InfoHub Logo

«Bizdegi basty mindet – bilim berýdi

jańa  sapamen jáne mazmunmen tolyqtyrý»

– degen bolatyn elbasymyz kezekti Joldaýynda.

 

Búgingi jas urpaqqa jan – jaqty bilim berý, tárbıeleý árbir ustazdyń basty mindeti. Bilim negizi bastaýyshta qalanatyn bolǵandyqtan, onyń shyǵarmashylyq múmkindiginiń  damýy da sol kezden bastalady. Kez kelgen damyǵan óndiris qazirgi tańda shyǵarmashylyqpen jumys jasaýdy talap etetin adamdy qajet etedi. Shyǵarmashylyqpen jumys jasaıtyn adamnyń negizgi is – áreketi aqyl oıǵa, ári alǵan bilimdi basqa is – árekette tasymaldaı alýǵa negizdeıdi.

Shyǵarmashylyq  degenimiz ne? Shyǵarmashylyq -  adamnyń   is – áreketiniń túri.  Shyǵarmashylyq  qabiletterdiń  damýy,  búgingi  tańda  negizgi  nysana bolyp, al oqýshyda  shyǵarmashylyq belgileriniń bolmaýy – úlken máselege aınalyp, qazirgi tańda oılandyratyn dúnıe. Óıtkeni, ómirdegi san alýan qıynshylyqtardy sheshe bilý tek shyǵarmashyl adamdardyń qolynan keledi. Balany bastaýysh synyptardan bastap shyǵarmashylyq  oılaýǵa,  qalyptan tys  sheshimder  qabyldaı  alýǵa,  tájirıbelik  áreketterge  daıyn  bolýǵa ákelýdiń  joldaryn  kórsetý  kerek.  Shyǵarmashylyq – búkil  tirshiliktiń kózi. Adam balasynyń  sóıleı  bastaǵan  kezinen  bastap,  búgingi kúnge deıin jetken jetistikteri shyǵarmashylyqtyń nátıjesi. Buǵan búkil halyqtyq,  jalpy  jáne jeke adamnyń shyǵarmashylyǵy arqyly jettik. Ár jańa urpaq ózine  deıingi urpaqtyń  qol jetken jetistikterin meńgerip qana qoımaı, óz is – áreketinde sol jetistikterdi jańa jaǵdaıǵa beımideı, jetildire otyryp, barlyq salada tańǵajaıyp tabystarǵa qol jetkizedi.

Qazirgi kezde mekteptiń aldyna qoıylyp otyrǵan basty talaptardyń biri – rýhanı dúnıesi baı, jan – jaqty damyǵan jeke tulǵa tárbıeleý. Balanyń shyǵarmashylyq qabiletin damytýdyń joldary, quraldaryn anyqtaý erteden zerttelip keledi. Oqýshynyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytý máselesin taldaý, eń aldymen «qabilet» uǵymynyń mánin tereń túsinýdi talap etedi. Shyǵarmashylyq uǵymyn «jalpy ıntellektýaldyq  qabilet» dep qarastyrýǵa bolady. Qabilettilik reprodýktıvti, shyǵarmashylyq dep eki salaǵa bólinedi:

 - Birinshi dárejedegi qabileti damyǵan adam – bilimdi ári jańa jaǵdaıdy, is – áreketti tez qabyldaıdy.

 - Ekinshi dárejedegi qabileti damyǵan adam – óziniń jeke is – áreketimen jańalyq oılap tabady, jańany qalyptastyrady.

 Balanyń shyǵarmashylyq qabiletterin damytýdyń joldaryn, quraldaryn anyqtaý psıhologıa men pedagogıka ǵylymdarynda óte erteden zerttelip keledi. Shyǵarmashylyq álemdik mádenıettiń barlyq dáýirindegi oıshyldardyń nazarynda bolǵandyǵyn «shyǵarmashylyq teorıasyn» jasaýǵa degen kóptegen izdenisterdiń bolǵandyǵynan baıqaýǵa bolady. Bul áreketter óziniń logıkalyq shegine jetken dep aıtýǵa bolmaıdy. Sondyqtan shyǵarmashylyq pedagogıkasynyń negizgi maqsaty — búgingi kún talaptarynan týyndaǵan, ozyq qoǵamǵa laıyqty jańa sana, rýhanı sapa qalyptastyrý jáne damytý  joldary men  sheshimderin  izdestirý bolyp tabylady.

