InfoHub Logo

Qanshaıymnyń qalaǵa kelgenine alty aı. Balasyn aýyldaǵy sheshesiniń qolyna qaldyryp jumysqa kirdi. Sheshesi alpystan asqan aq shashty jasynda minezi adýyndy bolǵan sózsheń adam.

— Erteli-kesh arqamyzǵa tańyp kolhozdyń qara jumysyn istep júrip eshkimge qaqtyrmaı ósirip edik. Qartaıǵanda ózimizdi baǵyp-qaǵyp qolymyzdy jyly sýǵa sala ma desek, endi balańdy baqtyrýǵa aınaldyńdar ma, — dep sóılep qalǵanmen qyzynyń kóńil-kúıin analyq júregimen túsinip, bizde qansha qaýqar qaldy, kúnimiz endi senderge qaraýǵa taıady degenge keltirip oryndy ókpe aıtqan.

Aıaǵyn apyl-tapyl basyp júre bastaǵan Altaı jylaý degendi bilmeı mazaly bolýmen qosa tátti qylyqtary kún saıyn molaıyp ósip keledi. Ákesine uqsaǵan qaralyǵy bolmasa júris-turysy, bet-álpeti aýmaǵan týra Qanshaıym.

— Shesheń qaıda? — dep surap qoıady apasy.

— Aý-ý, — dep Altaı qolyn silteıdi.

— Qarǵam-aý, — deıdi apasy aınalyp tolǵanyp — shesheń de erteńder kep qalar. Azamat bop sen de erjetersiń, oqımyn dep toqımyn dep qala jaqqa ketersiń, Sársenbaı shaldyń nemeresi qustap shopyr bolarmysyń, — dep urshyq úıirip otyryp ta, oınatyp otyryp ta  yńyldaıdy.

Mektep bitirgende eki betinen qany tamǵan Qanshaıym qalada oqyp júrgende kemeldenip burynǵysynan da ajarlanyp qulpyra túsken. Biraq qazir sol sulýlyqtan qalǵany syrt pishin ǵana. Jas janarynyń ajary solyp, erterekte alystan munartqan taýdaı bop turatyn arman men senim dúnıesi búginde solǵyn tartqan.

Ótkende kishkene Altaıdyń Qanshaıymǵa talpyna bergenin kórip:

— Túý, qarasańshy bir ýaq balaǵa, — degen qyzynyń qattylyǵyna sheshesi shydaı almaı.

Aqyq kempir so joly qyzyna renish, ókpesin shyndap aıtty:

— Qaraǵym, oqımyn, — dediń, oqyttyq, jetkizdik. Turmys quram dediń qarsy bop jolyńdy bógegen joqpyz. Bizde qaryzyń qalǵan joq. Ákeń ekeýmizge ókpeń bolmasyn, bir aıaǵymyz kórde, bir aıaǵymyz jerde júrgen adambyz, salmaǵyńdy endigi jerde bizge artpa. Qansha qaýqar qaldy bizde, kári aǵashqa jas aǵash súıeý bolǵan dep bizge súıeý bol qaıta. Dám jazyp barǵan jerińnen qaıtpa dep em, oqımyn, olar qarsy boldy dep renjidiń, aqyry mynadaı boldy. Bir jyldan beri sońynan adamymyz bar edi dep ne kúıeýiń, ne eneń, ne bir týysyń izdep kep tabysýdy oılamady. Týǵan balasyn kim jamandyqqa qısyn qutylǵanyna qýanatyndaı qaı qylyǵyń bar ekenin bilmeı túngi uıqym tórtke bólinedi. Al ózińniń qandaı oıyń bar ekenin taǵy aıtpaısyń. Jalǵyzdyq degen tek qudaıǵa ǵana jarasady qyzym. Bireýmen dám tuzym jaraspady dep tyǵyryqqa tirelmeı kúıeýińe hat jazyp ajyras ta endi aýzyń kúımeıtindeı basyńdy syılaıtyn bireýdi taýyp eteginen usta, — degen.

