádistemesi qoldaný nátıjeleri :
1. Oqýshylardyń fızıka pánine degen qyzyǵýshylyǵynyń, yntasynyń jáne fızıkalyq bilimderiniń deńgeıi birshama artqandyǵyn kórsetti
2. Oqýshylar arasynda júrgizilgen fızıkalyq baqylaý jumystarynyń nátıjeleri oqýshylardyń esep shyǵarý qabiletiniń deńgeıi 10-15%-ǵa joǵarylaǵandyǵyn kórsetti.