«Shyǵarmashylyq»  sóziniń tórkini etımologıasy «shyǵarý», «oılap tabý» degenge kelip saıady. Demek jańa nárse oılap tabý, sol arqyly jetistikke qol jetkizý dep túsiný kerek. Fılosofıalyq sózdikte «shyǵarmashylyq qaıtalanbaıtyn tarıhı-qoǵamdyq máni bar, joǵary sapadaǵy jańalyq ashatyn is-áreket», — dep túsindiriledi.

Shyǵarmashylyq — óte kúrdeli psıhologıalyq proses. Ol is-árekettiń túri bolǵandyqtan tek adamǵa ǵana tán. Uzaq jyldar boıy shyǵarmashylyq barlyq adamnyń qolynan kele bermeıdi dep qarastyrylyp kelse, qazirgi ǵylym jetistikteri qabilettiń mundaı dárejesine belgili bir sharttar oryndalǵan jaǵdaıda kez kelgen balany kóterýge bolatyndyǵy jaıly kóp aıtýda.

Qosymsha bilim berý mekemesinde oqýshylardyń shyǵarmyshylyq qabiletterin arttyrý, bilim sapasyn kóterý - negizgi maqsat.

Bizdiń oqýshyǵa qoıǵan talabimiz:

- qorshaǵan ortany seze bilý, qubylys sebepterin izdene bilý;

- aqyl parasatty ıgerip, oılaý, sezim qabiletterin arttyrý;

- aldyna maqsat qoıa bilý jáne jetýge umtylý;

- ózin — ózi taldaýdy, ózin — ózi baǵalaı bilýdi meńgerý;

- basqa adamdarmen qarym-qatynas jasaı bilý, osy zamanǵa saı tehnologıalardy paıdalana bilý (ınternet, elektrondy poshta);

- qorshaǵan ortada óz ornyńdy, jeke rólińdi anyqtaı bilý.

Muǵalimderi shyǵarmashylyq jumyspen aınalysýǵa daıar bolýy kerek, nátıjege jetýge umtylý qajet.

Bul salada atqarylatyn jumystar jeterlik.

“Balanyń shyǵarmashylyq qabiletin ashý, ony alǵa qaraı damytý úshin eń bastysy jaǵdaılar jasaý qajet”.

Oqýshynyń shyǵarmashylyǵyn damýy, qabiletiniń ashylýy kóbinese muǵalimniń kásibı biliktiligne, jáne onyń tulǵalyq qasıetine baılanysty ekeni aıdan anyq.

Oqýshymen jumystyń negizgi maqsaty- olardyń shyǵarmashylyq jumysta óziniń qabiletin iske asyrýǵa  daıyndyǵyn qalyptastyrý. Al maqsatqa jetý oqý baǵdarlamasyn tereńdetip oqytý jáne oqýshynyń tanymdyq belsendiligin damytý arqyly júzege asady.

Mektep  oqýshylarynyń  shyǵarmashylyq  qyzyǵýshylyǵyn  qalyptastyrý óte mańyzdy, kúrdeli jáne kóp salaly.

Qosymsha bilim berý mekemesi ár oqýshyǵa   erkin shyǵarmashylyq jolyn tandaýǵa múmkindik beredi.  Qazirgi zamandaǵy qosymsha bilim berý ustazdar qaýymynyń  aldyndaǵy  úlken  maqsat: ómirdiń barlyq  salasyndaǵy  belsendi,  shyǵarmashylyq  is — áreketine  qabiletti,  erkin  jáne  jan — jaqty  jetilgen  tulǵa  tárbıeleý. 

Ómirdegi  san alýan qıyndyqty sheshe bilý tek shyǵarmashyl adamnyń  qolynan keledi. Shyǵarmashyl  adamnyń  boıynda batyldyq, erkindik, ushqyrlyq, sezimtaldyq sıaqty qasıetter men qatar erekshe oı qyzmeti, qaıshylyqtardy túsiný, zańdylyqtardy anyqtaý, shyǵarmashylyqqa degen qushtarlyq bolý kerek.

Ýaqyt talabyna saı oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý úshin, oqytýdy jańa aqparattyq tehnologıasyn paıdalanady. Shyǵarmashylyqqa úıretý úshin mynandaı jaǵdaılardy eskergen. Muǵalim oqýshylardyń oqýǵa yntasyn oıatyp, olardyń qabiletiniń damýyna jol ashý, alǵashqy ýaqyttan bastap – aq árbir oqýshynyń jeke erekshelikterin, yntasy men beıimdiligin, oqý men eńbekke uqyptylyǵyn eskerip  otyryp, jumys isteý baǵytyn, josparlaryn jasaımyz. Oqýshynyń óz  bolmysyn  tanýǵa kómektesip, qabiletin oıatý, jańa rýhanı kúsh berý – ol bilimniń eń mańyzdy maqsaty bolyp tabylady.