Qyzy sheshe aqylyn bar yntasymen berile tyńdap is tigýli jaıbaraqat otyrǵan qalpymen úı turmysyna endi beıimdele bastaǵan yńǵaı tanytady. Esine ótken-ketken birdeńeler túsip oınaqy bir áýendi yńyldaı ándetken Aqyq kempirdiń kóńili tolqyp basylǵandaı armandy, saǵynyshty, mazasyz bir kúıde.

Búgin de sol bir mazasyz kúıdiń jalǵasy túnimen uıqy bermedi. Tań bozynan oıatty. Qobyraǵan aq shashtaryn jınap, býyn-býyny syqyrlap kep etegi tógilgen kóılegin kıdi. Kamzolyn júre ilip aýyz úıge shyǵa bergende áldenege súrinip qulaı jazdady. Boıyn jazyp tórgi esiktiń bosaǵasyna súıenip shalyna daýystady.

— Aý, Qulmanbet. Turmaımysyń endi. Oıpyrmaı, seniń uıqyń-aı, osy. Ana úlken buzaýdy tartpasań boı bere me maǵan…

Tynshý tas úıden tańǵy dalaǵa shyqqanda tynysy keńip, sergip, qımyly shırap júre bergendeı. Qazandyqtyń kúlin shyǵaryp, qumǵanǵa sý quıdy. Kórpe salǵan alasa oryndyqta otyryp, salqyn sýmen rahattana, asyqpaı jýyndy. Túngi aq jaýyn solyp turǵan tóńirekti tazalap, kirinen aryltypty. Úı janyndaǵy boıshań terekterdiń teńgedeı japyraqtary jelmen teńselip, bulǵaqtap, kúbirlep sóıleskendeı bolady. Túnnen qalǵan jańbyr bardaı aspan áli bulttan arylmaǵan. Qoranyń artymen oıpańǵa qaraı qoılaryn aıdap bara jatqan Ysqaqty kórip Aqyq ta qoı qoranyń esigin ashty. Qozy-laǵy aralas  jıyrma-otyz qoı-eshki oryndarynan turyp, erine qımyldap tar esikten kımeleı syǵylysyp shyǵa bastady.

Jol jıegindegi kógalda eki júz qaraly qoıdy ıirip qoıyp, aýyl úlkenderi mal kezeginiń jaıyn áńgimeledi. Aldyńgúni kezek baqqan Qońqabaıdyń uldary jarty maldan aırylyp qalyp, aýylǵa úlken shý boldy. Attyly bar, jaıaýy bar taý-tasty túgel aryltyp, sol joqty suraýdyń kúshimen jaılaýdan áreń taýyp ákelgen.

— Bul Qońqabaıda es joq. Joǵalǵan maldy tap, izde dese men qaıdan tabam dep jatyp alypty, — dep Ysqaq kúıgelektene sóıledi.

— Endi qaıtsin kóligi bolmasa,— dep taıaqqa súıengen búkir kempir aıanysh bildirdi.

Alqa-qotan turǵan úlkenderdiń tóbesinen qaraǵandaı bıik deneli, adamǵa sýyq qaraıtyn ózbek taqıaly Nurtas muny jaqtyrmaı:

— Ózinde bolmasa suramaı ma, bar elden, — dedi.

— Suramaı ma deıdi. Bıeńdi surasa sen berer me ediń minýge, — dep kózáınekti shal daý aıtyp jatyr.

— E berem, nege bermeımin.

— Berersiń qatqanyńdy. Myrza bolýyn aıtshy óziń, senen qysta qar surap ala alǵan adam bar ma!

Jıylǵandar “bular endi basy qosylsa óstedi” dep myrsyldap kúle bastady. Quıryq jaly kúzeýli Torshalaq qunan mingen támpish qara bala shashyrap óriske bettegen qoıdy jaılaý jaqqa bettetti.

