InfoHub Logo

Til adamnyń adamdyq belgisiniń zory, jumsaıtyn qarýynyń biri. Osy dúnıedegi adamdar tilinen aıyrylyp, sóıleýden qalsa, qandaı kúıge túser edi?! Osy kúngi adamdar jazýdan aıyrylyp, jaza almaıtyn kúıge ushyrasa, ondaǵy kúıi de tilinen aıyrylǵannan jeńil bolmas edi. Til dep sóz alsaq, sózsiz jazý eske túseri aqıqat. Búgingi kúni jazý máselesi qandaı deńgeıde? Qanshalyqty kórkem jazýǵa, saýatty jazýǵa oqýshylarymyzdy daıyndap jatyrmyz? Mine, osy sekildi suraqtarǵa jaýap izdep kóreıik.

Balalarǵa bilim berýdiń birinshi basqyshy – bastaýysh mektep desek, barlyq istiń bastaýy baspaldaqta. Mektep tabaldyryǵyn jańa ashqan búldirshinderge oqý men jazý daǵdysyn úıretetin, árıne, ol bastaýysh synyp. Al, mekteptegi oqytý prosesi saýat ashýdan bastalatyny anyq.  Sondyqtan onyń balaǵa ana tilin oqytyp úıretýde alatyn orny erekshe. Saýatty jazýǵa úıretý jumysy gramatıkaǵa súıenedi. Olaı bolsa belgili bir jazý erejesine negiz bolatyn gramatıkalyq qubylystar sapaly túrde uǵyndyrylyp, sodan keıin qorytyndy shyǵarylýy kerek. 

Durys saýatty jazýǵa úırený úshin sózderdi dybys quramyna, býyn jigine ajyratý jumysy árip qaldyryp ketpeýge, árip almastyryp almaýǵa, birsypyra kómektesedi. Jazý, taza jazý, durys jazý, saýatty jazý – qaı tildiń bolmasyn basty ustanymy. Saýatty jazýdyń alǵysharty bastaýyshta qalanady. Sondyqtan da balanyń oqý men jazý daǵdylaryn qalyptastyrý maqsatynda júrgizilgen jumystar júıeli túrde júrgizilýi kerek. «Ádemi jazý – ádemiliktiń belgisi» demekshi biz ustazdar qaýymy kóbine oqýshynyń oqýyna, sóıleý daǵdysyna jiti mán beremiz de, kallıgrafıalyq daǵdysyna kóńil bóle bermeımiz. Osy rette Elbasymyz N.Nazarbaevtyń  «Básekege qabiletti damyǵan memleket bolý úshin biz saýattylyǵy joǵary elge aınalýymyz kerek. Qazirgi álemge jaı ǵana jappaı saýattylyq jetkiliksiz bolyp qalǵany qashan. Sondaı-aq balalarymyzdyń, jalpy barlyq jetkinshek urpaqtyń fýnksıonaldyq saýattylyǵyna da zor kóńil bólý qajet. Balalarymyz qazirgi zamanǵa beıimdelgen bolýy úshin bul asa mańyzdy», - degen sózi eske túsedi.

Mekteptegi oqytý úrdisin saýat ashý páninen bastap júrgizý asa mańyzdy da kúrdeli jumys. Óıtkeni, saýat ashý kezeńinde oqýshylar dybysty árippen tańbalaı bilýge (fonetıka – grafıkalyq jazýǵa) úıretilip qoımaıdy, sonymen birge kallıgrafıalyq talapqa saı jazýǵa daǵdylaný tıis. Demek, saýat ashýdyń mindeti áripti jaza bilýge úıretý emes, onyń árbir elementin durys saqtaýǵa, dápterge qalaı bolsa, solaı jazbaı, ońǵa qaraı birkelki kólbeý, taza, anyq jazýǵa mashyqtandyrý mindeti de tur.  Osy talaptardy oryndaý negizinde kórkem jazý daǵdysy (kallıgrafıa) qalyptasady.

