InfoHub Logo

POVES
(QYZYL GÚL MEN AQ GÚL SOǴYSY ZAMANYNAN HIKAIA)
Orys tilinen aýdarǵan Márıa ESQALIEVA
PROLOG

Barshanyń kegin qaıtarǵysh Djon

Kóktemniń aıaq kezine taman bir joly tústen keıin Tenstolldaǵy Mot qamalynyń munarasyndaǵy qońyraý mezgilsiz qaǵyla bastady. Barlyq jerde, ózendi qorshaǵan kúlli orman men keń dalada, jurt jumysyn tastap, qońyraý qaǵylǵan jaqqa qaraı shubyrdy. Shaǵyn ǵana Tenstoll derevnásyna da kedeı-sharýalar jınala qalǵan, olar qońyraý únine tańdana qulaq túrdi.

Qart koról patshalyq qurǵan sol bir zamanda da — aıadaı Tenstoll derevnásy dál osyndaı bolatyn. Ózenge qulaıtyn uzynnan-uzaq jasyl alqapta aýyr emen bórenelerden salynǵan jıyrma shaqty úı bytyrap jatyr. Jol kópir arqyly qarsy jaǵaǵa shyǵady, sosyn qalyń toǵaı ishinde zym-zıa joǵalady da, keıin qaıta kórinip, Mot qamalyna, odan ári Holıvýd abattyǵyna deıin sozylady. Derevnányń aldynda, tóbeniń eteginde terektermen qorshalǵan shirkeý tur. Aınala qaı jaǵyna qarasań da — kósilip jatqan orman, jasyl shegirshin men kógere bastaǵan emen aǵashtarynyń buıralanǵan bórik bastary kózge shalynady.

Kópirdiń tap qasyndaǵy tóbeshikte tas kres turýshy edi, kresiń janyna bir top adam jınaldy — alty áıel men qyzyl kenep kóılek kıgen uzyn tura jigit, olar qońyraýdyń qaǵylýynyń sebebin aıtyp daýlasyp turdy. Osydan jarty saǵat buryn derevná arqyly jaýshy shaýyp ótken edi, onyń asyqqandyǵy sonsha, asqana aldynda at ústinde turyp bir saptyaıaq qana syra ishti, onyń ózi de eshteńe bilmeıdi, ol qojaıynnyń joǵynda Mot qamalyn basqaratyn sváshennık ser Olıver Otsqa ser Denıel Breklıden jelimdelgen hattar alyp kele jatqan-dy.

Kenetten at tuıaǵynyń dúbiri estildi, ormannan ser Denıeldiń qol balasy jas Rıchard Shelton shyǵyp, kúńgirlegen kópirmen satyrlata shaýyp ótti. Ol, árıne, ne bolǵanyn jaqsy biledi, sondyqtan da jurt ony toqtatyp, jaǵdaıdy túsindirýin ótindi. Rıchard Shelton yrzashylyqpen toqtaı qaldy. Bul ózi kúnge kúıgen, qoıkózdi, buǵy terisinen tigilgen, qara maqpal jaǵaly kúrte kıgen on segizder shamasyndaǵy jas jigit edi, basyna jasyl jalbaǵaı kıip, ıyǵyna arbalet asynǵan. Habarshy, shynynda da, mańyzdy habar ákelipti. Alda shaıqas bolmaqshy. Ser Denıel sadaq tartatyn, aıbalta kótere alatyn erkek kindiktini túgel jınap, tezirek Kettlıge aıda dep buıryq jiberipti, kimde-kim buıryqty oryndamasa — meniń qaharyma ushyraıdy dep qorqytypty, biraq kimmen qaı jerde soǵys bolatyny týraly Dık eshteńe bilmeıdi. Jýyrda munda ser Olıverdiń ózi keledi, al Bennet Hech tez qarýlanyp jatyr, sebebi otrádty basqarý soǵan tapsyrylǵan.

— Soǵys bizdiń meıirban elimiz úshin ashtyqpen azap, — dedi áıelderdiń biri. — Barondar soǵysty degenshe — sharýalardyń jeıtini shóptiń tamyry men japyraǵy bolady.

— Joq, — dedi Dık. — Ser Denıeldiń qol astynda soǵysqan árbir adam kúnine alty pensten, al sadaqshylar — on eki pensten alatyn bolady.

— Tiri qalǵandar alatyn shyǵar, — dep jaýap qaıyrdy áıel. — Al, ólgender ne alady, myrza?

— Ózińniń zańdy qojaıynyń úshin ólý — dúnıedegi eń aq ólim, — dedi Dık.

— Ol maǵan qojaıyn emes, — dedi qyzyl kóılek kıgen jigit.

— Men Ýelsıngemderdiń jaǵynda bolatynmyn, osynaý Braıerlıdegi bárimiz de Ýelsıngemderdiń jaǵynda tuǵynbyz, burnaǵy jylǵy jazǵa deıin solaı boldy. Al qazir men Breklıdiń jaǵynda bolýym kerek! Osynyń bári zańdy túrde! Al sonda ádilettik qaıda? Ser Denıel degenińiz óziniń ser Olıverimen birge ar-uıattan basqa zańnyń bárine jetilip, ábden esimizdi shyǵardy, shynyna kelsek meniń jalǵyz ǵana zańdy qojaıynym — baqytsyz koról Garrı Altynshy, jasaǵan nem jarylqaı gór, — qazir oń qoly men sol qolyn ajyrata almaıtyn týra jas sábı sekildi.

— Tiliń qyrshańqy eken, dostym, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Sen ózińniń tamasha qojaıynyń men uly mártebeli korólge jala jaýyp tursyń. Biraq, qudaıǵa shúkir, koról Garrıdiń qaıtadan esi kirdi, jaqynda ol tynyshtyq ornatady. Ser Denıel estimeıtin bolǵasyn batyrsynyp tursyń ǵoı! Biraq sóz tasıtyn kisiń men emes. Ol jaıynda jeter endi!

— Meniń sizge, master Rıchard, ashý-yzam joq, — dedi sharýa. — Siz áli balasyz. Tek eseıgen soń ǵana qaltańyzda kók tıyn joq ekenin bilersiz. Basqa eshteńe aıtpaımyn. Ser Denıeldiń kórshilerine áýlıe kómektesip, onyń shákirtterine qudaı-ana jar bolsyn!

— Klıpsbı! — dedi Rıchard. — Mundaı sózge qulaq asýǵa meniń arym jibermeıdi. Ser Denıel — meniń meıirimdi qojaıynym ári qamqorshym.

— Olaı bolsa, — dedi Klıpsbı, — sizden bir jumbaqtyń sheshýin suraıyn. Ser Denıel kimniń jaǵynda?

— Bilmeımin, — Dık qyzarańdap qaldy, sebebi onyń qamqorshysy osyndaı alasapyran kezde ylǵı bir jaqtan ekinshi jaqqa lyp etip aýysa ketetin, ári árbir kezekti opasyzdyqtan soń baılyǵy molaıa túsetin.

— Ony eshkim de bilmeıdi, — dedi Klıpsbı. — Sebebi ol uıqyǵa jatqanda Lankasterlikter jaǵynda bolsa, oıanǵanda Iorktar jaǵynda bolady.

Kópirdiń ústinen temir taǵanyń dúńkili estildi; bári jalt qarap, shaýyp kele jatqan Bennet Hechti kórdi. Bul shashyn aq shala bastaǵan, qoldary qaıratty, betin jel qaqqan, óńi sýyq kisi edi, basynda — bolat dýlyǵa, ıyǵyna jamylǵan bylǵary kúrte, beline semser baılap, qolyna naıza ustapty. Ol beıbit kezde de, soǵys ýaqytynda da ser Denıeldiń oń qoly, aınalaǵa áıgili, bedeldi adam, al qazir, qojaıynynyń buıryǵy boıynsha — osy aımaqtyń beılıfi.

— Klıpsbı, — dep aıqaılady ol, — Mot qamalyna bar, qalǵan sandalbaılardyń bárin de sonda jiber! Myltyqshy saǵan saýyt pen dýlyǵa beredi. Biz keshki qońyraýdan buryn jolǵa shyǵýymyz kerek. Baıqa, jınalatyn jerge eń sońynan kelgen adamdy ser Denıel jazalaıdy. Osyny umytpa! Seniń alaıaq ekenińdi bilemin, Nens, — dedi ol, áıelderdiń bireýine qarap, — Epılárd qart derevnáda ma?

— Qaıda bolýshy edi? — dep jaýap qaıyrdy áıel. — Baqshasynda jumys istep jatyr.

Halyq tarap ketti. Klıpsbı aspaı-saspaı, kópirmen júrdi de, Bennet pen jas Shelton ekeýi shirkeýden ári qaraı derevnáǵa baratyn jolmen joǵary kóterildi.

— Kúńkildek shaldy kóreıik, — dedi Bennet. — Ol Garrı Besinshini maqtap bósedi ǵoı, onyń myljyńyn tyńdap bitkenshe atty taǵalap alýǵa bolady. Sonyń bári fransýzdarmen soǵysqanynyń áseri!

Bular bara jatqan úı derevnányń eń shetinde, bozqaraǵan butalarynyń arasynda oqshaý tur edi, ormannyń shetine deıin sozylǵan shabyndyq ony úsh jaǵynan birdeı qorshap jatyr.

Hech atynan sekirip túsip, tizgindi dýalǵa laqtyra saldy da, Dık ekeýi tizege jete qaýlap ósken kapýstanyń arasynda turyp, qart soldattyń jaryqshaqtanǵan daýsymen áldenendeı bir ánniń basyn mezgil-mezgil yńyldap aıtyp, jer qazyp jatqan egistigine qaraı júrdi. Shaldyń ústindegi búkil kıimi teriden tigilgen, tek jalbaǵaıy men jaǵasy qara baıkadan jasalyp, qyzyl taspamen torlanǵan, Epılárdyń kún qaqqan beti men ájimi túıe jańǵaqtyń qabyǵyna uqsaıdy, biraq onyń janary taıa bastaǵan kózi áli de ótkir, ári jaqsy kóretin. Álde qulaǵynyń múkisi bar ma, nemese Ajınkýr soǵysyna qatysqan qart mergenge kez kelgen usaq-túıekke kóńil bólýdi kelissiz dep sanaı ma, áıteýir ol qońyraýdyń qatty dabylyna da, Bennet pen jasóspirim kelgende de, turǵan ornynan qybyr etken joq. Ol óte jińishke, shıqyldaǵan daýsymen yńyldaǵan kúıi jerdi qaısarlanyp qaza berdi:

Ledı, ledı ótinemin,

Aıasańshy meni

— Nık Epılárd, — dedi Hech, — ser Olıver saǵan sálem aıtty, tez Mot qamalyna jetip, garnızondy óz basshylyǵyna alsyn dep ámir etti.

Shal basyn kóterdi.

— Jasaǵan ıem jar bolsyn, myrzalar, — dedi ol kekesinmen kúlimsireı sóılep. — Al master Hech qaıda bara jatyr?

— Master Hech Kettlıge bara jatyr jáne de atqa minýge jaraıtyndardyń bárin ózimen birge ala ketedi, — dep jaýap qaıyrdy Bennet. — Alda shaıqas bolǵaly tur, demek, meniń qojaıynyma qosymsha kúsh kerek.

— Á, solaı ma! — dedi Epplárd. — Al maǵan qansha adam qaldyrasyń?

— Saǵan saıdyń tasyndaı myqty alty jigit pen oǵan qosa ser Olıverdi qaldyramyn, — dep jaýap qaıyrdy Hech.

— Ol az, — dedi Epplárd. — Qamaldy qorǵaý úshin qyryq shaqty kisi kerek.

— Sondyqtan da biz saǵan kelip turmyz ǵoı, kúńkildek shal! — dep jaýap qaıyrdy Hech. — Osyndaı garnızonmen mundaı qamaldy senen basqa kim qorǵaı alýshy edi?

— Páli shirkin! Súıel aýyrǵanda, eski kebis eske túsedi degen, — dedi Nık. — Senderdiń birde-biriń atqa otyrýdy da, aıbalta ustaýdy da bilmeısińder. Al senderdiń barlyǵyńnyń sadaqty qalaı tartatyndaryńdy aıtsam she, áýlıe Mıhaıl! Eger de Garrı Besinshi qart qaıta tirilip kelse, ol senderge ózin atqyzyp qoıyp, árbir jebe úshin bir fartıngten tóler edi.

— Olaı emes, Nık, sadaqtyń adyrnasyn tarta biletinder áli de bar, — dedi Bennet.

— Adyrnany tarta biletinder deısiń be? — dep aıqaılap jiberdi Epplárd. — Iá, adyrnany tarta biletinder qazirde de bar! Biraq dál tıgize alatyn eń bolmasa bireýin kórsetińdershi! Mergen bolý úshin durystap kózdeı bilý kerek, ári basyń jaqsy isteý kerek. Qandaı alys qashyqtyqqa tartylǵan jebeni jaqsy der ediń, Bennet Hech?

— Osy jerden ormanǵa deıin bireýdiń jebesi jetse, — dedi Bennet jan-jaǵyna aınala qarap, — sony óte alysqa tartylǵan jebe der edim.

— Iá, rasynda da ol alysqa tartylǵan jebe bolar edi, — dedi qarıa artyna burylyp, — Bul jerden ormanǵa deıin biraz bar.

Kenet ol kózin qolymen kólegeılep, alystaǵy birdeńeni qaraı bastady.

— O jaqtan kimdi kórip tursyń? — dedi Bennet kúlip. — Garrı Besinshini emes pe?

Qart soldat esh jaýap qatpastan alysqa qaraı berdi.

Jarqyraǵan kún sáýlesi tóbeniń jaıpaq baýraıyndaǵy shalǵyndy nurlandyryp tur, appaq qoılar jaıylyp júr, aınala typ-tynysh, tek alystan qońyraý ǵana damylsyz dańǵyrlaıdy.

— Ol jerde ne bar, Epplárd? — dep surady Dık.

— Qustar, — dedi Epplárd.

Rasynda da, shalǵynǵa súıirlene enip turǵan ormannyń eń shetindegi eki jas shegirshinniń qasynda, Epplárdtyń egistiginen jebe jeter jerde, bir top qus úrkip, qona almaı júr eken.

— Bizdiń qustarda ne sharýamyz bar? — dedi Bennet.

— Mine sen, master Bennet, soǵysqa bara jatyrsyń, ózińdi aqyldymyn dep sanaısyń, al biraq qustardyń tamasha saqshy ekenin bilmeısiń, — dep jaýap qaıyrdy Epplárd. — Aldaǵy shaıqas jaıynda eń aldymen habar beretin solar. Eger qazir lagerde bolsaq, onda men bizdi dushpannyń atqyshtary ańdyp tur der edim. Al sen eshteńe de baıqamas ediń!

— Qoıshy ári, kúńkildek shal! — dedi Hech, — Kettlıdegi ser Denıel basqaratyn atqyshtardan basqa jaqyn mańda eshbir atqysh joq, Londondaǵy Taýerde turǵan sıaqty, bul jerde de biz eshbir qaýipsizbiz, al sen bolsań qaıdaǵy bir qarǵalar men torǵaılardy aıtyp qorqytasyń!

— Páli, mynanyń ne degeniń tyńdashy! — dedi Epplárd myrs etip. — Osynda meni nemese seni atyp óltirý úshin eki qulaǵyn birdeı kesip berýge Daıyn ońbaǵandar az ba! Áýlıe Mıhaıl! Olarǵa biz sasyqkúzennen ármen jeksuryn kórinemiz!

— Olar bizdi emes, ser Denıeldi jek kóredi, — dep tunjyraı jaýap qaıyrdy Hech.

— Olar ser Denıeldi de, oǵan qyzmet etkenderdiń báriń de túgel jek kóredi, — dedi Epplárd. — Solardyń ishinen ásirese Bennet Hech pen kári sadaqshy Nıkolasty óte jek kóredi. Maǵan mynany aıtshy: eger anaý ormannyń shetinde mergen atqysh bolsa, al bizder onyń kózdeýine óte yńǵaıly tursaq (áýlıe Georgııdiń arýaǵymen ant etemin, bizder qazir tap solaı turmyz!), ol qaısymyzdy tańdar edi; seni me, álde meni me?

— Bás tigýge daıynmyn, árıne, seni, — dep jaýap qaıyrdy Hech.

— Seniń teri belbeýińe men ózimniń kúrtemdi tigem, árıne seni, — dep aıqaılady qart mergen. — Grımstondy órtep jibergen sensiń ǵoı, esińde bolsyn Bennet, sol úshin de olar seni keshirmeıdi. Men onsyz da uzamaı jasaǵan ıemniń ámirimen jebe de, zeńbirektiń oǵy da jetpeıtin senimdi jerge baramyn. Men qartaıǵan adammyn, sondyqtan da qudaıdyń jaıly tósegine áne-mine degenshe jetip-aq qalamyn. Al seni, Bennet, azap shegý úshin men bu dúnıege tastap ketemin, eger seni eshkim darǵa aspaı, meniń jasyma jetkenshe ómir súrgizip qoısa, onda shyn aǵylshyn rýhynyń óshkeni.

— Sen bútkil Tenstoll ormanyndaǵy eń myljyń aqymaqsyń, — dedi Hech qarttyń sáýegeıliginen jany túrshigip. — Odan da tez sharýańdy bitirip, ser Olıver kelip qalmas buryn jolǵa daıyndal, sosyn tilińdi tarta sóıle. Eger sen Garrı Besinshimen de osynsha kóp myljyńdaǵan bolsań, onyń qaltasyndaǵy teńgeniń syldyrynan góri, qulaǵynyń yzyńy kóp bolǵan shyǵar.

Jebe sona sekildi aýada yzyńdap ushyp kelip kári Epplárdtyń jaýyrynynyń qaq ortasynan qadaldy da; keýdesinen bir-aq shyqty. Ol kapýstanyń ishine etpetinen qulady. Hech aıqaı sap, ornynan atyp turdy, sosyn panalaıtyn jer izdep eki búktetile úıge qaraı júgirdi. Al Dık Shelton bozqaraǵan butasynyń tasasyna tyǵylyp, arbaletin ıyǵyna taqap, adyrnasyn kórip, ormannyń tumsyq tusyn kózdeı bastady.

Birde-bir japyraq selt etken joq. Qoılar jaıbaraqat jaıylyp júr, qustar butaqtarǵa qonyp otyr. Qart bolsa, arqasyna shanshylǵan jebesi shoshaıyp, jerde jatyr. Hech aýyz úıdegi esiktiń artynda, al Dık jebeni atýǵa daıyndap bozqaraǵan butaǵynyń tasasynda tyǵylyp tur.

— Siz bireýdi kórip tursyz ba? — dep aıqaılady Hech.

— Birde-bir butaq qozǵalmaıdy, — dedi Dık.

— Shaldy bulaı qaldyrý uıat, — Bennet jasqanshaqtaı ilgeri júrdi, óńi qup-qý. — Ormandy baǵyńyz, master Shelton, ormannan kóz almańyz. Bizge áýlıeler jar bolsyn! Apyraı, netken mergendik!

Bennet kart sadaqshyny jerden kóterip, óziniń tizesine jatqyzdy. Ol áli tiri eken, beti jybyrlap, azapqa toly kózderin bir ashyp, bir jumyp, qınalyp jatyr.

— Sen meni estımisiń, kári Nık? — dep surady Hech. — Bálkim, seniń aqyrǵy tilegiń bar shyǵar.

— Jebeni sýyryp alyńdar da, qudaı-ananyń raqymy úshin kózimdi jumýǵa mursat berińder! — dedi Epplárd tynysy tarylyp. — Men kóne Anglıamen qoshtastym. Jebeni sýyryńdar!

— Master Dık, — dedi Bennet, — jaqyndap baryp, jebeni julyp alyńyzshy. Kúnákar baıǵus qazir o dúnıege attanady.

Dık arbaletin jerge qoıdy da, shaldyń arqasynan jebeni bar kúshimen sýyryp aldy. Qan saý etip qoıa berdi, qart sadaqshy aqyrǵy kúshin jınap aıaǵynan tik turdy, sosyn qudaıǵa jalbaryna jerge gúrs etti de, birden jan tapsyrdy. Hech kapýstanyń ishinde tizerleı otyra qalyp, marqumnyń janyna jaqsylyq tilep, bar yqylasymen duǵa oqı bastady. Biraq duǵa oqyp otyrǵanda onyń oıy múldem basqa jaqta ekeni birden baıqalady: ol eki kózin ormandaǵy jebe atylǵan jerden alǵan joq. Duǵasyn oqyp bolǵannan keıin ornynan turdy da, temir qolǵabyn sheship, qoryqqannan tership ári qup-qý bop ketken betin súrtti.

— Endigi kezek meniki, — dedi ol.

— Ony óltirgen kim, Bennet? — dep surady Rıchard, jebeni áli de qolyna ustap turyp.

— Ol tek áýlıelerge ǵana málim, — dedi Hech. — Biz qart ekeýmiz kem degende qyryq shaqty sharýany úıleri men jerlerinen qýyp shyqtyq. Kúńkildek baıǵus qaryzyn ótedi, múmkin uzamaı meniń de eteıtin kezegim keletin shyǵar. Ser Denıel tym qatal.

— Ǵajap jebe, — dedi jas jigit, jebeni aınaldyra qarap.

— Shynynda da ǵajap eken! — dedi Bennet. — Qara jebe, qaýyrsyny da qara. Qaterli jebe! Qara tús ólikke kórinedi deıdi ǵoı. Jebede jazý bar. Qanyn súrtińizshi. Oqydyńyz ba?

— «Epplárdqa — barshanyń kegin qaıtaratyn Djonnan», — dep oqydy Shelton. — Bul ne sóz?

— Jaǵdaı jaman, — dedi ser Denıeldiń soıyl soǵary unjyrǵasy túsip. — Barshanyń kegin qaıtaratyn Djon! Bul jeksurynnyń jasyryn aty qandaı jaman edi! Ádeıi nysanaǵa qoıǵandaı biz bul jerde neǵyp turmyz? Master Shelton, jarqynym, sen qartty eki aıaǵynan usta, men keýdesinen kótereıin, sóıtip ekeýmiz ony úıge alyp baraıyq. Sorly ser Olıver úshin bul qandaı qatty soqqy deseńizshi! Ol aq qaǵazdaı qýaryp, qoldaryn jel dıirmenshe bulǵańdatyp duǵa oqıdy ǵoı.

Ekeýi kári sadaqshyny kóterip, onyń jalǵyz turatyn úıine alyp kirdi. Tósenishti bylǵamas úshin jerge jatqyzyp, aıaq-qoldaryn sozdy.

Epplárdtyń úıi tap-taza ári tym jupyny eken. Kók kórpe jabylǵan tósek, shkaf, úlken sandyq, eki oryndyq, kamın-peshtiń janynda jınalmaly ústel — úıdegi bar jıhaz osy.

Qabyrǵada kári jaýyngerdiń sadaqtary men saýyttary ilýli tur. Hech olardyń bárin qyzyqtaı qarady.

— Nıktiń aqshasy bar-tuǵyn, — dedi ol. — Alpys fýnttaı jınaǵan bolý kerek. Taýyp alsaq — eń durysy sol bolar edi! Qart dosyńnan aırylǵanda, master Shelton, — qaıǵyńdy basatyn basty jubanysh — onyń murageri bolý. Myna sandyqqa qarańyzshy. Onyń ishi altynǵa toly ekenine eshbir kúmánim joq. Bul sadaqshy Epplárd alýǵa bar da, berýge joq sarań bolatyn. Jasaǵan, janyn jánnátqa jibere kór! Seksen jyldaı jumyr jerdi basyp, dúnıe jınap edi, endi, mine, oǵan túktiń de keregi joq, shalqasynan túsip jaıbaraqat jatyr. Eger onyń búkil dúnıesi joldasyna buıyrsa, beıshara kúńkildek birden jumaqqa barýy múmkin.

— Qoısańshy Hech, — dedi Dık. — Tym bolmasa arýaǵyn syılasańshy. Óliktiń dúnıesin urlaýǵa qalaı dátiń barady? Baıqa, ol ashýlanyp ornynan turyp ketpesin!

Hech birneshe márte shoqyndy, degenmen tez esin jıyp, óziniń oıyndaǵysyn oryndamaqshy boldy. Biraq ol sandyqqa jaqyndaı bergen kezde kenetten qaqpa syqyr etip, esik ashyldy da, úıge ústine dinı shapan men qara rása kıgen, kózderi qap-qara, qyzyl shyraıly, elýler shamasyndaǵy uzyn boıly kisi kirip keldi. Ol:

— Epplárd! — dedi de únsiz turyp qaldy. — Áýlıe Marıa! — Áýlıeler jar bolsyn! Bul ne qylǵan qaljyp,?

— Jaman qaljyń, ser sváshennık, — dep jaýap qaıyrdy Hech. Úninde qaıǵynyń nyshany da joq. — Epplárdty óz úıiniń esiginiń aldynda atyp óltirdi, endi ol jumaqqa qaraı ketip bara jatyr. Ol jaqta, ras bolsa, oǵan kadılonyń da, shyraqtyń da keregi joq deıdi ǵoı.

Ser Olıver bop-boz bolyp, qalshyldaǵan kúıi oryndyqqa ázer jetip, otyra ketti.

— Mine, qudaıdyń qahary degen osy! Qandaı qatań soqqy! — dedi ol kózine jas alyp, sosyn tez duǵa oqı bastady.

Hech te dáp bir dinshil adamdaı basyndaǵy dýlyǵasyn sheship, tizerlep otyra ketti.

— Ony ne úshin óltirdi, Bennet? — dep surady sváshennık, esin jıǵannan keıin. — Kim ony óltirgen?

— Mine jebe, ser Olıver. Onda ne jazylǵanyn kórińiz, — dedi Dık.

— Mundaı atty aıtýdyń ózi jıirkenishti! — dedi sváshennık.

— Barshanyń kegin qaıtaratyn Djon! Dinnen azǵandarǵa óte laıyqty jasyryn at! Jáne qaterli qara jebe! Myrzalar, myna jebe maǵan unamaıdy. Aqyldasý kerek. Bul kim bolýy múmkin? Oılanshy, Bennet. Bizdiń kóptegen jaýlarymyzdyń arasynan kim bizge osynsha ólermendikpen qarsy shyǵýy múmkin? Sımnel me? Kúmánim bar. Ýelsıngemder? Joq, mundaı iske olar bara qoımas: zaman ózgere qalsa, áli de bizdi zańnyń kúshimen jeńemiz dep dámelenip júr. Múmkin, Saımon Melmsberı shyǵar? Sen qalaı oılaısyń, Bennet?

— Bul Ellıs Dekýort emes pe, ser, — dedi Hech, — qalaı oılaısyz?

— Joq, Bennet, ol esh ýaqytta mundaı iske barmaıdy! Ol emes, — dedi sváshennık. — Búlik, Bennet, eshqashan da tómennen bastalmaıdy, — ol jóninde danagóı shejirelerdiń báriniń de pikiri birdeı. Búlik árqashan joǵarydan bastalyp, tómen qaraı jalǵasady. Jaqsylap zer salsań, Dıkter, Tomdar, Garrıler qoldaryna qarý alǵanda, bul lordtardyń qaısysyna paıdaly ekenin ap-anyq kóresiń. Óziń bilesiń, ser Denıel qaıtadan korolevanyń partıasy jaǵyna shyǵyp ketti de, Iork partıasyndaǵy lordtar ony jek kóredi. Bizge osyndaı soqqy berip otyrǵan solar, Bennet. Egjeı-tegjeıin áli anyqtaı jatarmyn, al eń bastysy maǵan túsinikti boldy.

— Keshirińiz, ser Olıver, biraq sizdiń pikirińiz durys emes, — dedi Bennet. — Elimizde órt bastalǵaly jatyr, men kúıik ıisin kópten beri-aq sezip júrmin. Beıshara Epplárd qart ta ol ıisti sezgen. Ruqsat etseńiz aıtaıyn, halyq bizdiń bárimizdi jek kóretini sonsha, búlik shyǵarý úshin olarǵa Lankasterdiń de, Iorktiń de keregi joq. Kúltelemeı-aq aıtsam: jel qaıdan shyqsa, solaı beıimdele qoıatyn sizder, shirkeýdiń dinı qyzmetkeri men lord, ekeýińiz de adamdardy ońdy-soldy tonap, tozdyryp, uryp-soǵyp, atyp-asyp, oılaryńyzǵa kelgendi isteısizder. Meniń múlde túsinbeıtinim, sizderdi qanshama sotqa tartqanmen de, qalaı ekenin qaıdam, zań sizderdi jaqtap shyǵa keledi. Sizder sonymen is bitti dep oılaısyzdar ma? Joq, olaı emes! Ǵapý etińiz, ser Olıver, zardap shekken ári tonalǵan adam, árıne, kek saqtap qalady, sosyn, saıtan túrtip bir reti kelgen kezde sadaǵyn alady da, uzyndyǵy bir ıard jebemen sizdi sileıte salady.

— Seniń aıtyp turǵanyńnyń bári ótirik, Bennet, seniń baǵyńa, Bennet, men seniń bos bylshylyńa eshbir mán bermeımin, — dedi ser Olıver. — Bennet, sen, daýasyz, kók ezý myljyńsyń, bóspesiń! Tiliń tym uzyn, Bennet, meniń aqylymdy alsań, qysqartqanyń durys.

— Endi lám dep aýzymdy ashpaımyn. Sizdiń aıtqanyńyz-aq bolsyn, — dep jaýap qaıyrdy Hech.

Sváshennık oryndyqtan turyp, moınyna ilýli qaltadan súrgish, maı sham, shaqpaq aldy. Sodan soń ol shkaf pen sandyqtyń aýzyn ser Denıeldiń mórimen bekite bastady. Oǵan Hech tunjyraı qarap turdy. Shaldyń dúnıesin mórlegennen keıin úsheýi abaılap úıden shyqty da, attaryna qaraı bettedi.

— Júretin ýaqyt jetti, ser Olıver, — dedi Hech, sváshenıkke aıaǵyn úzeńgige salýǵa kómektesip jatyp.

— Kóp nárse ózgerdi, Bennet, — dep jaýap qaıyrdy sváshennık. — Men qamalǵa Epplárdty tastap ketem ǵoı dep edim, biraq qaza tapty, qudaıym janyn jánnátqa shyǵarsyn. Endi seni qaldyramyn, Bennet. Mynadaı, aınala qara jebeler jaýyp jatqan kezde, qasymda senimdi adamnyń bolǵanyn qalaımyn. Evangelıede «Sý túbinde zaýlaǵan jebe» delingen, ar jaǵy qalaı ekeni esimde joq, men ózi salaqtaý sváshennıkpin, kúndelikti kúıbeń tirshilikke kóbirek ýaqyt ketiremin. Tezirek, tezirek, Hech! Attylar endigi shirkeýge jınalyp ta qalǵan shyǵar.

Bular jolmen shaýyp ketti, sváshennıktiń shapanynyń etegi jelmen jelpildep bara jatyr, olardyń sońyn ala aqyryndap shýdalanǵan bult kúnniń kózin kólegeıledi. Bular Tenstoll derevnásynyń shet jaǵyna taman ornalasqan úsh úıdiń janynan shaýyp ótip, burylystan aınala bere shirkeýdi kórdi. Shirkeýdiń aldynda on shaqty úı bar, odan ári shalǵyn bastalady. Zırattyń qaqpasynyń aldyna jıyrma shaqty adam jınalypty, bireýleri attyń ústinde, al qalǵandary attarynyń qasynda tur. Bári de qalaı bolsa solaı qarýlanǵan, bireýinde naıza, ekinshisinde aıbalta, úshinshisinde sadaq, kóptegen attardyń ústindegi ańyz batpaǵy áli keppepti: bular jergilikti sharýalardyń ishindegi eń kedeıleri, al eń jaqsy attar men adamdar ser Denıelmen birge áldeqashan joryqqa ketken.

— Holıvýdtyń kresimen ant etem, otrád jaman emes! Ser Denıel rıza bolady, — dedi sváshennık, sarbazdardy sanap.

— Kele jatqan kim? — dep aqyrdy Bennet. — Adal adam bolsań, toqta!

Shirkeýdiń aýlasyndaǵy shegirshinniń arasymen bireý jasyrynyp kele jatyr eken: Hechtiń aqyrǵan daýsyn estisimen beıtanys adam jasyrynǵanyn qoıyp, bar pármenimen ormanǵa qaraı tura qashty. Qaqpanyń aldynda turǵandar beıtanys adamdy jańa ǵana kórip, abyr-sabyr bop qaldy. Jaıaýlary attaryna jarmasty, attarynan túspeı turǵandary qýa jóneldi, biraq olarǵa shirkeý men zıratty aınalyp ótýge týra keldi, sondyqtan da qashqynǵa endi jete almaıtyndary belgili boldy. Hech, aıqaı sala balaǵattap, sharbaqtan sekirip ótpekshi bolyp edi, astyndaǵy aty úrkip erkine kónbedi de, ózi topyraqtyń ústine jalp etip qulap tústi.

Ol ornynan ushyp turyp, attyń tizginine jabysty, biraq ýaqytty ótkizip alǵan edi, qashqyn tym alystap ketti, endi ony qýyp jetem deý bosqa áýreshilik edi.

Bárinen góri Dık Shelton aqyldylyq tanytty. Qashqynnyń sońynan betaldy qýýdyń ornyna ol arqasynan arbaletin alyp, adyrnasyn tartyp jebeni daıyndap qoıdy; sosyn Bennetke burylyp, atý kerek pe dep surady.

— At! At! — dedi qanqumarlyqpen ashyna aıqaılaǵan sváshennık.

— Tek oǵan tıgizińiz, master Dık, — dedi Bennet. — Pisken alma sıaqty qulap tússin.

Qaýipsiz jerge jetý úshin qashqynǵa birneshe qadamaı qaldy, biraq shalǵyn tóbeniń baýraıyna boılaı óskendikten júgirisi de mandymaı qaldy. Ymyrt úıirile bastaǵan kez bolatyn, sondyqtan da júgirip bara jatqan adamǵa dál tıgizý ońaı emes edi. Kózdep turyp Dık ony bir túrli aıaǵandaı boldy, shynyn aıtsaq, ol tipti múlt jibergisi keldi. Jebe zýyldap jóneldi.

Qashqyn súrinip baryp qulap tústi, Hech qýanǵanynan aıqaılap jiberdi, mańyndaǵylar da qosyla aıqaılady. Biraq olar erte qýanǵan eken. Qashqyn ornynan ushyp turyp, bulardy mazaq qylǵandaı qalpaǵyn bir bulǵady da, qalyń toǵaıǵa enip joq bolyp ketti.

— Qap, oba tıgir-aı! — dep aıqaılady Bennet. — Ury sıaqty tez júgiredi eken, áýlıe Benberıdiń atymen ant etemin! Degenmen siz ony jaraladyńyz, master Shelton. Ol sizdiń jebeńizdi urlap áketti, biraq men oǵan ókinbeımin!

— Bul jerde, shirkeýdiń qasynda ne istep júr ol? — dep surady ser Olıver. — Onyń bir jaman oımen júrgenin júregim sezip tur. Klıpsbı, dostym, attan túsip, shegirshinniń arasyn durystap qarap shyqshy.

Klıpsbı kóp keshikpeı qolyna bir japyraq qaǵaz ustap keldi.

— Myna qaǵaz shirkeýdiń esigine japsyrýly tur eken, — dedi ol, qaǵazdy sváshennıkke berip jatyp:

— Basqa esh nárse taba almadym, ser.