Bul mezette aýyl uıqydan oıanyp, sıyr saýylyp, mal óriske bettep japatarmaǵaı shý údep turǵan. Aqyq aqsańdaı basyp eki sıyrdy shaly Qulmanbettiń kómegimen áreń saýyp qazandyqqa ot jaǵyp, sút pisirip, shaı qaınatty. Semiz taıynshany ertken shańyraq múıizdi sary qasqa sıyr ıesiniń aıdaýymen soqpaq jolǵa túsip, Aıdar jazyǵyna qaraı bet túzedi. Qoradaǵy eki buzaý “shynymen bizdi tastap kettiń be” degendeı azan-qazan móńiredi. Aqyqtyń qyzyl kúreń shaıyna qanyp alyp, zaty jýas Qulmanbet Ysqaqtyń jańa arbasyn surap jegip, Qańbaqtan qı oıyp ákelýge ketti. Álginde oıanǵan nemeresin jýyndyryp, qaımaq, baýyrsaq jegizip, sút ishkizip Aqyq búgin qaladan Qanshaıymnyń keletinin umytyp ta ketken eken, ıt úrgen soń dalaǵa shyqsa aıaldamaǵa qaladan kelgen avtobýs toqtap tur. Túskenderdiń ishinde Qanshaıym bar ma dep qaraılady. Bala ertken kempir, sómke kótergen erli-zaıyptylar, taıaq ustaǵan shal, orystyń ıt jetektegen sar shashty qyzy. Qanshaıym túspedi.

Kún joǵary órlep barady, qyzýy da kúsheıe túsken, taǵy qapyryq bola ma qaıtedi. “Altaı ystyq shaıǵa kúıip qala ma” dep Aqyq úıge qaıta kirdi. Jaıýly, dóńgelek jer ústeldi jınap, tór aldyna quraq qurap, qyzy  Qanshaıymnyń nege kelmegenin oılady.

Aqyq qartaıǵan soń ba jastardyń ómirin túsinýden qalyp barady. Ótkende-aq  qyzynyń qulaǵyna quıýdaı-aq quıyp jiberip edi. Mine búgingi eki kún demalysta taǵy da joq. Iapyraý, eki kún demalysta qalanyń qorap úıinde ishi pysyp ólmeı qalaı shydaıdy bular. Óziniń týǵan balasynan, týǵan úıinen bezetindeı bul ómirde odan ózge qyzyq bar ma? E-e-e, qaıran jastyq-aı. Adastyrǵan, shalys bastyrǵan taǵdyr-aı. Aqyq keıde oılaı-oılaı kele, áý basta, Qanshaıymdy oqýǵa jibergenine ókinedi. Ózi edi qaladaǵy baýyryna ”Osy qyzymdy oqytyp adam qataryna qospadyń bar ǵoı ókpeli bolamyz” dep salmaq salǵan. Qanshaıym demep túsirgen oqýdy da áldeneshe ret shyǵyp qala jazdap, synaqtan óte almaı zordyń kúshimen bitirgen. Endi qyzym jumysqa kirdi ǵoı dese aqsha taýyp, aqyl taýyp ózimizge pana bolady ǵoı dese baıaǵy qyzynyń sol bala kúngi oısyz tirligi oısyz tirlik. Tipti óz balańnyń ózińdi jep qoıardaı ashýlanǵany qıyn eken. Birde qalaǵa ketetin aqshasy bolmaı qalǵanda pensıaǵa qarap otyrǵan Aqyqqa suraǵanymdy taýyp bere qoımadyń dep kedeılikten, turmystan kórgen tarlyǵyn aıtyp, búıtip jaratqansha, nege jaratpaı qoımadyń, — dep jylaǵan. ”Qudaı, — dep Aqyq sol joly jaǵasyn ustap, Qulmanbetke muńyn shaǵyp, syryn aqtarǵan — balamdy bilem degenim ótirik eken. Shette júrgen soń bilmeıdi ekemiz ǵoı. El kımegendi kıgizip, el kórmegendi kórsetip ósirdim degen qyzym sóıtti…

Osy úıdiń qojaıyny emes Aqyq kempirdiń quddy bir malaılyqqa jaldap alǵan qolbalasyndaı Qulmambette ne erik bolsyn tyńdap-tyńdap alyp, endi kishkene basymdy tynyqtyryp keleıin degen kisishe dalaǵa shyǵyp júre berdi. Keshki shaı ústinde kúndizgi áńgimeni qaıta bastap, kempiri ony sózben qaıta tiriltti:

— Jurtqa juǵymyń joq. Basqa shaldar qaqshań qaǵyp, atqa minip pishen kúzetip, oraq tartyp, mal baǵyp júr. Ómir boıy qý temirmen alysyp-alysyp jalǵyz qyzyńa baspana alatyn aqsha taba almaı, birese belim, birese tizem dep qara basyńnyń júrgenine máz bolmaı, Qaramendeniń qaladaǵy úıi bos kórinedi, qyzyńa sony ýaqytsha bolsa da alyp bere tur, — degen.