Oqýshylar jazý erejesin saqtap otyrǵanda ǵana durys jazýǵa úırene alady. Jazýǵa kiriserde alǵashqy kúnnen bastap

oryndalýǵa tıisti gıgıenalyq talaptar mynalar:

a) dápter partanyń ústine, balanyń keýdesiniń qaq ortasyna týra keletindeı bolyp sál kólbetile (ońǵa 65 º ) qoıylady;

á) bala basyn ońǵa ne solǵa, ıyqtaryn keýdesin alǵa ne artqa qısaıtpaı, aıaqtaryn qatar qoıyp, aldyna túzý qarap otyrady. Bul olardyń omyrtqalary, kókiregi durys jetilý úshin qajet;

b) balalar tabandaryn edenge erkin basyp otyrady. Tizeni qatty búkpeı, bir aıaqty  ekinshi aıaqtyń ústine qoımaı, aıaqtaryn ıa alǵa, ıa artqa siltemeı otyrǵany durys;

v) partaǵa kókirekti tiremeý kerek. Óıtkeni bul jaǵdaıda tynys tarylady, jańa ósip kele jatqan keýdeni buzady;

g) qalamdy ustaǵanda saýsaq qalamushtan 3 sm-deı joǵary turatyndaı bolyp jáne qalamnyń joǵarǵy jaq ushy oń ıyqtyń tusyna dál keletindeı jaǵdaıda bolǵany jón;

d) jazǵanda balanyń kózi men dápter aralyǵyndaǵy qashyqtyq 25-30 sm saqtalýǵa tıis.

Jazýǵa negizinen mynadaı talaptar qoıylady:

1. áripterdi durys jazý, dápterdiń kóldeneń syzyǵynan aýytqymaý;
2. áripterdiń elementterin jazǵanda uzyndy-qysqaly etpeı, tegis, birdeı jazý;
3. áripterdiń birin ońǵa, birin solǵa qısaıtpaı, barlyq áripti birdeı, ońǵa qaraı, sál kólbete (45 º) jazý
4. áripterdiń, sondaı-aq sózderdiń arasyndaǵy qashyqtyqta bir qalypty saqtap (sózder bir-birinen m árpiniń kólemindeı qashyqtyqta bolýǵa tıis) otyrý;
5. birte-birte jazý qarqynyn tezdete túsý.

Saýat ashý kezinde jazý sabaqtarynda balalar árip elementterin nemese jekelegen áripterdi jazǵanda uzaq ýaqyt jazyp otyrmaýyn qadaǵalaý kerek. Óıtkeni uzaq ýaqyt bir-eki elementti nemese bir áripti jaza berse, bala sharshaıdy da, sabaqqa zeıin qoıýdan qalady. Sondyqtan 3-5 mınýt jazǵannan keıin qoldaryna demalys berip, sonan soń quramynda úırenip otyrǵan árpi bar sózderdi jazýǵa kóshkeni durys. Jumys túri ózgergende balalar da oǵan zeıin qoıa bastaıdy. Saýat ashý barysynda balalar sózder men sóılemderdi esterinde ustap jazýǵa úırenýleri qajet. Ol úshin aıtylýy men jazylýynyń arasynda eshbir aıyrmashylyq joq sózder alynady jáne bul kezde áripterdiń tańbasy arqyly (jazba tańbasy) berilgen. Sózder men sóılemderdi kóshirip jazý usynylady, al saýat ashý aıaqtalǵannan keıin, baspa tańbaly áripter jazylǵan tekster kóshirtiledi. Osy jumystardyń bárinde de oqýshylar jazýǵa kirispes buryn sózder dybysqa, býynǵa taldanady.

Saýat ashý jumysynyń maqsatyn baǵdarlama belgileıdi. Baǵdarlama boıynsha, saýat ashýdyń maqsaty oqýshylardy durys oqı, durys jaza bilýge úıretý jáne oqý men jazýǵa úırete otyryp, tilin, oıyn damytý. Saýat ashý jumysynyń basty sharty  - áripti tanytý. Áripti tanyp, oqyp, ony jazyp úırenbeıinshe, saýatty azamat bolyp ósý múmkin emes. Alaıda saýat ashý jumysy birden árip tanýdan bastalmaıdy.