— Shirkeý-ananyń qudiretimen ant etemin, — dep aıqaılap jiberdi ser Olıver, — bul qasıetti jerdi qorlaýshylyqqa jatady! Shirkeýdiń esigine tek koról men lordtyń ǵana buıryǵyn ilip qoıýǵa ruqsat etilgen. Al jasyl kúrte kıgen kez kelgen qańǵybas kezbeniń shirkeýdiń esigine qaǵaz ilýi degen ne sumdyq!.. Joq, bul qasıetti jerdi qorlaýshylyqtyń naǵyz ózi. Talaı adamdy budan áldeqaıda jeńil qylmysy úshin órtep jibergen! Bul qaǵazda ne jazylypty? Qarańdarshy, qalaı tez qarańǵy túsip ketken! Master Rıchard, qaraǵym, sen jassyń ǵoı. Táńir jarylqasyn, myna jazýdy oqyp jibershi.

Dık Shelton onyń qolynan qaǵazdy alyp, daýystap oqyp shyqty. Ol qalaı bolsa solaı dóreki qurastyrylǵan, iri áriptermen saýatsyz aıbaq-saıbaq jazylǵan tórt shýmaq óleń eken:

Tórt jebeni qolǵa alamyn, tolǵaımyn,
Tórt jaýyma tórt jebeni arnaımyn.
«Ejelgi jaý el bolmaıdy» degen bar,
Árbirine bir jebeden sanańdar.
Tek bir jebem mezgilinen erte ushty —
Sol jebemnen jaýyz Epplárd jer qushty,
Al, ekinshi jebeme sen kómektes —
Ekinshisi seni izdeıdi, Bennet Hech.
Garrı Shelton qanyn sen eń júktegen,
Ser Olıver, úshinshisin kút menen!
Ser Denıel, netken zalym adamsyń,
Al, tórtinshi jebe saǵan qadalsyn!
Qara jebe jetkizedi tilekke,
Qadalady ol naǵyz qara júrekke!
Múlt ketpeıdi kózdep ata bastasań,
Eshkimdi de aıamaıdy ol eshqashan!
Jasyl ormandaǵy Barshanyń kegin qaıtaratyn
Djon jáne onyń kóńildi serikteri.

Aıtpaqshy, sizderdiń barlyq jaqtastaryńyz úshin arnaıy daıyndalǵan jebeler men kendir arqandar bizde jetkilikti.

— Qaıyrymdylyq degen qaıda ketken? Hrıstıandardyń raqymdylyǵy qaıda? — dedi ser Olıver jabyrqap, — Myrzalar, biz surqıa zamanda ómir súrip otyrmyz, ári kún ótken saıyn bári de quryp barady. Men myna qaǵazda aıtylǵan ataqty rysardyń ólimine jańa týǵan sábı sıaqty eshbir kináli emes ekendigim týraly Holıvýdtyń kresimen ant etýge daıynmyn! Ony eshkim de óltirgen joq! Bul — qate, buǵan áli tiri júrgen kýálar bar.

— Siz ol jóninde beker sóz qylyp tursyz, ser sváshennık, — dedi Bennet. — Eshbir keregi joq áńgime.

— Joq, master Bennet, seniki durys emes. Óz ornyńdy bil, qurmetti Bennet, — dep jaýap qaıyrdy sváshennık. — Men ózimniń kinásiz ekenimdi dáleldeımin. Jalǵan jalamen bosqa ólgim kelmeıdi. Bul másele jóninde meniń taza ekenime báriń de kýá bolasyńdar. Ol kezde men tipti Mot qamalynda joqpyn ǵoı. Saǵat toǵyzdan buryn meni bir jaqqa sharýamen jumsap jibergen.

— Ser Olıver, — dep onyń sózin bólip jiberdi Hech, — siz bul ýaǵyzyńyzdy toqtatpaıtyn bolsańyz, men óz sharamdy qoldanamyn. Goff, tart kerneıińdi — atqa otyrsyn bári.

Kerneı tartylyp jatqan kezde Bennet ań-tań bolǵan sváshennıktiń qasyna jaqyndap kelip, qulaǵyna birdeńeni yzalana sybyrlady.

Sváshennık Dık Sheltonǵa shoshyna qarady, Dık onyń kózqarasyn baıqap qaldy. Dıktiń oılanatyn sebebi bar edi. Ser Garrı Shelton onyń týǵan ákesi bolatyn. Biraq ol eshteńe de demedi tipti beti de búlk etken joq.

Bul eki ortada Hech pen ser Olıver kúrt ózgergen jaǵdaıdy talqylaýǵa kiristi. Mot qamalyna on adam qaldyrý kerek dep uıǵaryldy — sol on adam sváshennıkti orman arqyly ótetin jolda da qorǵaıtyn bolady. Bennettiń ózi endi garnızonda qalatyn bolyp, ser Denıelge qosymsha kúsh retinde jiberiletin otrádty basqarý Dık Sheltonǵa tapsyryldy. Basqa amal joq edi: otrád óńsheń nadan, ebedeısiz, áskerı tájirıbesi joq adamdardan quralǵan-dy, biraq bári de Dıkti jaqsy kóretin: ol óte batyl, jas ta bolsa aqyldy jigit. Balalyq shaǵyn shalǵaıda ótkizgenimen, azdap bilim de alǵan: ser Olıver onyń saýatyn ashty, al Hech — qarýdy sheber ıgerý men áskerı basshylyq jasaýdy úıretti. Bennet Hech Dıkke ylǵı da jaqsy qarym-qatynasta edi, ol jaýlaryna qatań, biraq dostaryna aq peıil, shyn adal adamdardyń qataryna jatady. Qazir de, ser Olıver óziniń ap-aıqyn, ádemi jazýymen ser Denıel Breklıge barlyq sońǵy oqıǵalar jóninde habarlama daıyndaý úshin jaqyn mańdaǵy úılerdiń birine ketkende, Bennet óziniń shákirtine tabys tilemekshi bop qasyna keldi.

— Alystaǵy, aınalma jolmen baryńdar, master Shelton, — dedi ol. — Eger ómir súrgileriń kelse, kópirge jaqyndamańdar. Aldaryńda, elý qadamdaı jerde árdaıym senimdi adam júrip otyrsyn. Ormannan ótkenshe óte saq bolyńdar. Eger bul jeksuryndar shabýyl jasasa, qashyńdar. Olarmen urysqa túspeńder: sender óte azsyńdar. Tiri qalǵylaryń kelse, master Shelton, artqa emes, alǵa qaraı qashyńdar, bul jerde, Tenstollda senderge kómek beretin eshkim joq, sony umytpańdar. Siz de koról úshin úlken soǵysqa attanyp bara jatyrsyz, al men bolsam ómirime qaterli osy jerde qalatyn boldym, bul dúnıede endi bir-birimizdi kóremiz be, joq pa, ony jasaǵan ıemnen basqa eshkim bilmeıdi, sol sebepti sizge aqyrǵy ret aqyl aıtýyma ruqsat etińiz: ser Denıelden saqtanyńyz. Oǵan senýge bolmaıdy. Myna alaıaq sváshennıkke de senbeńiz: ol zalym adam emes, biraq ol basqanyń buıryǵyn oryndaıdy: ser Denıeldiń qol shoqpary! Bara jatqan jerińizden ózińizge jaqsy qamqorshy taýyp alyńyz: kúshti adamdarmen dos bolyńyz. Duǵa oqyǵanda Bennet Hechti eske alýdy umytpańyz. Bul ómirde Bennetten de ótken jeksuryndar az emes. Jolyńyz bolsyn!

— Jasaǵan ıem saǵan jar bolsyn! — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Sen maǵan árdaıym jyly shyraıly, dostyq yqylas bildiretinsiń, men ony esh ýaqytta umytpaımyn.

— Tyńdańyzshy, — dep sózin jalǵady Hech qysylyńqyrap, — eger bul Barshanyń kegin qaıtaratyn Djon jebesimen meni atyp óltirse, onda meni eske alyp, bata oqytý úshin bir altyn marqa, — joq odan da bir fýnt durysyraq, — sadaqa berersiz. Áıtpese men jumaqtyń ornyna tozaqqa ketip qalýym kádik.

— Tilegiń oryndalady, Bennet, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Biraq sen bosqa qapalanasyń, dostym. Kóp keshikpeı ekeýmiz qaıta kezdesken kezde, saǵan joralǵy asy emes, kerisinshe el kerek bolady.

— Aıtqanyń kelsin, master Dık! — dedi Hech. — Mine, ser Olıver kele jatyr. Ol jazýǵa óte sheber adam, eger sadaqty da sondaı sheber atsa odan tamasha jaýynger shyǵar edi.

Ser Olıver Dıkke jelimdeýli hat berdi, hattyń syrtyna: «Meniń asa qurmetti ámirshim ser Denıel Breklı rysarǵa. Shuǵyl tapsyrylsyn» dep jazylǵan.

Dık hatty qoınyna tyǵyp, otrádqa sońymnan erińder dep buıryq berdi de, derevnádan batysqa qaraı júrip ketti.

BİRİNSHİ KİTAP. EKİ BALA

I TARAÝ

Kettlıdegi “Kún” atty jarnama

Ser Denıel óziniń jaýyngerlerimen birge bul kúni Kettlı men onyń tóńiregindegi senimdi kúzet qoıylǵan jyly úılerge jaıǵasty. Biraq Tenstolldyq rysar aqsha dese janyn salatyn paıdakúnemniń ózi edi, mine, qazir de, ne jeńetin, ne óletin joryqqa attanyp bara jatyp, beıshara kórshilerinen paıda túsirý úshin túngi saǵat birde tóseginen turdy. Ol daýly muradan túsetin oljamen baıyp otyrdy. Ádette ol eshbir úmitsiz talapkerden muralaný pravosyn satyp alady da, sosyn koróldiń aınalasyndaǵy qudireti kúshti lordtardyń kómegimen paıdasyna ádiletsiz sheshim qabyldattyrady, eger onyń mashaqaty tym kóp bolsa, onda ol pomesteni qarýdyń kúshimen basyp alatyn, keıin óziniń baılanysy jáne zańdy olaı da, bulaı da burmalaı alatyn ser Olıver arqyly basyp alǵan pomesteni óz menshigine qaldyratyn. Tap osyndaı ádispen jaqynda Kettlı derevnásyna da tyrnaǵyn salǵan edi, degenmen bul jerde sharýalar áli de bolsa qarsylyq kórsetkendikten, narazylyq bildirýshilerdi qorqytý úshin ol osynda óziniń áskerlerin alyp keldi.

Batpaqtyń qaq ortasyndaǵy Kettlıdiń túni sýyq bolǵandyqtan, túngi saǵat ekide ser Denıel asqanadaǵy peshtiń janynda otyrdy. Qasqa bas, tyrıǵan aryq qara tory ser Denıel qalqandy dýlyǵasyn sheship, qyp-qyzyl plashqa oranǵan kúıi, qolymen basyn tiregen kúıi sulyq otyr, shyntaǵynyń túbinde qosh ıisi burqyrap bir saptyaıaq el tur. Bólmeniń burysh-buryshyna onyń on shaqty jaýyngeri ornalasypty, bireýleri esik aldynda kúzette tur, bireýleri oryndyqtarda uıqtap otyr: bárinen jaqyndaý, edende, plashqa oranyp on eki-on úsh jasar bala uıqtap jatyr. «Kúnniń» ıesi óziniń qojaıynynyń aldynda tur.

— Meniń ámirime durystap qulaq as, shyraq, — dedi ser Denıel, — men de saǵan árdaıym jaqsy qojaıyn bolam, Óz derevnálarymdy jaqsy adamdardyń basqarǵanyn unatam, men Adam-e-Mordyń bas konstebl bolyp saılanýyn qalaımyn; osyǵan qam jasa. Eger basqa adam saılanatyn bolsa menen jaqsylyq kútpe. Sender báriń meniń aldymda aıyptysyńdar, sebebi sender báriń Ýelsıngemge alym tóledińder, men ony senderge keshirmeımin. Sen de tólegensiń, qaraǵym.

— Dańqty rysar, — dedi qojaıyn, — men Ýelsıngemge amalsyzdan tóledim dep Holıvýd kresimen ant etýge daıynmyn. Joq, qurmetti rysar, men ońbaǵan Ýelsıngemderdi jaqsy kórmeımin. Olar, urylar sıaqty, óńsheń qý kedeıler, qurmetti rysar. Men siz sıaqty qudiretti lordtardy jaqsy kóremin. Men árdaıym Breklı jaǵynda bolǵanymdy kimnen surasańyz da — bári aıtyp beredi.

— Múmkin, — dep salqyn jaýap qaıyrdy ser Denıel. — Sondyqtan da sen eki ese tóleısiń.

Asqana ıesi betin tyrjıtty, degenmen osyndaı mazasyz kezeńde ondaı aýyrtpalyq tańdanarlyq emes edi, sondyqtan búıtip ońaı qutylǵanyna ishinen qýanǵan da bolý kerek.

— Shaldy ákel, Selden! — dep aıqaılady rysar.

Jaýyngerdiń bireýi bólmege alba-julbasy shyqqan búkireıgen, balaýyzdaı sup-sur ári batpaq bezgeginen qalshyldaǵan shaldy kirgizdi.

— Seniń atyń kim? — dep surady ser Denıel.

— Siz marhabat etseńiz, taqsyr, — dep jaýap qaıyrdy shal, — meniń atym Kondoll. Siz marhabat etseńiz, Shorbılik Kondollmyn, — taqsyr.

— Sen jóninde men kóptegen jaman áńgimeler estidim, — dedi rysar. — Seni satqyn deıdi ǵoı, jeksuryn! Ár jerde qańǵyp júresiń de, ótirik-ósek taratasyń. Seniń moınyńda talaı kisiniń qany bar deıdi. Sondaı batyrsymaq kórinesiń! Qam jeme, men seni tez jýasytam!

— Asa qadirli, asa qurmetti lord, — dep aıqaılap jiberdi qart, — bul jerde bir jańsaqtyq bar! Men kedeı adammyn, men eshqashan eshkimdi renjitken emespin.

— Sherıftiń kómekshisi sen týraly óte jaman pikir aıtty, — dedi rysar. — «Osy bir Shorbılik Tındeldi ustańdarshy» degen tuǵyn.

— Meniń atym Kondoll, qurmetti lord, — dedi baqytsyz beıshara.

— Kondoll ma, Tındel me, — báribir, — dep sýyq qaıyrdy ser Denıel. — Biz seni ustap aldyq, al seniń adal ekenińe qatty kúmánim bar. Eger moınyńdy dardan saqtap qalam deseń, tap qazir maǵan jıyrma fýnt tóleımin dep qolhat jaz.

— Jıyrma fýnt deısiz be, qurmetti lord! dep aıqaılap jiberdi Kondoll. — Bul sumdyq qoı! Meniń bar dúnıe-múlkimniń ózi jetpis shılıńke de jetpeıdi.

— Kondollsyń ba, Tındelsiń be, — dedi ser Denıel yrjıyp, — men osyndaı táýekelge barýǵa daıynmyn. Maǵan jıyrma fýnt tóleımin dep qolhat jazyp ber, al men senen alarymdy alam da, meıirimdi bolǵandyǵymnan, qalǵanyn saǵan keshire salam.

— Qapa bolǵanda, qurmetti lord, men jaza bilmeımin, — dedi Kondoll.

— Qapa bolǵanda, beıshara Kondoll, — dep mazaqtady rysar, — qatań shara qoldanýǵa týra keledi. Men seni aıap, raqym etkim kelip-aq edi, Tındel, biraq oǵan arym barmaıdy... Selden, myna kári myljyńdy áket, sosyn eshkimge sezdirmeı eń jaqyn shegirshinge alyp bar da, aqyryn ǵana moınynan ilip qoı, men janynan ótip bara jatqanda ony kóretin bolaıyn... Jolyńyz bolsyn, qurmetti master Kondoll, súıikti master Tındel! Bul qarqynyńyzben jumaqtan bir-aq shyǵasyz! Jolyńyz bolsyn!

— O lord, siz óte qaljyńqoı ekensiz! — dep jaýap qaıyrdy Kondoll zorlana jymıyp. — Siz talap etip, al men bolsam soǵan kónýim kerek qoı, sol sebepti ózimniń saýatsyzdyǵyma qaramastan, qolhat jazyp kóreıin.

— Dostym, — dedi ser Denıel, — endi sen qyryq fýntqa jazasyń. Bitti! Sen qýsyń, seniń dúnıe-múlkiń jetpis shılıń emes. Selden, mynaý eshnárseni qaldyrmaı, durystap jazsyn, qol tańbasynyń da durystap kýálandyrylýyn baqyla.

Óstip ser Denıel, Anglıadaǵy eń jaıdary rysar, qosh ıisti elden bir jutyp qoıyp, kreslonyń arqasyna shalqaıdy.

Edende jatqan bala qozǵalaqtap, basyn kóterdi de, bólmeniń ishin úreılene sholyp shyqty.

— Kel mynda, — dedi ser Denıel; bala buıryqty oryndap, ornynan turyp asyqpaı onyń qasyna kelgen kezde, ol qaıtadan kreslonyń arqasyna shalqaıyp, qarqyldap kóp kúldi. — Krespen ant etem! — dep aıqaılady ol. — Netken myqty bala!

Bala yzalanǵannan narttaı qyzaryp, móldiregen qara kózinen óshpendilik oty jarq ete tústi. Qazir, endi túregelip turǵanda, onyń jasyn anyqtaý qıyn edi. Júzi jas baladaı ýyljyp turǵanmen, óńi jas balaǵa uqsamaıdy, tulǵasy tym taldyrmash, júrisi ebedeısizdeý.

— Siz meni, ser Denıel, — dedi ol, — meniń qasiretti taǵdyryma kúlý úshin shaqyryp aldyńyz ba?

— Kúlse nesi bar? — dep surady rysar. — Maǵan kúlýge ruqsat et, qaraǵym. Eger sen ózińdi-óziń syrttaı kóre alatyn bolsań, aldymen birinshi bolyp óziń kúler ediń.

— Keıin bárine túgel jaýapqa tartylǵanda, siz osy úshin jaýap berersiz, — dedi bala qyp-qyzyl bolyp. — Al ázirshe shamańyz kelgenshe kúlip qalyńyz!

— Meni saǵan kúlip tur dep oılama, aınalaıyn inishegim, — dep jaýap qaıyrdy ser Denıel, kúlkisin qoıyp. — Jaı qaljyń ǵoı. Men tek týystyq, joldastyq retinde qaljyńdap otyrmyn. Men seniń nekeńdi qıǵyzyp, sol úshin myń fýnt alamyn da, seni odan saıyn jaqsy kóretin bolamyn. Shynymdy aıtsam, seni dórekileý urlap áketkenim ras, biraq basqasha amalym bolǵan joq. Al qazirden bastap men saǵan shyn yqylasymmen qyzmet etem. Sen mıssıs Shelton... joq, ledı Shelton bolasyń, aspanmen ant etem, ol balanyń bolashaǵy zor. Bos sóz! Adal kúlkiden uıalmaý kerek, kúlki sher tarqatady. Jaman adamdar esh ýaqytta kúlmeıdi, aınalaıyn inishegim... Qurmetti qojaıyn, meniń inishegim master Djonǵa tamaq ákelshi... Otyr, dostym, tamaq ish.

— Joq, — dedi master Djon, — men tamaq ishpeımin. Siz meni kúnákar ettińiz, men qalaı tazarýdy oılaýym kerek... Qojaıyn myrza, qudaı jarylqasyn, maǵan bir krýjke taza sý ákelip bershi, sol úshin men saǵan boryshtar bolamyn.

— Seniń kúnálaryńnyń bári keshiriledi, aıtqanyma sen, — dep aıqaılady rysar. — Táýbaǵa kelseń — jetip jatyr! Eshteńeni ýaıymdamaı tamaǵyńdy ishe ber!

Biraq bala qaısar edi, ol bir shyny sý iship, plashyna orandy da, eń shetki buryshqa baryp otyryp, tunjyrap oıǵa shomdy.

Tek ata derevnáda dúrligis bastaldy, kúzetshiler aıqaılap, qarý-jaraq saldyrlap, at tuıaǵynyń dúbiri estildi, atty áskerler otrády asqana esiginiń qasyna toqtap, ústi-basyna batpaq shashyraǵan Rıchard Shelton ishke kirip keldi.

— Sizge aspan qamqorshy bolsyn, ser Denıel! — dedi ol.

— Páli! Dıkkı Shelton! — dep aıqaılap jiberdi rysar. Buryshta otyrǵan bala Dıktiń atyn estigende tańdana basyn kóterdi. — Bennet Hech qaıda?

— Mine, sizge, ser rysar ser Olıverden hat. Osyny oqysańyz, bárin túsinesiz, — dep jaýap qaıyrdy Rıchard, sváshennıktiń hatyn oǵan berip jatyp. — Tek tezirek oqyńyz, sebebi biz jyldamdatyp Raızıngemge jetýimiz kerek. Jolda biz hat alyp jan ushyra shaýyp bara jatqan jaýshyny kezdestirdik, ol mılord Raızıngemge jeńilip qalý qaýpi tóngenin, sol sebepti bizden kómek kútip otyrǵanyn aıtty.

— Sen de dediń? Jeńilip qalý qaýpi tóndi deısiń be? — dep qaıtalap surady rysar. — Joq, olaı bolsa, biz tapjylmaı osynda otyramyz, qaıyrymdy Rıchard. Bizdiń baqytsyz aǵylshyn koróldiginde kim jaıbasar bolsa, sol muratqa jetedi. Jurt jaıbasarlyq qaýipti deıdi, al menińshe, bárinen de qaýiptisi — asyǵystyq. Osyny esińde saqta, Dık. Aldymen, maǵan alyp kelgen maldaryńdy kórsetshi. Selden, men shyqqan soń esiktiń tıegin sal!

Ser Denıel derevnányń kóshesine shyǵyp alaýdyń al qyzyl jaryǵymen óziniń jańa sarbazdaryn shola qarady. Ony kórshi retinde de, qojaıyn retinde de jurttyń bári jek kóretin, biraq onyń qol astynda soǵysqandar ony ásker basy retinde óte jaqsy kóretin. Onyń batyldyǵy, synnan ótken erligi, soldattardyń jaı-kúıine qamqorlyǵy, onyń tipti dóreki qaljyńdary — osynyń bári saýyt pen dýlyǵa kıgen batyrlarǵa qatty unaıtyn.

— Krespen ant etem! — dep aıqaılady ol, — óńsheń ólekse ıtterdi qaıdan tapqansyńdar! Bireýleri sadaq sıaqty ilmıip jatyr, endi bireýleri naızanyń sabyndaı sıdıyp qalǵan! Dostar, soǵys kezinde men senderdi alǵa jiberemin, sender sıaqtylardy saqtaýdyń keregi joq, dostar. Áne bir kóterem shubarǵa mingen kári aqymaqty anyqtap kórsetińdershi! Senen góri shoshqaǵa mingen jaman sáýrik kóbirek uqsaıdy soldatqa. Á, Klıpsbı! Sen de osynda ekensiń ǵoı, kári tyshqan? Meniń eshbir baǵalamaıtyn adamym tap sensiń! Sen bárimizdiń aldymyzda júresiń, al jaýdyń mergenderi múlt jibermes úshin seniń keýdeńe jambynyń sýretin salyp qoıamyz. Sonymen, másele sheshildi, sen bárimizdiń aldymyzda júrip maǵan jol kórsetetin bolasyń.

— Men sizge opasyzdyqtan basqa qalaǵan jolyńyzdy túgel kórsetemin, ser Denıel, — dep batyl jaýap qaıyrdy Klıpsbı.

Ser Denıel qarqyldap kúlip jiberdi.

— Taýyp aıtylǵan sóz! — dedi ol qatty daýystap. — Degenmen sózge shebersiń-aý, saıtan alǵyr! Jaraıdy, qaljyńyńdy keshiremin. Selden, adamdardy tamaqtandyr jáne attarǵa jem ber.

Rysar asqanaǵa qaıtyp keldi.

— Al, dostym Dık, tamaq ish, — dedi ol. — Mine, tamasha el, mynaý shoshqanyń eti. Je, al men ázirshe hatty oqı turaıyn.

Ol hatty ashyp, oqydy da, qabaǵyn túıdi. Birneshe mınýt únsiz, oılanyp qaldy. Sosyn óziniń shákirtine yqylaspen, zer sala qarady.

— Dık, sen myna sumdyq óleńdi oqydyń ba? — dep surady.

Bala maquldap jaýap qaıyrdy.

— Onda seniń ákeńdi eske alypty, — dedi rysar, — aqyly adasqan bireý bizdiń baqytsyz myljyń-sváshennıkti seniń ákeńdi óltirdi dep aıyptaıdy.

— Ser Olıver ony moıyndamaıdy, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Moıyndamaıdy? — dep dórekileý daýystap jiberdi rysar. — Sen ony tyńdama! Onyń tilinde súıek joq, týra saýysqan sekildi jaǵy bir tynbaıdy. Men keıin bir bos ýaqytymda saǵan bárin ózim aıtyp beremin, Dık. Seniń ákeńdi Dekýort degen bireý óltirdi dep seziktengenbiz, biraq alasapyran kez boldy da, anyǵyna jetýge bizdiń shamamyz kelmedi.

— Ákemdi Mot qamalynda óltirdi me? — dep surady Dık, sol zamat júregi de dúrsildeı jóneldi.

— Mot qamaly men Holıvýdtyń aralyǵynda, — dep jaıbaraqat jaýap qaıyrdy ser Denıel, degenmen ol túnerip, Dıkke kúdiktene qarady. — Jaraıdy, tamaǵyńdy tezirek ish, — dedi taǵy da rysar, — sen Tenstollǵa meniń hatymdy alyp barasyń.

Dıktiń aýzy ańqaıyp qaldy.

— Ótinem, ser Denıel, — dedi ol daýystaı sóılep, — sharýalardyń bireýin jiberińizshi! Meniń shaıqasqa qatysýyma ruqsat etińizshi. Men erlikpen shaıqasam!

— Oǵan kúmándanbaımyn, — dep jaýap qaıyrdy da, ser Denıel otyryp hat jaza bastady. — Biraq bizdi, Dık, jaýyngerlik eshbir syı-qurmet kútip turǵan joq. Bul shaıqasta kimniń jeńgeni ábden belgili bolǵansha, men osynda, Kettlıde otyramyn da, sosyn jeńip shyqqanyna qosyla ketem. Muny qorqaqtyq dep atama, Dık, bul — tek qana aqyldylyq. Bizdiń baqytsyz memleketimiz búlikshilikten ábden qajyǵan, koról birese taqta otyrsa, birese túrmede otyrady, erteńgi kúni ne bolatynyn eshkim bilmeıdi. Kók ezýler men Jelbýazdar bir jaq úshin nemese ekinshi jaq úshin meıli shaıqasa bersin, al lord Aqylgóı maǵyna qolaıly jaǵdaıdy ańdyp, typ-tynysh qana kútip otyrady.

Osylardy aıtqannan keıin ser Denıel Dıkke arqasyn bere, ústeldiń arǵy basyna baryp otyrdy da, hat jaza bastady. Eki ezýi jybyr-jybyr etedi. Qara jebe týraly áńgime ony qatty shoshytqan edi.

Jas Shelton bar yqylasymen tamaq jeı bastady. Kenetten bireý onyń qolynan tartyp, qulaǵyna sybyrlaı sóıledi.

— Meni estip turǵanyńyzdy sezdirmeńizshi, ótinem sizden! — dep sybyrlady daýys. — Raqymshylyq etip, Holıvýdqa qaı jolmen tezirek jetýge bolatynyn túsindirińizshi maǵan. Qatty ótinem, meıirimdi balaqaı, bálege ushyraǵan baqytsyzǵa kómektesip, aman qutylýdyń jolyn kórsetińizshi.

— Jel dıirmenniń janymen júrińiz, — dep sybyrlaı jaýap qaıyrdy Dık te. — Jalǵyz aıaq jol sizdi Tıl ótkeline deıin aparady. Odan ári qalaı qaraı júrý kerek ekenin sizge sol jerde bireý-mireý aıtar.

Ol tipti moınyn da burmastan, tamaǵyn ishe berdi. Biraq kóziniń qıyǵymen «master Djon» dep ataǵan balanyń aqyryn basyp bólmeden qalaı shyǵyp ketkenin baıqap qaldy.

«Onyń jasy menen tipti de úlken emes, — dep oılady Dık. — Meni bala dep ataýyn qara óziniń! Sary aýyz balapannyń menimen búıtip sóılesetinin bilsem, oǵan jol kórsetpek túgil, darǵa asar edim! Jaraıdy, men ony batpaqtyń bir jerinde qýyp jetermin de, qulaǵyn burarmyn áli!»

Jarty saǵattan keıin ser Denıel Dıkke hat berdi de, Mot qamalyna tezirek jet dep ámir etti. Al Dık ketkennen keıin jarty saǵattaı ýaqyt ótkende, bólmege mılord Raızıngemniń entikken shabarmany júgirip kirdi.

— Ser Denıel, — dedi shabarman, — siz dańqqa bólenýdiń óte bir sátti kezinen aıyrylǵaly tursyz! Búgin tań ata shaıqas bastaldy. Biz jaýlarymyzdyń aldyńǵy shebin buzyp, oń kanatyn ydyratyp jiberdik. Tek ortasy ǵana áli berilmeı tur. Sizdiń áskerińiz myqty, sondyqtan jaýdy ózenge qaraı tyqsyryp tastaı alasyz. Buǵan ne aıtasyz, ser rysar? Shynymen eń sońynda qalmaqpysyz? Óıtseńiz bar abyroıdan aırylasyz ǵoı.

— Men endi ǵana attanǵaly jatyr edim! — dep daýystap jiberdi rysar — Selden, jına joryqqa! Ser, men sizdiń sońyńyzdan eremin. Meniń jasaǵymnyń kópshiligi osydan eki-aq saǵat buryn keldi, ser. Ne amal qylarsyń? Eger atty qamshylaı berseń, zoryqtyrasyń... Tezirek, jigitter!

Tańǵy aýadan kerneı qańqyldap qoıa berdi, ser Denıeldiń jaýyngerleri jan-jaqtan basty kóshege aǵylyp kelip, asqananyń aldynda sapqa tura bastady. Olar attardyń er-toqymyn almaı, qarý-jaraqtaryn qoldaryna ustap uıqtaǵan bolatyn, on mınýttan keıin óte jaqsy qarýlanǵan ári ábden mashyqtanǵan júz naızager men sadaqshy urysqa ázirlenip, sapta turdy. Olardyń bári de ser Denıeldikindeı — kúreń qyzyl men kók tústen kıingen — mundaı kıim jaýyngerlerge jarasyp, ádemi kórsetip tur. Jaqsy qarýlanǵandary saptyń aldynda da, eń artta, saptyń sońynda — keshe keshkisin kelgen óńsheń suryqsyzdar. Ser Denıel óziniń jasaǵyn maqtanysh sezimimen qarap shyqty.

— Mundaı sarbazdarmen qor bolmaısyń! — dedi ol.

— Sóz joq, tamasha jaýyngerler, — dep jaýap qaıyrdy shabarman. — Bularǵa qarap turyp, sizdiń urysqa erterek kirispegenińizge odan saıyn qapa bolam.

— Toıda eń jaqsysyn aldymen beredi, al soǵys alańynda — eń sońynda, ser, — dedi de rysar tez atqa qondy. — Áı! — dedi ol bar daýsymen aıqaılap. — Djon! Djoanna! Krespen ant etemin! Qaıda ol? Qojaıyn, qyz qaıda?

— Qyz deısiz be, ser Denıel? — dep surady asqana ıesi. — Men eshqandaı qyz kórgenim joq, ser.

— Álgi balany aıtam, aqymaq! — dep aıqaılady rysar. — Onyń qyz ekenin sen shynymen ańǵarmadyń ba! Onyń ústinde kúreń qyzyl plashy bar. Erteńgi astyń ornyna bir shyny sý iship edi ǵoı, esińde me, jeksuryn! Qaıda ol?

— Bizge jasaǵan ıem jar bolsyn! Siz ony «master Djon» dedińiz ǵoı, — dedi qojaıyn. — Men onyń qyz ekenin ańǵarǵanym joq... Ol ketip qaldy. Men ony... ony... bir saǵattaı buryn at qoradan kórgem. Ol sur atty erttep jatqan bolatyn.

— Krespen ant etemin! — dep aıqaılap jiberdi ser Denıel. — Ol qyz maǵan eń kemi bes júz fýnt, bálkim, tipti odan da kóp paıda keltiretin edi!

— Ser rysar! — dedi shabarman qabyrǵasy qaıysa, — siz bul jerde bes júz fýntty sóz qylyp turǵanda, aǵylshyn taǵynyń taǵdyry sheshilgeli jatyr ǵoı.

— Jaqsy aıtylǵan sóz, — dep jaýap qaıyrdy ser Denıel. — Selden, qasyńa alty arbaletshini ertip al. Qyzdyń izine túsip, ustap ákel. Jerden qazsań da, men qaıtyp kelgende ol Mot qamalynda bolatyn bolsyn. Sol úshin basyńmen jaýap beresiń!.. Mine, endi, ser shabarman, biz daıynbyz!

Áskerler jele jortyp ketti de, Selden alty jaýyngerimen Ketlıdegi kósheniń ortasynda, bularǵa ańyraıa qaraǵan sharýalardyń arasynda qalyp qoıdy.

II TARAÝ

Batpaqta

Maı aıynyń tańǵy saǵat altylar shamasynda Dık — Mot qamalyna aparatyn joldaǵy batpaqqa jetti. Kógildir aspan jarqyrap, samal jel bir qalypty esedi, jel dıirmeniniń qanattary zyrqyraı aınalyp tur; batpaqta ósken tal jelge terbelip, kenetten bıdaı sıaqty aqshyldanyp ketedi. Dık túni boıy attan túsken joq, biraq onyń júregi jaqsy, densaýlyǵy myqty edi, sondyqtan da ol qaıyspaı tarta berdi.

Jalǵyz aıaq jol birte-birte oıǵa quldılap, uıyq batpaqqa jaqyndap qaldy, alysta, tý syrtynan Kettlıdiń janyndaǵy tóbeden dıirmen kórinedi, tap sol sıaqty aldyńǵy jaqtan da Tenstoll ormanynyń tóbesi buldyrap kórinedi. Súrleýdiń eki jaǵyndaǵy qalyń tal men qamys jelge yrǵalyp; jel soqqan shalshyq sý kópirship jatyr; jap-jasyl jymysqy uıyqtar ańǵal jolaýshyny ańdyp, tartyp áketýge daıyn. Súrleý týra mı batpaqtyń ústimen ótedi, bul ózi bir óte eski súrleý edi, ony eń basta Rımniń soldattary salǵan bolatyn; sodan beri, mine, ǵasyrlar ótti, onyń kóp jerin batpaqtyń óli sýlary basyp ketken.

Kettlıden bir mıldeı shyqqan soń Dık tap osyndaı jerge jaqyndap keldi, súrleýdi bul jerde tal men qamys basyp ketipti, sondyqtan ol kimdi bolsa da shatystyrar edi. Basqa barlyq jerden góri bu jerdiń uıyǵy da endileý eken; buryn bolmaǵan adam bir bálege ushyraýy múmkin. Ózi joldy durystap túsindirmegen manaǵy bala esine túskende, Dıktiń júregi sý ete qaldy. Ol ózi úshin qoryqqan joq, artyna, jel dıirmenniń aınalyp turǵan qanattary kógildir aspanda ap-anyq qaraýytqan jaqqa, sosyn aldyna, Tenstoll ormany ósken tóbege qarap qoıyp, aty tizesine deıin sýǵa batsa da, irkilmeı tótelep tarta berdi.

Ol batpaqtyń jartysynan ótip, endi qyrǵa qaraı órleı bastaǵan qurǵaq súrleýge jetkende, kenet oń jaqtan sýdyń shalp etken dybysyn estidi, sosyn uıyqqa baýyryna deıin batyp, jantalasyp jatqan sur atty kórdi. Qutqarýshynyń jaqyndap qalǵanyn sezgendeı, ol kenetten shurqyraı kisinep qoıa berdi. Onyń qantalaǵan kózderi essiz úreıge toly; batpaqtyń ishinde tarbań-tarbań etedi, aınalasynda shybyn-shirkeıler bulttaı qaptap júr.