Ózine bireý júk artyp jatsa da júre beretin Qulmambet kisige salmaq  salýǵa joq edi. Moıyny soraıyp, qalpaǵy japyraıyp sol kúni úıge bir kirip bir shyǵýmen boldy. Aqyry Aqyqtyń aıtýymen Qaramendeni kempirimen qonaqqa shaqyryp, ala qoıdyń basyn tartyp qaladaǵy bos turǵan úıin Qanshaıymǵa jarty jylǵa alyp bergen. Sodan beri qys ótip, jaz shyqty. Dúnıe bolsa neshe qabat qymbattap, úmit jalyn syıpatpaı barady.

*       *       *

Qanshaıym osy jumada aýylǵa jınalǵan. Jastyqtyń áserimen ”aıaǵyma tusaý boldy” dep óziniń jalǵyzdyǵy men eshkimge kereksiz kúıine osy balany kinálideı kórip, eljireı bermeıtin basy bu joly Altaıdy qatty saǵyndy. Ómirdegi qyzyq-qýanysh dep qýǵanynyń bári bekershilik bop, jabyrqaǵan sátte balapanyn kókiregine qysyp ıiskep, súıip, qumarymnan shyqsam basqa eshteńe tilemes edim dep armandaıdy. Dúkenderdi aralap jazdyq aıaq kıim, juqa kóılek, kunqaǵar qalpaq sıaqty bir qabat kıim-keshek aldy. Áke-sheshesiniń tapsyrmalaryn da umytpady. Stýdent kezden ustap kele jatqan úlken kók sómke lyqa tolyp, bosaǵada ıesin tosyp úsh kún turdy.

Eki aıdan beri at izin salmaı adastyryp ketken Sálmen sol kúni oıda-joqta sap etip bárin umyttyrdy.

— Aýylǵa jınaldyń ba, oı avtobýspen shań bop qaıtesiń keshke mashınamen ózim aparyp kelem. Arnaıy sen dep kelgenimde tastap ketesiń be. Renjimeshi maǵan. Saǵan bergen ýádelerimdi oryndaı almaı, aqsha taýyp, ońtústikten biraz jemis tıep, tabyspen oraldym. Menen kútken tilekteriń de kóp edi ǵoı, oraıy keldi. Qanshaıym oryndaımyn endi.

Ash beline túsken uzyn shashtaryn órip aına aldynda otyrǵan Qanshaıym tákappar ashýmen oralymdy qara jigitke synaı qarap qalǵan. Talaı túnder kútip aqyr kelmegen soń endi umytarmyn, kelse qýyp shyǵarmyn dep oılaǵan. Onyń ústine áıeli, úsh balasy bar. Sóıte tura ”seni súıemin, sen degende men baıǵusta aqyl-es joq” dep ólip-óshkende senbesińe qoımaıdy. Senbeıin dese ıilip jastyq, jaıylyp tósek bolady, seneıin dese aptalap, aılap, at izin salmaı júrip alady. Soǵan qaramaı Sálmen Qanshaıymdy talaı ret restoranǵa da apardy. Nebir sheteldik sharap ishkizip, komersıalyq dúken sórelerinde ǵana turatyn qymbat kıimderdi ákep tastady. Tipti ómiri kórmegen túrli-tústi televızor da syılady. Sonda osynyń bári Qanshaıymnyń sulýlyǵy úshin ǵana emes, kóńili úshin de emes pe. Shyn súıip, bárin jasaý degen osy shyǵar. Áıteýir Sálmen qoshtasarda Qanshaıymnan:

— Ne tileısiń, ne qajet, — dep suraıdy ylǵı.