Shyǵarmashylyqtyń negizgi sıpaty jańalyq ashýǵa, jańa tásilder tabýǵa  umtylý  dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Shyǵarmashylyqqa, jańa tyń nárse jasaý tán desek, erteden belgili nárseni qaıtalaýdy shyǵarmashylyq dep aıtýǵa bolmaıdy,  biraq burynnan belgili, tanys nárselerdiń ózinen qandaı da bir erekshelik tabý, ony jańasha túrde jasaý, erekshe qasıetterin tabý shyǵarmashylyqqa tán qubylys.

«Shyǵarmashylyq» uǵymynyń jalpy teorıasyn zerttegen S.L Rýbınshteın «Oqýshy shyǵarmashylyǵynyń ereksheligi onyń sapaly túrde maqsatty áreket jasaýymen anyqtalady» - deı kele, shyǵarmashylyq sheshimniń

nátıjesi, balanyń ózi úshin jańalyq bolsa jetkilikti ekendigin aıtady ıaǵnı, balanyń shyǵarmashylyq ónimdi eńbegi onyń jeke tárbıesimen salystyrylady.

Oqýshylardyń shyǵarmashylyǵyn tanymdyq belsendiligin arttyrýda  shyǵarmashylyq sabaqtardy ótkizýdiń, oqýshynyń óz betimen izdenip, shyǵarmashyl oı – órisin arttyrýda alatyn mańyzy óte erekshe.

Oqýshylardyń shyǵarmashylyq qabiletteri ashylý úshin belsendi formalar men ádisterdi qoldaný kerek: áńgimelesý, pikirtalas, oıyndar, tartystar, joryqtar men saıystar, suhbat, baıqaýlar, olımpıadalar, baqylaýlar, shyǵarmashylyq eńbek, jobalar, derbes sabaqtar.  Oqýshylardyń qabiletterine qaraı árbir balanyń oıyn oıatyp, oılandyrýǵa, taldaý jasaýǵa, salystyrýǵa jeteleıtin jeke shyǵarmashylyq tapsyrma beremiz. Osyndaı ádisterdi jıi paıdalanyp oqýshylardyń shyǵarmashylyqqa baýlýyna, shákirt boıyndaǵy talant kózin ashýǵa, tilin baıytyp, qıalyn ushtaýmen óz betinshe izdenýge zor áserin tıgizedi.

Oqýshynyń shyǵarmashylyq qabiletin damytý úshin birneshe shart oryndalý tıis. Olar:

- Shyǵarmashylyq qabiletin damytýdy erte bastan qolǵa alý;

- Júıeli túrde shyǵarmashylyq áreket jaǵdaıynda bolýy;

- Oılaý  múmkindiginiń  eń  joǵarǵy  deńgeıine  jetý;

Oqýshynyń  shyǵarmashylyq  is — áreketine  jaǵdaı  týǵyzý;

Slaıd

Birinshi oqý jylǵy  oqýshylarymen osy baǵytta júrgizilgen jumystarǵa toqtalaıyq.

Oqýshylardy shyǵarmashylyq jumysqa baýlyp, olardyń belsendilikterin, qyzyǵýshylyqtaryn, shyǵarmashylyq qabiletterin arttyrýda túrli ádis-tásilderdi óz sabaǵymyzda qoldanamyn:

Mátin, ertegi, áńgimeni óz betinshe aıaqtaý.

Aqyn, jazýshylardyń daıyn mátinderin basqasha aıaqtaý.

Belgili maqal negizinde áńgime jazǵyzý.

Mátin boıynsha maqal qurastyrý.

Tabıǵat qubylystaryna, zattarǵa jáne jeke sýretterge qarap jumbaq qurastyrtý.

Áńgimelerdi salystyrý, bólikterge bólý.

Shyǵarma, mátin, ertegi qurastyrý. (taqyryp boıynsha, jospar boıynsha, tirek sózder arqyly)

Óleń, maqaldar qurastyrý.

Shyǵarmadaǵy áńgimelerge uqsas oqıǵalar aıtqyzý.

Keıipkerge minezdeme berý.

Shyǵarma boıynsha sýret salǵyzý, aýyzsha sýretteý, qıaldaý arqyly sýretteý,músindeý.