«Beıshara bala shynymen batpaqqa batyp eldi me eken? — dep oılady Dık. — Mynaý sonyń aty ǵoı. Tamasha sur at! Janym-aý, maǵan nege sonsha jáýdirep qaraısyń! Men sen úshin qolymnan kelgenniń bárin isteımin. Seni búıtip batpaqqa azaptap qoımaspyn!».

Ol arbaletin alyp, adyrnasyn kerdi de, jebemen týra janýardyń basynan atty.

Osy qatal da bolsa qaıyrymdy mindetti oryndaǵan soń, Dık alǵa júrdi. Onyń kóńil-kúıi jabyrqaý edi. Ózi osy joldy kórsetip jibergen balanyń eń bolmasa izi tabylmas pa eken degen úmitpen jan-jaǵyna muqıat qarap kele jatyr.

«Bárin de oǵan tolyǵyraq, durystap túsindirýim kerek edi, — dep oılady ol. — Áı, batpaqqa batyp ketti-aý, beıshara».

Kenet bireý onyń atyn atap shaqyrdy, Dık artyna jalt burylyp, qamystyń arasynan ózine qarap turǵan balanyń júzin kórdi.

— Senbisiń! — dedi Dık atyn irkip. — Qamystyń arasyna jaqsylap-aq tyǵylypsyń, men tipti baıqamaı, janyńnan ótip kete jazdadym. Men seniń atyńdy kórdim; batpaqqa batyp jatyr eken, men ony azaptan qutqardym. Aspanmen ant etem, eger sen meıirimdileý bolsań, onda atty óziń-aq atyp tastar ediń. Kel, beri shyq. Bul jerde saǵan eshkim tımeıdi.

— Meıirban bala, meniń eshqandaı qarýym joq: shynymdy aıtsam, maǵan qarýdyń tipten keregi de joq, sebebi báribir ony paıdalana bilmeımin, — dedi qashqyn, jalǵyz aıaq jolǵa shyǵyp.

— Sen nege meni bala dep ataısyń? — dep aıqaılady Dık. — Meniń senen jasym úlken bolsa kerek.

— Keshir meni, qaıyrymdy master Shelton, — dedi qashqyn. — Men seni tipti de renjitem dep oılaǵanym joq. Kerisinshe, men senen kómek suramaqshymyn, sebebi men baqytsyzdyqqa ushyrap, joldan adastym, plashymdy joǵaltyp aldym, beıshara atym batpaqqa batty. Meniń shybyrtqy men tebingim ǵana bar, biraq minetin atym joq. Al eń bastysy — dedi ol óziniń kıimine qarap, — meniń ústi-basym batpaq!

— Bos sóz! — dedi Dık. — Balshyqqa bir súńgip shyqqan ekensiń — onda turǵan ne bar! Jaradan aqqan qan men joldyń kir-qońysy erkekterdiń sáni emes pe.

— Olaı bolsa, men olaı «sándenbegen» erkekterdi táýir kóremin, — dep jaýap qaıyrdy bala. — Endi ne isteýim kerek? Ótinemin, qaıyrymdy master Rıchard, maǵan aqyl ber. Eger men Holıvýdqa jete almasam, onda óldim.

— Men saǵan aqyldy ǵana berip qoımaımyn, basqasyn da berem, — dedi Dık, atynan túsip jatyp. — Saǵan atymdy berem de, ózim senimen qatar júgirip otyram. Men sharshaǵan kezde, ekeýmiz almasamyz. Osylaı istesek, tezirek jetemiz.

Bala atqa otyrdy, batpaqty jer kedir-budyr eken, olardyń eriksiz asyqpaı júrýine týra keldi. Dık qolyn balanyń tizesine salyp, ekeýi qatar júrip kele jatty.

— Seniń atyń kim? — dep surady Dık.

— Djon Mechem dep ata, — dep jaýap qaıyrdy bala.

— Holıvýdta seniń qandaı sharýań bar? — dep surady Dık.

— Men ózime jábir kórsetken adamnan qashyp kele jatyrmyn, — dedi Djon Mechem. — Holıvýdtyń meıirimdi abaty álsizderdi árdaıym qorǵaıdy deıdi.

— Sen ser Denıeldiń qolyna qalaı túsip júrsiń, master Mechem? — dep surady Dık.

— Ol meni kúshpen áketti, — dep jaýap qaıyrdy Djon Mechem. — Ol meni ózimniń týǵan úıimnen urlap alyp, ústime myna kıimderdi kıgizip, uzaq jolǵa alyp shyqqanda, júregim jarylyp kete jazdady, ári qorlap mazaq qyp kúldi, men tipti jylaýǵa shaq qaldym. Al meniń dostarym bizdiń artymyzdan qýǵan kezde, olardyń jebesi maǵan tısin dep, meni ádeıi artyna mingestirip aldy! Jebeniń bireýi meniń aıaǵymdy jaralady, sol sebepti qazir azdap aqsaımyn. Osynyń bárine jaýap beretin kezegi keledi onyń!

— Arbaletpen atyp aspandaǵy aıǵa tıgize alamyn dep úmittenemisiń? — dedi Dık, — Ol batyr rysar, onyń qudireti óte kúshti. Eger saǵan qashyp ketýge kómekteskenimdi bilse, meni myqtap jazalaıdy.

— Beıshara bala! — dedi Djon Mechem. — Ol seniń qamqorshyń, men bilemin. Óziniń aıtýyna qaraǵanda, ol meniń de qamqorshym. Ol meni nekelestirý pravosyn satyp alsa kerek. Bul týraly men onsha kóp túsinbeımin, biraq ta maǵan qysym kórsetetindeı bir sebebi bar bilem.

— Sen meni taǵy da bala dep atap tursyń ǵoı! — dedi Dık.

— Sen nemene ózińdi qyz dep aıtqanymdy unatamysyń, qaıyrymdy Rıchard? — dep surady Mechem.

— Qyz dep aıta kórme, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Tegi, qyzdardy janym jek kóredi!

— Sen bala sıaqty sóıleısiń, — dedi Djon Mechem. — Aýzyń aıtqanmen, óziń ishteı qyzdardy kóbirek oılaısyń.

— Munyń endi beker! — dep kilt jaýap qaıyrdy. — Qyz degenińdi eshqashan esime de almaımyn. Saıtan soqsyn olardy! Men ańshylyqty, soǵysqandy, toıdy, ormandaǵy qyzyqty ómirdi jaqsy kórem. Al qyzdar ondaı iske jaramaıdy. Degenmen, erkekten kem emes bir qyz bolǵan. Biraq ol beısharany, erkekshe kıinip júrgeni úshin, mystan sekildi órtep jiberipti.

Master Mechem jalma-jan shoqynyp, kúbirlegi duǵa qaıyrdy.

— Ne dep tursyń? — dep surady Dık.

— Marqumǵa bata oqyp jatyrmyn, — dep jaýap qaıyrdy Mechem, daýsy dirildep.

— Mystan úshin be? — dedi Dık, — Jaraıdy, ol qyz úshin batańdy oqı ber. Ol Evropadaǵy eń jaqsy qyz bolatyn, onyń aty Janna d' Ark. Kári Epplárd sadaqshy jyn-saıtannan qashqandaı sol qyzdan qalaı qashqanyn maǵan jyr ǵyp aıtyp bergen. Ol óte batyr qyz bolypty.

— Eger sen qyzdardy jaqsy kórmeıtin bolsań, qaıyrymdy master Rıchard, — dedi Mechem qarsylasa ketip,- — onda sen shyn erkek emessiń. Jasaǵan ıem adamdardy ádeıi ekige bólip, erkekterge qýat berip, jigerlendirý úshin, al áıelderge jubanysh retinde dúnıege mahabbat taratqan.

— Bos sóz! — dedi Dık, — Seniń áıelder týraly kóp oılaıtyn sebebiń, áli aýzyńnan ýyz keppegen jas sábısiń! Seniń oıyńsha, men shyn erkek emespin ǵoı. Olaı bolsa, tús qazir attan — judyryq kerek pe, qylysh kerek pe, jebe kerek pe, maǵan báribir — men erkekpin be, erkek emespin be, sony seniń ózińe dáleldeıin.

— Men jaýynger emespin, — dedi Mechem julyp alǵandaı sóılep. — Seni renjiteıin degen eshbir oıym bolǵan joq. Jáı qaljyńdaǵanym ǵoı. Al áıelder týraly aıtqan sebebim, jaqynda seni úılengeli jatyr dep estigenmin.

— Men be? Úılenedi deısiń be? — dedi Dık, daýsyn kóterip. — Birinshi ret estip turmyn! Kimge úılenedi ekenmin?

— Djoanna Sedlıge, — dep jaýap qaıyrdy Mechem, qyzaraqtap. — Ony qamdastyryp júrgen ser Denıel. Bul toı oǵan paıdaly: ol jigittiń de, qyzdyń da aqshasyn alady. Beıshara qyz taǵdyryna nazalanyp júr dep estidim. Kim biledi, bálkim ol qyz da sen sıaqty erkekterdi jek kóretin shyǵar, nemese oǵan kúıeý jigit unamaıtyn shyǵar.

— Ólimnen qashyp qutylýǵa bolmaıtyn sekildi, úılený toıynan da eshqaıda qashyp qutyla almaısyń, — dedi Dık jýasyp. — Qyz qatty qamyǵyp júr deısiń be? Mine, qyzdardyń qandaı aqymaq ekenin túsindiń ǵoı! Meni ol áli kórgen de joq, biraq qatty qamyǵady. Men qaıǵyryp júrmin be? Túk te qynjylmaımyn. Eger maǵan úılenýge týra kelse, jylap-syqtap jatpaımyn... Sen ol qyzdy bilesiń be? Qandaı ekenin aıtshy maǵan. Sulý ma, álde sumpaıy ma? Minezi qandaı: meıirimdi me, jaıdary ma, álde jeksuryn urysqaq pa?

— Saǵan báribir emes pe? — dedi Mechem. — Úılený kerek bolsa — úılenesiń. Ol sulý ma, sumpaıy ma, ondaǵy sharýań qansha? Munyń bári bos áńgime. Sen emshektegi sábı emessiń ǵoı, master Rıchard. Eger saǵan úılenýge týra kelse, eshbir jylap-syqtap jatpaısyń.

— Sen óziń qaǵytýǵa sheber ekensiń! — dedi Shelton. — Rasynda da, maǵan báribir.

— Onda seniń áıelińniń kúıeýi jetisken adam eken! — dedi Mechem.

— Mańdaıyna kim jazylsa, sondaı adam bolady kúıeýi, — dedi Dık narazylyq bildirip. — Men basqalardan artyq ta, kem de emespin.

— Baqytsyz qyz! — dedi Mechem.

— Nege baqytsyz? — dep surady Dık.

— Ol beıshara júregi joq, aǵashtan jasalǵan adamǵa shyǵady ǵoı. O qasiret! Júregi joq, aǵashtan jaralǵan kúıeý!

— Eger sen meniń atymdy minip, al men seniń qasyńda jaıaý kele jatqan bolsam, — dedi Dık, — múmkin men, shynynda da, aǵashtan jaralǵan shyǵarmyn. Meıli, tipti aǵashtan jaralsam da, jaqsy aǵashtan jaralǵan boldym ǵoı.

— O, qaıyrymdy Dık, keshir meni, — dedi Mechem. — Men oınap aıtyp edim. Sen búkil Anglıadaǵy eń meıirimdi adamsyń. Keshir meni, súıikti Dık.

— Bos sóz, — dedi Dık, joldasynyń shyn nıetimen aıtqan sózinen qysylyp. — Sen meni túk renjitken joqsyń. Men, qudaıǵa shúkir, ókpeshil emespin.

Jel art jaqtan bolatyn, kenet bular azynaǵan kerneı daýsyn estidi, bul ser Denıeldiń kerneıshisi edi.

— Aqyryn! — dedi Dık, — Kerneı daýsy!

— Ah! — dedi Mechem. — Olar meniń qashyp ketkenimdi bilip qoıǵan ǵoı, al mende at joq!

Onyń óńi qup-qý bolyp ketti.

— Qoryqpa! — dep jubatty ony Dık. — Sen olardan óte alystap kettiń, endi mine, qol sozym jerde ótkel bar. Sende emes, mende at joq.

— Endi olar meni ustap alady! — dedi qashqyn. — Dık, qaıyrymdy Dık, járdem et maǵan!

— Men saǵan kómektesip kele jatqan joqpyn ba? — dedi Dık. — Men seni aıap turmyn, óziń tym qorqaq ekensiń. Tyńda meni, Djon Mechem — eger seniń shyn atyń Djon Mechem bolsa: men Rıchard Shelton, seni aman-esen Holıvýdqa jetkizemin dep ýáde berem. Eger seni tastap ketsem, meni qudaı ursyn. Eńseńdi kóter, ser Qorqaq. Jol jaqsaryp keledi. Atyńdy tebin. Tez! Tezirek! Men úshin qam jeme: men buǵydan da tez júgirem.

At jorta jóneldi, biraq Dık te qalyspaı qatarlasa júgirip keledi, olar osylaı batpaqtan ótip, ózenniń jaǵasyndaǵy qaıyqshynyń lashyǵyna jetti.

İİİ TARAÝ

Batpaq aýzyndaǵy ótkel

Eni keń, baıaý aǵatyn, sýy laıly Tıl ózeni batpaqtan bastalyp, óziniń qısapsyz jylǵalarymen tal basqan alasa araldardy aınalyp ótetin.

Ózen laıly edi; biraq osynaý ap-ashyq, tamasha tańda aınalanyń bári ádemi kórinedi. Ashyq jerlerdegi sýdyń beti jelmen tolqyndanyp, tynyq aıdyndarǵa kúlimdegen kógildir aspannyń japyraqtanǵan sáýlesi túsip tur.

Súrleý kishkentaı qoınaýǵa baryp tireldi, týra ózenniń jaǵasynda, tik jardyń eteginde, qaıyqshynyń syrǵaýyl men sazdan soǵylǵan lashyǵy tur; tóbesin kók shóp basyp ketipti.

Dık esikti ashty. Úıdiń ishinde ábden tozyp kirlegen, qoldan toqyǵan shekpen kıgen qaıyqshy jatyr. Boıy soraıǵan, óte júdeý, naýqas ábden qaljyratqan; batpaq bezgeginen qalsh-qalsh etedi.

— Á, master Shelton, — dedi ol. — Arǵy betke ótpekshimisiz? Qıyn kezen, qıyn kezeń! Saq bolyńyz. Bul jerde bir top qaraqshy júr. Odan da kópir arqyly ótińiz.

— Men asyǵyp bara jatyrmyn, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Meniń ýaqytym joq, Hú-Qaıyqshy. Óte asyǵyspyn.

— Siz birbetkeı adamsyz, — dedi qaıyqshy, ornynan turyp jatyp. — Eger Mot qamalyna aman-esen jetseńiz, jolym boldy dep esepteńiz. Basqa eshteńe aıtpaımyn.

Ol endi Mechemdi kórdi.

— Al mynaý kim? — dep surady ol, bosaǵada toqtap, kózin syǵyraıta qarady.

— Bul meniń týysqanym, master Mechem, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Sálemetsiz be, qaıyrymdy qaıyqshy, — dedi Mechem, ózi atynan túsip, tizgininen ustap tur. — Tez qaıyqty túsire qoıyńyzshy; biz óte asyǵys edik.

Júdeý qaıyqshy oǵan basynan aıaǵyna deıin áli qarap tur.

— Saıtan soqqyr! — dep aıqaılap jiberdi de, ol bar daýsymen qarqyldap kep kúldi.

Mechem qulaǵynyń ushyna deıin qyzaryp, selk ete tústi, al Dık, yzalanǵannan dóreki nadan qaıyqshynyń eki ıyǵynan shap berdi.

— Munyń ne seniń, doıyr neme! — dep aıqaılady ol. — Óz sharýańdy bil de, týmysynan senen joǵary turǵan adamdarǵa kúlýshi bolma.

Hú qaıyqshy kúńkildep sóılegenin toqtatpastan qaıyǵyn sheship, ony sýǵa ıterip túsirdi. Dık atty qaıyqqa jeteledi. Mechem de qaıyqqa otyrdy.

— Qandaı kip-kishkenesiz, — dedi Hú kúlimsirep. — Sizdi, qudaı, erekshe ólshemmen jaratqan bolý kerek... Endi, master Shelton, sizdiń aıtqanyńyzdy oryndaımyn, — dep sózin jalǵastyrdy ol, eskekti qolyna alyp. — Mysyq ekesh mysyqtyń da korólge qaraýyna ruqsat etedi. Al meniń master Mechemge qaraǵannan basqa eshbir aıybym joq.

— Qysqart sózdi! — dedi Dık. — Odan da bar kúshińmen eskegińdi es!

Olar qoınaýdan shyqqannan keıin aldarynan ózenniń búkil keńistigi ashyldy. Alasa araldar mınýt saıyn joldy bógeı berdi. Saz qaırańdar sozylady, taldardyń butaqtary shaıqalyp, qamys dirildeıdi, batpaq tyshqandary shıqyldap, sýǵa súńgip-súńgip ketip jatyr. Osynaý jyqpyl-jyqpyl sý shytyrmany ıesiz shól daladaı kórindi.

— Myrza, — dedi qaıyqshy bir eskekpen esip, — Batpaqtaǵy Djon osy aralda dep estidim. Ser Denıeldiń jaǵyndaǵylardyń bárin ol óte jek kóredi. Ózenmen joǵary kóterilip, súrleýden oq jetetindeı jerden shyqsaq qaıtedi? Meniń aqylymdy alsańyz, Batpaqtaǵy Djonmen kezdespegenińiz jón.

— Ol da álgi qaraqshylardyń tobynda ma? — dep surady Dık.

— Ol jóninde men eshteńe aıta almaımyn, — dedi Hú. — Menińshe, ózenmen joǵary kóterilý kerek, master Dık. Áıtpese, abaısyzda master Mechemge jebe qadalyp qalýy múmkin.

Ol taǵy da qarqyldap kúldi.

— Seniń degeniń bolsyn, Hú, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Onda arbaletińizdi sheshińiz, — dep sózin jalǵastyrdy Hú. — Mine, osylaı bolǵany durys. Endi adyrnasyn kórińiz. Óte jaqsy. Jebeni salyńyz. Meni kózdeńiz de, múmkindiginshe maǵan óte ashýly keıippen qarańyz.

— Sonda ne úshin, — dep surady Dık.

— Men sizdi eriksiz qoryqqanymnan ǵana ótkizýge májbúr boldym, — dep jaýap qaıyrdy qaıyqshy. — Eger men sizdi óz erkimmen tasyǵanymdy Batpaqtaǵy Djon bilip qoısa bitti, ákemdi tanytady.

— Rasynda da ol jeksuryndar sonshalyq kúshti me? — dep surady Dık. — Ser Denıeldiń jeke menshigindegi qaıyqqa olar qoryqpaı qalaı ámir ete alady?

— Meniń aıtqandarymdy esińizde saqtańyz, — dep sybyrlady qaıyqshy, kózin qysyp. — Ser Denıel jeńiledi. Onyń zamany ótti. Ol jeńiledi. Aýzyńyzǵa ıe bolyńyz!

Sóıtip ol eskekke eńkeıdi.

Bular ózenmen joǵary qaraı uzaq júzdi, araldardyń bireýin aınalyp ótip, endi arǵy jaǵadaǵy jińishke jylǵamen abaılap tómen júzdi. Sosyn Hú qaıyqty jylǵamen kóldeneń burdy.

— Men sizderdi osy jerge, taldardyń tasasyna túsireıin, — dedi Hú.

— Bul jerde súrleý joq, — dedi Dık. — Bul jerde tek tal ári batpaq pen uıyq qana.

— Master Shelton, — dep jaýap qaıyrdy Hú, — men sizderdi budan ári apara almaımyn. Men ózimdi emes, sizderdi aıap turmyn. Batpaqtaǵy Djon jebesin daıyn ustap árdaıym meniń qaıyǵymnan kózin almaı, alystan qadaǵalap keledi. Ser Denıeldiń jaqtastarynyń bárin ol qoıan sıaqty qaǵyp túsirip júr. Ser Denıeldiń dostarynyń bireýi de osy jerden tiri ketpeıdi dep ol krespen ant etken. Men ony óz qulaǵymmen estidim. Eger men sizdi kópten, tipti sábı kezińizden bilmesem, esh ýaqytta sizdi búıtip qaıyqpen ótkizbes edim. Biraq ótken kúnderdi eske alyp, ári myna sizdiń qasyńyzǵa erip kele jatqan, soǵys pen jaraqat úshin jaralmaǵan qýyrshaqty aıap, ózimniń baqytsyz ómirimdi ólimge qıyp, sizdi arǵy betke jetkizip salýǵa kelistim. Endi osyǵan rıza bolyńyz. Basqa men eshteńe isteı almaımyn, ol úshin shybyn janymmen ant etemin!

Hú eskegin esip, ári sóılep kele jatyr edi, kenet araldaǵy taldardyń qaq ortasynan bireý qatty daýystap aıqaılap jiberdi; butaqtardyń synǵan daýsy estildi — bir kúshti adam qalyń aǵashty buzyp-jaryp asyǵys kele jatyr eken.

— Oba tıgir-aı! — dep aıqaılap jiberdi Hú. — Ol manadan beri aralda bolǵan eken ǵoı!

Hú endi tez jaǵaǵa qaraı esti.

— Sadaqpen meni qorqytyńyz, qaıyrymdy Dık! — dep jalyndy ol. — Meni anaý senetindeı etip myqtap qorqytyńyz. Men sizderdi qutqarýǵa tyrystym, endi siz de meni qutqaryńyz!

Qaıyq bar ekpinimen taldardyń arasyna kirip ketti. Dık Mechemge ymdap belgi berdi; óńi qup-qý Mechem oryndyqtyń ústimen batyl basyp, jaǵaǵa júgirip shyqty. Dık atty tizgininen tartyp, jaǵaǵa alyp shyqpaqshy bolyp edi, biraq qalyń butaqtardyń arasynan shamasy kelmeı, sál kidirip qaldy. At tepsinip, kisinep qoıa berdi, qaıyq qatty shaıqalaqtap ketti.

— Bul jerden jaǵaǵa shyǵý múmkin emes, Hú, — dep aıqaılady Dık, sonda da ol qoryqpaı aryndaǵan atty qalyń taldyń arasyna qaraı tarta berdi.

Araldyń jıeginde qolyna sadaq ustaǵan uzyn boıly adam kórindi. Qatty júgirgendikten narttaı bop qyzaryp ketken bul adamnyń sadaqtyń adyrnasyn shirene tartyp turǵanyn Dık kóziniń qıyǵymen baıqap qaldy.

— Kele jatqan qaıyssyń? — dep aıqaılady beıtanys adam. — Hú, kele jatqan kim?

— Bul master Shelton, Djon, — dep jaýap qaıyrdy qaıyqshy.

— Toqta, Dık Shelton, — dep aıqaılady araldaǵy adam. — Men saǵan eshbir jamandyq istemeımin dep krespen ant etemin! Toqta!.. Al sen, Hú, keıin qaıt.

Dık kekesinmen myrs etip kúledi.

— Olaı bolsa — jaıaý barasyń! — dep aıqaılady araldaǵy adam.

Sóıtti de sadaqty tartyp qaldy.

Jebe qadalǵan at jan ushyra typyrlady da qaldy; qaıyq tóńkerilip ketti, bir mınýttan soń bári de sýdyń ishinde aǵyspen arpalysyp bara jatty.

Dık súńgip sýdyń betine shyqqansha, aǵys ony qaırańnan bir ıardtaı jerge alyp ketken edi, jan-jaǵyna durystap qaraýǵa da shamasy kelmeı, Dık qolyna ilikken qatty birdeńege jantalasa jarmasty ol muny bar kúshimen ilgeri qaraı súıreı jóneldi. Bul sýǵa ıilgen taldyń butaǵy edi, ony sonsha bir eptilikpen Mechem soza qoıǵan-dy.

— Aspanmen ant etem, — dedi Dık, Mechem ony jaǵaǵa súırep shyǵarǵan kezde, — sen meni aman saqtap qaldyń! Men zeńbirektiń oǵynsha júzemin.

Dık artyna burylyp, aral jaqqa qarady.

Hú-Qaıyqshy óziniń qaıyǵymen jarysa júzip barady eken, jaǵa men araldyń qaq ortasyna jetip qalypty. Batpaqtaǵy Djon oǵan tezirek júz dep ámir etip bar daýsymen aıqaılap tur.

— Qashaıyq, Djon, — dedi Shelton, — Qashaıyq! Hú qaıyǵyn aralǵa jetkizip, sosyn ony qaıtadan tártipke keltirgenshe biz alystap ketemiz de, olar bizdi taba almaı qalady.

Ol Mechemge úlgi kórsetpekshi bolyp, taldardyń arasymen ótip, tómpeshikten-tómpeshikke sekirip júgire jóneldi. Biraq belgili bir baǵyt ustaýǵa onyń shamasy kelmedi; qaıtkende de ózennen alysyraq ketpekshi bolyp, betaldy qashyp bara jatty. Al topyraqty jer birte-birte joǵary kóterile bastaǵan kezde, baǵyttarynyń durys ekenine ábden kózi jetti. Aqyry bular batpaqtan aman-esen ótti, aıaqtary qatty, qurǵaq jerge tıip, aınaladaǵy taldardyń arasynan shegirshinder kórine bastady.

Alystaý, artta qalyp qoıǵan Mechem kenetten qulap tústi.

— Meni qaldyryp ket, Dık! — dep aıqaılady ol, entigip. — Budan ári júgirýge shamam joq!

Dık artyna burylyp, onyń qasyna qaıtyp keldi.

— Tastap ket deısiń be, Djon?! — dedi ol. — Joq, ondaı opasyzdyqqa bara almaımyn. Sýǵa batyp bara jatqanymda, ózińe sadaqtyń jebesi tónse de, sen meni tastamaı, ómirimdi saqtap qaldyń ǵoı. Seniń de sýǵa batyp ketýiń múmkin edi, seni qalaısha ózimmen birge sýǵa tartyp áketpegenimdi jasaǵan ıem ǵana biledi.

— Joq, Dık, men sýǵa ketpes edim, ári seni de qutqarar edim, — dedi Mechem. — Júze bilemin ǵoı.

— Sen júze bilesiń be? — dedi Dık, tańdanǵannan kózi alaqandaı bop.

Erkekke tán qasıetterdiń ishindegi qolynan kelmeıtini tek sýda júzý ǵana edi. Jekpe-jekte jaýdy jaıratý sheberliginen keıingi onyń eń qadirleıtini sýda júzý óneri tuǵyn.

— Esh ýaqytta eshkimdi kemsitpeý kerek eken — bul maǵan úlken sabaq boldy! — dedi ol. — Seni qorǵap, Holıvýdqa deıin aman-esen aparamyn dep ýáde berip edim, sóıtsem kerisinshe, Djon, sen meni qorǵap kele jatyrsyń.

— Endi biz ekeýmiz dos boldyq, Dık, — dedi Mechem.

— Men saǵan qas bolǵanym joq, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — Sen, árıne, óte jas bolsań da, ájeptáýir batyr balasyń. Men eshqashan sendeı qyzyq adamdy kórgen emespin. Qalaı, azdap es jıdyń ba? Onda júreıik. Bul jerde kóp sóılesýge ýaqyt joq.

— Aıaǵym qatty aýyryp tur, — dedi Mechem.

— Aıaǵyń týraly men tipti umytyp ketippin ǵoı, — dedi Dık. — Onda asyqpaı, aqyryndap júremiz. Biz qazir qaı jerde turǵanymyzdy bilsek, qandaı jaqsy bolar edi Men súrleýden adasyp qaldym... Bálkim, sonyń ózi durys ta shyǵar. Eger olar bizdi ótkelde toryp júrgen bolsa, súrleýden de ańdýy múmkin ǵoı. Shirkin, qazir osynda elý shaqty jaýyngerimen ser Denıel kele qalsa! Ol bul qaraqshylardyń birinde qaldyrmaı jel ushyrǵan japyraqtaı etip qýyp shyǵar edi. Júr, Djon, maǵan súıen, baıǵus balaqaı. Boıyń ne degen alasa edi, tipti meniń ıyǵyma da jetpeısiń. Neshedesiń ózi? On ekidesiń be?

— Joq, men on altydamyn, — dedi Mechem.

— Onda sen durys óspegen ekensiń, — dedi Dık. — Meniń qolymnan usta. Qoryqpa, biz aqyryn júremiz. Ómirimdi saqtap qalǵanyń úshin men saǵan boryshtymyn, al men, Djon, — jaqsylyq úshin de, jamandyq úshin de tolyq esep aıyrysyp úırengen adammyn.

Olar betkeımen joǵary kóterildi.

— Báribir biz jolǵa shyǵamyz, — dep sózin jalǵady Dık, — sosyn ilgeri qaraı júremiz. Qolyń ne degen álsiz, Djon! Eger meniń qolym osyndaı bolsa, men uıalar edim. Hú-Qaıyqshy seni qyz dep oılady bilem, — dedi ol kúlip.

— Múmkin emes! — dep Mechem qyzaryp ketti.

— Shynynda da ol seni qyz dep oılady, sol úshin men bástesýge barmyn! — dep qaıtalady Dık. — Ony eshbir kinálaýǵa bolmaıdy. Sen erkekten góri qyzǵa kóbirek uqsaısyń. Rasynda da, ózin bir túrli ebedeısizdeý balasyń, al qyz bolsań óte sulý bolar ediń. Shirkin, qyz bolsań ǵoı, tamasha qyz bolar ediń.

Biraq sen óziń meni qyz dep oılamaısyń ǵoı? — dep surady Mechem.

— Árıne, qyz dep oılamaımyn. Jaı qaljyńdaǵanym ǵoı, — dedi Dık. — Óse kele jaqsy jigit bolyp shyǵasyń! Áli tipti erlikterińmen áıgili bolýyń da múmkin. Ekeýmizdiń qaısymyz buryn rysar ataǵyna ıe bolar ekenbiz á, Djon, sen qalaı oılaısyń? Men rysar bolsam dep qatty armandaımyn. «Ser Rıchard Shelton, rysar» — degen qandaı tamasha estiledi! Biraq «ser Djon Mechem» degen de jaman estilmeıdi.

— Toqtaı turshy, Dık, men sý iship alaıyn, — dedi Mechem, tóbeshikten bastalyp, janqaltanyń aýzyndaı ǵana qumaıtty shuńqyrǵa quıylyp jatqan móldir bulaqtyń qasyna toqtap. — Ah, Dık, qarnym ashty! Ashtyqtan tipti júregim syzdap tur.

— Aqymaq bala, Kettlıde nege durystap tamaqtanyp almadyń? — dep surady Dık.

— Men oraza ustaýǵa ant berip edim, sebebi meni... kúnáǵa ıterdi ǵoı. — Al qazir qatqan nannyń qabyǵy bolsa da raqattanyp jer edim.

— Onda otyryp tamaq jep al, — dedi Dık, — men baryp jol izdep keleıin.

Ol beline baılaǵan qaltadan nan men shoshqanyń kepken súr etin aldy. Mechem ashqaraqtana bas salyp, tamaq jeýge kiristi de, Dık aǵashtardyń arasyna enip kórinbeı ketti.

Kóp keshikpeı ol túbinde ótken jylǵy japyraqtardyń arasynan bolar-bolmas jylǵa kóringen saıdyń jıegine keldi. Saıdyń arǵy jaǵyndaǵy terekter bıikteý ári jaıylyp ósken; ol jerde endi taldar men shegirshinder emes, emender men shamshat aǵashtary tur. Jel shaıqaltqan japyraqtardyń sybdyry onyń aıaǵynyń dybysyn estirtpeıdi, biraq aısyz túnniń kózge túk kórsetpeıtini sıaqty, japyraqtardyń sybdyry da aıaqtyń dybysyn jutyp ketip jatqanyna qaramastan, Dık jan-jaǵyna saqtana qarap, bir terektiń jýan dińgeginen ekinshi terekke abaılaı basyp, alǵa júrdi. Kenet onyń qarsy aldynan bir buǵy kóleńke sıaqty kólbeń etip kórindi de, qalyń toǵaıǵa kirip ketti. Dık qapalanyp kilt toqtady: úrikken buǵy muny jaýlaryna sezdirip qoıýy múmkin-aý. İlgeri júrýdiń ornyna endi ol ózine eń jaqyn aǵashqa baryp, basyna tez órmelep shyǵa bastady.

Onyń joly boldy. Ol basyna órmelep shyqqan emen ormannyń osy aınaladaǵy eń bıigi eken, basqa aǵashtardan tipti bir jarym qulashtaı asyp tur. Dık eń joǵarǵy butaqqa shyǵyp, jelmen shaıqalyp turyp alysty sholdy, ol Kettlıge deıin sozylyp jatqan batpaqty alqapty, ormandy araldardy aınalyp aǵyp jatqan Tıl ózenin, al tap qarsy aldynda — orman arqyly ótetin úlken joldy ap-anyq kórdi. Tóńkerilgen qaıyqty aýdaryp, qaıtadan qalpyna keltiripti, endi ol ózenmen qaıyqshynyń úıine qaraı júzip bara jatyr. Osy qaıyqtan ózge esh jerde adamnyń izi kórinbeıdi, tek butaqtardy shaıqaltqan jel ǵana gýildeıdi. Dık endi temen túspekshi bolyp, aqyrǵy ret aınalaǵa kóz tastap edi, kenet alystan, batpaqtyń ortasynan qaraýytyp qybyrlaǵan birdeńelerdi kórdi. Sirá, súrleýmen óte asyǵys shaǵyn jasaq ketip bara jatsa kerek. Bul ony eleń etkizdi, ol dereý jerge túsip, ormannyń ishimen óziniń joldasynyń qasyna qaıtyp keldi.

İÚ TARAÝ

Jasyl ormandaǵy jigitter

Mechem biraz demalyp, es jınap qalǵan edi: Dıktiń kórgeninen qaýiptengen balalar ormannan tez shyqty da, aman-esen joldan ótip, Tenstoll ormany kórinip turǵan shoqynyń adyrly betkeıimen joǵary kóterildi. Bul jerde, shoq-shoq aǵashtardyń arasynda, veresk pen sarǵaldaq basqan qumshaýyt kógaldar sozylyp jatyr; keı jerlerde kári shilikter kezdesedi. Jer beti birte-birte budyrlanyp, aıaq basqan saıyn tómpeshikter men jyralar kezdese bastady. Jel odan saıyn doldana soǵyp, aǵashtardyń butaqtaryn jip-jińishke qarmaqtyń sabyndaı maıystyrdy.

Bular kógalǵa shyqty. Kenet Dık jerge etpetinen jata qalyp, aǵashtarǵa qaraı aqyryn-aqyryn eńbektep shegine bastady. Qaýipti eshteńe sezbegen Mechem qatty tańdansa da, joldasyna erip ol da keıin qaraı eńbektedi. Bular qalyń terekterdiń arasyna baryp tyǵylǵannan keıin ǵana ol seriginen ne boldy dep surady.

Jaýaptyń ornyna Dık oǵan saýsaǵymen kógaldyń qarsy betinde, qasyndaǵy ormannan áldeqaıda bıiktegi, ashyq aspanda óziniń qoshqyl japyraqtarymen qaraýytyp turǵan kári qaraǵaıdy nusqady. Qaraǵaı dińgeginiń túp jaǵy kolonna sekildi túp-túzý ári jýan eken. Biraq elý fýttaı bıiktikte ol eki aıyrylypty; sol eki butaqtyń ashasynda, machtada turǵan teńizshideı, saýyttyń syrtynan jasyl kamzol kıgen bireý alysqa qadala qarap tur eken. Shashyna kúnniń sáýlesi túsip, jarqyrap kórinedi, ol kózin qolymen kólegeılep, aspaı-saspaı, mashına sıaqty bir tynbastan eki jaǵyna kezek-kezek qaraıdy.