— Eshteńe qajet emes, tek óziń kelip turshy, — dep jalynatyn Qanshaıym. Sálmen joq bolǵan kezderde alańdap izdeýmen, úıde otyrsa terezege, árbir tyqyr etken dybysqa, kóshede júrgen júrginshilerge, ótkinshi mashınalarǵa eleńdeýmen sharshaıdy. Ótken ómiriniń kúıinishi men qyzyǵyn qalaı tez umytsa, jańa ómirdiń azaby men rahatyna sonshalyq tez kóndikti. Tipti, osynym durys pa dep te jatpady. Bir jaǵy oǵan sebep Sálmenniń oralymdylyǵy bolsa, taǵy bir sebep as ta toq molshylyq edi. Óıtkeni bul ondaıdy ómir boıy kórmegen. Ǵumyr boıy armandasań qol jetpeıtin qazyna óz aıaǵymen kelgendeı. Buralyp turyp toqpaqtaı burymyn órip bolǵan Qanshaıym bar qaıǵy-muńyn umytyp:

— Maǵan ne ákeldiń, — dedi nazdanyp. Jaǵasyz qyzyl halatynyń ashyq óńirinen qarshyǵadaı tósi, appaq moıyny aıryqsha kórindi. Aıaǵyn jumsaq basyp, ezýine kúlki úıirip edi. Sálmen appaq saýsaqtarynan ustaǵan kúıi muny saǵynǵanyn, sulý bop ketkenin, birge bolǵysy keletinin aıtty. Qanshaıymnyń býyn-býynyna maqtaý sózderden paıda bolǵan masańdyq bıledi. Dereý boıyn jıyp aldy da:

— Sálmen qaıt úıińe, — dedi salqyn ǵana.

— Qanshaıym o ne degeniń, ne jazyǵym bar, nege qýasyń, saǵan ne ákelgenimdi bilesiń be? — sómkeni aldyna tosa berdi. Qanshaıym eriksiz ashyq  kúlkisimen syqyldap kúldi de:

— Seniń quldarsha aıaqqa oratylǵanyń jaramaıdy. Myrza, baı jigit tákappar bolsa jarasady, — dedi.

— Sen tákappar bol, men saǵan jan-tásilimen qyzmet etemin.

— Joq ol maǵan unamaıdy…

— Sonda qalaı…

Jaýap ornyna Qanshaıym basyn shalqaıta bere móldiregen qaraqattaı kózderi jarqyldap taǵy kúldi. Sálmenniń júreginen áldene úzilip túskendeı. Terezege qarap kóńilsiz otyryp qaldy.

— Oınap aıtam, — dedi Qanshaıym jubatqandaı erke bir daýyspen. —Qydyraıyqshy Sálmen, búgin, erteń birge bolaıyqshy! Barmaımyn aýylǵa, quryp ketsin bári.

— Ras pa, shynymen solaı sheshtiń be?

— Qaıda baramyz?

— Qonaqqa baraıyq.

— Taǵy da Edıkke me?

— Joq Toqtardyń baýyry úılenedi.

Qanshaıym ústine juqa kóılek kıip, syrtynan kıetin jempirin sómkege sap aldy. Qysqa ıýbka men appaq jumyr aıaǵyna jarqyraǵan qara týflı kıdi. Ekeýi qarańǵy podezben tómen túsip, aýlada turǵan qyzyl ‘’Jıgýlıge’’ otyryp, batys jaqqa bet túzedi. Kóshe shamynyń jaryǵymen oınap júrgen balalardyń shýylynan qulaq tunady. Kún batyp qarańǵy tústi. Keshki qala túngi uıqyǵa daıyndalyp, Aıaly ózeninen esken samal jel kúndizgi ystyq, qapyryq aýaǵa keń tynys ákelgendeı aǵashtardy teńseltip jelpı soqty.

*   *   *

Demalys kúni Qulmambet qoı kezegin ótkerip, sharshap kep tór aldynda qalǵyp jatqan. Saqyrlaǵan qursaýly eski sháınekti shoqtan alyp jatyp Aqyq kempir shalyn oıatty. Kózi qyzaryp ketken Qulmambet ystyq shaıdy endi ala bergende esik ashylyp, jarqyraı kıingen Qanshaıym kirdi. Kináli kúlkimen áke-sheshesine jáýdireı qarap:

— Kesh jaryq! — dep ıilip kep Aqyq qempirdiń mańdaıynan súıgende kesheden bergi ókpe-yzasyn umytyp ketkendeı.