Rólge bólip oqytý.

Logıkalyq oılaýyn damytatyn, akterlik sheberlikterin damytatyn oıyndarmen  tapsyrmalar  oryndatý, sheshkizý (anagram, sózjumbaq, rebýs)

Mysaly: «Murajaı» oıyn. Maqsaty: Oqýshynyń shyǵarmashylyq kabiletin jáne oılaý qabiletin artyrý, 

Dıalog-ertegi.

Obrazǵa kirý.

Osy sıaqty jumys túrlerin júrgizemiz. Endi osy shyǵarmashylyq tapsyrmalardyń keıbireýine toqtala keteıik. Olar: obrazǵa kirý, taldaý    jáne qıaldaý, sýyrypsalma aqyn,    dıalog-ertegi, jumbaq-maqaldar qurastyrý.

 

Oqýshynyń shyǵarmashylyq is — áreketine jaǵdaı týǵyzý degenimiz — oqýshyny oılaı bilýge úıretý ekeni sózsiz. Mektep tabaldyryǵyn jańa attaǵan búldirshinnen shyǵarmashylyq qabiletti talap etpes buryn, ony soǵan úıretken jón. Oqýshynyń zeıinin, esin, qıalyn, ıntellektisin damyta otyryp, oılaý qabiletin, shyǵarmashylyq is — áreketin joǵary deńgeıde kóterýge bolady.

«Taldaý jáne qıaldaý»

Bastaýysh synyp oqýshylarynyń oı-sanasyn, qabiletin, shyǵarmashylyǵyn damytýda shyǵarmany, kórkem ádebıet úlgilerin taldaýdyń áseri mol. Mysaly: «Qamqorlyq» áńgimesinde balalarmen taldanyp, suraq-jaýap alynady. (3 synypta)

— Áńgime kim jaıynda? (qaıyrymdy, meıirimdi bala jaıynda)

— Eki bala jaıynda ne aıtasyńdar?

Venn dıagramsy arqyly uqsastyqtary, aıyrmashylyqtary, ortaq qasıetteri aıtylady.

Jantas

Meıirimsiz, qatygez, jaman,
ádepsiz, eshkimdi aıamaıdy,
balapandy azaptady

Qoja

Qaıyrymdy, meıirimdi,qamqorly,
jaqsy, ádepti, jany ashıtyn

Ustaz eńbegi – oqýshy bilimimen ólshenedi desek, ustaz eńbeginiń kúrdeliligi – árbir balanyń boıyndaǵy qabiletti damytý arqyly ómirdi, álemdi tanyp bilýge qoǵam aldyndaǵy jaýapkershilik qasıetterin sezdire bilýinde jatyr.

Oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyryp otyrý úshin ustazy sabaq ústinde, sabaqtan tys ýaqyttarda ár túrli ádis-  tásilderdi qoldanyp otyrýy tıis.

Olar mynadaı:Taqyrypty tereń uǵyndyrý, túsindirý; Sabaqta nemese sabaqtan tys ýaqyttarda ár túrli taqyryptarda pikirtalas týdyryp otyrý; Logıkalyq oılaýyn jetildiretin tapsyrmalar berý; Oılarynan test tapsyrmalaryn qurap kelý, esep quraý, ertegi quraý, shaǵyn mátinder quraý, óleń joldaryn quraý; Qıaldaý arqyly sýret salǵyzý; Ana tili sabaqtarynda minezdeme berý; Avtorlar týraly tolyq maǵlumat jınaý, referat jazý; Ár túrli taqyrypta saıys, pikirtalas ótkizip, alǵan áserlerine shyǵarmalar jazý; Sabaq ústinde qosymsha tapsyrmalar berip, oryndaýyn qadaǵalaý.