Balalar bir-birine qarady.

— Onyń sol jaǵynan ótip kóreıik, — dedi Dık. — Ekeýmiz qolǵa túsip qala jazdappyz, Djon.

On mınýttaı ýaqyt ótkende ekeýi jaqsy taptalǵan súrleýge shyqty.

— Ormannyń bul bóligin men tipti bilmeımin, — dedi Dık. — Myna súrleý bizdi qaıda aparady eken?

— Kóremiz ǵoı, — dedi Mechem.

Súrleý bulardy tóbeniń basyna alyp shyǵyp, sosyn úlken tegenege uqsaıtyn saıǵa túsirdi. Tómende, gúldep turǵan qalyń dolananyń arasynan bular qulaǵan úıdiń ornyn kórdi — shatyry joq, birneshe kúıgen bóreneler men peshtiń soraıǵan murjasy ǵana qalypty.

— Bul ne? — dep surady Mechem.

— Bilmeıtinime aspanmen ant etemin, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Bul jerdi múldem bilmeımin. Abaılap júreıik.

Júrekteri dúrsildegen ekeýi dolananyń arasymen aqyryndap tómen túse bastady. Bul jerde, sirá, jýyrda ǵana adamdar tursa kerek. Qalyń jynysta jabaıylanyp ketken jemis aǵashtary men baqshada ósetin kókónister kezdesip qalady; shóptiń ústinde kún saǵaty qulap jatyr. Sirá, bul jer buryn baý-baqsha bolǵan sıaqty. Biraz ilgeri júrgennen soń bular qulaǵan úıdiń ústinen shyqty.

Kezinde bul aınalasy tereń ormen qorshalǵan ádemi de berik ǵımarat bolsa kerek; biraq qazir ordyń sýy keýip qalypty, túbinde tastar shashylyp jatyr, qulaǵan aǵash týra kópir sıaqty kóldeneń túsipti. Eki qabyrǵasy áli buzylmaǵan, áıneksiz terezelerine kúnniń kózi shaqyraıyp túsip tur; al úıdiń qalǵan bóligi tegis qulap, órtengen qaldyqtary úıilip jatyr. Úıdiń ishine sańylaýlardan birneshe jas aǵash ósip ketipti.

— Esime jańa tústi, — dep sybyrlady Dık, — bul, sirá, Grımston bolý kerek. Ýsadba erterekte Saımon Melmsberıdiki bolatyn, biraq ser Denıel onyń kózin qurtty. Osydan bes jyl buryn Bennet Hech bul úıdi órtep jiberdi. Shynyn aıtsam, beker istedi: úı óte ádemi edi.

Tómende, ordyń ishi jyp-jyly, ári jel joq eken. Mechem Dıkti ıyǵynan túrtti, sosyn eskertkendeı saýsaǵyn kóterip:

— Tss! — dedi.

Oǵash dybys tynyshtyqty buzyp jiberdi. Onyń ne ekenin bular túsinip úlgergenshe, dybys taǵy da birneshe ret qaıtalandy. Bul, sirá, óte zor deneli adamnyń jótelip-qaqyrynǵany bolý kerek. Sodan soń qarlyqqan daýyspen áýenin buzyp án sala bastady

Túregelip ornynan koról sonda surady:
«Ózderińdeı jigitter nege ormanda turady?
Sonda qaısar Gamelın bylaı dep bir tolǵandy:
«Qaladan jaý tapqandar mekendeıdi ormandy».

Ánshi úndemeı qaldy: kenet áldeqaıdan temir saldyr etti de, sosyn jym-jyrt bola qaldy.

Balalar bir-birine qarady. Kim de bolsa, bulardyń kórinbeı otyrǵan kórshisi qıraǵan úıden asa alys bolmaý kerek, Mechem kenetten qyzaryp ketti de, ilgeri qaraı júrdi, qulap jatqan bórene arqyly ordan ótip, qıraǵan úıdiń ishin toltyra úıilip jatqan qoqystyń ústine abaılap qana shyqty. Ony toqtatyp úlgere almaǵan Dık endi onyń artynan erýge májbúr boldy.

Qıraǵan úıdiń buryshynda eki bórene biriniń ústine biri kóldeneń túsip, sholannyń úlkendigindeı bos jerdi qoqystan bólip tastapty. Balalar sol jerge baryp tyǵyldy. Qurttaı ǵana tesikten bularǵa syrttaǵynyń bári kórinip tur.

Syrttaǵyny kórgende balalardyń qoryqqannan jany túrshigip ketti. Bul jerden ketý múmkin emes edi olar tipti dem alýǵa da qoryqty. Ordyń qasynda, bular otyrǵan qýystan otyz fýttaı ǵana jerde ot jaǵylyp jatyr; oshaqtyń ústinde temir qazan asýly tur, odan qalyń bý burqyraıdy, al qazannyń qasynda eki beti qyp-qyzyl, uzyn boıly, kıimi jalba-julba bir adam tur. Oń qolyna temir qasyq ustaǵan; beline adam shoshyrlyq úlken qanjar men ańshy kerneıin baılap alypty. Ol tyń tyńdap otyrǵan adamǵa uqsaıdy: sirá, bulardyń qıraǵan úıge kelip tyǵylǵanyn baıqap qalǵan bolý kerek. Bul, sózsiz, jańaǵy ánshi, qazardaǵy asty aralastyryp otyryp, úıilgen qoqysty abaısyz basqanda shyqqan dybysty qulaǵy shalyp qalǵan shyǵar. Odan árirekte, qońyr shekpenge oranǵan taǵy bir kisi jatyr: ol qatty uıqyda. Onyń betine taqaý kóbelek ushyp júr. Kúlli kógal dástúrgúlden appaq bolyp kórinedi. Gúldegen bir shoq dolanada sadaq, jebe salynǵan qoramsaq, buǵynyń bir kesek eti ilýli tur.

Uzyntura endi tyń tyńdaǵanyn qoıyp, sorpany urttap kórip, qasyqty jalady da, qazandy qaıtadan aralastyryp jatyp:

— Bolsa qala qaýipti, ormanda, árıne, qańǵısyń, — dep qarlyqqan daýsymen jańa ǵana aıtqan óleńiniń sońǵy jolyn taǵy qaıtalady.

Senińiz, ser, eshkimge qaramaımyz jaýdaı biz,

Biraq keıde koróldiń buǵylaryn aýlaımyz.

Mezgil-mezgil ol qazandaǵy astyń shetinen qasyqpen alyp, kánigi aspazdarsha úrlep, dámin urttap kórip otyr. Endi tamaq piskennen keıin, ol belindegi kerneıdi alyp, úsh ret tartyp, asqa shaqyrǵan belgi berdi.

Uıqtap jatqan adam oıanyp, ekinshi jambasyna aýnap tústi de, betine qonǵan kóbelekti qaǵyp, jan-jaǵyna qarady.

— Neǵyp kerneılettiń dostym? — dep surady ol. — Tamaq ishetin ýaqyt bolyp qaldy ma?

— Iá, aqymaq, tamaq daıyn, — dedi aspaz. — Nashar tamaq, el de, nan da joq. Qazir jasyl ormannyń ishi kóńilsiz bolyp tur. Bir kezderi bul jerdi árbir aq nıetti adam jańbyrdan da, sýyqtan da qoryqpaı arhıepıskop sıaqty tura alýshy edi: el de, sharap ta kóp bolatyn. Endi, mine, adamdardy» júreginde erlik rýhy óshken; al barshanyń kegin qaıtaratyn Djon degenińiz, qudaı, óziń keshirip, saqtaı gór, jáı ánsheıin qarǵany qorqytatyn qaraqshy.

— Sen tek iship-jegenińe ǵana mázsiń, Loýless, — dep jaýap qaıyrdy jatqan kisi. — Shydaı tur, jaqsy zaman áli-aq oralady.

— Jaqsy zamandy bala kezimnen kútýdemin, — dedi aspaz. — Men monah — fransıskanshy da boldym, koróldiń atqyshy da boldym:, teńizshi bolyp, ashshy teńizde talaı-talaı júzdim de, meniń jasyl ormanda bolýyma da, koróldiń buǵylaryn atýyma; da týra keldi. Sonda nendeı mártebege jettim? Eshteńege de jetkenim joq! Monastyrda beker-aq qalmaǵan ekenmin. Barshanyń kegin qaıtaratyn Djonmen birge júrgennen góri ıgýmen Djonmen birge bolǵanym paıdalyraq edi. Qudaı-anamen ant etem, mine, ózderi de kele jatyr!

Kógalǵa syryqtaı-syryqtaı, qaıratty jigitter birinen soń biri jınala bastady, olardyń árqaısysynda pyshaq pen sıyrdyń múıizinen jasalǵan ydys bar; árkim ózine qazannan as quıyp alyp, shóptiń ústine otyryp, tamaq jeı bastady. Olardyń ústindegi kıimderi de, qarýlary da ár túrli, bireýleriniń ústinde kenep kóılek, pyshaq pen eski sadaqtan ózge qarýy joq, endi bireýleri naǵyz ormannyń syrbazdarynsha kıingen: jap-jasyl shuǵadan tigilgen bórik pen kúrte, qustyń qaýyrsynymen áshekeılengen ásem jebe, beline baýly kerneı, semser men qanjar taǵynǵan. Qatty ashyqqandyqtan, sóılesýge shamalary kelmeı, selqos sálemdeskennen keıin, ún-túnsiz, birden qomaǵaılana tamaqqa kirisip ketti.

Jıyrma shaqty adam jınalǵan kezde, kenet bir shoq dolananyń arasynan qýanyshty daýys estilip, kógalǵa taǵy da bes adam shyǵa keldi: eń aldynda — uzyn boıly, tolyqsha kelgen, shashyna aq kire bastaǵan, kúnge kúıip, kepken súrdeı qaqtalǵan qaıratty kisi, onyń artynda — zembil kótergen tórt adam. Aldyńǵynyń bastyq ekeni birden kórinip tur: arkasyna sadaq asyp, qolyna aıyr naıza ustap alypty.

— Jigitter! — dep aıqaılady ol. — Meniń saýyqshyl dostarym! Sender bul jerde qurǵaq tamaq jep, ashtyqtan buralyp qaldyńdar! Biraq men árdaıym: sabyr saqtańdar, baqyt qusy bizge de qonady deýshi edim ǵoı. Mine, sol baqyt jaqyndap qaldy. Onyń alǵashqy habarshysy mynaý — tamasha el!

Jan-jaqtan maquldaǵan qýanyshty daýystar dabyrlap, kelgender úlken kespek salynǵan zembildi jerge qoıdy.

— Áıtse de, tezdetińder, jigitter, — dep sózin jalǵady kelgen adam. — Alda qyrýar is tur. Ótkelge atqyshtar jasaǵy keldi. Olar qyzyl men kók kıgender: olardyń árqaısysy — nysana, árqaısysyna bizdiń jebemizdiń dámin tatqyzyp, eshqaısysyn ormannan tiri shyǵarmaýymyz kerek. Biz osynda elý adambyz, árqaısymyz solardan qıanat kórgenbiz, bireýimizdiń jerimizdi, ekinshimizdiń dosymyzdy tartyp aldy; bireýimizdi abyroıymyzdan aıyryp, ekinshimizdi jerimizden qýyp jiberdi. Biz bárimiz jábir kórgendermiz! Bizge qıanat kórsetken kim? Ol — ser Denıel, sol ekeni ótirik bolsa asylyp-aq qalaıyn! Sonda biz ózimizdiń tonalǵan múlkimizdi onyń paıdalanýyna kónip otyra beremiz be? Bizdiń úıimizde turýyna? Bizdiń jerimizdi jyrtýyna? Bizdiń ógizimizdiń etin jeýine? Joq, biz oǵan kónbeımiz! Ony zań qorǵaıdy, sýdıanyń qalamynyń qaýyrsyny ylǵı sonyń jaǵynda. Biraq meniń ádeıi soǵan arnap belime qystyryp júrgen qaýyrsyndaryma onyń áste shamasy kelmeıdi!

Aspaz Loýless múıiz ydysqa eldi ekinshi ret quıyp iship otyrǵan: ol sheshendi maquldaǵandaı ydysyn azdap kóterip qoıdy.

— Master Ellıs, — dedi ol, — siz tek kek qaıtarýdy ǵana oılaısyz. Siz úshin ol, árıne, óte durys. Biraq bizderde, jasyl ormandaǵy sizdiń sorly dostaryńyzda, eshqashan jer de, dos ta bolǵan emes, sondyqtan bizge qaıǵyratyn eshteńe joq, biz kedeı bolǵandyqtan kek qaıtarýdy emes, tabys tabýdy oılaımyz. Dúnıede qumardy kek qaıtarǵannan góri biz asyl altyn men qanar sharaby tolǵan torsyqty artyqtaý kóremiz.

— Loýless, — degen jaýap estildi, — Mot qorǵanyna qaıtyp barý úshin ser Denıel ormannyń ishimen júrýi kerek. Bul joldyń oǵan qandaı bir shaıqastan góri qymbatyraq túsýi úshin biz aldyn-ala jaǵdaı jasaımyz. Onyń ataqty áriptesteriniń bári kúıreı jeńildi, endi oǵan kómektesetin eshkim joq. Bul kári túlkini biz jan-jaǵynan qaýmalaımyz, sonda ózi de mert bolady. Bul úlken olja! Ol bizdiń bárimizdi toıǵyzýǵa jaraıdy.

— Mundaı qurǵaq ýádege talaı márte toıǵanmyn, — dedi Loýless. — Biraq ondaı ýádeden as pisirý ońaı emes, qurmetti master Ellıs, aýzyń kúıýi múmkin. Sol mol oljaǵa kenelýdi kútip biz ne istep jatyrmyz? Qara jebeni úshkirlep, óleń jazyp, móp-móldir muzdaı sýǵa qanyp jatyrmyz — mundaı tatýsyz ishimdikti kórsem kózim shyqsyn.

— Sen senimsiz adamsyń, Ýıll Loýless. Senen áli kúnge deıin shirkeý qambasynyń ıisi shyǵady. Dúnıeqorlyq seniń túbińe jetedi, — dep jaýap qaıyrdy Ellıs. — Biz Epplárdtan jıyrma fýnt aldyq. Keshe túnde shabarmannan jeti marka tartyp aldyq. Osydan úsh kún buryn elýdi kópesten aldyq...

— Al búgin, — dedi jigitterdiń biri, — men Holıvýdqa jaqyn jerden ındýlgensıamen shuǵyldanatyn semiz satýshyny toqtattym, mine, onyń ámıany.

Ellıs ámıandaǵy aqshany sanap shyqty.

— Júz shılıń! — dedi ol kúńkildep. — Aqymaq, onyń aıaq kıimine tyǵyp qoıǵany nemese jalbaǵaıyna tigip tastaǵany budan da kóp shyǵar. Sen áli sábısiń, Tom Kúkoý, sen altyn balyqty qolyńnan shyǵaryp jibergensiń.

Degenmen Ellıs ámıandy jaıbaraqat óziniń janqaltasyna salyp qoıdy. Ol aıyr naızaǵa súıenip turyp, joldastaryn sholyp shyqty. Olar buǵynyń etinen pisirgen sorpany elmen aralastyryp, qomaǵaılana soǵyp jatyr. Kún sátti bastalyp, bulardyń joldary boldy; biraq bulardy tyǵyz sharýa kútip turǵandyqtan, tamaqtaryn tez ishti. Aldymen kelip, tamaq iship bolǵandary toq jylandaı shóptiń ústinde sulap-sulap uıqtap qalypty, keıbireýleri ózara áńgimelesip otyr, endi bireýleri qarýlaryn tártipke keltirip jatyr. Saýyqshyl bireýi el quıylǵan qutyny joǵary kóterip, án sala bastady:

Kóktem kelip qalǵanda
qandaı raqat ormanda!
Qaqtalǵan et ıisi tarap jatsa bar mańǵa,
Qandaı raqat buǵy atyp alǵanyńda keshki asqa.
Dostaryńmen keshki asta
dýyldasyp bas qosqan!
Jańbyr uzaq jaýǵanda
tún sýytyp ormanda,
Kún sýytyp, qytymyr qystygúni bolǵanda, —
Kele almastan kúıińe
oralasyń úıińe,
Ot basynda kóktemdi eske alasyń jıirek.

Balalar tym-tyrys, ándi tyńdap jatyr. Rıchard óziniń arbaletin sheship alyp, adyrnasyn kórý úshin temir ilmekti daıyn ustap tur. Bular qybyrlaýǵa qoryqty; ormandaǵy búkil osy kórinis, teatrdaǵy sıaqty, bulardyń kóz aldynda ótip jatty. Biraq kenetten tym-tyrys bola qaldy: ashshy ysqyryq estilip, sodan soń qatty opyrylyp synǵan dybys shyqty da, balalardyń aıaq jaǵyna jebeniń synyǵy kelip tústi. Bular tyǵylyp jatqan jerde murja soraıyp shyǵyp tur edi, beımálim atqysh tap sony kózdegen bolý kerek — múmkin ol manaǵy shyrshanyń basynda turǵan kúzetshi shyǵar.

Mechem aqyryn ǵana aıqaılap jiberdi, tipti Dıktiń ózi de selk etip, qolyndaǵy ilgekti túsirip aldy. Biraq alańda otyrǵan adamdardy bul jebe qorqytqan joq; olar úshin bul kópten kútken shartty belgi eken. Oryndarynan dúr kóterilip, belderin býyp, sadaqtarynyń baýlaryn tartyp qarap, qylysh pen semserlerin qynabynan sýyrdy. Ellıs qolyn kóterdi, onyń shıryqqan júzi jigerlenip, kún qaqqan óńinde qos janary jaınap qoıa berdi.

— Jigitter! — dedi ol, — barlyǵyń da óz jumystaryńdy bilesińder. Qoldaryńnan birde-bir adam tiri ketpeıtin bolsyn! Epplárd — dýman aldyndaǵy bir jutym vıskı ǵana bolatyn; al naǵyz toı endi bastaldy. Men úsh adam úshin kek qaıtarýym kerek: Garrı Shelton, Saımon Melmsberı jáne... — bul jerde ol judyryǵymen óziniń kere qulash keýdesin qaǵyp qoıdy — Ellıs Dekýort Aspanmen ant etemin, sol kegimdi qaıtaram da!

Tez júgirgendikten narttaı qyzaryp ketken bireý butanyń arasyn buza-jaryp, ashyq alańǵa kirip shyqty.

— Bul ser Denıel emes! — dedi ol qatty entigip. — Olar ne bary jeti adam. Jebe senderge jetti me?

— Osy qazir, — dep jaýap qaıyrdy Ellıs.

— Saıtan soqqyr! — dep renjidi kelgen adam. — Báse, maǵan jebeniń zýyldaǵan dybysy estilgen sıaqty bolyp edi. Mine, endi men ash qaldym.

Á degenshe «Qara jebeniń» jasaǵy qulaǵan úıdiń aldyndaǵy alańnan joq boldy, olardyń ornynda qazan, óshe bastaǵan ottyń orny, dolanaǵa ilingen buǵynyń eti ǵana qaldy.

Ú TARAÝ

Qanqumar ańshylyq

Alystaǵan adamdardyń aıaq dybysyn jeldiń shýyly estirtpeı jibergenshe balalar oryndarynan qozǵalǵan joq. Sosyn yńǵaısyz jatyp, aıaqtary uıyp qalǵan bular oryndarynan áreń turdy da qulaǵan úıden shyǵyp, bóreneniń ústimen ordan ótti. Mechem jerge túsken ilgekti alyp, alda kele jatyr; Dık arbaletin qolyna ustap onyń artynan erdi.

— Endi Holıvýdqa baraıyq, — dedi Mechem.

— Holıvýdqa ma? — dedi Dık, daýystaı sóılep, — Bizdiń adamdardy atyp jatqanda, Holıvýdqa baramyz deısiń be? Joq, men Holıvýdqa barmaımyn. Odan da meni asyp óltirsin, Djon!

— Shynymen meni tastap ketpekshimisiń? — dep surady Mechem.

— Tastasam tastaımyn, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Eger men olarǵa habar berip úlgire almasam, onda solarmen birge ólemin. Ómir boıy ózim birge ósken adamdardy men qalaı tastap kete alam! Ar baletimniń ilgegin ber.

Biraq Mechemniń oǵan ilgekti beretin oıy joq edi.

— Dık, — dedi ol, — meni Holıvýdqa aman-esen jetkizemin dep búkil arýaqtarmen ant etip ediń. Endi sol antyńdy buzbaqshymysyń? Meni shynymen-aq ustap ketkiń kelip tur ma, ant atqyr?

–– Men shyn nıetimmen ant ettim, — dep jaýap

qaıyrdy Dık, — jáne antymda turatyn da edim. Bylaı bolsyn, Djon, sen menimen birge júr. Sen maǵan tek sol adamdarǵa habar etýge ruqsat etshi, eger reti kelip jatsa, men solarmen birge urysqa qatysaıyn. Sonda meniń arym da taza, ózimniń antymdy oryndap, seni Holıvýdqa alyp baramyn.

Sen meni mazaq qylyp tursyń! — dedi Mechem, qarsylyq bildirip. — Seniń kómekteskiń kelip turǵan adamdar meni qurtý úshin artymnan ádeıi qýyp kele jatyr ǵoı.

Dık jelkesin qasydy.

— Endi ne isteımiz, Djon, — dedi ol. — Meniń basqa amalym joq. Óziń meniń ornymda bolsań qaıter ediń? Saǵan tóngen qaýip onsha úlken emes, al olardy ólim kútip tur. Ólim! — dep qaıtalady ol. — Osyny oılashy! Meni ne úshin kidirtip tursyń? Ákel beri ilgekti! Áýlıe Georgıımen ant etem, men olardyń bárin ólimnen aman alyp qalamyn!

— Rıchard Shelton, — dedi Mechem, onyń betine týra qarap, — sen shynymen ser Denıeldiń jaǵynda soǵyspaqshymysyń? Álde seniń qulaǵyń joq pa? Álde sen Ellıstiń aıtqandaryn estimediń be? Nemese saǵan óz qanyń, ser Denıel óltirgen ákeńniń qany qymbat emes pe? «Garrı Shelton», — dedi ol; al ser Garrı Shelton seniń týǵan ákeń bolatyn, myna aspandaǵy kúnniń jarqyrap turǵany qandaı ras bolsa, ol da sondaı ras.

— Sen sonda maǵan myna urylardyń aıtqanyna sen dep tursyń ba? — dep aıqaılady Dık.

— Seniń ákeńniń qalaı ólgeni týraly men baıaǵyda estigenmin, — dedi Mechem, — Ony ser Denıeldiń óltirgeni jurttyń bárine belgili. Óz úıinde ol beıkúná jannyń qanyn tókti. Osy ólim úshin kek qaıtarýdy kóktegi qudirettiń ózi kútip júr! Al sen, jazyqsyz ólgen jannyń týǵan uly, ákeńdi óltirgen adamnyń shashbaýyn kóterip, soǵan qamqor bolýǵa barmaqshysyń!

— Djon! — dedi bala. — Men ol jóninde eshteńe bilmeımin. Múmkin solaı bolǵan da shyǵar. Men ony qaıdan bilemin? Óziń oılap qarashy: ser Denıel meni tárbıelep ósirdi; men onyń jaýyngerlerimen birge oınap-kúlip, ań aýladym; al olardyń basyna qaýip tóngen kezde, sen maǵan olardy tasta deısiń. Eger men olardy qazir tastap ketsem, men ar-uıattan aırylamyn! Joq, Djon, menen ol jóninde surama, sen meniń ar-uıattan aırylǵanymdy kórgiń kelmeıdi ǵoı.

— Al seniń ákeń she, Dık! — dedi Mechem, sál qobaljyǵandaı bolyp. — Seniń ákeń she? Jáne de maǵan bergen antyń qaıda? Sen maǵan ant bergendeı búkil áýlıelerdi kýáǵa shaqyrǵan bolatynsyń.

— Meniń ákem deısiń be? — dedi Shelton. — Ákem maǵan bar, óz adamdarymyzdy qorǵa der edi. Egeri ser Denıeldiń ákemdi óltirgeni ras bolsa, mezgil jetkende myna qol ser Denıeldi óltiredi! Biraq ázirshe, ser Denıelge qaýip tónip turǵanda men ony qorǵaımyn. Al meniń antymnan sen óziń meni bosat, meıirimdi Djon. Sen meni antymnan saǵan eshbir jamandyq jasamaǵan adamdardy qutqarý úshin, sirá meniń abyroıymdy saqtap qalý úshin bosatasyń.

— Dık, men seni antyńnan bosatam ba? Eshqashan da! — dep jaýap qaıyrdy Mechem. — Eger meni tastap ketseń, sen — ant buzǵyshsyń, sony bilip qoı.

— Meniń tózimim taýsyldy, — dedi Dık. — Ákel beri ilgegimdi!

— Bermeımin, — dedi Mechem. — Men seni óz erkińnen tys saqtap qalamyn.

— Bermeımisiń? — dep aıqaılady Dık. — Men seni berýge májbúr etem!

— Baıqap kór! — dedi Mechem.

Tóbeleske daıyn eki bala bir-birine baqshıa qarap tur. Birinshi bolyp Dık bas saldy. Mechem jalt berip, tura qashty, biraq Dık eki attap qýyp jetti de, arbalettiń ilgegin onyń qolynan julyp alyp, ózin jerge jalp etkizdi, sosyn qyp-qyzyl bolyp ashý kernegen kúıi eki judyryǵyn túıip, onyń ústine tóngen kúıinde turyp qaldy. Qarsylasý qaperinde de joq Mechem shóptiń ústinde etpetinen jatyr.

Dık sadaqtyń adyrnasyn tartyp kórdi.

— Men seniń sazaıyńdy tarttyramyn! — dep aıqaılady ol yzalanyp. — Ant bersem de, bermesem de, báribir seniń sazaıyńdy tarttyramyn!

Ol burylyp qasha jóneldi. Mechem ornynan ushyp turyp, onyń sońynan júgirdi.

— Saǵan ne kerek? — dep aıqaılap, Dık toqtaı

qaldy. — Meniń artymnan nege júgirip kele jatyrsyń? Qal!

— Qaıda júgirgim kelse, sonda júgirem, — dedi

Mechem. — Bul jerde, ormannyń ishinde, meniń óz erkim ózimde.

— Joq, sen maǵan ergendi qoıasyń, qudaı-ananyń atymen ant etem! — dep jaýap qaıyrdy Dık, arbaletin kóterip.

— Pah-pah, batyryn-aı! — dedi Mechem — Ata ǵoı!

Dık uıalyp arbaletin tómen túsirdi.

— Tyńdashy, — dedi ol, — sen onsyz da maǵan kóp kesel keltirdiń. Bar endi. Óz erkińmen ket. Áıtpese men seni qýyp jiberýge májbúr bolamyn.

— Qaıteıin, — dedi Mechem, — menen kúshtirek ekenin ras. Meni qýyp jibere ǵoı. Báribir senen qalmaımyn, Dık. Sen meni tek kúshpen qýyp jibere alasyń.

Dık ózin-ózi ázer ustady. Álsizdi urýǵa onyń ary barmady, biraq qazir júregi joq, ári senimin joıa bastaǵan seriginen qalaı qutylýdyń basqa amalyn bilmedi.

— Sen esińnen aýysqannan saýmysyń? — dep aıqaılady ol. — Aqymaq, seniń jaýlaryńa bara jatyrmyn ǵoı! Men týra solarǵa asyǵyp bara jatyrmyn.

— Meıli, — dep jaýap qaıyrdy Mechem. — Eger seni ólýge jazǵan bolsa, Dık, men senimen birge ólemin. Eger sen túrmege túsetin bolsań, onda sensiz bostandyqtan góri, maǵan seniń qasyńda, túrmede otyrǵanym jaqsy.

— Jaraıdy, — dedi Dık. — Senimen salǵylasyp jatýǵa meniń ýaqytym joq. Sońymnan er. Al eger sen maǵan qandaı da bolsyn bir jamandyq oılasań, men seni aıamaımyn. Jebemen jalp etkizem, sony bilip qoı.

Osyny aıtyp, Dık kilt burylyp, jan-jaǵyna saqtana qarap, toǵaıdyń boıymen tez ilgeri júrdi. Kóp keshikpeı ol saıdan shyqty. Orman sıreı bastady. Sol jaqtan ol sap-sary sarǵaldaq ósken shaǵyn tóbeni kórdi, tóbeniń ústinde qaraýytyp shyrshalar ósip tur.

«Sol jerden maǵan bári kórinedi», — dep oılady ol, sosyn ashyq, veresk ósken betkeımen joǵary órmeleı bastady.

Ol ne bary birneshe ıard júrgennen keıin kenet Mechem onyń qolynan ustaı alyp, alystaǵy bir nárseni nusqady. Tóbeniń shyǵys jaǵynda keń alqap jatyr; onda veresk áli qýrap bitpepti, ár jerde shegirshinder qaraıady, sondyqtan da alqap tot basqan qalqan sıaqtanyp kórinedi. Jasyl kúrte kıgen on adam betkeımen joǵary órlep barady; olardy Ellıs Dekýorttyń ózi bastap bara jatyr, ony qolyna ustaǵan aıyr naızasynan ońaı tanýǵa bolady. Olar biriniń artynan biri joǵary kóterilip, kún jarqyrap turǵan ashyq jerge shyǵyp, sosyn qyrqadan ári qaraı asyp ketti.

Dık Mechemge jyly júzben qarady.

— Sen, maǵan adalsyń ǵoı Djon? — dep surady ol. — Men seni jaýlarymnyń jaǵynda ǵoı dep qorqyp edim.

Mechem jylap jiberdi.

— Bul ne taǵy! — dedi Dık. — Jasaǵan ıem óziń keshire gór! Men tek bir aýyz sóz aıtyp edim, eńirep qoıa berdiń.

— Sen meni jaraladyń! — dep jylady Mechem. — Sen meni jerge alyp urdyń, qatty quladym. Sen qorqaqsyń, tek menen kúshiń basym ekenin paıdalandyń!

— Aýzyńa kelgendi sóıleme, — dedi Dık dórekileý. — Meniń ilgegimdi bermeýge seniń qandaı qaqyń bar edi, master Djon! Men seni jaqsylap sabap alýym kerek edi. Maǵan eretin bolsań, aıtqanymdy tyńda. Endi júr!

Mechem oılanyp turyp qaldy; biraq Dıktiń artyna qaramastan betkeımen joǵary órmelep bara jatqanyn kórgende, onyń sońynan júgire jóneldi. Degenmen jol tik, ári kedir-budyr edi, sondyqtan da Mechem oılanyp bolǵansha Dık ájeptáýir ilgeri ketip qaldy. Ári ol shapshańdaý qımyldaǵandyqtan tóbeniń basynda ósken qaraǵaıǵa tez órmelep jetip, ózine oryn daıyndaı bastady, sol kezde Mechem de boldyrǵan buǵydaı buralańdap onyń qasyna kelip qulady.

Tómende, keń alqaptyń shetinde, Tenstoll derevnásynan bastalatyn súrleý ótkelge deıin sozylyp jatyr. Bul ábden taptalǵan súrleý, sondyqtan ony basynan aıaǵyna deıin ońaı baqylaýǵa bolady. Orman odan birese qashyqtap, birese oǵan óte jaqyndap kelip janasady; orman súrleýge túıisken jerdiń bárinde torýyl bolýy múmkin. Alysta, tómende kúnniń sáýlesi jeti bolat dýlyǵaǵa shaǵylysady; al anda-sanda aǵashtar sıregen kezde, tóbeden Ser Denıeldiń tapsyrmasyn oryndaýǵa asyǵyp, jele jortyn bara jatqan Selden men onyń adamdaryn kórýge bolady. Jel azdap basylǵanymen aǵashtardy áli de shaıqaltyp tur, eger salt attylardyń arasynda marqum Epplárd bolsa, ol qustardyń áreketinen-aq tóngen qaýipti birden sezer edi.

— Olar ormanǵa alystap enip ketipti, — dep sybyrlady Dık. — Endi aman qutylý úshin olarǵa keıin qaıtpaı, alǵa qaraı shaba berý kerek. Anaý qaq ortasynda aralǵa uqsap kishkentaı toǵaı ósken alańdy kórip tursyń ba? Sol jerde olar qaýipsiz bolar edi. Tek tezirek sol jerge jetse eken, al men olardy saqtandyrar edim. Biraq úmit shamaly; ne bary jeti adam jáne de olarda arbalet emes, jaı ǵana sadaq. Al arbalet. Djon, árqashan da sadaqty jeńedi.

Bul eki ortada Selden men onyń serikteri ózderine tóngen qaýipti sezbesten, súrleýmen shaýyp bara jatty, sóıtip birte-birte olar balalar tyǵylyp jatqan jerge jaqyndap qaldy. Bir ret salt attylar toqtap, top bolyp jınalyp, tyń tyńdap, saýsaqtarymen bir jaqty nusqaı bastady. Shamasy olardy eleń etkizgen alystan jetken zeńbirektiń gúrili bolý kerek. Uly shaıqastyń barysy týraly osy dybystan-aq ańǵarýǵa bolatyn edi. Bul oılanýǵa turarlyq másele. Eger zeńbirektiń gúrili Tenstoll ormanyna estilip jatsa, onda urys maıdanynyń shyǵysqa qaraı aýysyp, bul ser Denıel men baǵy taıa bastaǵany.

Biraq shaǵyn jasaq qaıtadan jolǵa shyǵyp, kóp keshikpeı veresk ósken ashyq alańǵa keldi; orman seldirep kep súıirlene alańǵa enip, súrleýge jaqyn jatyr. Attylar alańǵa jete bergende, aýada jebe zý ete tústi. Salt attynyń bireýi qolyn jaıyp jiberdi, onyń astyndaǵy aty shapshyp, sosyn ekeýi de jerge gúrs etip qulady. Bári shý ete qaldy, olardyń daýsyn tóbeniń ústinde jatqan balalar da estidi. Ol jerden sondaı-aq úrikken attardyń ala qashqany jáne tóten oqıǵadan keıin salt attylar azdap es jınaı bastaǵanda bireýiniń attan túspekshi bolǵany anyq kórindi. Alǵashqydan da góri qashyq taý jerden atylǵan taǵy bir jebe aýany doǵalana jaryp ótti de, ekinshi salt atty shańdaq jerge jalp etip qulap tústi. Attan túse bastaǵan jaýynger tizgindi qolynan shyǵaryp alyp edi, at onyń aıaǵynan súırete, tasqa soqtyryp, tuıaǵymen taptap, shoqyraqtap shaba jóneldi. Attyń ústinde otyrǵan tórteýi eki bólindi — bireýi aıqaılap, artqa, ótkelge qaraı qashty, al qalǵan úsheýi tizgindi bosatyp jiberip, bar pármenimen alǵa, Tenstollǵa qaraı shapty. Olarǵa ár aǵashtan jebe zymyrap jatty. Kóp keshikpeı taǵy bir at qulady, biraq jaýynger tez turyp úlgerdi; oǵan da jebe qadalǵansha ol joldastarynyń artynan júgirip bara jatty. Taǵy bir adam men taǵy bir at qulady. Búkil jasaqtan jalǵyz-aq adam qaldy, biraq onyń da astynda aty joq. Ústindegi adamdary joq, ózderi úrikken úsh attyń tuıaǵynyń dúbiri birte-birte alystap baryp, aqyr aıaǵynda estilmeı qaldy.

