InfoHub Logo

Taqyryby: §5. Ósimdik ulpalary
Sabaqtyń maqsaty: ósimdikterge tán alty ulpanyń (túzýshi, jabyn, negizgi, tirek, ótkizgish, bólip shyǵarýshy) túrlerimen tanystyra otyryp, ár ulpanyń atqaratyn qyzmeti men bir - birinen aıyrmashylyǵyn túsindirý.
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdiligi – ósimdikterge tán barlyq ulpalar jaıly tolyq maǵlumat berý.
Tárbıeliligi – adamnyń tulǵa retinde qalyptasýyn, adamgershilik qasıetin, jalpy qorshaǵan ortaǵa degen janashyrlyq sezimin damytý.
Damytýshylyǵy – pánge, taqyrypqa baılanysty qyzyǵýshylyqtaryn damytý.
Qural - jabdyqtar: elektrondy kórsetilimder, mıkroskoptar, daıyn mıkroprepartattar.
Sabaqtyń tıpi: qurastyrylǵan

Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi
Kelmeı qalǵan oqýshylardy belgilep, oqýshylardyń sabaqqa daıyndyǵyn baqylaý.

İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi
1. Ósimdik jasýshasynda qandaı prosester ótedi?
2. Sıtoplazma qozǵalysynyń qandaı mańyzy bar?
3. Jasýshalar bir - birimen qalaı baılanysady?
4. Ósimdiktiń tynys alý prosesi qalaı júredi?

İİİ. Jańa materıaldy túsindirý kezeńi
Barlyq tiri aǵzalardyń (ósimdikter, janýarlar) denesi jasýshadan turatyndyǵy jaıly aldyńǵy taqyrypta aıtqanbyz. Tipti denesi bir ǵana jasýshadan turatyndar da kópjasýshaly aǵzalar sıaqty qorektenedi, tynys alady, ósedi, kóbeıedi, qozǵalady, titirkenedi, zat almasady. Tarıhı damýdyń nátıjesinde qurylysy kúrdelenip kóp jasýshaly aǵzalar paıda boldy. Ósimdikterdiń jeke - jeke múshelerge jiktelýiniń arqasynda kólemi ulǵaıyp, syrtqy ortamen baılanysy kúsheıip, qorektik zattardy sińirýi jaqsara bastady.

Ósimdiktiń ósýi men damýy jeke músheleriniń qyzmetin kúrdelendire tústi, qurylysy uqsas, atqaratyn qyzmeti birdeı jańa jasýshalar túzildi.
Shyǵý tegi birdeı qurylysy men qyzmeti uqsas jasýshalar tobyn ulpa d. a. Naǵyz ulpalar paprotnıktárizdilerde, ashyq tuqymdylarda, gúldi ósimdikterde jaqsy, al múkterde óte nashar damyǵan.

Atqaratyn qyzmetine qaraı ulpalar túzýshi, jabyn, negizgi (qorektik jáne fotosıntezdeýshi), tirek (mehanıkalyq), ótkizgish, bólip shyǵarýshy dep toptastyrylady. Ulpa jasýshalary tiri jáne óli bolady. Óli jasýshalarynyń ishinde sıtoplazmasy bolmasa da ósimdikke qajetti fızıologıalyq qyzmet atqarady. Jasýshaaralyq keńistikteri az bolsa, ulpa jasýshalary bir - birimen óte tyǵyz, al keń bolsa arasynda bos oryn kóbirek qalyp bostaý ornalasady.
Ulpa – jasýshalardyń bóliný, ósý, jiktelý nátıjesinde paıda bolǵan (túzilgen) shyǵý tegi, qurylymy jáne atqaratyn qyzmeti birdeı jasýshalar júıesi.

Túzýshi ulpalar (merıstema – grekshe «merıstos» - bólinýshi) udaıy bólinip jańa jasýshalar túziledi. Janýarlarda túzýshi ulpa bolmaıtyndyqtan ósýi shekteýli bolady. Ósimdikte ornalasýyna qaraı: a) tóbe(apıkaldy); á) búıir(lateraldy); b) qystyrma(ınterkalárly); v) jaraqat(kallús) merıstemasy dep bólinedi. Ósimdiktiń eń alǵash ósýi órkeni men tamyrynyń ushynda ornalasqan tóbe merıstemasy men janama merıstemasy jasýshalarynyń bólinýinen bastalady.

Túzýshi ulpa jasýshalary bir - birine tyǵyz janasqan maıda - qabyqshasy juqa pektındi – selúlozaly, sıtoplazmasy qoıý, ıadrosy iri, vakýolderi usaq (nashar damyǵan), qarqyndy bólinip, jańaryp turady.