Bul aıtylǵan jumystardy barlyq oqýshylarǵa birdeı qoldaný artyq etedi. Óıtkeni ár oqýshynyń qabyldaý deńgeıi ár túrli. Barlyq oqýshy derlik shyǵarmashylyqpen jumys isteıdi deý de artyq etedi. Bastaýysh synyp oqýshysynyń zeıini turaqsyz, ımpúlsıvti, qabyldaý deńgeıi ár túrli bolady. Ár nársege degen beıimdilik – oıanyp kele jatqan qabilettiń belgisi. Ár oqýshynyń beıimdiligi ár túrli. Keı oqýshy sýret salýǵa, óleń quraýǵa, aýyzeki sóıleýge, rebýs quraýǵa ıkemdi bolýy múmkin. Logıkalyq oılaý jyldamdyǵy da ushqyr balalar bolady. Ár balanyń ıkemdiligine qaraı tapsyrmalar berý arqyly shyǵarmashylyq deńgeıin arttyryp otyrýy tıis.  Ony ustaz ár pánde baıqap otyrýy tıis. Munda ustazdyń baıqaǵyshtyǵy joǵary bolýy tıis. Oqýshy boıyndaǵy beıimdilikti baıqaı salysymen soǵan sáıkes tapsyrmalar berip dereý qolǵa alýy kerek. Ol beıimdilikke degen qyzyǵýshylyqty solyp qalmaı turǵanda alǵa jeteleý qajet. Sonda ǵana oqýshy qyzyǵýshylyǵyn arttyryp otyrady.

Muǵalimniń eń úlken mindeti bala júregine jol taba otyryp jumys isteý. Balalarmen únemi túrli baǵyttarda jumystar júrgize otyryp, izdenýge múmkindik berý kerek.

Oqýshyǵa beriletin jekeleı tapsyrmalardyń úırenýshilik, algorıtmdik, evrıstıkalyq, shyǵarmashylyq deńgeımen jumys jasaý kerek.

Mindetti oqýshylyq deńgeı. Jalpyǵa birdeı standartty bilim negizinde

tapsyrma beriledi. Mundaı tapsyrmalar oqýshylarǵa aldyńǵy bilimderine jáne oqýshyǵa baılanysty. Bul tapsyrmalardy barlyq oqýshy oryndaı alýy tıis.

Algorıtmdik deńgeı. Munda oqýshy muǵalimniń túsindirýimen qabyldanǵan aqparatty paıdalana otyryp, oryndaıdy. Ótip ketken materıaldy oqýshy

taldap burynǵy tapsyrmaǵa sáıkes oryndaıdy. Alǵan bilimderin túrlendirip paıdalaný kerek.

Evrıstıkalyq deńgeı. Oqýshy ózi izdenip ózi qosymsha ádebıetti qoldana otyryp, jaýap beredi. Evrıka. Analız ben sıntez salystyrý arqyly anyqtaý, qorytyndylaý. Rebýs, sózjumbaq anagram quraý.

Bul shyǵarmashylyq deńgeıde oqýshy qubylysty óz betinshe taldaı kelip, shaǵyn ǵylymı shyǵarmashylyq turǵydan zertteý jumysyn júrgizýge baýlý. Bul oqýshyǵa «kishkentaı» jańalyq ashqanmen barabar.

Qorytyndy.

Shyǵarmashylyq tulǵa boıynda batyldyq, erkindik, ushqyrlyq, sezimtaldyq sıaqty qasıettermen qatar erekshe oı qyzmetteri, qaıshylyqtardy túsiný, zańdylyqtardy anyqtaý, shyǵarmashylyqqa  degen qushtarlyq bolýy kerek.

Oqýshynyń shyǵarmashylyǵyna baǵyt – baǵdar berýdi eń alǵash bilim mazmunyna engizgen Maǵjan Jumabaev bolatyn. Ol balalardyń oılaryn damytý týraly «Oılaý jannyń óte bir tereń isi» - dep atap kórsete kelip, tárbıeshi balanyń oılap úırenýine kóp kúsh jumsaý kerektigin eskertedi. Oqytý sabaqtarynyń shyǵarmashylyq sıpaty oqýshynyń tanymdyq belsendiligin oıatyp, shyǵarmashylyq qabiletteriniń damýyna, tártiptilik pen joldastyqqa, adamgershilik qasıetterine iser etedi.Oqýshynyń shyǵarmashylyq qabileti tájirıbelik áreketteri, izdenimpazdyǵy arqyly damıdy. Shyǵarmashylyqqa úıretetin sabaqtar jańa tehnologıalardy qoldaný bolyp tabylady.

Qoryta aıtqanda, oqýshy  boıyndaǵy shyǵarmashylyqty damytýdy úzdiksiz qulshynys, oqýǵa, bilim alýǵa degen umtylys udaıy óshpeı, kúnnen – kúnge damı túsýi qajet.

«Shyǵarmashylyq qan túıirshekterin

jipke tizgendeı eńbek etýdi qajet etedi,

osyny balaǵa erte bastan uqtyrý kerek».

Sonda ǵana oqýshy boıynda bilim nury tasyp,  oqýshy  dúnıetanymy  odan ári arta túseri anyq

---