Osy ýaqyttyń bárinde shabýshylardyń eshqaısysy boı kórsetken joq. Súrleýdiń ár jerinde jaralanǵan attar men adamdar alas uryp jatyr. Biraq jaýlarynda meıirimdilik degen bolmady — olardy jantalasqan azaptan qutqarý úshin eshkim tyǵylǵan jerinen shyqqan joq.

Tiri qalǵan jalǵyz jaýynger abyrjyp, óziniń ólgen atynyń qasynda turyp qaldy. Ol jańa Dıktiń Mechemge kórsetken, balalar jatqan jerden ne bary bes júz ıardtaı qashyqtyqtaǵy, ortasynda toǵaı ósken alqaptyń shetinde tur edi. Balalar onyń ajalyn kútip jan-jaǵyna mazasyzdana qarap turǵanyn anyq kórdi. Biraq oǵan eshkim tıgen joq, ol birte-birte es jıyp, batyldana bastady. Kenet ol ıyǵynan sadaǵyn julyp alyp, adyrnasyn kórdi. Dık ony qolynyń qımylynan tanydy. Bul Selden edi.

Onyń osynaý qarsylaspaq bolǵan áreketine kúlli orman qarqyldap kúlip jiberdi. Shamasy, bul qatygez de, orynsyz qyljaqqa keminde jıyrma shaqty adam qatyssa kerek. Seldenniń ıyǵynyń ústinen jebe zý ete qaldy. Ol yrshyp tústi. Ekinshi jebe tap aıaǵynyń qasyna shanshyldy. Ol aǵashtyń artyna baryp tyǵyldy. Onyń týra betine baǵyttalǵandaı úshinshi jebe birneshe qadamdaı jerge tústi. Sosyn taǵy da qatty qarqyldap kúlgen daýys jańǵyryq sıaqty bir aǵashtan ekinshi aǵashqa aýysyp jatty.

Sol mezet ádette buqany óltirmes buryn yzalandyratyny, nemese áli kúnge deıin mysyqtyń tyshqandy óltirmes buryn azaptaıtyny sıaqty, shabýyl jasaýshylar da baqytsyz beıbaqty jaı mazaqtap turǵany anyq edi. Urys áldeqashan aıaqtalǵan. Ormandaǵy sarbazdardyń bireýi súrleýge shyǵyp, jebelerdi jaıbaraqat jınaı bastady, al onyń tas júrek joldastary óler aldynda qınalǵandardyń qasiretine aıyzdary qana qarap tur.

Selden ózin mazaqtap turǵanyn túsindi. Ol ashyna aqyryp, sadaǵyn kórdi de, qalyń toǵaıǵa qaraı jobamen jebeni tartyp jiberdi. Jebe dóp tıip — jaralanǵan bireýdiń shyńǵyrǵan daýsy estildi. Selden sadaǵyn atyp uryp, betkeımen joǵary, Dık pen Mechem jatqan jerge qaraı tura júgirdi.

Ormandaǵy sarbazdar ony endi shyndap ata bastady. Biraq olar keshigip qalǵan edi jáne de qatygezdikteri úshin jazalanǵandaı sáti túspeı qoıdy, endi olarǵa kúnge qarsy atýǵa týra keldi. Selden olardy dál kózdetpeý úshin birese ońǵa, birese solǵa jaltaryp qashty. Onyń betkeımen joǵary qaraı júgirgeni jaýlaryn birjola esebinen jańyldyrdy: súrleýdiń ol jaǵynda jańa Selden ıá óltirgen, ıá jaralaǵan jalǵyz atqyshtan basqa eshkim joq edi. Toǵaıdaǵy top, sirá, abyrjyp qalsa kerek. Bireý úsh ret, sosyn taǵy da eki ret ysqyrdy. Alystan jaýap ysqyryq estildi. Búkil orman aıaqtyń tapyry men butaqtardyń satyryna tolyp ketti. Úreıi ushqan buǵy alańǵa shaýyp shyǵyp, úsh aıaqtap, aýany biraz ıiskep turdy da, sosyn qaıtadan qalyń ormanǵa kirip, joq boldy.

Selden birese ońǵa, birese solǵa jaltara sekirip áli qashyp barady. Jebeler onyń artynan qýalap ushyp jatyr, biraq oǵan bireýi de tıgen joq. Endi sol mursat bolsa, aman qutylatyn sıaqty. Dık oǵan kómektesý úshin óziniń arbaletin daıyn ustap tur. Tipti Mechem de óziniń ser Denıelge degen óshpendiligin umytyp, júreginiń túkpirinde beıshara qashqynǵa degen aıanysh paıda boldy. Eki balanyń da júregi dúrsildep ketti.

Bularǵa elý ıardtaı qalǵanda Seldenge kenetten jebe shanshylyp, ol qulap tústi. Degenmen, ornynan tez turdy; tek endi ol aıaǵyn attaǵan saıyn táltirektep, soqyr adamdaı, múlde basqa jaqqa qaraı qashty.

Dık ornynan ushyp turyp, oǵan qolyn bulǵady.

— Beri kel! — dep aıqaılady ol. — Beri kel! Biz saǵan kómektesemiz. Tez júgir! Júgir!

Biraq ekinshi jebe Seldenniń jaýyrynyna tıip, saýyt qatparshaǵynyń arasynan kúrtesin tesip ótti. Ol jerge jalp etip qulap tústi.

— Beıshara-aı! — dep aıqaılap jiberdi Mechem, qol jaıyp.

Al Dık bolsa qaqqan qazyqtaı melshıip turyp qaldy. Ol tóbeniń ústinde tikesinen tik turǵan — atqyshtar úshin naǵyz nysana.

Ony so boıda atyp túsirýi múmkin edi, sebebi ormandaǵy sarbazdar ózderine qatty yzalyǵyn, ári Dık ańdaýsyzda olardyń tyldaǵy pozısıalarynyń ústinen shyǵyp qaldy, biraq kenetten óte jaqyn jerdeı Ellıs Dekýorttyń sańq etken daýsy estildi.

— Toqta! — dep gújildedi ol. — Atýshy bolmańdar! Ony tirideı ustańdar! Bul jas Shelton, Garrı Sheltonnyń balasy.

Ol birneshe ret qatty ysqyrdy da, oǵan jaýap retinde ormannyń ár jerinen ysqyryq estildi, ysqyryq, sirá, barshanyń kegin qaıtaratyn Djonnyń áskerı kerneıin almastyratyn bolsa kerek: ol óziniń buıryǵyn ysqyryq arqyly beretin.

— Qurydyq! — dedi Dık. — Qolǵa túsetin boldyq... Qashaıyq, Djon, qashaıyq!

Sóıtip, bular keıin qaraı, tóbede ósken qalyń qaraǵaıdyń arasymen tura júgirdi.

VI TARAÝ

Táýliktiń sońynda

Balalar dál kezinde qashyp úlgirdi: sál aıaldasa, keshigip qalatyn edi. «Qara jebeniń» sarbazdary jan-jaqtan tóbege qaraı lap qoıdy. Olardyń ishinen eptileý ári ashyq jermen júgirgenderi basqalardan tez ozyp, nysanaǵa jetýge jaqyndap qaldy; al azdap keıin qalǵandary jylǵanyń boıymen bireýi ońǵa, bireýi solǵa júgirip, balalardan aırylyp qalmaý úshin tóbeni qaýmalaı bastady.

Dık júgirgen boıy bıik emen ósken toǵaıdyń ishine kirdi. Emen ósken jer qatty eken, butalar aıaqqa shalynbaıdy. Órden temen túskendikten, balalar tez júgirdi. Emen aǵashtary taýsylyp, endi olardyń aldynan keń alqap ashyldy, biraq Dık solǵa burylyp ketti. Sosyn kelesi alqapqa deıin júgirip baryp, ol taǵy da solǵa buryldy. Sonymen, balalar birneshe ret solǵa burylyp osydan eki saǵat buryn ózderi ótken ózendi baǵyttap qashty, al olardy qýýshylar tipti basqa jaqqa, Tenstollǵa qaraı ketti.

Balalar azdap esin jıý úshin toqtady. Qýǵynshylardyń daýsy estilmedi. Dık qulaǵyn jerge tosyp, tyń tyńdap kórip edi, biraq eshteńe estı almady jáne de butaqtardy shaıqaltyp turǵan jeldiń gýili bárin basyp tastaǵandyqtan qulaqqa sený múmkin emes edi.

— Alǵa! — dedi Dık.

Bular qatty sharshady, Mechemniń aıaǵy syrqyraı bastady, áıtse de ózderin kúshtep, tóbeden tómen qaraı odan ári júgirip ketti.

Úsh mınýt ótkennen keıin olar úshkir japyraqty butalardyń qalyń ortasyna kirdi. Joǵaryda emen japyraqtary shatyr sıaqty tóbelerin jaýyp tur. Bular kádimgi kóp kolonnaly bıik soborǵa kirgendeı boldy. Bul jerde júgirý qıyn emes — aıaqtyń astyndaǵy shóp jup-jumsaq serippe sekildi bylqyldap, anda-sanda ǵana qashqyndar úshkir japyraqty butalarǵa ilinip qalady.

Endi, mine, aǵashtar sıreı bastady, bular eń shetki butalardyń arasynan shyǵyp edi, toǵaıdaǵy qarańǵylyq seıilip sala berdi.

— Toqta! — dep aıqaılady áldekim.

Terekterdiń jýan dińgekteriniń arasynan, ózderinen elý fýttaı jerden olar qatty júgirgennen, entigip qalǵan, ústine jasyl kúrte kıgen uzyn boıly kisini kórdi. Ol kisi asyǵys jebeni sadaqqa salyp, bulardy nysanaǵa aldy. Mechem aıqaılap Qap, kilt toqtady; biraq Dık toqtamastan, sol júgirgen boıy qanjaryn sýyryp alyp, ekpinimen ormandaǵy sabazǵa bas saldy. Múmkin ol kútpegen shabýyldan sasyp qaldy, nemese oǵan atpa degen buıryq berilse kerek: qalaı bolǵanda da, ol áıteýir atqan joq. Onyń esin jıýǵa shamasyn keltirmeı, Dık ony alqymynan alyp, jerge gúrs etkizdi. Adyrnasy zyń etip sadaq bir jaqqa, jebe — ekinshi jaqqa ushyp ketti. Qarýsyz qalǵan ormandaǵy sabaz qarsylyq bildirmekshi boldy; biraq qanjar eki ret jalt etip, eki ret tómen tústi. Álsiz yńyranǵan daýys estildi. Dık ornynan turdy. Naq júreginen jaralaǵan orman sabazy shóptiń ústinde qımylsyz qaldy.

— Alǵa! — dep aıqaılady Dık.

Ol qaıtadan júgire jóneldi; Mechem onyń artynan zorǵa ilesti. Shynyn aıtsaq, ekeýi de qatty sharshaǵannan aıaqtaryn ázer alyp, sýdan shyǵyp qalǵan balyqsha aýa qarmanady. Mechemniń búıirine shanshý qadaldy, basy aınaldy. Dıktiń aıaǵyna qorǵasyn quıyp qoıǵandaı. Bular aqtyq kúshterin jınap biraq, áıteýir, toqtamaı júgirip bara jatty.

Kenetten toǵaıdyń shetine shyqty. Bulardyń aldynda eki jaǵynan qaz-qatar aǵash qamalmen kómkerilgen Raızıngemnen Shorbıge deıin sozylǵan jol jatyr edi.

Dık toqtaı qaldy. Osy kezde ol bir túrli túsiniksiz shý estidi. Birte-birte jaqyndaǵan dybys jeldiń gýiline uqsady, biraq osy gýilden Dık shaýyp kele jatqan attardyń dúbirin birden tanydy. Mine, endi joldyń burylysynan qarýly salt attylar jasaǵy shyǵa keldi; ol lezde balalardyń janynan shaýyp ótti de, joq bolyp ketti. Salt attylar bet aldy, bytyraı shaýyp barady — sirá, olar qashyp qutylmaqshy bolýlary kerek; kópshiligi jaraly. Olarmen qatar qanǵa boıalǵan erleri bulǵalaqtap adamsyz attar da shaýyp barady. Bul qashyp bara jatqandar úlken aıqasta talqandalǵan áskerdiń qaldyǵy edi.

Shorbıge qaraı shaýyp ketken attardyń dúbiri alystaǵan kezde qaıtadan at tuıaǵynyń tarsyly estilip, jolda taǵy bir salt atty kórindi, ústindegi qymbat saýyt-saımanyna qaraǵanda ol joǵary mártebeli adamǵa uqsaıdy. Onyń artynan arbaly kerýen shubatylyp shyqty. Arbakeshter mástek attardy ústi-ústine qamshylap, attar shoqyraqtaı jelip barady. Arbalylar, sirá, aıqas bastalysymen qashqan bolý kerek, qoryqqanmen ne paıda. Olar tańyrqaı qaraǵan balalardyń qasyna jaqyndaı bergen kezde, ústindegi saýyty bytshyt kesilgen bir jaýynger, yzadan esi shyǵa, arbalardy qýyp jetip, arbakeshterdi semseriniń sabymen sabaı bastady. Kópshiligi kólikterin tastaı qashyp, ormanǵa tyǵyldy. Qalǵandaryn jaýynger qorqaqtar dep aqyryp, boqtap, ońdy-soldy shaýyp tastady.

Bul eki ortada alystaǵy shýyl birte-birte kúsheıe bastady; jelmen arbalardyń saldyr-gúldiri, at tuıaqtarynyń sartyly, jaýyngerlerdiń aıqaıy estiledi. Búkil armıa, tasqyn sýdaı aǵylyp, jolǵa shyqqany aıqyn boldy.

Dık qabaǵyn shytty. Ol osy jolmen Holıvýdqa burylatyn jerge deıin barmaqshy edi, endi basqa jol izdeý kerek. Al eń bastysy, ol graf Raızıngemniń týyn tanydy, sondyqtan da Lankester gúli jaqtastarynyń tolyq jeńiliske ushyraǵanyn túsindi. Ser Denıel lankasterlikterge qosylyp úlgirdi me eken? Shynymen, ol da talqandaldy ma eken? Shynymen, ol da qashty ma? Álde ol óziniń aryn satyp, Iorktar jaǵyna shyǵyp ketti me? Munyń qaısysy jaman ekeni belgisiz.

— Kettik, — dedi Dık túnergen kúıi.

Ol qaıtadan keri burylyp toǵaıǵa qaraı júrdi. Ábden sharshaǵan Mechem onyń artynan aqsańdaı basyp erip bara jatyr.

Bular toǵaıdyń arasymen únsiz júrip keledi. Ýaqyt kesh bolatyn; kún Kettlıdiń syrtyndaǵy batpaqqa eńkeıdi; terekterdiń ushar basy kún sáýlesimen qyzaryp tur, biraq kóleńke birte-birte qoıýlanyp, aýada túnniń salqyny sezile bastady.

— Shirkin, tamaq iship alar ma edi! — dedi Dık toqtap.

Mechem jerge otyra qalyp jylap qoıa berdi.

— Mine, sen ǵoı, tamaq úshin jylap otyrsyń, al mana adamdardy qutqarý kerek bolǵanda, selt etken joqsyń, — dedi Dık jaqtyrmaı. — Sen jeti adamnyń obalyna qaldyń, master Djon jáne de men ony saǵan esh ýaqytta keshirmeımin.

— Men be obalyna qalǵan? — dedi Mechem yzalanyp. — Men be kináli? Al seniń qanjaryńda adamnyń qyp-qyzyl qany bar! Ol beısharany sen ne úshin óltirdiń? Ol sadaǵyn kótergenimen, biraq atqan joq; ol seni óltiretin edi, biraq aıady! Qarýsyz adamdy mysyqtyń balasyndaı óltire salǵan netken batyrlyq deseńshi!

Qorlanǵannan Dıktiń tili baılanyp qaldy.

— Men ony adal aıqasta óltirdim. Ol sadaǵyn kótergen kezde, men bas saldym! — dedi ol.

— Sen ony naǵyz qorqaqtarsha óltirdiń, — dep qarsylasty Mechem. — Sen dańǵoı, ári maqtanshaqsyń, master Dık! Ózińnen kúshtirek adamnyń báriniń aıaǵynyń astynda jatasyń! Sen kek qaıtarýdy bilmeısiń. Sen ákeńniń ólimi úshin kek alǵan joqsyń, onyń baqytsyz arýaǵy ulym kek alady dep bosqa kútip jatyr. Al eger tóbelese almaıtyn álsizdeý bir áıel jynysty senimen dostasatyn bolsa, ol mert bolady.

Dık qatty yzaly edi, sondyqtan da «áıel jynysty» degen sózge tipti mán de bergen joq.

— Bos sóz! — dep aıqaılady ol. — Kez kelgen eki adamdy alsań, árqashan da bireýi kúshtirek, ekinshisi álsizdeý bolyp shyǵady. Kúshtisi álsizdi jeńedi jáne de ol durys. Al seni, master Mechem, ózińniń tentektigiń men qyrsyqtyǵyń úshin qamshynyń astyna alý kerek jáne de men sony isteımin.

Dık qatty ashýlanǵan kezde de jaıbaraqattyǵyn saqtaıtyn qalpymen belbeýin sheshe bastady.

— Keshki tamaqtyń ornyna qazir sen sybaǵańdy alasyń, — dedi ol kóńilsiz jymıyp.

Mechem jylaǵanyn qoıdy; ol shúberekteı qup-qý bolyp, taısalmastan Dıktiń betine qarap turdy, biraq ornynan qozǵalǵan joq. Dık belbeýin kóterip, bir qadam ilgeri basty. Biraq joldasynyń tostaǵandaı kózderi men júdegen, ári sharshaǵan júzin kórgende yńǵaısyzdanyp kilt toqtady. Dık qobaljyp turyp qaldy.

— Seniki durys emes ekenin moıynda, — dedi ol tutyǵyp.

— Joq, meniki durys, — dedi Mechem, — Ur meni! Ózim aqsaımyn, ári sharshadym, qarsylyq kórsetpeımin, men saǵan eshbir jamandyq istegenim joq. Al, endi, ur meni, qorqaq!

Osyndaı qorlaǵan sózderdi estigende, Dık belbeýin siltep jiberdi. Biraq Mechem selk etip, qoryqqannan búrise qalǵanyn kórgende, Dıktiń urýǵa taǵy da dáti jetpedi. Belbeýdi kótergen qoly sylq tústi, ol ne isterin bilmeı, óziń bir túrli aqymaq sezindi.

— Oba kelgir! — dedi ol. — Eger qolyńnyń áli joq bolsa, tilińdi tartyp usta. Biraq men seni ura almaımyn, odan da meni asyp óltirsin!

Belbeýin qaıtadan baılady.

— Seni urmaımyn, — dep sózin jalǵady ol, — biraq, esińde bolsyn, men seni esh ýaqytta da keshirmeımin. Seni bilmeıtin edim. Sen meniń qojaıynymnyń jaýy bolyp shyqtyń, — men saǵan ózimniń atymdy berdim, tamaǵymdy berdim, al sen meni aǵashtan jasalǵansyń dediń. Sen meni qorqaq ári maqtanshaq dep qorladyń. Jo-joq, meniń tózimim ábden shegine jetti, sol úshin ant etemin! Álsiz bolǵan óte tıimdi eken, oǵan meniń endi kózim jetti: sen tipti naǵyz jeksuryn qylyq jasasań da, seni eshkim jazalamaıdy; sen bireýge qaýip tóngen kezde onyń qarýyn urlap alýyń múmkin, biraq ol adam qarýyn qaıtyp berýin senen talap ete almaıdy — sebebi sen óte álsizsiń ǵoı! Olaı bolsa, bireý saǵan naızasyn baǵyttap, sosyn saǵan men álsizbin dep aıqaılasa, sonda sen ózińdi oǵan túıretýiń kerek pe? Bos sóz! Aqymaqtyq!

— Áıtse de sen meni urmaı tursyń ǵoı, — dedi Mechem.

— Jaraıdy, meıli! — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Endi men seni tárbıeleýge kirisem. Sen jaman tárbıelengensiń, biraq seniń jaqsy jaqtaryń da bar, eń bastysy, sen meni ózennen alyp shyqtyń. Áıtse de, ol týraly men esime alǵym kelmeıdi. Men de sen sıaqty jaqsylyqty túsinbeıtin bolamyn dep sheshtim. Degenmen, jol júrý kerek. Eger sen Holıvýdqa búgin túnde nemese eń bolmaǵanda erteń tańerteń jetkiń kelse, biz asyǵýymyz kerek.

Dık sol burynǵy aq kóńil, meıirimdi kúıinde turǵanymen Mechem oǵan eshteńeni keshirgen joq edi. Oǵan Dıktiń dórekiligin, ormandaǵy sabazdy óltirgendigin jáne de, eń bastysy, belbeýin kóterip, sabamaqshy bolǵanyn umytý tipti de ońaıǵa túspedi.

— Ádeptilik úshin ǵana saǵan raqmet aıtamyn, — dedi Mechem. — Biraq men sensiz de jol tabatyn shyǵarmyn, qaıyrymdy master Shelton. Orman keń: sen solǵa qaraı bar, men oń jaqqa keteıin. Men saǵan boryshtymyn: sen maǵan tamaǵyńdy berdiń, ári aqyl úırettiń, — sáti kelgende men onyń esesin qaıtaramyn. Saý bol!

— Ketseń ket! — dep aıqaılady Dık. — Qaıda barsań, onda bar!

Bular tek ózderiniń arazdasqandaryn ǵana oılan, bara jatqan joldaryn umytyp, eki jaqqa bólinip ketti. Dık on qadamdaı jer júrgende Mechem ony shaqyryp, artynan júgirip bardy.

— Dık, — dedi ol, — biz ekeýmiz durys qoshtaspadyq. Mine, saǵan qolym, mine, saǵan júregim. Seniń maǵan istegen bar jaqsylyǵyń úshin, kórsetken kómegiń úshin, tek ádeptilik úshin ǵana emes, shyn júregimnen raqmet aıtamyn. Saǵan tek jaqsylyq tileımin!

— Sen durys aıtasyń, dostym, — dedi Dık, sozylǵan qoldy qysyp, — seniń árdaıym jolyń sátti bolsyn. Biraq sátti bolatynyna kúmándanamyn. Sen daýlasqandy óte jaqsy kóresiń.

Bular ekinshi ret qoshtasty. Bul joly olar taǵy da aırylysa almady, biraq Dıktiń artynan Mechem emes, endi Mechemniń artynan Dık júgirip bardy.

— Meniń arbaletimdi al, — dedi ol. — Sebebi seniń eshqandaı qarýyń joq.

— Arbaletti me? — dedi Mechem. — Ony atýǵa meniń kúshim jetpeıdi ǵoı. Oǵan qosa men kózdeýdi de bilmeımin. Arbaletten maǵan eshqandaı paıda joq, qaıyrymdy balaqaı. Saǵan kóp raqmet.

Ymyrt úıirilip qalǵan edi, sondyqtan da bular butaqtardyń qara kóleńkesinen bir-birin ázer kórip tur.

— Tura tur, men seni kishkene shyǵaryp salaıyn, — dedi Dık. — Tún qarańǵy. Eń bolmasa súrleýge deıin jetkizip tastaıyn, áıtpese jalǵyz óziń adasyp ketýiń múmkin.

Endi bir aýyz sóz aıtpastan, ol alǵa júrip ketti. Mechem qaıtadan onyń sońynan erdi. Qarańǵylyq birte-birte qoıýlana bastady; tek anda-sanda ǵana bular qalyń butaqtardyń arasynan jypyrlaǵan usaq juldyzdarǵa toly aspandy kórip qalady Lankasterlikterdiń talqandalǵan armıasynyń aıqaı-shýy bularǵa áli jetip jatyr, biraq bular ilgeri júrgen saıyn daýys báseńdep, baıaýlaı berdi.

Jarty saǵattaı júrgen soń bular arsha ósken úlken alańǵa shyqty. Alańnyń ár jerinde aral sekildenip shoq-shoq ósken terekter jymyńdaǵan juldyzdardyń kómeski sáýlesimen bıikteý kórinedi. Bular toqtap, bir-birine qarady.

— Sen sharshadyń ba? — dep surady Dık.

— Sharshaǵanym sonsha, — dep jaýap qaıyrdy Mechem, — jata ketip, ele qalǵym keledi.

— Men bulaqtyń syldyryn estip turmyn, — dedi Dık. — Soǵan jetip, sý isheıik, — qatalap turmyn.

Jer birte-birte eńistenip, bular rasynda da, alańnyń eteginde úıeńkilerdiń arasymen syldyraı aǵyp jatqan kishkentaı jylǵany taýyp aldy. Ekeýi de etpetinen jata qalyp, juldyzdardyń sáýlesi túsip turǵan sýǵa aýyz salyp, qana iship aldy.

— Dık, — dedi Mechem, — meniń ábden álim qurydy. Endi eshteńe isteı almaımyn.

— Biz jańa osynda túsip kele jatqanymyzda men bir shuńqyrdy kórip edim, — dedi Dık. — Soǵan baryp, jatyp uıqtaıyq.

— Oh, qalaı uıqym kep tur! — dedi Mechem.

Shuńqyr qumshaýyt ári qurǵaq eken; terekterdiń butaqtary, bastyrma sekildi, ıilip tónip tur. Balalar shuńqyrǵa túsip, jylyný úshin bir-birine qatty jabysyp jatty; manaǵy arazdasqandaryn umytyp ketti. Olardy bult sekildi uıqy tumshalap, shyq pen juldyzdardyń astynda typ-tynysh uıqtap ketti.

VII TARAÝ

Betin búrkegen adam

— Bular tań alakeýimde oıandy. Qustar áli saıraı qoıǵan joq, tek azdap qana shyqylyqtaı bastaǵan; kúnde áli shyqqan joq, biraq aspannyń shyǵys jaǵy túgel qyzaryp, neshe túrli túske engen. Ashyqqan, qaljyraǵan balalar raqat qushaǵynda maýjyrap, typ-tynysh jatyr. Kenetten olar qońyraýdyń syńǵyryn estidi.

— Qońyraý syńǵyrlaıdy! — dedi Dık, ornynan kóterilip. — Shynynda da, biz Holıvýdqa jaqyndap qalǵanbyz ba?

Qońyraý taǵy da syńǵyr etti, bul joly óte jaqyn jerden estildi; tańǵy tynyshtyqty buzǵan onyń syńǵyry endi tynym tappaı, birte-birte jaqyndaı berdi.

— Bul ne? — dep surady Dık, uıqysynan birjolata oıanyp.

— Bireý kele jatyr, — dep jaýap qaıyrdy Mechem, — jáne ol ár qadam basqan saıyn qońyraý syldyrlaıdy.

— Ony ózim de túsinip turmyn, — dedi Dık. — Biraq qońyraý ustap bul jerde kim júrýi múmkin? Tenstoll ormanynda qońyraý kimge qajet, Djon, — dedi ol sózin jalǵastyryp, — mazaq etkiń kelse kúle ber, biraq bul daýys maǵan unamaıdy.

— Iá, — dedi Mechem shoshynyp, — bul daýysta bir túrli muń bar sıaqty. Tań sárisi bolmasa...

Endi qońyraý qattyraq syldyrlap, kenetten kilt úzildi.

— Bireý qońyraýlata júgirip kele jatyp, «duǵasyn oqyp», sol júgirgen boıy sýǵa kúmp berip súńgip ketken sıaqty, — dedi Dık.

— Endi ol taǵy da aqyryn júrip kele jatyr, — dep qosty Mechem.

— Joq, onsha aqyryn emes, Djon, — dep jaýap qaıyrdy Dık. Kerisinshe, ol bizge óte tez jaqyndap keledi. Sirá, ol bireýden qashyp kele jatyr, nemese ózi bireýdi qýyp kele jatyr. Dybystyń barǵan saıyn jaqyndaı túskenin estip turǵan joqsyń ba?

— Ol tipti qasymyzǵa kelip qaldy, — dedi Mechem.

Bular shuńqyrdyń shetinde turdy; al shuńqyr kishkentaı tóbeshiktiń ústinde bolǵandyqtan, bular ormanǵa deıingi alańnyń bárin túgel kórdi. Tań sáridegi ala kóleńkede shuńqyrdan ne bary júz ıardtaı jerdegi alańdy shyǵysynan batasyna deıin kesip ótetin súrleýdiń taptalǵan aq syzyǵyn olar anyq kórdi. Osy súrleý, shamasy, Mot qamalyna aparatyn bolý kerek dep oılady Dık.

Ol osyny oılap úlgergenshe bolǵan joq, qalyń ormannyń ishinen aqqa oranǵan bir kisi súrleýge shyǵa keldi. Ol, ádeıi jaqsylap jan-jaǵyna qarap alǵysy kelgendeı, bir sát kidirdi, sosyn tómen buǵyp arsha ósken alańmen asyqpaı alǵa qaraı júrdi. Ol aıaǵyn basqan saıyn qońyraý syldyrlaıdy. Onyń beti kórinbeıdi: tipti kóziniń tusynda da tesigi joq aq qapshyqty basyna búrkenip alypty; ol adam joldy taıaqpen shuqyp júrip keledi.

Balalardyń záreleri zár túbine ketti.

— Alapes! — dedi Dık, alqynyp.

— Ol tıip ketse — ólemiz, — dedi Mechem. — Qashaıyq!

— Nege qashamyz? — dep qarsylyq bildirdi Dık. — Onyń tas soqyr ekenin sen kórip turǵan joqsyń ba? Ol joldy taıaqpen shuqyp taýyp keledi. Odan da tyrp etpeı jataıyq, jel bizdiń jaqtan solaı qaraı soǵyp tur, demek ol bizge eshbir zaqym keltirmeı, qasymyzdan ótip ketedi. Beıshara! Odan qoryqpaý kerek, kerisinshe, ony aıaý kerek!

— Men ony etip ketken soń ǵana aıaımyn, — dep jaýap qaıyrdy Mechem.

Alapes bulardyń qasyna tym jaqyndap qaldy. Osy kezde kún shyǵyp, onyń jabyq betine sáýlesin túsirdi. Buryn, bul sumdyq aýrý ony estip búgiltip tastaǵanǵa deıin, ol, sirá, óte iri, uzyn boıly kisi bolsa kerek, tipti qazirdiń ózinde ol kúshti adamǵa tán ádetpen nyq basyp keledi. Qońyraýdyń qaterli syldyry, taıaqtyń tarsyly, kózin kórsetpeı betin japqany, eń bastysy, onyń qorlyq pen ólimge dýshar bolýymen qatar odan adamdar da teris aınalady degen sezim — osynyń bári balalardy qatty qapalandyrdy. Alapes bularǵa jaqyndap qaldy, ol ár qadam basqan saıyn balalar batyldyǵy men kúshinen aıryla bastady.

Shuńqyrdyń janyna kelgende ol toqtap, balalarǵa qaraı betin burdy.

— Jasaǵan ıem, saqtaı gór meni! — dep estiler-estilmes sybyrlady Mechem. — Ol bizdi kórip tur!

— Bos sóz! — dep jaýap qaıyrdy Dık sybyrlap. — Ol jaı tyń tyńdap tur. Ol soqyr ǵoı, aqymaq!

Alapes bir sát ne qarap, ne tyń tyńdap turdy. Sodan keıin ilgeri júrip ketti, biraq kenetten ol qaıtadan toqtap, qaıtadan balalarǵa qaraǵan sıaqty boldy. Tipti Dıktiń ózi de alapeske bir qaraǵannan aýrýy juǵyp qalatyndaı qoryqqannan qup-qý bolyp, kózin jumdy. Biraq kóp keshikpeı qońyraý qaıtadan syldyrlady. Alapes alańnyń shetine deıin bardy da, qalyń shatqalǵa kirip joq boldy.

— Ol bizdi kórdi, — dedi Mechem, — Ant etem, ol bizdi kórdi.

— Aqymaqtyq! — dep jaýap qaıyrdy Dık, qaıtadan batyldanyp shyǵa kelip. — Ol bizdi estidi de, beıshara, qatty qorqyp ketken bolý kerek! Eger sen soqyr bolsań, eger seniń aınalań máńgi tas-túnek qarańǵy bolsa, sen de aıaǵyńnyń astyndaǵy kepken butaq sybdyr etken saıyn, qustar shıqyldaǵan saıyn toqtar ediń.

— Dık, qaıyrymdy Dık, ol bizdi kórdi, — dep qaıtalady Mechem. — Adamdar olaı tyń tyńdamaıdy, Dık. Ol tyńdaǵan joq, ol bizge qarady. Ol bir jaman oı oılady. Estımisiń, qońyraý tyıylyp qaldy...

Onyń aıtqany ras edi. Qońyraý endi syldyrlaǵan joq.

— Bul maǵan unamaıdy, — dedi Dık. — Bul maǵan tipti de unamaıdy, — dep qaıtalady ol. — Ol ne istemekshi? Júr, tezirek keteıik!

— Ol shyǵysqa qaraı ketti, — dedi Mechem. — Qaıyrymdy Dık, biz týra batysqa qaraı qashaıyq! Meniń bul alapesten teris aınalyp, odan shamam jetkenshe alysyraq ketkesin ǵana júregim ornyna túsedi.

— Sen qandaı qorqaqsyń, Djon! — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Biz Holıvýdqa bara jatyrmyz, al bul jerden Holıvýdqa barý úshin soltústikke qaraı júrý kerek.

Bular oryndarynan turdy, tastardyń ústimen attap jylǵadan ótip, orǵa qaraı betkeımen joǵary órleı bastady, betkeı tym tik edi, ári ormannyń shetine deıin bıikteı beredi. Jáne de jer tegis emes — ylǵı tóbeshikter men shuńqyrlar; terekter birese toptalyp ósken. Bul jerden jol tabý óte qıyn edi, sońdyqtan da balalar ilgeri qaraı tym baıaý jyljydy. Oǵan qosa keshegi oqıǵalardan keıin ábden qaljyrap, ári óte ashyqqan bolatyn, qumǵa batqan aıaqtaryn ázer-ázer alyp keledi.

Kenet tóbeshiktiń ústinen olar alapesti kórdi — ol balalardan júz fýttaı jerde, jyramen bulardyń jolyn kesip kele jatyr. Onyń qońyraýy syldyrlamaıdy, taıaǵy joldy izdemeıdi, ol eki kózi kóretin adamdaı tez ári nyq basyp keledi. Á, degenshe ol qalyń terekterdiń arasyna kirip ketti.

Balalar birden qalyń sarǵaldaqtyń artyna tyǵylyp, záreleri ushyp jata qaldy.

— Ol bizdiń artymyzdan qýyp kele jatyr, — dedi Dık. — Syldyrlamas úshin qońyraýdyń tilin qolymen basyp qoıǵanyn sen baıqadyń ba? Áýlıeler ózi jar bolsyn! Juqpaly aýrýǵa qarsy meniń qarýym dármensiz!

— Oǵan ne kerek! — dep surady Mechem. — Ne jasamaqshy ózi? Men esh ýaqytta da alapesterdiń tekten-tek jaı ashýmen ǵana adamdarǵa tıisti degenin estigen emespin. Ol qońyraýdy, adamdar daýsyn estip, qashyp ketsin dep qolyna ádeıi ustaıdy ǵoı. Dık, munda bir gáp bar...

— Maǵan báribir, — dedi Dık qystyǵa sóılep. — Men ábden qaljyradym, aıaǵym saban sıaqty. Áýlıe bitken ózi jar bolsyn!

— Rasynda da sen osy jerde óstip jata bermekpisiń? — dep surady Mechem, — Keıin, alańǵa qaraı qashaıyq. Onda qaýipsizdeý. Alańda ol bizge baıqatpaı urlanyp jaqyndaı almaıdy.

— Men eshqaıda qashpaımyn, — dedi Dık. — Meniń álim joq. Ol janymyzdan ótip ketedi dep úmitteneıik.