— Balam-aý, qaıda júrsiń osynsha tosqyzyp, — dep úsh umtylyp áreń turyp, qyzyn eki betinen alma-kezek shópildete berdi. Birazdan keıin taıaý mańda turatyn tuńǵysh ulynyń qyzdary ”oınatamyz” dep áketken Altaı da keldi. Úıdiń ishi irkes-tirkes alty-jeti balanyń shýylyna tolyp qaldy. Qaladan Qanshaıym ákelgen bazarlyqty bólisti.

Sút pisirýge dep jaqqan otyn ústemelep Aqyq kempir qazan kóterdi. Et jelinip, dastarqan basynda áńgime shertildi. Ótken-ketken qyzyqtar aıtyldy. Qanshaıymnan bes jas úlkendigi bar Toqtarbektiń kóp sózde jumysy joq, birtoǵa. Sheshesine aıtqan sózi ”qyzyń kep qýanyp jatyrsyń ba?” boldy. Qanshaıym tamaqqa da, áńgimege de murshasy bolmaı kelgeli aınaldyrǵany Altaı. Sóılegeni, júrgeni, kıgen kıimi — bári qyzyq.

— Apa, Altaıdy alyp ketsem, qaıtedi, — dep edi Aqyq kempir julyp alǵandaı:

— Áı qaraǵym balada jumysyń bolmasyn, ózi endi-endi baýyr basyp keledi, — dep toıtaryp tastady. Qanshaıym sábıdiń keıpindegi, bolmysy men tátti qylyǵyndaǵy eshteńemen teńeýge bolmaıtyn tazalyq pen páktikti saǵynǵan. Buryn sheshesi kelgende tosyrqap qaraıtyn Altaı osy joly anasyn moınynan qos qolymen tars qushaqtap aırylmady, kirse kirip, shyqsa shyǵyp, eki eli ajyramady. Aqyq kempir shoınańdap júrip, kelinniń kómegimen dastarqan jıyp, tósek salyp bolǵanda, qyzynyń ketýge jıylǵan túrin kórip ańyryp qaldy.

— Qaraǵym-aý, jeti túnde nemen qaıtpaqsyń?

— Dos qyzymnyń máshınesi keledi. Osynda kúıeýiniń dosy bar eken soǵan kepti.

— Qonyp tańerteń ketseń bolatyn edi ǵoı, — dep Aqyq ysqa qaqtalǵan qoı etin, qurt, maı, qatyq, irimshik orap sómkege sala bastady. Túngi jaryq jaǵylǵan túpki bólmedegi kishkene tósekte jatqan Altaı pysyldap alańsyz uıqyǵa kirdi. Qanshaıym aınalsoqtap kete almaı júregi syzdap aýyryp, kózinen qyımas jasy parlap ketti. Esik aldyna baryp, taǵy da artyna qarady. Tastap ketýge qyımaı aınalyp, taǵy kereýetke taıady. Keýdesine syımaǵan ashshy bir muńdy ustap tura almaı óksip jylap jiberdi. Tós qaltasynan oramalyn alyp, ishtegi qaıǵysyn eshkimge kórsetkisi kelmeı kózin súrtti. Kórshi bólmeden Aqyq kempirdiń:

— Qanshaıym, kóligiń keldi, — degen daýysy estildi. Shaqyrǵanyna jaýap bola qoımaǵan soń, másisin súırete basyp qarańǵy bólmege úńile qarap, kereýet aldynda jastyqqa betin basyp, búkshıip otyrǵan qyzyn kórdi.

— Bir jeriń aýyryp otyr ma, qarǵam, — demek edi, Qanshaıym ornynan shıraq turyp, tysqa bettedi. Jolǵa alatyn zattaryn túgendep, úı-ishimen qoshtasa bastady.

— Qaraǵym-aý, júdep-jadamaı úıge kelip tursaıshy, ol qaladan ne izdeısiń, — dedi Aqyq.

---