Óıtkeni áripter tildegi dybystardyń shartty belgileri ǵana. Demek, áripterdi dybystarmen ushtastyra bilse ǵana, saýat ashý sabaǵy sanaly ótpek. Al tilimizdegi dybystardyń árqaısysy jeke kúıinde kezdespeıdi, olar sóz ishinde bir-birimen tirkesip keledi. Osydan baryp, til dybystaryn bildirý úshin sóıleýdi sóılemderge, sóılemdi sózderge, sózderdi býyndarǵa, býyndardy dybystarǵa taldaý qajettigi týady. Osyndaı jumystar nátıjesinde oqýshylar is júzinde sóıleý, sóılem, sóz, býyn, dybys degen uǵymdardy meńgerýi kerek.  Til dybystary birkelki bolmaıdy (daýysty, daýyssyz, jýan, jińishke, qatań, úndi, uıań t.b.) saýat ashý kezeńinde oqýshylar til dybystarynyń árqaısysynyń jeke erekshelikterin bilip, tájirıbe arqyly meńgerýi qajet. Dybysty estip, ajyratqannan keıin, sol bólip alǵan dybysty durys dybystaı bilýi qajet, tek sodan keıin ǵana árip tańbalary tanystyrylady.

Oqýshylardy kórkem jazýǵa úıretýde úsh nárseni basshylyqqa alý kerek:

birinshisi - áripterdi mánerli jazýǵa jáne jeke áripterdi ózara qurastyra bilý;

ekinshisi – árip elementin durys jazýǵa daǵdylandyrý;

úshinshisi – jazý jumysyna óte uqypty, muqıat bolýdy qalyptastyrý.      

Jas jetkinshektiń kórkem jazý daǵdysy birtindep qalyptasady. Osy oraıda oqytýdyń ádis-tásilderin tıimdi paıdalana bilý kerek. Túrlendirilgen jumystar oqýshylardy qyzyqtyryp qana qoımaı, logıkalyq oılaýyn arttyrady. Saýat ashýdyń daıyndyq kezeńinde oqýshynyń ıkemdiligi men kóz mólsherleý qabiletin jetildirý, grafıkalyq daǵdylardy qalyptastyrý úshin sýretti jáne syzyqty jattyǵýlardy oryndatady. Sonymen birge bul kezde shtrıhtaý jattyǵýlaryn oryndatýdyń máni zor. Mektepke alǵash kelgen balanyń jetekshi áreketi – oıyn, al shtrıhtaý oıyn túrinde júrgiziledi. Ár túrli zat beınesin, geometrıalyq fıgýralardy shtrıhtaý balanyń  qolyn jattyqtyrmaıdy, onyń sóıleýi men oılaýyn jetildiredi. Shtrıhtaý arqyly sýret salý jattyǵýlaryn sýret álbomyna oryndatqan jón. Sýret álbomy betterine jazý syzyqtary syzylady da, jattyǵýlar jazý dápterindegi úlgideı oryndalady.

Oqýshylar zattardyń pishinin, qurylysyn jazyqtyqta ornalasý qalpyn erkin qabyldap, oń, sol, joǵary, tómen, túzý, qısyq, dóńgelek uǵymdaryn meńgeredi. Al, saýat ashý kezeńinde áripterdi jazyp úırenedi. Demek, árbir áripti jazyp shyǵý degenimiz – kóp qyrly tańdaý prosesin atqarý degen sóz. Al, munyń ózi mektep tabaldyryǵyn alǵash attaǵan bala úshin asa kúrdeli is-áreket. Ár árip elementterin jazyp úırený eń aldymen, onyń neshe elementten turatynyn, ekinshiden, ol áripti qaı jerde qalaı baǵyttap jazýdy meńgerýine septigin tıgizedi. Jazýǵa úıretýdiń alǵashqy kúninen bastap, oqýshylardy úzbeı jazýǵa daǵdylandyrý qajet.

Saýat ashý kezeńinde oqýshy sóılem, sóz, býyn, dybys uǵymdaryn durys meńgerýgende ǵana saýatty jazý oryn alady. Saýatty jazý degenimiz – áripterdi tastamaı, shatastyrmaı jazý. Oqýshyǵa býyndap oqytý, sózderdi býynǵa durys bólgizý kerek. Býyndy durys meńgergen oqýshy saýatty jazady.

Jazýǵa úıretý júıesinde ár túrli ádister HİH-HH ǵasyrdyń bas  kezinde-aq mektepterge engizilip, qazirgi kezde keńinen qoldanylady. Bul ádisterge: kóshire jazý ádisi, syzyqtyq ádis, rıtmıkalyq ádis, genetıkalyq ádis, Karster ádisi jatady.