— Eń bolmasa arbaletińdi daıyndap qoısańshy! — dedi Mechem. — Erkek emessiń be?

Dık shoqyndy.

— Nemese, sen shynynda da, maǵan alapesti at deısiń be? — dedi ol. — Meniń ony atýǵa dátim barmaıdy. Taǵdyrdyń jazǵanyn kórermiz! — Arýaqtarmen, ne alapestermen emes, men tek saý adamdarmen ǵana aıqasa alamyn. Ol arýaq pa, nemese alapes pe, kim ekenin men bilmeımin, biraq jasaǵan ıem bizdi qaı-qaısynan da aman saqtasyn!

— E-e, erkekterdiń atyshýly batyrlyǵy osy eken ǵoı! — dedi Mechem. — Sondaı beıshara erkekterdi men qatty aıaımyn! Jaraıdy, eger sen eshbir áreket jasaǵyń kelmese, onda typ-tynysh jataıyq.

Qońyraý qatty syldyr etti.

— Ol baıqaýsyzda tilin bosatyp aldy, — dep sybyrlady Mechem. — Qudaı-aý, tipti jaqyndap qalypty ǵoı!

Dık eshbir jaýap qaıtarǵan joq, tek onyń tisteri saqyldap ketti.

Alapes butalardyń arasynan aǵarańdap kórine bastady da, sosyn terek dińgeginiń tasasynan onyń basy qyltıyp kórindi, ol aınalany bar yqylasymen zerttep keledi. Záreleri ushqan balalarǵa terekterge jan bitip, japyraqtary shýyldap, butaqtar satyrlaǵandaı bolyp kórindi; ekeýi de bir-biriniń júrekteriniń qatty dúrsildep soqqanyn estidi.

Kenetten alapes terekterdiń arasynan aıqaılap shyǵa keldi de, týra balalarǵa qaraı júgirdi. Balalar baqyryp, ekeýi eki jaqqa qashty. Biraq olardyń qaýipti jaýy Mechemdi tez qýyp jetip, tyrp etkizbeı ustap aldy. Ashyna shyńǵyrǵan Mechemniń daýsy ormandy jańǵyrtyp jiberdi. Ol jan ushyra tapyrlap, esinen tanyp qaldy.

Dık daýysty estip, artyna buryldy. Qulap jatqan Mechemdi kórgende, kúshi men batyldyǵy boıyna qaıtyp oralǵandaı boldy. Yza men aıaýshylyq aralas daýyspen aqyryp, ol ıyǵynan arbaletin ala sala, adyrnasyn kerdi. Biraq alapes qolyn kóterip, ony toqtatty.

— Atpa, Dıkon! — degen tanys daýys estildi. — Atpa, batyr! Shynymen dosyńdy tanymaı qaldyń ba?

Mechemdi shóptiń ústine jatqyzyp, alapes basyndaǵy qapty alyp tastady, sonda baryp Dık ser Denıel Breklıdiń júzin kórdi.

— Ser Denıel! — dedi tańdanǵan Dık.

— Iá, men ser Denıelmin, — dep jaýap qaıyrdy rysar. — Sen ózińniń qamqorshyńdy atyp tastaı jazdadyń, alaıaq! Al mynaý... — Ol Mechemdi kórsetti. — Sen ony kim dep ataısyń, Dık?

— Men ony master Mechem dep ataımyn, — dedi Dık. — Siz ony bilmeýshi me edińiz? Ol maǵan sizdi biledi dep aıtqan!

— Iá, men ony bilemin, — dep jaýap qaıyrdy ser Denıel, myrs etip, — Ol qazir talyp jatyr, aspanmen ant etemin, onyń talyp qalatyndaı ábden sebebi bar. Shynyńdy aıtshy, Dık, men seni ólerdeı qorqyttym ba?

— Sumdyq qatty qorqyttyńyz, ser Denıel, — dedi Dık, óziniń qalaı qoryqqany esine túsip, kúrsinip saldy. — Dóreki sózim úshin keshirińiz, ser, men naǵyz jynnyń ózin kezdestirgendeı boldym. Shynymdy aıtsam, men áli dirildep turmyn. Neǵyp bulaı kıindińiz, ser?

Ser Denıel ashýlana qabaǵyn túıdi.

— Nege bulaı kıindim? — dedi ol. — Sebebi,Dık, tipti jeke menshigimdegi Tenstoll ormanynda maǵan qaýip tónip tur. Bizdiń jolymyz bolmady, biz naǵyz jeńilis kezine tap boldyq. Meniń barlyq batyl jaýyngerlerim qaıda? Dık, aspanmen ant etemin, olardyń qaıda ekenin bilmeımin! Biz jeńilip qaldyq. Debeler bizdi baýdaı túsirdi, meniń kóz aldymda úsheýin óltirdi. Sodan beri men ózimniń birde-bir jaýyngerimdi kórgenim joq. Ózim, áıteýir, aman-esen Shorbıge jettim. Onda «Qara jebeden» qoryqqanymnan alapestiń kıimin kıip, qońyraýymdy syldyrlatyp, saqtana Mot qamalyna bara jatyrmyn. Bul ómirdegi eń qolaıly kıim; meniń qońyraýymnyń daýsyn estigende naǵyz dúleı qaraqshynyń ózi aldy-artyna qaramaı zytady. Bul dybys kez kelgen adamdy qup-qý qylyp, shoshytyp jiberedi. Men kele jatyp kenetten seni jáne Mechemdi kezdestirdim. Qaptyń ishinen zorǵa kóremin, sondyqtan da bul sender me, joq basqa bireýler me — oǵan tolyq senimim bolmady. Ekeýińdi birge kórgende, kóp sebepterge baılanysty, men tań qaldym. Oǵan qosa, ashyq alańda meni bireý tanyp qala ma dep qoryqtym. Qarashy, — dedi ol sózin bólip, — beıshara esin jıdy bilem. Bir jutym jaqsy qanar sharaby ony tez tiriltedi.

Rysar uzyn kıiminiń astynan úlken bótelkeni aldy. Ol aýrýdyń samaıyn sıpap, ernin jibitti. Djon esin jıyp, qaraýytqan janarymen ekeýine kezek-kezek qarady.

— Qandaı qýanysh, Djon! — dedi Dık. — Bul tipti de alapes emes, bul ser Denıel bolyp shyqty! Qarashy óziń!

— Bir urttashy, — dedi rysar, — Sonda birden áliń kiredi. Men senderge tamaq beremin, sodan soń úsheýmiz Tenstollǵa baramyz. Saǵan shynymdy aıtsam, Dık, — dep sózin jalǵady ol, shóptiń ústine nan men etti qoıyp jatyp, — tórt qabyrǵaǵa kirgennen keıin ǵana men ózimdi qaýipsizbin dep sezinemin. Eń alǵash atqa mingen kezimnen bastap men naq mundaı qıyn halge eshqashan ushyraǵan emespin. Meniń ómirime de, dúnıe-múlkime de qaýip tónip tur, oǵan qosa myna ormandaǵy qańǵybastar da maǵan qarsy shyǵyp jatyr. Biraq men ońaı berispeımin! Meniń keıbir jaýyngerlerim aman-esen úıine jetedi, sosyn Hechte on adam qaldy, Seldende de alty adam bar. Joq, biz jaqynda qaıtadan kúshti bolamyz! Eger men baqytty ári jeksuryn lord Iorkty tatýlasýǵa kóndire alsam, onda biz ekeýmiz, Dık, kóp keshikpeı qaıtadan adam qataryna qosylyp, atqa minip júretin bolamyz!

Osylardy aıtyp rysar múıiz ydysyna qanar sharabyn toltyra quıdy da, óziniń shákirtiniń densaýlyǵy úshin ishpekshi bolyp joǵary kóterdi.

— Selden... — dep bastady, Dık, tutyǵyp, — Selden...

Sosyn ol úndemeı qaldy.

Ser Denıel sharapty ishpesten, ydysyn laqtyryp jiberdi.

— Ne deısiń? — dedi ol daýsy dirildep. — Selden? Aıt tez! Seldenge ne boldy?

Dık ser Denıel jibergen jasaqtyń qaraýylǵa qalaı tap bolǵanyn, onyń qalaı qurtylǵanyn aıtyp berdi.

Rysar ún-túnsiz tyńdady, biraq ashý men yzadan onyń beti jybyrlap ketti.

— Oń qolymmen ant etemin, men olardan kek alamyn! — dep aıqaılady ol. — Eger men kegimdi qaıtara almasam, eger men ólgen árbir jaýyngerim úshin on jaýymdy óltire almasam, onda meniń bul qolym semip qalsyn. Men ol Dekýortty shybyq sekildi syndyryp, úıinen qýyp shyqqan bolatynmyn, men onyń úıin órtep jibergen bolatynmyn, men ony osy elden qýyp jibergen bolatynmyn, endi ol maǵan qastandyq isteý úshin qaıtyp kelgen boldy ma? Baıqa, Dekýort, bul joly men saǵan kórsetemin!

Ol úndemeı qaldy, tek áli de onyń beti jybyrlap turdy.

— Sender nege tamaq jemeı otyrsyńdar! — dep aıqaılady ol kenetten. — Al sen, — dedi ol Mechemge burylyp, — menimen Mot qamalyna baramyn dep ant et.

— Arymmen ant etemin! — dep jaýap qaıyrdy Mechem.

— Seniń aryńdy men ne isteımin? — dep aıqaılady rysar. — Anańnyń baqytymen ant et maǵan!

Mechem anasynyń baqytymen ant etti. Ser Denıel betine qapty jaýyp, qolyna qońyraý men taıaǵyn aldy. Onyń qaıtadan alapes bolǵan túrin kórgende, balalar taǵy da qaltyraı bastaǵandaryn sezdi. Biraq rysar ornynan turyp ketti.

— Tezirek jeńder, — dedi ol, — sosyn meniń artymnan erip, meniń qamalyma júrińder.

Ol burylyp, ormanǵa qaraı ketti, aıaǵyn basqan saıyn qońyraý syldyrlap bara jatyr.

Bul qorqynyshty syldyr alystap baryp, úzilgenshe balalar tamaqqa tıgen joq.

— Sonymen, sen Tenstollǵa baratyn boldyń ba? — dep surady Dık.

— Endi ne isteımin, — dedi Mechem, — amalsyz barýǵa týra keledi! Ser Denıeldiń aldynda emes, syrtynan ǵana batylmyn men.

Bular tamaqtaryn tez iship, birte-birte bıiktep taýǵa qaraı kóteriletin súrleýge shyqty. Jaıqalǵan kógaldy jerlerde orasan zor búk aǵashtary ósip tur; aq tıinder men qustar butaqtan-butaqqa tynymsyz sekirip, ushyp-qonyp júr. Eki saǵattan keıin bular tizbektelgen tóbelerdiń ekinshi jaǵyna shyǵyp, endi tómen qaraı túsip kele jatty; kóp keshikpeı terekterdiń ústinen Tenstoll qamalynyń qyzyl qabyrǵalary men tóbesi kórindi.

— Osy jerde ózińniń dosyń Djonmen qoshtas, endi sen ony esh ýaqytta kórmeısiń, — dedi Mechem, toqtap. — Djonǵa saǵan istegen jamandyqtarynyń bárin keshir, ol da seni qýana-qýana ári shyn súıispenshilikpen keshiredi.

— Nege? — dep surady Dık. — Biz ekeýmiz de Tenstollǵa bara jatyrmyz jáne de onda bir-birimizdi óte jıi kóretin bolamyz.

— Ári qorqaq, ári zyqyńa tıgen, degenmen seni ózennen tartyp shyǵarǵan beıshara Djon Mechemdi sen endi esh ýaqytta kórmeısiń. Sen endi ony kórmeısiń, Dık, arymmen ant etemin!

Ol qushaǵyn jaıdy. Balalar qushaqtasyp, súıisti.

— Men bir báleni sezemin, Dık, — dep sózin jalǵastyrdy Mechem. — Sen endi basqa ser Denıeldi kóresiń. Osy ýaqytqa deıin onyń ylǵı joly bolyp, baqyttyń ózi ony izdep júretin, al qazir onyń baǵy taıyp, taǵdyry aýyrlaı bastaǵanda, ol ekeýimiz úshin de jaman qojaıyn bolady. Urys maıdanynda ol tym batyl, biraq aram ekeni kózderinen kórinip tur. Qazir onyń qatty úreıi ushyp júr, al qorqynysh, Dık, qasqyrdan da qaterli! Biz onyń qamalyna bara jatyrmyz. Áýlıe Marıa, bizdi odan aman-esen alyp shyǵa gór!

Bular ún-túnsiz tóbeden túsip, aqyrynda ser Denıeldiń ormandaǵy tas qamalyna — qabyrǵalary kógerip, múk basqan, munarasy dóńgelek, jabyǵyńqy alasa ǵımaratqa keldi, onyń aınalasyndaǵy tereń ordyń ishine tolǵan sýda lala gúliniń tostaǵanshalary júzip júr. Bular kórinisimen qaqpa ashylyp, aspaly kópir túsirildi de, qasynda Hech pen sváshennıkti ertken ser Denıel bul ekeýiniń aldynan shyqty.

EKİNSHİ KİTAP. MOT QAMALY

I TARAÝ

Dıktiń qoıǵan saýaldary

Mot qamaly ormandaǵy joldan qashyq emes edi. Bul tastan salynǵan tik buryshty Qyzyl ǵımarat, onyń buryshtarynda qabyrǵalary kerteshti oq atarlary bar dóńgelek munaralar ornalasqan. Qamaldyń ishinde jińishke aýla bar. Eni on eki fýttaı ordyń ústinen aspaly kópir salynǵan. Sý orǵa ormandaǵy toǵanmen jalǵastyratyn aryq arqyly keledi, aryqtyń ón boıy ońtústik jaqtaǵy eki munara kúzetshileriniń qorǵanysynda. Mundaı qamalda qorǵaný qolaıly bolatyn. Kezinde áldenege kesilmeı qalǵan, al qazir ábden bıiktep, butaqtary qalyńdap ketken eki terek qana shyrqyn buzyp tur. Jaý atqyshtarynyń solarǵa shyǵyp alyp, qamaldyń qorǵanshylaryna qaýip tóndirýine óte yńǵaıly-aq.

Aýlanyń ishinde Dık qamaldy qorǵaýǵa daıyndalyp, ony ustap qala ala ma, joq pa, sol jóninde jabyrqaý pikir aıtysyp turǵan garnızonnyń, birneshe jaýyngerin kórdi. Bireýleri jebe jasap, endi bireýleri kópten beri qoldanylmaı tot basqan semserlerin qaırap jatyr; olardyń bári de kúmándanyp, bastaryn shaıqaıdy.

Ser Denıeldiń búkil jasaǵynan tek qana on eki jaýynger urys maıdany men orman ishinen aman ótip, Mot qamalyna kelipti. Biraq olardyń da úsheýi qatty jaraly eken: ekeýi — Raızıngem janynda bolǵan soǵysta tym-tyraqaı qashqan kezde jaralanǵan, al bireýi — ormannyń ishinde Barshanyń kegin qaıtaratyn Djonnyń jigitterinen jaralanǵan. Garnızonnyń jaýyngerlerin, Hechti, ser Denıeldi, jas Sheltondy, osylardyń bárin qosqanda, qamalda urysqa jaraı alatyn jıyrma eki adam boldy. Biraz ýaqyttan keıin taǵy da bireýlerdiń kelýi múmkin. Degenmen, qaýip jasaq sanynyń azdyǵynda emes edi.

Qamal qorǵaýshylardyń eń basty qorqynyshy — qara jebeler bolatyn. Ózderiniń negizgi jaýlary — Iorktyń jaqtastarynan olar asa qorqa qoıǵan joq. Sol alasapyran kezderde jıi aıtylatyn «bári ózgeredi», múmkin bále-jáleden aman-esen qutylarmyz, degen úmitpen ózderin jubatty. Onyń esesine olar ózderiniń ormandaǵy kórshilerinen ólgenshe qorqatyn. Aınaladaǵy derevnálardyń turǵyndary tek ser Denıeldiń jalǵyz óziń ǵana jek kórmeıtin. Onyń jaýyngerleri de jazalanbaıtyndaryn paıdalanyp, olardy jábirlep, qysym kórsetetin. Ser Denıeldiń qatal buıryǵyn onyń qol-shoqparlary qatigezdikpen oryndaıtyn, sondyqtan da qamaldyń aýlasyna jınalǵan jaýyngerlerdiń árqaısysy talaı qıanat pen qylmys istegen bolatyn. Al qazir, aýmaly-tókpeli soǵystyń qubylýyna baılanysty, óziniń jaqtastaryn qorǵaýǵa ser Denıeldiń shamasy kelmeıdi; endi, ne bári birneshe saǵatqa sozylǵan, oǵan olardyń kópshiligi tipti qatyspaǵan urystan keıin, olar túkke turmaıtyn qorǵanǵa qamalyp, ashý-yza kernegen qurbandarynyń ádil ósh alýyna múmkindik berilgen, zań qorǵamaıtyn, kishkentaı bir top memlekettik qylmysker bolyp shyǵa keldi. Oǵan qosa, olardy alda ne kútip turǵanyn eske salyp, qorqyta berýden kendelik bolǵan joq.

Keshke qaraı jáne tún ishinde qamal qaqpasynyń aldynda qatty úrikken, ústerinde adamdary joq, jeti at kisinep shaýyp keldi. Olardyń ekeýi Selden jasaǵynyń jaýyngerleriniki, al qalǵan beseýi — urysta ser Denıel bastaǵan jasaqtyń jaýyngerleriniki edi. Tań aldynda orǵa teńselip, denesine úsh jebe shanshylǵan naızager keldi. Qamalǵa alyp kelisimen ol beıshara jan tapsyrdy; onyń óler aldyndaǵy sandyraǵyna qaraǵanda, ózi quramynda bolǵan ájeptáýir úlken otrádtan birde-bir adam tiri qalmapty.

Qaýiptengennen tipti Hechtiń kún qaqqan qońyrqaı júzi de qýaryp ketti. Al Dık oǵan Seldenniń taǵdyry týraly aıtyp bergende, ol tas oryndyqqa qulap, eńirep qoıa berdi. Aýlanyń kún túsip turǵan buryshynda oryndyqtyń, basqyshtyń ústinde otyrǵan jaýyngerler oǵan tańdana ári úreılene qarady, biraq eshkimniń de odan nege jylap otyrǵany jóninde suraýǵa batyly barmady.

— Esińizde me, master Shelton, meniń sizge ne aıtqanym? — dedi Hech aqyr sońynda. — Bizdiń bárimizdi de óltiredi dep edim ǵoı. Selden naǵyz azamat bolatyn, men ony óz baýyrymdaı jaqsy kóretinmin. Ony ekinshi qylyp óltirdi. Amal qansha, biz bárimiz de sonyń artynan baramyz! Qara jebeler jónindegi anaý ońbaǵan óleńde ne aıtylyp edi? «Múlt ketpeıdi kózdep ata bastasań, eshkimdi de aıamaıdy ol eshqashan! — dep pe edi? Tap solaı emes pe? Aıtqandary ras — Epplárd, Selden, Smıt jáne kári Gemfrı mert boldy. Al qamalda beıshara Djon Karter ólim aýzynda jatyr, kúnákar baıǵus sváshennıkti zaryǵa kútýde.

Dık qulaǵyn tosty. Ol yńyranǵan, zarlanǵan dybys estilgen alasa terezege jaqyndaý tur edi.

— Ol osynda jatyr ma? — dep surady Dık.

— Iá, ekinshi qaqpashynyń bólmesinde, — dep jaýap qaıyrdy Hech. — Ol ólim ústinde, aýyr halde jatyr, sol sebepti biz ony alysqa apara almadyq. Biz qadam basqan saıyn, ol endi óletin shyǵarmyn dep oılady. Al, qazir, menińshe, ony tek kókiregindegi qaıǵy ǵana azaptap jatqan sıaqty. Ol úzdiksiz sváshennıkti shaqyrýda, biraq ser Olıverdiń osy ýaqytqa deıin nege kelmeı jatqany belgisiz. Oǵan uzaq táýbe etýge týra keledi. Al beıshara Epplárd pen beıshara Selden táýbege kelmesten ólip ketti.

Dık eńkeıip, terezeden qarady. Alasa, tar bólmeniń ishi qarańǵy eken, degenmen ol sabannyń ústinde yńyrsyp jatqan kári soldatty kórdi.

— Karter, aıaýly dostym, haliń qalaı? — dep surady ol.

— Master Shelton, — dep jaýap qaıyrdy anaý ýaıymdaǵan daýsy ázer shyǵyp, — ata-babańnyń arýaǵy úshin, qaraǵym, sváshennıkti alyp kelińizshi! Qaıteıin, meniń de dámim taýsyldy! Qatty qınalyp jatyrmyn, jaraqatym óte aýyr. Meniń aqyrǵy ótinishimdi oryndap, maǵan sváshennıkti alyp kelińizshi. Meni kúnákar bolmasyn deseńiz, tez qımyldańyz! Sizdi meıirban adam dep qatty ótinemin. Moınymda meni tozaqqa jibererlikteı bir qylmysym bar.

Karter yńqyldap qoıa berdi, sol kezde Dık onyń ne qatty azaptan, ne qoryqqannan tisiniń shyqyrlaǵanyn estidi.

Osy kezde aýlaǵa ser Denıel shyqty. Onyń qolynda ustaǵan haty bar.

— Jigitter, — dedi ol, — biz byt-shytymyz shyǵyp jeńildik. Biz ony moıyndamaı turmyz ba? Joq, biz ony moıyndaımyz. Biraq biz qalaı bolǵanda da tezirek qaıtadan atqa qonýdyń áreketin isteımiz. Kári Garrı altynshy jeńiliske ushyrady. Olaı bolsa, amal joq, biz óz jónimizben ketemiz. Gersog Iorktyń jaqtastarynyń arasynda meniń jaqsy dosym bar, onyń aty lord Ýenslıdel. Men sol joldasyma hat jazdym: oǵan bizdi óz qamqorlyǵyna alýdy ótinip, ózimniń burynǵy kúnámdy ispen tolyq óteımin ári bolashaqta adal bolamyn dep ýáde berdim. Ótinishimdi onyń ıgi nıetpen qabyl alatynyna men kúmándanbaımyn. Biraq qurǵaq qasyq aýyz jyrtady degen bar ǵoı. Sondyqtan men oǵan, jigitter, dúnıege qaryq qylamyn dep ýádeni aıamaı berdim. Endi bizge ne jetpeı tur? Senderdi aldaı almaımyn, bizge jetpeı turǵan eń bastysy. Ol — sol hatty aparatyn habarshy. Ormannyń ishi, ózderińe belgili, bizdiń jaýlarymyzǵa toly. Al hatty tez jetkizý qajet. Biraq bul jerde ári saqtyq ári qýlyq bolmasa, eshteńe shyqpaıdy. Kim osy hatty lord Ýenslıdelge aparyp, qaıtadan jaýabyn maǵan ákelip beredi?

Bir jaýynger tez ornynan turdy.

— Ruqsat etseńiz, men aparaıyn, — dedi ol. — Men óz ómirimdi táýekel etýge daıynmyn.

— Joq, sadaqshy Dıkkı, ruqsat etpeımin, — dep jaýap qaıyrdy rysar. — Sen qý bolǵanmen, ebedeısizsiń. Sen bárimizden nashar júgiresiń.

— Onda men baraıyn, ser Denıel, — dep aıqaılady taǵy bir jaýynger.

— Tek sen emes! — dedi rysar. — Sen tez júgiresiń, biraq baıaý oılanasyń. Sen birden Barshanyń kegiń qaıtaratyn Djonnyń qolyna túsesiń. Sender ekeýiń de batyrsyńdar, men senderge rızamyn. Biraq ekeýiń de jaramaısyńdar.

Sosyn Hechtiń ózi baraıyn dep edi, onyń da ótinishi qabyl alynbady.

— Sen maǵan osynda qajetsiń, meıirimdi Bennet. Sen meniń oń qolymsyń, — dedi oǵan rysar.

Kóptegen tilek bildirýshilerdiń arasynan aqyr sońynda ser Denıel bireýin tańdap alyp, oǵan hatty berdi.

— Biz bárimiz seniń eptiligiń men aqylyńa baılanysty bolyp turmyz, — dedi ol jaýyngerge. — Maǵan jaqsy jaýap alyp kelseń, úsh aptadan keıin men óz ormanymdy bul dúleı qańǵybastardan tazartamyn. Biraq esińde bolsyn, Trogmorton: ońaı is emes. Sen qamaldan túnde shyǵyp, túlki sıaqty eńbektep ketesiń; al Tılden qalaı ótetinińdi men bilmeımin, — kópirdi de, ótkeldi de olar óz qoldarynda ustap otyr.

— Men júze bilemin, — dedi Trogmorton. — Qoryqpańyz, aman-esen jetemin.

— Qoımaǵa bar, dostym, — dep jaýap qaıyrdy ser Denıel, — aldymen qara elge shomylyp al.

Osyny aıtty da ol burylyp, ketip qaldy.

— Ser Denıel dana kisi, — dedi Hech Dıkke. — Onyń ornynda basqa bireý bolsa, ótirik soǵar edi, al ol jaýyngerlerge árdaıym búkil shyndyqty aıtady. Mine, bizge osyndaı qaýip, oǵan qosa ázil-qaljyńyn da umytpaıdy. Áýlıe Varvaramen ant etemin, ol týa bitken qolbasshy! Árkimniń kóńilin taýyp, jigerlendire biledi! Qarańyzshy, qalaı bári iske birden kirisip ketti.

Onyń ser Denıeldi osylaı maqtaǵany Dıkke bir oı saldy.

— Bennet, — dedi ol, — meniń ákemniń qalaı ólgenin aıtyp berińizshi?

— Ol jóninde menen suramańyz, — dep jaýap qaıyrdy Hech. — Men onyń ólimi jóninde eshteńe bilmeımin, ári bostan-bos sóılegim kelmeıdi, master Dık. Árbir adam bireýden estigeni týraly emes, tek óziniń jeke sharýasyna qatysty másele jóninde aıtýy kerek. Bilgińiz kelse, ser Olıverden nemese Karterden surańyz, biraq tek menen emes.

Aýyr oıǵa batqan Dıkti tastap, Hech qaraýyldardy tekserýge ketti.

«Ol maǵan nege jaýap bergisi kelmedi dep oılady bala. — Nege ol Karterdiń atyn atady? Karter... Shamasy Karter meniń ákemdi óltirýge qatysqan boldy-aý».

Ol qamalǵa kirip, alasa kúmbezdi uzyn dálizben júrip otyryp, jaraly adam yńyranyp jatqan bólmege keldi. Ony kórgende, Karter dir ete tústi.

— Siz sváshennıkti ákeldińiz be? — dep surady ol.

— Áli ákelgenim joq, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Men senimen áýeli ózim sóıleskim keledi. Sen maǵan mynany aıtshy: meniń ákem Garrı Shelton qalaı óldi?

Karterdiń beti jybyrlap ketti.

— Bilmeımin, — dep túnere jaýap qaıyrdy ol.

— Joq, bilesiń, — dedi Dık qarsylasyp. — Sen meni aldaı almaısyń.

— Bilmeımin dep aıttym ǵoı men sizge, — dep qaıtalady Karter.

— Olaı emes, — dedi Dık, — sen táýbeńe kelmeı ólesiń. Men bul jerden ketpeımin, ári saǵan da eshqandaı sváshennık kelmeıdi. Eger sen istegen jamandyǵyńnan arylǵyń kelmese, táýbe etkennen ne paıda? Kúnáńdi moıyndamaı táýbe etken túkke turmaıdy.

— Qalaı ushqary sóıleısiz, master Dık, — dedi Karter sabyrmen. — Ólim ústinde jatqan adamdy qorqytý jaqsy emes, al shynyn aıtsam, sizge tipti de laıyq emes. Siz jaman qylyq istep tursyz jáne de, eń bastysy, munymen eshnárse óndire almaısyz. Sváshennıkti shaqyrǵyńyz kelmese — shaqyrmaı-aq qoıyńyz. Meniń janym tozaqqa barady, biraq siz de báribir eshteńe bilmeısiz! Bul meniń aqyrǵy sózim.

Jaraly adam ekinshi jaǵyna aýdarylyp jatty.

Shynyn aıtsaq, Dık óziniń oılanbaı istegenin sezdi, al ony qorqytqany úshin tipti qatty uıaldy. Degenmen ol taǵy bir amal jasap kórmekshi boldy.

— Karter, — dedi ol, — sen meni durys túsin. Seniń bireýdiń ámirin oryndaǵanyńdy túsinemin: qyzmetshi óziniń qojaıynynyń aıtqanyn isteýi kerek. Men seni eshbir aıyptamaımyn. Biraq áli jas, eshteńe bilmeıtin meniń moınymda zor mindet — ákem úshin ósh alý mindeti turǵanyn jan-jaqtan estımin. Qatty ótinemin, qaıyrymdy Karter, meniń qorqytqanymdy umyt jáne de óz erkińmen, shyn nıetińmen ókingenińdi kórsetip, maǵan kómektes.

Jaraly adam úndegen joq. Dık qansha árekettengenmen, odan eshteńe estı almady.

— Jaraıdy, — dedi Dık, — men saǵan sváshennıkti alyp kelemin. Eger sen maǵan jáne meniń týystaryma jamandyq jasaǵan bolsań da, men báribir eshkimge, ásirese demi taýsylýǵa jaqyndap qalǵan adamǵa eshbir jamandyq oılamaımyn.

Kári soldat onyń sózderin tap sol qalpynda úndemeı, ári tyrp etpeı tyńdady, ol tipti yńyranǵan da joq. Jáne de, Dık bólmeden shyǵyp bara jatyp, onyń osy qaısarlyǵyna rıza boldy.

«Degenmen, — dep oılady ol, aqylsyz qaısarlyq nege kerek? Eger onyń ary taza bolsa, úndemeıtin ne jóni bar; sol úndemegeniniń ózi onyń syryn ashyp qoıdy. Biraq dálel toǵysyp jatyr. Meniń ákemdi ne ózi, ne jaýyngerleri arqyly ser Denıel óltirgen».

Dık oılanyp tas dálizde turyp qaldy. Tap qazir, ser Denıeldiń baǵy taıyp, ony «Qara jebeniń» sadaqshylary jan-jaqtan qorshap, Iorktyń jeńgen jaqtastary qýdalap jatqan kezde, Dık oǵan qarsy, ózin tárbıelep, ósirgen adamǵa qarsy shyǵa ala ma? Ser Denıel ony qatań jazalady, onysy ras, biraq Dıktiń bala kezinen bastap ony barlyq qaýip-qaterden qorǵaǵan joq pa? Dık endi sol óziniń qorǵanshysyna qarsy qol kóterýi kerek pe? Kek alý shynynda da Dıktiń mindeti bolsa — óte qatal mindet!

«Qudaı berip, ol kinásiz bolyp shyqsyn-daǵy» dep oılady Dık.

Edenniń tas taqtalarynan bireýdiń aıaǵynyń dybysy estildi, dálizben ser Olıver mań-mań basyp keledi eken.

— Siz bir adamǵa óte kereksiz, — dedi Dık.

— Men ózim de soǵan bara jatyrmyn, qaıyrymdy Rıchard, — dep jaýap qaıyrdy sváshennık. — Beıshara Karter! — Oǵan endi eshqandaı emniń shıpasy joq.

— Onyń táninen góri, jany qattyraq qınalyp jatyr, — dedi Dık.

— Sen ony kórdiń be? — dep surady ser Olıver, eleń etip.

— Qazir ǵana sodan shyqtym, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Ol saǵan ne aıtty? — dep shuqshıa surady sváshennık.

— Ol tek qana jalbarynyp sizdi shaqyryp jatyr, ser Olıver. Sizdiń tezirek barǵanyńyz jón, sebebi ol qatty qınalyp jatyr, — dep jaýap qaıyrdy bala.

— Ózim de týra soǵan bara jatyrmyn, — dedi sváshennık. — Biz bárimiz de kúnáharmyz, bárimiz de ólemiz, qaıyrymdy Rıchard.

— Oıyńyz durys, ser, biraq óler aldynda biz eshnársege ókinbeıtin bolsaq jaqsy ǵoı, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

Sváshennık tómen qarady, sosyn kúbirlep batasyn berip tez ketip qaldy.

«Qylmysqa bunyń da qatysy bar, — dep oılady Dık. — Meni adaldyqqa úıretken adamnyń! Ne degen qatygez ómir deseńshi — meni tárbıelep, ósirgen adamdardyń bári de meniń ákemniń ólimine qatysty. Kek alý kerek! Meniń taǵdyrym osynshama qasiretti eken-aý! Men ózimniń eń jaqsy dostarymnan ósh alýǵa májbúrmin!»

Osyny oılap turǵanda Mechem esine tústi. Óziniń ǵajaıyp joldasy esine túskende, ol jymıyp, ezý tartty, Mechem qaıda? Mot qamalynyń qaqpasyna ekeýi birge kirgennen keıin, Mechem ushty-kúıli joǵaldy, al Dıktiń onymen áńgimeleskisi-aq kelip tur.

Ser Olıver asyǵys ótkizgen túski namazdan keıin bir saǵattan soń bári zalda túski tamaq kezinde kezdesti. Zal uzyn ári alasa edi. Edenine kók quraq tóselgen, qabyrǵalarynda qaharly ańshylar men qanqumar tazylardyń sýretteri salynǵan kilemder ilýli tur, barlyq jerge naıza, sadaq, qalqan ilip qoıypty, úlken tas peshte ot laýlap jatyr, qabyrǵany jaǵalaı kilem jabylǵan oryndyqtardy qatarlastyra qoıypty, zaldyń ortasynda toltyra tamaq qoıylǵan ústel jaýyngerlerdi kútip tur. Ser Denıel de, onyń zaıyby da túski tamaqqa kelgen joq. Tipti ser Olıver de bolǵan joq. Mechem jóninde de bir aýyz sóz aıtylǵan joq. Dık mazasyzdana bastady. Ol óz joldasynyń aldyn ala-aq jamandyq sezgenin esine túsirdi. Bul qamalda ol bir bálege ushyraǵan joq pa eken?

Túski tamaqtan keıin ol mıledı Breklıge asyǵys bara jatqan kári mıssıs Hechti ushyratty.

— Gýdı, — dep surady ol, — master Mechem qaıda? Biz qamalǵa kelgennen keıin ony seniń ertip ketkenińdi kórgen edim.

Kempir qarqyldap kúlip jiberdi.

— Ah, master Dık, — dedi ol, — sizdiń kózińiz qandaı kórgish deseńizshi!

— Ol qazir qaıda? — dep qaısarlana qaıtalap surady Dık.

— Siz ony endi esh ýaqytta kórmeısiz, — dep jaýap qaıyrdy ol. — Esh ýaqytta! Tipti úmittenbeńiz de.

— Men onyń qaıda ekenin bilgim keledi jáne men ony báribir bilemin, — dedi Dık, — Ol munda óz erkimen kelgen joq. Jaman bolaıyn, jaqsy bolaıyn, men onyń qorǵanshysymyn, sondyqtan ony renjitýge jol bermeımin. Aınala qupıaǵa tolyp ketipti. Bul qupıalarǵa men ábden toıdym!

Dık sózin aıaqtap úlgermesten, bireýdiń aýyr qoly onyń ıyǵynan basty. Ol sezdirmeı artynan kelip turǵan Bennet Hechtiń qoly bolatyn. Bas barmaǵymen ymdap, ol áıeline ket dep ámir etti.