A. Tóbe merıstemasy (apıkaldy – latynsha «apeks» - ushy, tóbesi) sabaq pen tamyrdyń ushynda ornalasqandyqtan uzaryp ósiredi (sabaq pen tamyrdyń uzaryp ósýi). Árbir órken, tamyr, odan taralǵan butaqtarynyń ushynda, uryq tamyrshasy men búrshikshesinde tóbe merıstemasy ornalasqan jeri ósý núktesi (úrim) d. a. Ósý núktesi jaraqattanǵansha ósimdik ósýin toqtatpaıdy, sondyqtan sabaq pen tamyr ylǵı ushynan ósedi. Ósý núktesiniń shetki aımaǵy jasýshalarynyń bólinýinen japyraq tómpeshikteri paıda bolyp, onyń jasýshalary ary qaraı bólinip búrshikter damıdy. Tóbe merıstemasy – vegetatıvti órkender, gúl órkenderi jáne tamyr ushynyń merıstemasy dep bólinedi.

Á. Búıir merıstemasy (lateraldy) ósimdik sabaǵy men tamyrynyń ishki jaǵyna ornalasady, oǵan perısıkl, prokambıı jáne toz kambıı jatady. Prokambıı jasýshalary uzynsha, sıtoplazmasy qoıý, ár túrli baǵytta bóline alady. Odan ótkizgish ulpalar men sońǵy túzýshi ulpa, ıaǵnı kambıı túziledi. Kambıı ósimdikti jýandatyp ósiredi. Toz kambııi qabyqtyń toz qabatyn jýandatsa, perısıkl tamyrda bolatyndyqtan odan janama tamyrlar damıdy.

B. Qystyrmaly merıstema (ınterkalárly) astyq tuqymdas ósimdikterdiń(bıdaı, júgeri, kúrish) býynaralyǵynyń túbi men japyraq saǵaǵynyń túpki jaǵynda, gúl sıdamynda ornalasady. Qamys, júgeri, bıdaı, t. b. ósimdik sabaqtarynyń býynaralyqtary uzarýy men japyraqtardyń qynabynyń jalpaq bolyp ósýi merıstemanyń osy túrine baılanysty.

V. Jaraqat merıstemasy (kallús) atyna saı ósimdiktiń ár túrli áserden (zıankester, janýarlar, adamdardyń áseri) synyp zaqymdanǵan jerine jaqyn jatqan tiri jasyshalardyń bólinýinen túziletin ulpa. Dereý, óte qarqyndy bóline bastaǵan jasýshalar kólemin ulǵaıtyp zaqymdanǵan jerdi túgel jabatyndaı dárejege jetedi. Ásirese japyraq, jas órkender men tamyrdyń zaqymdanǵan jeri tez jetilip burynǵy qalpyna keledi. Jaraqat merıstemasy jasýshalarynyń bólinýi nátıjesinde ótkizý qyzmetin atqaratyn jeke jasýshalar túziledi. Sońǵy kezde ǵylymda analyq ósimdikten jasýshalar tobyn bólip alyp jasandy qorektik ortada ósirý ádisin paıdalaný qolǵa alyna bastady. Mundaı ádistiń aýyl sharýashylyǵy men orman sharýashylyǵynda baıaý kóbeıtetin, sırek kezdesetin óte qundy túrlerdi kóbeıtýge paıdasy zor bolmaq.
Qoryta kelgende, ósimdikte bolatyn barlyq ulpa túzýshi ulpadan túziledi, sebebi jasýshalary damylsyz bólinip jańa jasýshalar paıda bolady. Ósimdiktiń barlyqy músheleri uzaryp, aǵashtar men butalardyń jyldan jylǵa jýandap ósýi tek túzýshi ulpaǵa ǵana baılanasty. Túzýshi ulpa bolmasa, ósimdik óspeıdi jáne damymaıdy, jańa músheler men ulpalar túzilmeıdi.
Jabyn ulpa ósimdiktiń barlyq músheleriniń syrtyn qaptap jaýyp turatyn jasýshalar jıyntyǵy. Negizgi qyzmeti: ósimdiktiń ishki jaǵyndaǵy sý, gaz, jylýdy turaqty etýmen qatar syrtqy qorshaǵan ortanyń qolaısyz jaǵdaılarynan, zıandy jándikter men mıkroaǵzalardyń zaqymdanýynan qorǵaý. Tamyrdyń sorý bóliginde jabyn ulpa tamyrǵa sý men onda erigen zattardyń jetkizilýin qamtamsyz etedi. Jabyn ulpa – alǵashqy (bastapqy) jáne sońǵy dep 2 - ge bólinedi. Alǵashqy jabyn ulpaǵa jer ústi múshelerin qaptap turatyn óń (epıdermıs) jáne tamyr syrtyn qaptap turatyn óń(epıblema) jatsa, sońǵy jabyn ulpaǵa toz ben qyrtys jatady.

Ósimdik ulpalary. júkteý