Kóshirip jazý ádisi boıynsha muǵalim dápterge qaryndashpen jazady nemese árip tańbalaryn núktemen belgileıdi. Al, oqýshylar onyń ústinen basyp jazady. HİH ǵasyrda bul ádis mektepterge engizildi. Alaıda, bul ádisti paıdalaný barysynda kemshilikterdi eskere otyryp, ony qoldanýǵa shek qoıyla bastady.

Syzyqtyq ádis arqyly oqýshy áriptiń kólemin, pishinin, araqashyqtyǵyn, kólbeýligin durys jazýdy úırenedi. Áriptiń birkelkiligin saqtaý úshin arnaıy torkózder paıdalanǵan eken. Keıinnen bul torkózderdi kózdiń janaryna jáne oqýshylardyń ózdiginen jumys isteı almaýyna baılanysty alyp tastady.

Genetıkalyq ádis kórkem jazýda árip elementterin jazyp úırenýdi talap etedi. Balalar árip tańbalaryn alfavıt retimen jazyp úırenbeıdi, aldymen ońaı áripterdi jazyp úırenedi, sońynan birtindep jazylýy kúrdeli áripterdi tańbalaýǵa úıretedi.

Taktıkalyq nemese rıtmıkalyq ádis. Rıtm – búkil jazý elementteriniń laıyqty úılesimin tabýǵa kómektesetin amal. Taktylaý (sanaý) – qozǵalysty bir qalypty jetildirip, oqýshylardyń jazý qarqynyń jedeldetýge áser etedi, jazý prosesinde jasalatyn qol qımyldarynyń durys ta aıqyn bolýyn damytady, synyptyń bir mezgilde jumys isteýin qamtamasyz etedi. Alaıda, bul ádistiń birneshe kemshikteri bar ekendigi dáleldendi.

Karster ádisi qoldyń qozǵalysyn damytý úshin jasalynatyn jattyǵýlar júıesi. HİH ǵasyrdyń basynda aǵylshyn Karster engizgen bul ádis eń aldymen 19 elementti, odan keıin jazylýy qıyn shtrıhtary bar áripterdi, sózderdi jazýǵa úıretedi. Bul ádisti eresekterge kallıgrafıasyn túzeý úshin paıdalanǵan tıimdi.

Oqýshynyń kórkem jáne saýatty jazýy úshin birneshe jattyǵýlardyń túrlerin usynamyn. Bul jattyǵýlar balalardyń kórkem jazý daǵdysyn qalyptastyrady.

«Ornyn belgile» jattyǵýy. Dápterge aldyn ala sózder jazylady. Oqýshylar árip elementteriniń jáne áripterdiń baılanysý ornyn belgileıdi.

«Áripti tap» jattyǵýy. Áriptiń bir nemese eki elementi jazylady da, oqýshylar qalaǵan elementin taýyp jazyp kórsetedi.

«Ǵajaıyp alań» oıyny. Taqtaǵa sóz jasyrylady. Muǵalim jasyrylǵan sózdiń árbir árpin elementteri boıynsha sıpattap aıtady da, al oqýshylar qandaı árip ekenin aıtady.

Saýat ashý kezeńinde joǵarydaǵy jumys túrlerin júrgizý arqyly, oqýshylardyń dybystardy buzyp aıtý tárizdi kemshilikteri túzetilip, oqyǵanyn, estigenin ekinshi adamǵa aıtyp berýge mashyqtanatyn bolady, balanyń oıy damyp – jetiledi.

Qoryta aıtqanda, saýatty bolýdyń alǵy sharty áripterdi úıretýden bastalady. Árip elementterin durys bir-birinen ajyratyp jazý erejelerin saqtaǵanda ǵana bala saýatty jaza alady. Oqýshylardy saýattylyqqa úıretý – ár muǵalimniń shyǵarmashylyq eńbegine baılanysty.  

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. L.Ia.Jeltovskaıa, E.N.Sokolova. Formeravanıa kallıgrafıcheskıh navykov ý mladshıh shkolnıkov. Moskva, 1987. 3-8 str. Aýdarǵan: G.Myrzadáýlet.
2. G.Granık, S.M.Bondarenko, A.Konsevaıa. Sekrety orfografıı. Moskva, 1991. 18-23 str. Aýdarǵan: G.Myrzadáýlet

 

Beketova Aıgúl Maratqyzy, bastaýysh synyp muǵalimi, 

Qyzylorda qalasy, "Murager" mektebi

---