— Dostym, Dık, — dedi ol, ekeýi ońasha qalǵan soń, — sizdiń basyńyz durys istemeı tur ǵoı deımin. Tenstoll qamalynyń syryn qozǵaǵannan góri, sizdiń tup-týra ashshy teńizdiń túbine attanǵanyńyz durys bolady. Siz menen suradyńyz, siz suraq qoıyp Karterdi mazaladyńyz, siz ózińizshe tuspaldaı sóıleımin dep bizdiń saıqymazaǵymyzdy — sváshennıkti qatty qorqyttyńyz. Siz, bir túrli, aqymaq sıaqty kórinesiz. Eger sizdi ser Denıel ózine shaqyra qalsa, esi túzý adamdaı, onymen jyly sóılesińiz. Ol sizdi qatań tergeýge alady. Oǵan jaýap bermesten buryn, árbir sózińizdi oılanyp alyńyz.

— Hech, — dedi Dık, — osynyń bárinen men arlaryńyzdyń taza emes ekenin sezemin.

— Eger siz aqylǵa kelmeseńiz, onda kóp keshikpeı qannyń ıisin sezesiz, — dep jaýap qaıyrdy Bennet. — Men sizge eskerttim! Mine, sizdi shaqyrýǵa kele jatyr.

Rasynda da, tap osy kezde Dıkti ser Denıelge shaqyrdy.

Iİ TARAÝ

Eki ant

Ser Denıel zalda eken, ol Dıkti kútip, ashýlanǵan kúıi, tas peshtiń aldynda árli-berli júr eken. Zalda ser Denıelden basqa ser Olıver bar, ol dinı kitabynyń betin aýdarystyryp, duǵasyn kúbirlep buryshta typ-tynysh otyr.

— Siz meni shaqyrdyńyz ba, ser Denıel? — dep surady jas Shelton.

— Iá, seni men shaqyrdym, — dep jaýap qaıyrdy rysar. — Meniń qulaǵyma jetip jatqan bul ne qylǵan áńgime? Maǵan senimsizdik kórsetipsiń, men sonda saǵan jaman qamqorshy boldym ba? Nemese men jeńilip qalǵannan keıin, sen, múmkin, meniń jaýlarymnyń jaǵyna shyǵyp ketkiń keletin shyǵar? Aspanmen ant etem, sen ózińniń ákeńe uqsamaısyń! Seniń ákeń kúnniń kózi ashyqta da, aspandy bult torlaǵanda da óziniń dostaryna adal bolatyn... Al sen, Dık, kún jaqsy kezde ǵana dos bolyp, endi qazir dostaryńnan bóliný úshin syltaý izdep júrgen shyǵarsyń.

— Keshirińiz, ser Denıel, múlde bulaı emes edi, — dedi Dık batyl sóılep. — Men kimge adal jáne shyn berilýim kerek bolsa, soǵan adalmyn ári shyn berilemin. Biraq basqa áńgimege kóshpesten buryn, men sizben ser Olıverge raqmet aıtqym keledi. Basqalardan góri siz ekeýińizdiń qamqorshy retinde maǵan haqylaryńyz bar. Eger men ony umytsam, ıt bolar edim.

— Sóıleýge sen shebersiń, — dedi ser Denıel.

Sosyn ashýlana sózin jalǵady:

— Alǵys aıtý, berilgendik degen — bos sóz, Dık Shelton. Al maǵan sóz emes, is kerek. Osy qazir, maǵan qaýip tónip turǵanda, meniń atymdy kir shalǵanda, meniń jerimdi tartyp alyp jatqanda, al toǵaıdyń ishi meniń ólimimdi tilep, kútip júrgen adamdarǵa toly kezde seniń maǵan degen alǵysyń men adaldyǵyń qaıda? Mende shyn berilgen adamdardyń bolmashy otrády qaldy. Al sen bolsań zulymdyqpen ósek taratyp, olardyń júregin ýlandyrasyń. Bul ne — alǵys aıtqanyń ba? Álde shyn berilgendigiń be? Ondaı raqmetińniń maǵan qajeti joq! Ózińe ne kerek? Aıt, káne! Biz saǵan bárine jaýap berýge daıynbyz. Al eger seniń maǵan qarsy aıtaryń bolsa, onda ony da týra aıt.

— Ser; — dep jaýap qaıyrdy Dık, — ákem qaza tapqanda, men sábı edim. Ony opasyzdyqpen óltirdi degen habar jetti qulaǵyma. Sondaı-aq — men eshteńeni jasyrǵym kelmeıdi — ony óltirýge siz qatysypsyz degen habar da jetti. Sondyqtan meniń sizge ashyq aıtatynym, máseleniń ábden anyǵyna jetip, kúdigim tarqap, kóńilim tynyshtalǵansha, men sizge kómektese almaımyn.

Ser Denıel oryndyqqa otyrdy. Ol qolymen ıegin tirep, Dıktiń betine tesile qarady..

— Sen qalaı dep oılaısyń, bireýdi óltirip, sosyn onyń balasyna qamqorshy bolý meniń qolymnan kele me? — dep surady ol.

— Eger de meniń jaýabym onsha sypaıy bolmasa, meni keshirińiz, — dedi Dık. — Biraq qamqorshy bolýdyń tıimdi ekenin siz óte jaqsy bilesiz. Osy ótken jyldar ishinde siz meniń tabysymdy paıdalanyp, meniń adamdarymdy basqarmadyńyz ba? Meni bolashaqta úılendirip, sol úshin aqsha alam dep eseptemeısiz be? Ol úshin qansha aqsha alatynyńyzdy men bilmeımin, áıteýir, ol sizge biraz tabys túsiredi. Taǵy da keshirim suraımyn, eger siz ózińizge sengen adamdy opasyzdyq jasap, óltirýden taıynbasańyz, onda burynǵydaı bolmaǵanmen, biraq soǵan jaqyn taǵy bir opasyzdyq jasaıtynyńyzǵa nege senbeımin?

— Seniń jasyńda men osynshama kúdikshil bolǵanym joq, — dedi ser Denıel qatal únmen. — Al sváshennık ser Olıver mundaı iske qalaı kináli bolyp júr?

— Qojaıyny qaıda aıtaqtasa, ıt sonda júgiredi, — dedi Dık, — Bul sváshennıktiń sizdiń til alǵysh qarýyńyz ekenin jurttyń bári biledi. Men múmkin óte erkin sóılep turǵan shyǵarmyn, biraq qazir, ser Denıel máımóńkeleıtin ýaqyt emes. Meniń ashyq suraqtaryma durys jaýap alǵym keledi. Al siz maǵan eshqandaı jaýap bermeısiz! Siz jaýap berýdiń ornyna, ózińiz maǵan suraq qoıyp tursyz. Eskertemin sizge, ser Denıel: bul baǵytyńyzben siz meniń kúmánimdi tarqatýdyń ornyna, qaıta údete túsesiz.

— Men saǵan ashyq jaýap bereıin, master Rıchard, — dedi rysar. — Eger meni qatty ashýlandyrǵanyńdy jasyrsam, ótirik aıtqan bolar edim. Biraq ashý ústinde de men ádiletti bolǵym keledi. Sen maǵan osy másele jóninde keıin kámeletke tolǵan kezde kel, sonda men qamqorshylyqtan qutylyp, senimen erkin sóılese alatyn bolamyn. Sol kezde kel, sonda men saǵan laıyqty jaýabyńdy beremin — judyryqpen tisińniń byt-shytyn shyǵaramyn. Al oǵan deıin seniń eki jolyń bar; ıá ózińniń til tıgizgen sózderińdi qaıtyp alyp, tilińdi tarta usta da, kishkentaıyńnan asyrap, qamqorlyǵyna alǵan adam úshin soǵys, nemese — ormanda meniń jaýlarym tolyp júr, jolyń ashyq — solarǵa bar!

Sonsha jigerli aıtylǵan osy sózder, onyń nazary — osynyń bári Dıkti tolqytyp-aq jiberdi. Biraq óziniń suraǵyna jaýap ala almaǵanyn da sezbeı qalǵan joq.

— Men shyn nıetimmen sizge sengim keledi, ser Denıel, — dedi ol. — Ákemdi óltirýge sizdiń qatyspaǵanyńyzǵa meni sendirińizshi.

— Shyn aıttym degen sózim seni qanaǵattandyra ma, Dık? — dep surady rysar.

— Iá, — dep jaýap qaıyrdy jigit.

— Men saǵan shyn aıtam, seniń ákeńdi óltirýge tikeleı de, janama da qatysty emes ekendigime janymnyń máńgi lázzatymen jáne qudaıdyń aldynda búkil istegen isterim úshin beretin jaýabymmen ant etem!

Ol Dıkke qolyn usyndy, Dık ony qushyrlana qysty. Al osy saltanatty ári ótirik antty estigende sváshennıktiń záresi ushyp, yrshynyp, túregele bastaǵanyn olardyń ekeýi de baıqaǵan joq.

— Ah, — dedi Dık, — sizdiń osyndaı keń peıildiligińiz meni keshirýge kómektessin! Kóńilime kúdik túsirip júrgen men neǵylǵan jeksuryn edim! Biraq endi men eshqashan da siz jóninde kúmándanbaıtyn bolamyn.

— Men seni keshiremin, Dık, — dedi ser Denıel. — Sen áli ómirdi bilmeısiń, sen áli onda ósektiń qalaı uıa salǵanyn bilmeısiń.

— Maǵan qansha ursýǵa da laıyq adammyn, — dep qosty Dık, — ósekshiler sizden góri tipti myna ser Olıverdi kóbirek aıyptaıdy...

Osyny aıtyp ol sváshennıkke buryldy da, kenetten sózin aıaqtamastan toqtap qaldy. Osy uzyn boıly, qyzyl shyraıly, tolyq ta tákappar adam birden basylyp qalypty: betiniń shyraıy qashyp, aıaq-qoly dirildep, aýzy jybyrlap, duǵasyn ázer-ázer sybyrlaıdy. Dık oǵan qaraǵan sátte, ol shyńǵyryp jalma-jan eki qolymen betin basty.

Ser Denıel qasyna jetip baryp, doldana ıyǵyna sheńgelin saldy. Dıktiń tarqaı bastaǵan kúdigi birden qaıta qozdy.

— Endi ser Olıver de ant bersin, — dedi ol. — Meniń ákemdi óltirgen sol dep jurt ony kinálap júr ǵoı.

— Ol ant beredi, — dedi rysar.

Ser Olıver ún-túnsiz oǵan qolyn sermedi.

— Aspanmen ant etemin, siz ant beresiz! — dep aıqaılady, yza kernegen ser Denıel. — Mine, myna kitapty ustap ant etińiz! — dep sózin jalǵastyrdy ol, qulap qalǵan dinı kitapty jerden kóterip. — Ne deısiz? Meniń sizge kúdigimdi týǵyzǵyńyz kele me! Ant berińiz! Men ámir etem!

Biraq sváshennıktiń sóıleýge shamasy joq edi. Ony úreı býyndyryp barady: ol ser Denıelden de, ótirik ant berýden de birdeı qorqyp tur.

Tap osy kezde qara jebe bıik terezeniń áshekeıli shynysyn tesip ótip, dirildep baryp, zaldaǵy tamaq ishetin ústeldiń qaq ortasyna kirip qadaldy.

Qatty daýsy shyǵyp ketken ser Olıver esinen tanyp, qamys tóselgen edenge qulap tústi. Rysar men Dık aýlaǵa júgirip shyqty, sosyn buralma basqyshpen tis-tis munaraǵa kóterildi. Kúzetshiniń bári óz oryndarynda. Kún sáýlesi kók jıekke deıin sozylyp jatqan, ár jerinde shoq-shoq aǵashtar men ormandy tóbeshikter kóterilgen jasyl alqapty typ-tynysh jarqyratyp tur. Eshkim kórinbeıdi.

— Jebe qaı jaqtan keldi? — dep surady rysar.

— Anaý aǵashtar jaqtan, ser Denıel, — dep jaýap qaıyrdy kúzetshi.

Rysar oılanyp qaldy. Sosyn Dıkke buryldy.

— Dık, — dedi ol, — myna adamdarǵa qaraı tur, men bulardy saǵan tapsyram. Al sváshennıkti, eger ol óziniń kinásiz ekendigine ant bermese, jaýapqa tartamyn. Men ózim de, sen sıaqty, kúmándana bastadym. Ol ant beredi, men oǵan seni sendiremin, al eger ant bermese, onda biz ony kinály dep esepteımiz.

Dık tym salqyn jaýap qaıyrdy, rysar oǵan synaı qarady da, asyǵys zalǵa qaıtyp oraldy. Eń aldymen jebeni qarap shyqty. Ol buryn eshqashan mundaı jebeni kórgen joq edi. Ony qolyna alyp, aınaldyra bastady, onyń qap-qara túriniń ózi eriksiz qorqynysh týǵyzady. Jebede úsh-aq sóz jazylypty: «Ań óziniń apanynda».

— Meniń úıde ekenimdi olar biletin bolyp shyqty, — dedi ol. — Óziniń apanynda! Biraq meni osy jerden qýyp shyǵara alatyndaı olardyń ıti joq.

Ser Olıver esin jıyp, ornynan ázer kóterildi.

— Áttegen-aı, ser Denıel, — dep kúńirendi ol, — siz sumdyq ant berdińiz. Endi siz ómir-baqı qarǵys atqan bolasyz!

— Iá, aqymaq, — dedi rysar, — meniń óte jaman ant bergenim ras, al sen odan da zor ant beresiń. Sen Holıvýdtyń qasıetti kresimen ant etesiń. Baıqa, áserlirek sózderdi oılap tabatyn bol. Tap búgin keshte ant beresiń.

— Qudaı sizdi aqylyńyzdan aıyrmasyn! — dep jaýap qaıyrdy sváshennık. — Qudaı sizdiń júregińizdi mundaı zańsyzdyqtan saqtasyn!

— Meni tyńdańyz, qurmetti qarıa, — dedi ser Denıel, — eger siz tek aryńyzdyń tazalyǵyn oılaıtyn bolsańyz, onda men sizge eshnárse aıta almaımyn. Biraq, degenmen, aryńyzdyń tazalyǵy týraly esińizge óte kesh túsipti. Al eger sizdiń basyńyzda bir túıir aqylyńyz qalǵan bolsa, onda meni tyńdańyz. Myna bala sonadaı yzyńdap meniń ashýymdy keltirip júr. Ol maǵan kerek, sebebi men ony úılendirip, paıda tapqym keledi. Al sizge týrasyn aıtyp turmyn: eger ol meniń mazamdy ketire beretin bolsa, onda ol da ákesiniń sońynan attanady. Men ony shirkeýdiń ústindegi bólmege ornalastyryńdar dep ámir ettim. Eger siz bizdiń kinásiz ekendigimiz týraly jaqsy negizdelgen, tıanaqty ant berseńiz, onda bári jaqsy bolady: balanyń kóńili azdap ornyna túsedi de, men oǵan tımeımin. Al eger siz dirildep nemese bozaryp, ne tutyǵyp qalsańyz, ol sizge senbeıdi — onda bala óledi. Siz osyny jaqsylap oılanyńyz.

— Shirkeýdiń ústindegi bólmege! — dedi sváshennık, tunshyǵa sóılep.

— Tap sol bólmege, — dedi rysar qoshtap. — Sonymen, eger siz ony qutqarǵyńyz kelse, qutqaryńyz. Al qutqarǵyńyz kelmese, onda ózińiz bilesiz, endi meniń mazamdy almaı, tez ketińiz! Eger men ashýshań adam bolsam, sizdiń tózýge bolmaıtyn qorqaqtyǵyńyz ben aqymaqtyǵyńyz úshin men sizdi áldeqashan semsermen sileıtip salatyn edim. Qalaı, tańdaý jasadyńyz ba? Jaýap berińiz!

— Men tańdaý jasadym, — dep jaýap qaıyrdy sváshennık. — Meni qudaıdyń ózi keshirsin, men jaqsylyq úshin jamandyqty tańdadym. Balany qutqarý úshin ant beremin.

— Báse, óstiseńizshi! — dedi ser Denıel. — Balany tezirek shaqyrtyńyz. Siz ekeýińiz ońasha qalasyzdar. Biraq men sizden kózimdi aıyrmaımyn. Men osynda jasyrynyp qarap turamyn.

Rysar qabyrǵada ilýli turǵan kilemdi kóterip, sonyń artyna kirip ketti. Serippeniń shyrt etken daýsy men basqyshtyń syqyrlaǵany estildi.

Ser Olıver jalǵyz qalǵannan keıin kilem ilingen qabyrǵaǵa úreılene qarap, jabyrqaý ári qorqynyshty keskinmen shoqyna bastady.

— Eger ony shirkeýdiń ústindegi bólmege ornalastyrǵan bolsa, — dedi ol kúbirlep, — men ony óz janymdy qurban etsem de qutqarýym kerek.

Úsh mınýt ótken soń habarshyǵa erip Dık keldi. Ser Olıver sustanyp ári bop-boz bolyp ústeldiń janynda tur.

— Rıchard Shelton, — dedi ol, — sen meniń ant berýimdi talap ettiń. Bul talabyńdy men qorlaǵandyq dep esepteımin, sol sebepti saǵan jaýap bermeýge tolyq haqym bar. Biraq bizdiń burynǵy qarym-qatynasymyzdy eskerip, men óz júregimdi jumsarttym, seniń degeniń-aq bola qoısyn. Men seniń ákeńdi óltirgenim joq dep Holıvýdtyń qasıetti kresimen ant etemin.

— Ser Olıver, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Barshanyń kegin qaıtaratyn Djonnyń birinshi hatyn oqyǵannan keıin men sizdiń kinásiz ekendigińizge kúmándanǵanym joq. Endi sizge eki suraq qoıýǵa ruqsat etińiz. Siz meniń ákemdi óltirgen joqsyz, oǵan men senemin. Biraq sizdiń ony óltirýge múmkin janamalaı qatysyńyz bolǵan shyǵar?

— Eshqandaı qatysym bolǵan joq, — dedi ser Olıver.

Kenetten onyń beti jybyrlap ketti. Ol birdeńeden saqtandyrǵandaı Dıkke kózin qysty. Dık sváshennıktiń ymynan bir nárseni aıtqysy kelip turǵanyn, biraq daýystap aıtýǵa múmkindigi joq ekenin birden túsindi.

Dık oǵan tańdana qarady, sosyn burylyp, bos zaldyń ishin muqıat qaraı shyqty.

— Sizge ne boldy? — dep surady ol.

— Eshteńe emes, — dep jaýap qaıyrdy sváshennık, jaıbaraqat kóringisi kelip. — Meniń mazam bolmaı tur, azdap aýyrǵan sıaqtymyn. Keshir meni, Dık... ketýim kerek... Men seniń ákeńe de opasyzdyq istegenim joq, ne ony óltirgenim joq, sol úshin Holıvýdtyń qasıetti kresimen ant etemin. Kóńilińdi ornyna túsir, qaıyrymdy balaqaı. Hosh bol!

Ol ózine tán emes asyǵystyqpen zaldan shyǵyp ketti.

Dık qabyrǵalarǵa muqıat qaraı bastady; onyń kóńilinde qarama-qaıshy oılar birinen keıin biri almasyp jatty: tańdanǵandyq, kúmándaný, kúdiktený, qýanysh. Biraq birte-birte, esin jıǵan saıyn, kúdik jeńip shyqty, kóp keshikpeı onyń bir jamandyq bar ekenine kózi anyq jetti. Ol basyn kóterip edi, shoshyp ketti. Qabyrǵany jaýyp turǵan kilemde qaharly ańshynyń sýreti toqylǵan eken. Ol bir qolyna kerneı ustap oınap tur, ekinshi qolynda — naıza, Afrıkalyq adam sýrettelgendikten, onyń beti qap-qara.

Sýrettegi sol afrıkalyq adam Rıchard Sheltondy qatty qorqytty. Zaldyń terezelerine shaǵylysyp jarqyrap turǵan kún bultqa jasyrynǵan edi. Naq osy kezde tas peshtegi ot qatty jalyndap, zaldyń manadan beri qara kóleńkelenip turǵan tóbesi men qabyrǵalaryn jarqyratyp jiberdi. Kenetten qara ańshy tiri adamdaı kirpigin qaǵyp jiberdi, jáne onyń qabaǵy aq eken.

Dık kózin almastan osy qorqynyshty kózge qarady da qaldy. Ottyń jaryǵynda ol kózder asyl tastaı jarqyrap tur, ol ylǵaldy, tiri kózder edi. Aq qabaǵy ony bir sát jaýyp, keıin qaıta kóterdi. Sodan soń kózder joq bolyp ketti.

Endi eshqandaı kúmán qalǵan joq. Bul kilemniń tesiginen manadan beri ony syǵalap baǵyp turǵan tiri kózder edi.

Dık óz jaǵdaıynyń óte qaýipti ekenin birden sezdi. Hechtiń aldyn-ala eskertkeni, sváshennıktiń kózin qysyp ymdaǵany, qabyrǵadan ony baqylap turǵan kózder — osynyń bári onyń jaǵdaıynyń múshkil ekenin dáleldedi. Ol óziniń synǵa túskenin jáne ishki syryn taǵy da sezdirip qoıǵanyn, endi ony ólimnen tek kezdeısoq jaǵdaı ǵana qutqaratynyn jaqsy túsindi.

— «Eger men bul úıden qashyp kete almasam, — dep oılady ol, — onda meniń sharýam bitti! Beıshara Mechem! Men ony jylannyń uıasyna alyp kelgen ekenmin!»

Ol taǵy da óziniń taǵdyry jaıly oılanyp otyrǵanda, onyń qarý-jaraǵyn, kıimderi men kitaptaryn basqa bólmege aparysý úshin qasyna qyzmetshi keldi.

— Basqa bólmege? — dep qaıtalap surady Dık. Nege? Qaı bólmege?

— Shirkeýdiń ústindegi bólmege, — dep jaýap qaıyrdy qyzmetshi.

— Onda kópten eshkim turǵan joq qoı, — dedi Dık oılanyp. — Ol qandaı bólme?

— Jaqsy bólme, — dep jaýap qaıyrdy qyzmetshi. — Biraq, — dedi ol daýsyn báseńdetip, — ol bólmege arýaqtar kelip turady desedi.

— Arýaqtar, — dep qaıtalady Dık, júregi muzdap. — Estigenim joq! Kimniń arýaǵy?

Qyzmetshi jan-jaǵyna qarady, sosyn estiler-estilmes sybyrlap:

— Áýlıe Ioannyń shirkeýindegi ponomordyń arýaǵy. Bir joly ony osy bólmege qondyrǵan eken, al erteńgisin ol ushty-kúıdi joq bolyp ketipti. Jurt ony shaıtan alyp ketipti-mis desedi, uıqyǵa jatarda ol óte mas eken.

Dık bir sumdyqtyń bolaryn aldyn-ala sezip, qyzmetshiniń artynan erdi.

IIİ TARAÝ

Shirkeý ústindegi bólme

Munaradaǵy baqylaýshylar basqa eshqandaı oqıǵany baıqaǵan joq. Kún asyqpaı batysqa qaraı jyljyp baryp, aqyry batyp ketti. Kúzetshiler qansha qyraǵy bolǵanymen, Tenstoll qamalynyń mańynan eshbir adamdy kóre almady.

Tún qarańǵysy túskende, Trogmortondy terezesi tap ordyń ústinen shyǵatyn buryshtaǵy bólmege alyp bardy. Sol tereze arqyly ol asa saqtyqpen temen tústi, biraz ýaqyt sýdyń shalpyldaǵan daýsy estilip turdy da, sosyn qarsy bettegi jaǵadan onyń qaraıǵan sulbasy kórindi, ol shóptiń ústimen eńbektep, birte-birte kórinbeı ketti. Ser Denıel men Hech taǵy da jarty saǵattaı muqıat tyń tyńdap turdy. Aınalanyń bári typ-tynysh. Habarshy qamaldan aman-esen shyǵyp ketti.

Ser Denıel kóńildene bastady. Ol Hechke buryldy.

— Bennet, — dedi ol, — bul Barshanyń kegin qaıtaratyn Djon degenińiz — kádimgi tiri pende. Ol uıqtap jatyr. Biz ony óltiremiz.

Búkil kesh boıy Dıkti árli-berli jumsaýmen boldy, bir buıryqtan keıin ekinshi buıryq almasyp jatty. Dık ózine osynshama kóp tapsyrma berilgenine jáne de olardy óte shuǵyl oryndaý kerek ekendigine tań qaldy. Osy ýaqyt ishinde ne ser Olıverdi, ne Mechemdi kezdestirgen joq, al ózi óne boıy sol ekeýin oılaýmen boldy. Ol endi tek bir nárseni ǵana — Tenstolldaǵy Mot qamalynan tezirek qashyp ketýdi arman etti, biraq qashpastan buryn ol ser Olıvermen, Mechemmen sóıleskisi keldi.

Aqyr aıaǵynda ol qolyna sham ustap óziniń jańa bólmesine kóterildi. Bólme úlken eken, tóbesi alasalaý ári tym qarańǵy. Terezeniń syrtynda or, tereze óte bıikte bolǵanmen oǵan temir tor ornatyp qoıypty. Tósek-oryn tamasha eken, bir jastyq mamyqtan istelgen, al ekinshisi — lavandadan jasalǵan, qyzyl kórpege raýshan gúlder kestelengen. Qabyrǵalardy jaǵalaı kiltteýli shkaftar tur, olardyń ústine qońyr kilemder ilip qoıypty. Dık búkil bólmeni aralap shyqty, árbir kilemniń astyn kóterip qarady, árbir qabyrǵany sıpalap kórdi, shkaftardy ashpaqshy boldy. Esiktiń myqty, ári ilgishtiń jaqsy ekenine kezi jetti, sosyn shamdy tuǵyrǵa qoıyp, bárin qaıtadan qarap shyqty.

Ony nege bul bólmege ornalastyrdy? Bul óziniń burynǵy bólmesinen keń ári jaqsy. Bul múmkin aldap qolǵa túsirý shyǵar? Bul bólmege kiretin jasyryn jol joq pa eken? Bul bólmede arýaqtar paıda bolatyny ras pa eken? Onyń arqasy muzdap qoıa berdi.

Joǵarydaǵy jaıpaq tóbeden kúzetshiniń aıaǵynyń aýyr basqany estilip tur. Tómende kishkene shirkeýdiń kúmbezdelgen tóbesi kórinedi, shirkeýdiń qasynda zal bar, odan, sóz joq, jasyryn jol shyǵady, eger onda jasyryn jol bolmasa, kilemniń artynan manaǵy kózder qalaısha Dnkti baqylap turar edi? Sirá, jasyryn jol shirkeýge aparatyn bolý kerek, sosyn odan mynda, osy bólmege keledi.

Mundaı bólmede uıqtaý aqymaqtyq bolatynyn ol túsindi. Qarýyn daıyn ustap, bosaǵadaǵy buryshqa otyrdy. Eger oǵan qater tónse ol janyn ońaılyqpen bere qoımaıdy.

Joǵarydan, munaranyń tóbesinen bireýdiń dúrsildeı júrgeni estildi, sosyn paróldi surady. Bul kúzetshilerdiń aýysqany edi.

So boıda Dık bireýdiń esikti sıpalaǵanyn estidi, sosyn aqyryn ǵana sybyrlaǵan daýys:

— Dık, Dık, bul men! — dedi.

Dık ilgishti aǵytyp, esikti ashty da, Mechemdi bólmege kirgizdi. Mechem qup-qý bolyp ketipti, bir qolyna sham, ekinshi qolyna qanjar ustap alǵan.

— Esikti jap! — dep sybyrlady ol. — Tezirek, Dık! Qamaldyń ishi jansyzdarǵa toly. Men olardyń dálizben artymnan kele jatqanyn estidim, kilemderdiń astynan olardyń dem alǵandaryna sheıin estip turdym.

— Sabyr et, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — esik jabyq. Ázirshe bizge qaýip joq. Degenmen, myna qorshaǵan qabyrǵalardan qaýipsiz bolý múmkin emes... Men seni kórgenime shyn júregimnen qýanamyn. Aspanmen ant etemin, men seni endigi tiri emes shyǵar dep oılaǵanmyn. Seni qaı jerge jasyryp qoıdy?

— Saǵan báribir emes pe? — dep jaýap qaıyrdy Mechem. — Eń bastysy — biz ekeýmizdiń kezdeskenimiz, al basqasy onsha qajet emes. Biraq, Dık, seni ne kútip turǵanyn bilesiń be? Erteń saǵan ne isteıtinin olar ózińe aıtty ma?

— Erteń? — dep qaıtalap surady Dık. — Erteń olar maǵan ne istemekshi?

— Erteń be nemese búgin túnde me, bilmeımin, — dedi Mechem. — Meniń biletinim, olar seni óltirmekshi bolyp jatyr. Sony anyq bilemin: osy jónindegi olardyń áńgimesin estidim. Muny olar maǵan týra aıtty desem de bolady.

— Solaı ma! — dedi Dık. — Shynymdy aıtsam, ony ózim de sezgenmin.

Sosyn ol kúni boıǵy óziniń basynan ótken oqıǵalardy Mechemge aıtyp berdi.

Ol sózin aıaqtaǵannan keıin, Mechem ornynan turyp, Dık sıaqty ol da qabyrǵalardy sıpalap qarap shyqty.

— Joq, — dedi ol, — eshqandaı jasyryn esik kórinbeıdi. Degenmen, jasyryn joldyń baryna men eshbir kúmándanbaımyn. Dık, men seniń qasyńda qalamyn. Eger sen óletin bolsań, men de senimen birge ólemin. Saǵan kómektesemin, kórdiń be qanjardy urlap aldym! Men de olarmen shaıqasamyn! Al eger sen eńbektep ótýge bolatyn tesik nemese jerge túse alatyndaı tereze tapsań, men kez kelgen qaýipti qýana qarsy alamyn da, senimen birge qashyp ketemin.

— Djon, — dedi Dık, — aspanmen ant etemin, Djon, sen búkil Anglıadaǵy eń jaqsy, eń senimdi, eń batyr adamsyń! Qolyńdy bershi maǵan, Djon.

Ol ún-túnsiz Mechemniń qolyn ustady.

— Shirkin, biz habarshyny túsirip jibergen terezege jetsek qandaı jaqsy bolar edi! — dedi ol. — - Arqan áli sonda shyǵar. Ol da bolsa úmit qoı.

— Tss! — dep sybyrlady Mechem.

Bular qulaqtaryn tosty. Tómende, edenniń astynda birdeńe syqyr etti de, tynyp qaldy, sosyn qaıtadan syqyrlady.

— Bizdiń astymyzdaǵy bólmede bireý júr, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Biz minájathananyń ústindemiz. Bul meni óltirý úshin jasyryn jolmen kele jatqan adam. Kelip kórsin! Men onyń ózin óltiremin!

Ol tisin shyqyrlatty.

— Shamdy óshir, — dedi Mechem. — Múmkin, ol baıqaýsyzda ózin sezdirip qoıar.

Bular eki shamdy da óshirip, ún-túnsiz qybyr etpeı turyp qaldy. Edenniń astymen aqyryn basyp kele jatqan adamnyń aıaǵynyń dybysy anyq estildi. Ol birese jaqyndap, birese qashyqtady. Aqyr aıaǵynda, kilttiń syqyr etip ashylǵan daýsy estildi de, keıin bári tyna qaldy.

Sosyn taǵy da aıaqtyń basqan dybysy estildi, kenetten bólmeniń shetki buryshyndaǵy edenniń taqtaıynyń arasyndaǵy jińishke tesikten shamnyń jaryǵy kórindi. Tesiktegi jaryq birte-birte ulǵaıa bastady, jasyryn oıyqtyń qaqpaǵy ashylyp, shamnyń sáýlesi odan saıyn jarqyraı tústi. Oıyqtyń qaqpaǵyn kóterip ustap turǵan bireýdiń kúshti qoly kórindi. Dık arbaletin kerip, endi onyń basynyń kóringenin kútip otyr.

Biraq kenetten bári sapyrylysyp ketti. Mot qamalynyń ekinshi shetinen qatty aıqaı-shý estildi, aldymen bir adamnyń daýsy shyqty, sodan soń taǵy da birneshe adamnyń daýsy qosyldy, olar bireýdiń atyn qaıtalaı berdi. Osy shý, shamasy, Dıkti óltirýge kele jatqan adamdy úrkitken bolý kerek. Jasyryn oıyq jabylyp, edenniń astynan asyǵys uzap bara jatqan aıaqtyń dybysy estildi.

Balalar ýaqytty utty. Dık aýyr kúrsinip, ózderin ólimnen aman saqtap qalǵan aıqaı-shýǵa endi ǵana qulaǵyn túrdi. Aıqaı-shý áli tynǵan joq, kerisinshe, burynǵydan da kúsheıe tústi. Búkil qamaldyń ishinde tapyrlap adamdar júgirip júr, barlyq jerde esiktiń tars-turs ashylyp-jabylǵany estiledi. Osy ý-shýdyń arasynan ser Denıeldiń qatty aıqaılaǵan daýsy anyq estiledi.

— Djoanna!

— Djoanna? — dep qaıtalady Dık. — Qaı Djoanna? Munda eshqandaı Djoanna joq ári esh ýaqytta bolǵan emes. Bul sonda ne?

Mechem úndegen joq. Ol óz oıymen turǵan sıaqty. Syrttaǵy juldyzdardyń bolar-bolmas jymyńdaǵan sáýlesi bólmeniń balalar otyrǵan buryshyna túspeıdi, sondyqtan da ol jer óte qarańǵy edi.

— Djon, — dedi Dık, — seniń kúni boıy qaıda bolǵanyńdy men bilmeımin. Sen bul Djoannany kórdiń be?

— Joq, kórgenim joq, — dep jaýap qaıyrdy Mechem.

— Ol jóninde eshteńe estigen joqsyń ba? — dep táptishtep surady Dık.

Bireýdiń kele jatqan aıaǵynyń dybysy estildi. Ser Denıel aýlada baryldap Djoannany áli shaqyryp júr.

— Sen ol týraly estigen joqsyń ba? — dep qaıtalap surady Dık.

— Estidim, — dedi Mechem.

— Seniń daýsyń nege dirildeıdi! Saǵan ne boldy? — dep surady Dık. — Olardyń sol Djoannany izdep jatqany bizge jaqsy boldy. Djoanna olardyń kóńilin bizden bólip áketti.

— Dık! — dedi Mechem. — Men qurydym! Biz ekeýmiz de qurydyq! Ýaqyt barda tezirek qashaıyq. Meni taýyp alǵansha olardyń kóńilderi kónshimeıdi. Joq! Olarǵa meniń ózimdi jalǵyz jibershi! Olar meni ustap alsyn, al sen qashyp ketesiń. Meniń jalǵyz ózimdi jibershi, Dık! Qaıyrymdy Dık, meni solarǵa jibershi!

Dık bar qupıany endi ǵana túsingende, qyz esiktiń ilgegin qolymen sıpalap taýyp alǵan edi.

— Aspanmen ant etemin! — dedi Dık, — sen tipti de Djon emessiń! Sen Djoanna Sedlısiń! Sen baıaǵy maǵan kúıeýge shyqqysy kelmegen qyzsyń!

Qyz ún-túnsiz ornynda turyp qaldy. Dık te úndegen joq, sosyn ol qaıtadan sóılep ketti.

— Djoanna, — dedi ol, — biz bir-birimizdiń ómirimizdi saqtap qaldyq. Biz ekeýmiz de qalaı qan tógilip jatqanyn kórdik. Biz ekeýmiz dos ta boldyq, qas ta boldyq, — men seni belbeýimmen sabaı jazdaǵanym esińde me. Men ylǵı seni erkek bala dep júrdim. Al endi meniń ajalym jaqyndap qaldy, sondyqtan da óler aldynda saǵan aıtarym: sen jer betindegi eń jaqsy, eń batyl qyzsyń, eger men tiri qalsam, saǵan úılengendi ózime baqyt dep sanar edim. Biraq taǵdyrym qandaı bolsa da — tiri bolsam da, ólsem de — esińde bolsyn: men seni súıemin!

Ol eshbir jaýap qatqan joq.

— Birdeńe deseńshi, Djon. Meıirimdilik jasap, sen de meni súıemin dep aıtshy!

— Eger de seni súımesem, Dık, men osy jerde bolar ma edim? — dedi ol.

— Eger bul jerden aman qutylsaq, — dep sózin jalǵady Dık, — biz úılenemiz. Eger ólýge jazsa, ólemiz. Meniń aıtaıyn degenim osy. Al sen meniń bólmemdi qalaı taptyń?

— Men Hech hanymnan suradym, — dep jaýap qaıyrdy qyz.

— Ol áıelge senýge bolady, — dedi Dık. — Ol seni ustap bermeıdi. Bizdiń áli qashýǵa ýaqytymyz bar...

Tap osy kezde, onyń sózin joqqa shyǵarǵandaı, dálizden aıaqtyń tapyr-tupyr dybysy estilip, bireý judyryǵymen esikti urdy.

— Ol osynda! — degen bireýdiń daýsy estildi. — Ashyńyz master Dık! Ashyńyz!

Dık dybys ta bermedi, ornynan da qozǵalǵan joq.

— Bári bitti, — dep qyz Dıkti qushaqtaı aldy.

Adamdar birinen soń biri esiktiń aldyna jınala bastady. Aqyr aıaǵynda ser Denıeldiń ózi keldi de, bári tyna qaldy.

— Dık, — dep aıqaılady rysar, — aqymaq bolma! Mundaı shýdan uıqydaǵy jeti bıkesh te oıanar edi. Djoannanyń osynda ekenin biz bilemiz. Ash esikti!

Dık úndegen joq.

— Esikti syndyryńdar! — dedi ser Denıel.

Jaýyngerler esikti aıaqtarymen tepkilep, judyryqtarymen qoıǵylaı bastady. Esik myqty ári jaqsy ilgishtep jabylǵan bolatyn, degenmen taǵy da kezdeısoq jaǵdaı bolmaǵanda, ol qulaıtyn edi. Esikti uryp jatqan kezde, kenetten kúzetshiniń aıqaılaǵan daýsy shyqty, munaradaǵylar aıqaılap, shýlaı bastady, so boıda oǵan jaýap retinde ormannyń ishi daýysqa tolyp ketti. Ormandy mekendeýshiler Mot qamalyn shaýyp jatqan sıaqty. Sondyqtan da ser Denıel esikti tastap, óziniń jaýyngerlerimen asyǵys qamaldy qorǵaýǵa ketti.

— Biz qutyldyq! — dedi Dık.

Ol eki qolymen eski kereýetti bas salyp, ornynan qozǵamaqshy boldy, biraq ol qozǵalmady.

— Maǵan kómektesshi, Djon, — dedi ol. — Eger saǵan ómir qymbat bolsa, bar kúshińdi jınap, maǵan kómektes!

Ázer degende bular aýyr emen kereýetti ornynan jyljytyp, esikke taqap qoıdy.

— Endi múlde sumdyq boldy, — dedi Djoanna muńaıyp. — Ol endi bizge jasyryn jolmen keledi.

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Ol óziniń jaýyngerlerine jasyryn joldy kórsetýge qorqady. Ol jolmen biz ózimiz qashyp ketemiz. Tyńdashy meni! Shabýyl bitti. Tegi, eshqandaı shabýyl bolǵan joq.

Rasynda da, eshqandaı shabýyl bolǵan joq edi, Raızıngemde bolǵan urysta ser Denıelden adasyp qalǵan bir top jaýynger, qazir, aqyr aıaǵynda, qamalǵa qaıtyp kelgen-di. Tún qarańǵysy olarǵa ormannan aman-esen ótýge kómektesipti. Olardy qaqpadan kirgizipti, endi olar aýlanyń ishinde qarý-jaraqtaryn saldyrlatyp, tuıaqtary tarsyldaǵan attarynan túsip jatyr.

— Ol qazir osynda qaıtyp keledi, — dedi Dık. — Tezirek jasyryn jolǵa túseıik!

Ol sham jaqty, sosyn ekeýi bólmeniń buryshyna bardy. Tesikti taýyp alý qıyn emes edi, óıtkeni odan áli de álsizdeý jaryq túsip turǵan bolatyn. Dık myqty bir semserdi tańdap alyp, ony tesikke tyqty da, bar kúshimen semserdiń tutqasyn basty. Taqtaı áreń degende azdap kóterildi. Olar taqtaıdy tartyp, múldem ashyp tastady.

Onyń astynan birneshe basqysh kórindi, solardyń bireýinde Dıkti óltirýge kelgen adamnyń umytyp tastap ketken shamy tur.

— Sen alǵa tús, — dedi Dık, — shamdy da ala ket. Men seniń artyńnan túsip, esikti jabamyn.

Bular jolǵa shyqty. Dık oıyqty japqan boıda, qaıtadan qatty tarsyldaǵan daýys estildi, — bul onyń bólmesiniń esigin syndyryp jatqandar edi.

IV TARAÝ

Jasyryn jol

Dık pen Djoanna jińishke, las ári qysqa dálizge tap boldy. Onyń ekinshi shetinde jartylaı ashyq turǵan esik bar eken — ol, sóz joq, jańaǵy Dıkti óltirýge kelgen kisiniń kiltpen ashqan esigi. Tóbeden órmekshiniń qalyń uıasy salbyrap tur, aıaqtyń jeńil basqan izi de tas edende tarsyldap estiledi.

Esiktiń artynan jol kilt ekige aıryldy. Dık táýekelmen buryla saldy da, ekeýi shirkeýdiń kúmbezin aınalyp júgirip ketti. Shamnyń álsiz jaryǵynda kúmpıgen kúmbez kıttiń arqasyna uqsaıdy. Bularǵa endi aıaq basqan saıyn ortasyn karnızdiń órnektelgen sýretimen jasyrǵan baqylaǵysh tesikter kezdese berdi. Osyndaı tesiktiń bireýinen qarap, Dık minájathananyń tas edenin, balaýyz shyraq jaǵýly turǵan altardy jáne altar aldyndaǵy basqyshta qoldaryn kóterip, shoqynyp otyrǵan ser Olıverdi kórdi.

Kúmbezdi aınalyp shyǵyp, bular qysqa basqyshpen tómen tústi. Jol jińishkere bastady. Qabyrǵanyń biri aǵash eken, arasyndaǵy qýystardan shamnyń jaryǵy túsip, adamdardyń daýystary estiledi. Kenet Dık kózdiń úlkendigindeı dóńgelek tesikti baıqap qaldy. Sol tesikten syǵalap, Dık zaldyń ishin kórdi, ústerine saýyt kıgen alty erkek ústeldi aınala jaıǵasyp, qustyń etinen jasalǵan pashtetti jep, ashqaraqtana sharap iship otyr. Bular, sirá, jańaǵy kelgen jaýyngerler bolsa kerek.

— Biz bul jerden óte almaımyz, — dedi Dık, — jańaǵy jerge qaıta barýymyz kerek.

— Toqtaı tur, — dedi Djoanna, — múmkin, aldymyzda jol bar shyǵar.

Sóıtti de alǵa qaraı júrdi. Biraq birneshe ıardtan keıin jol kishkene basqyshqa baryp tireldi de, tap qazir; jaýyngerler zalda tamaq iship otyrǵan kezde, bul jolmen bildirmeı shyǵyp ketý múmkin emes ekendigi túsinikti edi.

Bular jan ushyra keıin júgirip, ekinshi joldy qaraı bastady. Bul jol tym tar jol eken — ony men bular syǵylysyp ázer-ázer ótti, mınýt saıyn ózderiniń ómirine qaýip tóndirgen kishkentaı basqyshtarmen birese joǵary kóterilip, birese tómen túsýge týra keldi. Aqyr aıaǵynda tipti Dık te ózderiniń qaı jerde júrgenderinen jańylysyp qaldy.

Onsyz da tar jol birte-birte tipti jińishkerip, ári alasara berdi, basqyshtar tómen oıysty, qabyrǵalary ylǵaldy ári tıip ketseń jabysady, áldeqaıda alystan egeýquıryqtyń shıqyldaǵan daýsy shyqty.

— Biz jerdiń astyndamyz, — dedi Dık.

— Al shyǵatyn jol áli kórinbeıdi, — dep qostady Djoanna.

— Osy tusta shyǵatyn jol bolý kerek! — dep jaýap qaıyrdy Dık.

Dáliz kilt burylyp, birneshe qadam jerden keıin bitti. Sol jerde joǵaryǵa kóteriletin birneshe basqysh bar eken. Úlken tas taqta bulardyń jolyn bitep tastady, bular bar kúshimen tas taqtany ornynan qozǵamaq boldy. Biraq jyljyta da almady.

— Bireý ustap tur, — dedi Djoanna.

— Joq, — dedi Dık. — Eger ony bizden on ese kúshti adam ustap tursa da, báribir eń bolmasa qurttaı jyljyr edi. Ol jartas sıaqty qatyp tur. Ony aýyr birdeńemen bastyryp qoıǵan. Bul jerde endi jol joq, meniń aıtqanyma sen, qymbatty Djon, bul arada biz ekeýmiz de tutqyndarmyz, bizdiń aıaǵymyzǵa kisen salyp qoıǵanmen birdeı. Odan da otyryp, áńgimeleselik. Birazdan soń qaıtyp baramyz, oǵan deıin olar bizdi umytatyn shyǵar, sáti tússe múmkin qashyp ketermiz. Biraq, shynymdy aıtsam, biz sirá, qashyp qutyla almaspyz dep qorqamyn.

— Dık! — dedi Djoanna. — Sen meni nege ǵana kezdestirdiń eken! Myna men, baqytsyz ári qaıyrymsyz qyz, seni osynda alyp kelgen!

— Onyń bos sóz, — dedi Dık kónbeı. — Bunyń bári taǵdyrdyń jazǵany, al taǵdyr solaı bolǵannan keıin biz oǵan kónemiz be, kónbeımiz be, báribir ol oryndalady. Taǵdyrdy kinálap qaıtemiz. Odan da maǵan óziń týraly aıtyp ber, sen kimsiń jáne ser Denıeldiń qolyna qalaı tústiń.

— Men de sen sıaqty jetimmin, meniń ákem de, sheshem de joq, — dedi Djoanna. — Oǵan qosa, men ózimniń, endi seniń de soryńa qaraı, baı qalyńdyqpyn. Mılord Foksgem meniń qamqorshym edi. Biraq ser Denıel korólden meni kúıeýge berý pravosyn satyp aldy, shynyn aıtsam, tipti qymbatqa satyp aldy. Men áli kishkentaı qyz bolatynmyn, degenmen sol kezden bastap eki qudiretti, ári baı adam meni kúıeýge berý pravosy úshin ózara talasqa tústi! Sol kezde tóńkeris bolyp, jańa kansler taǵaıyndaldy, ser Denıel lord Foksgemnen basym túsip, maǵan qamqorshy bolý pravosyn satyp aldy. Keıin taǵy da jańa tóńkeris boldy, endi lord Foksgem ser Denıelden meni kúıeýge berý pravosyn satyp aldy, sodan beri ol ekeýi áli kúnge deıin ózara araz. Biraq men óne boıy lord Foksgemniń úıinde turdym, ol maǵan óte meıirimdi qarady. Aqyr sońynda ol meni kúıeýge bermek boldy, dálirek aıtsam, satpaqshy edi. Lord Foksgem men úshin bes júz fýnt sterlıń almaq. Meniń bolashaq kúıeýimniń atyn Hemlı, tap erteń, Dık, ekeýimizdi atastyrmaqshy bolatyn. Eger ser Denıel kelip qalmasa, men kúıeýge shyǵyp keter edim de, seni esh ýaqytta kezdestirmegen bolar edim, Dık. Súıikti Dık.

Qyz onyń qolyn alyp, sonsha bir súıkimdi izetpen súıdi. Dık te onyń qolyn súıdi.

— Ser Denıel, — dep sózin jalǵastyrdy qyz, — meni baqta qydyryp júrgenimde urlap áketti, sosyn erkektiń kıimin kıýge májbúr etti, al bul áıel úshin keshirilmes kúná. Oǵan qosa erkektiń kıimi maǵan tipti de jaraspaıdy. Ol meni Kettlıge alyp bardy, sosyn saǵan kúıeýge shyǵatynymdy aıtty, ony óziń bilesiń. Biraq men ádeıi oǵan qas qylý úshin Hemlıge shyǵamyn dep bekem bel baıladym.

— Á! — dep aıqaılady Dık. — Sen sonda Hemlıdi súıgen boldyń ǵoı!

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy Djoanna. — Men tek ser Denıeldi sumdyq jek kórdim. Sodan keıin, Dık, sen maǵan kómek kórsettiń, sen keremet meıirimdi ekensiń, óte batylsyń, men seni eriksiz jaqsy kórip kettim. Endi, eger biz qashyp qutyla alatyn bolsaq, men saǵan kúıeýge shyǵýǵa qýana-qýana keliser edim. Al eger qatal taǵdyr meni saǵan qospasa, onda men báribir tek seni ǵana súıetin bolamyn. Keýdemnen janym shyqqansha men saǵan adal bolamyn:

— Seni kezdestirgenge deıin, áıelderdiń múlde qadirin bilgenim joq, — dedi Dık. — Tipten seni er bala retinde alǵash kórgennen-aq saǵan úıir boldym. Nege ekeni belgisiz, seni birden aıap kettim. Belbeýmen uraıyn dep edim, biraq oǵan qolym barmady. Al endi sen qyz ekenińdi moıyndaǵannan keıin, Djon, — men seni burynǵysha Djon dep ataıtyn bolamyn, — maǵan dál sen sıaqty qyzdyń unaıtynyn birden túsindim. Aqyryn! — dedi ol sózin bólip. — Bireý kele jatyr!

Rasynda da tar joldan bireýdiń tapyrlaı basyp kele jatqany estildi de, qaptaǵan egeýquıryqtar tym-tyraqaı qasha jóneldi.

Dık otyrǵan ornyn qarady. Dálizdiń kilt burylǵanynyń ájeptáýir paıdasy bar eken. Ózi qaýipsiz jerde turyp, buryshtan ata berýge bolady. Tek tym jaqyn turǵan sham jaryǵy ǵana kesel keltiredi demese. Ol ilgeri júgirip baryp, shamdy dálizdiń ortasyna qoıdy da, ornyna qaıtyp oraldy.

Dálizdiń kelesi shetinen Bennet kórindi. Ol, sirá, jalǵyz kele jatqan bolý kerek, qolyna alaý ustapty, sol alaýdyń arqasynda Hechti kózdeý óte ońaı edi.

— Toqta, Bennet! — dep aıqaılady Dık, — Endi bir qadam bassań, ólesiń!

— Siz osynda ekensiz ǵoı! — dedi Hech, qarańǵyǵa kózin tigip. — Sizdi kórmeı turmyn. Óte durys! Siz aqyldylyq jasapsyz, Dık, — shamdy aldyńyzǵa aparyp qoıypsyz! Sizdi bekerge úıretpegenimdi baıqap turmyn, ári óte qýanyshtymyn, degenmen meniń aqylymdy paıdalana turyp, mendeı kúnákar beısharany atyp tastamaqshysyz! Neǵyp bul jerde júrsiz? Sizge bul jerde ne kerek? Siz nege ózińizdiń kári meıirban dosyńyzdy nysanaǵa alyp tursyz? Á, bıkesh te osynda sizben birge eken ǵoı?

— Joq, Bennet, suraqty men qoıamyn, al sen jaýap beretin bolasyń, — dedi Dık. — Óz ómirim úshin nege qaýiptenýim kerek? Meni óltirý úshin jatqan bólmeme belgisiz bireýdiń kelýi qalaı? Óz qamqorshymnyń alynbas qamalynda qýǵynshydan qashýym nelikten? Bala kezimnen dostarym dep eseptep júrgen jáne olarǵa eshbir jamandyq istemegen adamdardan nege qashýǵa tıispin?

— Master Dık, master Dık, - dedi Bennet, — men sizge ne aıtyp edim? Siz óte batyl, biraq tym albyrt balasyz!

— Men saǵan bári belgili ekenin jáne shynynda da halimniń múshkil ekenin kórip turmyn, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Jaqsy, solaı-aq bolsyn! Osy ornymnan men ketpeımin. Ser Denıel, qolynan kelse, meni ustap kórsin.

Hech sál únsiz qaldy.

— Meni tyńdańyz, — dep bastady ol sózin, — men qazir ser Denıelge baryp, oǵan sizdiń qaıda ekenińizdi jáne ne istep otyrǵanyńyzdy aıtamyn. Ol meni sol úshin osynda jibergen edi. Biraq siz aqymaq bolmasańyz, men qaıtyp oralǵansha, bul jerden ketip qalýyńyz kerek.

— Bul jerden qalaı ketýdi bilsem, men áldeqashan ketetin edim! — dedi Dık. — Men taqtany qozǵaı almaı turmyn.

— Qolyńyzdy buryshqa tyǵyp, sıpalap kórińiz, — dep jaýap qaıyrdy Bennet. — Al Trogmortonnyń arqany áli de qońyr bólmede. Hosh bolyńyz!

Hech kilt burylyp, dálizdiń qýysymen ketip qaldy.

Dık so boıda shamdy alyp, onyń aıtqandaryn istedi. Buryshta tereń qýys bar eken. Dık soǵan qolyn tyǵyp, sıpalap temir shybyqty taýyp aldy da, qatty tartyp qaldy. Syqyr etti de, kenetten tas taqta ornynan jyljyp qozǵala bastady.

Jol ashyldy. Bular oıyqtyń qaqpasyn op-ońaı ashyp, tóbesi kúmbezdelgen, aýlanyń ishki jaǵyna ornalasqan bólmege kirdi, aýlada eki adam jeńderin túrip alyp, manaǵy kelgen jaýyngerlerdiń attaryn tazalap jatyr eken. Olarǵa qabyrǵadaǵy temir saqınaǵa ilip qoıǵan eki alaýdyń jalpyldaq jaryǵy túsip tur.

V TARAÝ

Dıktiń arǵy betke ótýi

Ózine bireýdiń nazaryn aýdarmas úshin shamdy óshirip, Dık joǵaryǵa kóterildi de, dálizdi boılaı júrdi. Qońyr bólmede ol óte aýyr ári kóne kereýetke baılaýly turǵan arqandy taýyp aldy. Terezeniń qasyna baryp, Dık jaılap ári saqtyqpen arqandy qarańǵylyqqa túsire bastady. Djoanna onyń qasynda tur. Arqannyń ushy joqtaı taýsylar emes. Birte-birte Djoannanyń boıyn úreı bılep aldy.

— Dık, — dedi qyz, — bul jer shynynda da osynsha bıik pe? Budan tómen túsýge meniń batylym jetpeıdi. Men sózsiz qulaımyn, qaıyrymdy Dık.

Dık selk etip, oraýly arqandy qolynan shyǵaryp aldy. Arqannyń ushy shalp etip orǵa tústi. So boıda munaradaǵy kúzetshi aıqaı salyp:

— Kim kele jatqan? — dedi.

— Saıtan alǵyr! — dedi Dık. — Búldirip aldyq. Tezirek! Arqannan usta da, tómen tús!

— Men túse almaımyn, — dep sybyrlady qyz keıin sheginip.

— Eger sen túse almasań, men de túse almaımyn ǵoı, — dedi Shelton. — Seniń kómeginsiz men ordan qalaı júzip etemin? Sonda sen menimen birge bolmaısyń ba?

— Dık, — dedi ol entigip, — men túse almaımyn. Meniń álim joq.

— Aspanmen ant etemin, onda ekeýmiz de qurydyq! — dep aıqaılady Dık, tepsinip.

Jaqyndap kele jatqan adamdardyń dybysyn estip, ol jappaqshy bolyp esikke júgirdi.

Biraq ol ilgishti jaýyp úlgirgenshe, bireýdiń kúshti qoly syrt jaǵynan esikti ıterip qaldy. Ol bir sekýndtaı ǵana alysty, sosyn, óziniń jeńilgenin sezip, qaıtadan terezege júgirdi. Qyz qabyrǵaǵa súıenip terezeniń qasynda turǵan, qyz endi esinen tandy, Dık ony kótermekshi bolyp edi, biraq qyz bar denesimen ólgen adamdaı sylq etip bunyń qolyna asyldy da qaldy.

Esikti jabýǵa mursha bermegen adamdar endi onyń ózine tura umtyldy. Bireýin ol qanjarmen túırep óltirdi, qalǵandary oqys shegine bastady. Osy opyr-topyrdy paıdalanyp, terezeniń aldyna sekirip shyqty da, arqandy eki qolymen ustaı alyp, jyljyp tómen túse bastady.

Tómen túsýdi jeńildetetin arqannyń kóptegen túıinderi bar eken, biraq Dık ári asyqqandyqtan, ári mundaı iste tájirıbesiz bolǵandyqtan, darǵa asyp qoıǵan qylmyskerdeı, aýada shaıqala bastady. Ol kedir-budyr tas qabyrǵaǵa birese basymen, birese qolymen soǵyldy. Qulaǵy shýyldap ketti. Joǵarydan ol juldyzdardy kórdi, tómennen de, ordaǵy sýdyń betine túsken, daýyl aldynda qaltyraǵan qý japyraqtar sıaqty, dirildep turǵan juldyzdardyń sáýlesin kórdi. Sosyn arqan onyń qolynan shyǵyp ketip, ol muzdaı sýǵa kúmp berdi.

Sýǵa súńgip shyǵyp, ol áli de shaıqalyp turǵan arqandy ustaı aldy. Joǵaryda, tis-tis munaranyń tóbesinde jarqyraǵan alaýlar kórinedi. Olardyń qyzyl-ala sáýlesi munaranyń tastan qashalǵan tisteriniń arǵy jaǵynda turǵan jaýyngerlerdiń betterine túsip tur. Dık muny izdep, olardyń qarańǵyǵa qalaı kóz tikkenin kórdi, biraq Dık tómende, óte alysta, al jaryq ol jerge jetpeıtin, sondyqtan olar buny qur bekerge izdeýde edi.

Ózine ájeptáýir uzyn bolyp kóringen arqannan ustap, Dık ordyń arǵy betine qaraı júzbekshi boldy. Ol ordyń ortasyna jetkende arqannyń taýsylyp, kerilip qalǵanyn baıqady, arqan endi ony keri tarta bastady. Ol arqandy tastap, sýdyń betine salbyrap turǵan taldyń butaǵyna jarmaspaqshy bolyp bar kúshimen qolyn sozdy, bul osydan birneshe saǵat buryn ser Denıeldiń habarshysyna jaǵaǵa shyǵýǵa kómektesken tal edi. Dık sýǵa bir batyp, qaıta shyqty, taǵy batyp, taǵy shyqty, sodan keıin baryp ol butaqqa ázer ilikti. Ol qas qaqqansha talǵa órmelep shyǵyp, dińgeginen tas qyp qushaqtap aldy. Sý kıiminen sorǵalap aǵyp jatyr, Dık qatty entigip, óziniń sýǵa batpaı, aman shyqqanyna áli de senbeı tur.

Sýdyń shalp etken daýsy munaranyń ústine jınalǵan jaýyngerlerge onyń qaı jerde ekenin sezdirdi. Qarańǵyny qaq jaryp, aspannan jaýǵan burshaq sıaqty, jebeler aınalasyna shanshylyp jatyr, munardan bireý alaý laqtyrdy, ol aýada jarq etip, aınalanyń bárine sáýlesin shasha, sýdyń jaǵasyna kelip qulady. Dıktiń baǵyna qaraı, alaý qaıtadan shorshyp, aýdarylyp baryp sýǵa tústi de, óship qaldy.

Degenmen ol aınalasyna jaryq túsirip úlgerdi. Atqyshtar taldy da, onyń butaqtarynyń arasyna tyǵylǵan Dıkti de kórip qaldy. Dık terekten sekirip jerge túsip, bar pármenimen tura qashyp edi, sóıtse de ol jebelerden qutyla almady. Jebeniń bireýi onyń ıyǵyna tıip, al ekinshisi basyn jaralady.

Jarasy janyna batqan Dık odan saıyn jan ushyra júgirdi. Ol tegis jerge shyǵyp aldy da, bara jatqan baǵytyn oılamastan qarańǵyǵa qaraı júgire berdi.

Jebeler onyń artynan atylyp jatyr, biraq kóp keshikpeı ol jebe jetpeıtindeı jerge uzap ketti. Dık burylyp, artyna qarap edi, Mot qamalynan ájeptáýir alystaǵan eken, áıtse de qamaldyń qabyrǵasynda alaýlardyń jypyrlaǵan jaryǵy áli de kórinedi.

Ol aǵashqa súıendi, qan men sý kıiminen sorǵalaı aǵyp jatyr, dál qazir, qasynda joldasy joq japadan-jalǵyz qalǵan ol jaraqattanyp ári ábden álsiregen edi. Degenmen, bul joly ólimnen qutyldy. Djoannanyń ser Denıeldiń qolynda qalyp qoıǵany úshin ol ózin kóp kinálaǵan joq: bunyń qolynan kelmeıtin kezdeısoq jaǵdaıǵa ushyraǵanyna baılanysty boldy, ári Dık qyzdyń taǵdyryna asa qaıǵyra da qoıǵan joq, — ser Denıeldiń qatygez ekeni ras biraq ol aq súıekterdiń tuqymynan shyqqan qyzǵa qorlyq kórsetýge qorqady, sebebi qyzdyń qudiretti qamqorshylary ony jaýapqa tartýy múmkin. Endi ol múmkindiginshe qyzdy dostarynyń birine tezirek kúıeýge berýge asyǵatyn shyǵar.

«Jaraıdy, — dep oılady Dık, — bul opasyzdy men oǵan deıin aýyzdyqtap úlgerermin. Alǵys aıtatyndaı onyń eshqandaı jaqsylyǵy qalǵan joq, onyń aldyndaǵy ózimniń barlyq mindetimnen qutyldym. Endi onymen ashyqtan-ashyq jaýlasa alamyn, al ashyq shaıqasta eki jaqtyń da jeńiske jetý úshin upaıy teń».

Degenmen Dıktiń qazirgi jaǵdaıy óte múshkil edi.

Ol orman ishinde aıaǵyn ázer basyp keledi. Aınalasy tas qarańǵy, jaralary solqyldap aýyra bastady, qalyń shóptiń arasynda aıaǵy shalynysyp, eseńgirep qaldy, sondyqtan ol kóp keshikpeı jerge otyra ketip aǵashqa arqasyn súıeýge májbúr boldy.

Esin alǵan uıqydan oıanǵanynda, tún seıilip bozaryp, tań ata bastaǵan eken. Yzǵyryq jel japyraqtardy sybdyrlatady. Uıqyly-oıaý kózderimen Dık aldyna týra qaraǵanda shamamen júz ıardtaı jerdegi butaqta qaraıǵan birdeńeniń terbelip turǵanyn kórdi. Birte-birte tań bozaryp, ormannyń ishi ájeptáýir aǵara bastady. Dık te eptep esin jıyp, aqyr aıaǵynda, ol jańaǵy qaraıǵannyń bıik emenniń butaǵyna asyp qoıǵan adam ekenin túsindi. Asylǵan adamnyń basy keýdesine salbyrap túsip ketipti, jel soqqan saıyn onyń denesi terbelip, aıaq-qoldary oıynshyq bıshi sıaqty, erbeń-erbeń etedi.

Dık zorǵa degende ornynan turdy, teńsele basyp aǵashtardyń dińgeginen ustap, asylǵan adamnyń qasyna keldi.

Butaq jerden shamamen jıyrma fýttaı bıiktikte eken, jendetter beısharany tym joǵary asyp qoıypty, Dıktiń tipti ony etiginen ustaýǵa da boıy jetpedi, onyń ústine beti kúláparamen jabýly bolǵasyn Dık onyń kim ekenin bile almady.

Dık jan-jaǵyna qarap, jiptiń ekinshi ushy jýan emenniń astynda gúldep ósken bir top dolanaǵa baılaýly turǵanyn kórdi. Jigit óziniń qolyndaǵy jalǵyz qarýy — qanjaryn sýyryp alyp, jipti kesip jiberdi, ólik gúrs etip jerge qulady.

Dık onyń kúláparasyn kóterdi, bul ser Denıeldiń habarshysy — Trogmorton eken. Ol qamaldan uzap kete almapty! Onyń kúrtesiniń astynan bir qaǵazdyń ushy kórinip tur, sirá, «Qara jebeniń» jigitteri ony baıqamaı qalǵan bolý kerek. Dık qaǵazdy sýyryp aldy, ser Denıeldiń lord Ýenslıdelge jazǵan haty eken.

«Eger qaıtadan tóńkeris bola qalsa, — dep oılady Dık, — osy hat arqyly men ser Denıeldi áshkereleımin, múmkin tipti ólim jazasyna tartarmyn. Qaǵazdy qoınyna tyǵyp aldy da, ólikke duǵa oqydy, sosyn ormannyń ishimen ilgeri qaraı júrip ketti.

Dık ábden álsirep, qatty sharshady, aıaǵy shalynysyp qansyraǵandyqtan qulaǵy shýyldap, álsin-áli esinen tana bastady. Dık uzaq aınalshyqtap, adasyp júrip, aqyr aıaǵynda úlken jolǵa shyǵyp edi, qarasa Tenstoll derevnásyna jaqyndap qalǵan eken.

Bir dóreki daýys oǵan toqta dep buıyrdy.

— Toqta! — dep qaıtalady Dık. — Aspanmen ant etemin, toqtamaq túgil men qulaýǵa jaqynmyn.

Sosyn óz sózin rastaǵandaı ol jolǵa gúrs etip qulap tústi.

Toǵaıdyń arasynan eki erkek shyqty, ekeýi de ústerine ormanda kıetin jasyl kúrte kıip alǵan, ekeýiniń de qoldarynda sadaq, qoramsaq jáne sholaq semser bar.

— Loýless, — dedi jastaýy, — mynaý jas Shelton ǵoı!

— Iá, Barshanyń kegin qaıtaratyn Djon rıza bolady, — dedi ekinshisi. — Páli, bul jigit shaıqasqa qatysypty. Basynan jaralanypty, kóp qan aqqany kórinip tur.

— Iyǵynan da jaralanypty, — dep qosty Grınshıv. — Beıshara, qatty azap shekken eken. Sen qalaı oılaısyń, ony osynshama jaraqattap júrgen kim? Eger bizdiń adamdardyń bireýi bolsa, onda qudaıǵa syıyna bersin: Ellıs onyń táýbesin qysqa qaıyryp, biraq uzyn arqan syılar.

— Kúshikti kóter, — dedi Loýless. — Meniń arqama sal.

Dıkti arqasyna salyp, qolynan ustady da, burynǵy monah:

— Sen óz kúzet ornyńda qal, baýyrym Grınshıv. Buny jalǵyz ózim-aq arqalap baramyn, — dedi.

Grınshıv joldyń boıyndaǵy qaraýylyna qaıtyp bardy da, Loýless áli esi kirmegen Dıkti arqalap tóbeden tómenge qaraı asyqpaı júrip ketti. Loýless ormannyń shetine jetip, saıdyń artyndaǵy Tenstoll derevnásyn kórgende, kún de shyqqan edi. Tóńirek jym-jyrt sıaqty, tek joldyń eki jaǵynda, kópirdiń tap qasynda da atqyshtar jatyr, olar on shaqty adam. Arqasynda júgi bar Loýlessti kórgende, olar naǵyz saqshylar sekildi sadaqtaryn kezene bastady.

— Kim kele jatqan? — dep aıqaılady olardyń komandıri.

— Ýıll Loýless, krespen ant etemin, sen de meni ózińniń bes saýsaǵyńdaı bilesiń, — dep jaýap qaıyrdy jaqtyrmaı.

— Paróldi aıt, Loýless! — dep talap etti komandır.

Aqymaqsyń, saǵan aspan jar bolsyn, — dep jaýap qaıyrdy Loýless. — Álde sen meni tanymaı tursyń ba? Báriń birdeı soldat bolyp oınaýǵa qumartyp alypsyńdar. Ormanda turǵannan keıin, ormandaǵylarsha ómir súrý kerek, mine, senderge meniń parolim: Loýless qolyn shyǵardy!

— Loýless, sen jaman úlgi kórsetip tursyń. Paróldi aıt, aqymaq! — dep aıqaılady komandır.

— Al eger men ony umytyp qalsam she? — dedi Loýless.

— Ótirik aıtasyń, umytqan joqsyń, eger umytqan bolsań, aspanmen ant etem, men seniń anaý maı basqan qarnyńa jebeni kirsh etkizip qadaımyn! — dep jaýap qaıyrdy komandır.

— Senderdiń qaljyńdy túsinbeıtinderińdi kórip turmyn, — dedi Loýless. — Paról kerek bolsa: «Dekýort pen Shelton», al mynaý parólge qosymsha sýret: Shelton meniń arqamda, men ony Dekýortqa apara jatyrmyn.

— Óte ber, Loýless, — dedi kúzetshi.

— Djon qaıda? — dep surady monah.

— Pomeshık qusap bılik júrgizip, salyq jınap jatyr! — dep jaýap qaıyrdy saqshy.

Onyń aıtqany ras edi. Loýless selonyń ortasyna ornalasqan asqananyń qasyna kelgende, ol ser Denıeldiń sharýalarynyń arasynda turǵan Ellıs Dekýortty kórdi. Ol sharýalardan salyq jınap, aqsha alǵandyǵy jónindegi qolhatty jaıbaraqat berip tur. Sharýalarǵa bul istiń tipti de unamaıtyny birden baıqalady, — olar salyqty taǵy da tóleıtinderin jaqsy túsinedi.

Loýlesstiń kimdi alyp kelgenin bilgennen keıin, Ellıs so boıda sharýalardy bosatyp jiberdi. Onyń júzinde shyndaı ish tartqany, ári qamqorlyq nyshany bar, Dıkti asqananyń art jaǵyndaǵy bólmege aparyp jatqyzyńdar dep buıyrdy. Bólmede jigittiń jarasyn

jaqsylap tańyp, óte qarapaıym ádispen esin jıǵyzdy.

— Aınalaıyn, balaqaı, — dedi Ellıs, onyń qolyn qysyp, — seniń ákeńdi jaqsy kórgen, ákeńniń arýaǵy úshin seni de jaqsy kóretin dosyńnyń úıinde qonaqtasyń. Biraz demal, sen áli durystap esińdi jıǵan joqsyń. Qandaı jaǵdaıǵa ushyraǵanyń jóninde keıin aıtyp berersiń, sosyn saǵan qalaı kómektesý kerek ekenin birge aqyldasamyz.

Eki saǵattan soń, azdap uıqtap turǵan, biraq áli de óte álsiz Dıktiń tóseginiń shetine Ellıs kelip otyrdy da, odan, ákesiniń arýaǵy úshin, Tenstolldaǵy Mot qamalynan qalaı qashyp ketkeni jóninde aıtyp berýin ótindi. Ellıstiń keń jaýyrynan qara kúshtiń, jel qaqqan betinen óte adaldyqtyń, kózderinen asqan aqyl men tazalyqtyń belgisin kórgen Dık oǵan birden moıynsunyp, sońǵy eki kúnde óziniń basynan keshken oqıǵalaryn egjeı-tegjeıli baıandap berdi.

— Áýlıeler seni qorǵap keledi, Dık Shelton, — dedi Ellıs, jigit áńgimesin aıaqtaǵan soń. — Olar seni búkil qaıǵy men qaterden aman-esen alyp shyqqanyna qosa, ómirinde bárinen góri seniń ákeńniń urpaǵyna kómek kórsetýdi arman etken adamǵa kezdestirdi. Maǵan adal bol, — al seniń adal ekenińdi men kórip turmyn, — biz ekeýmiz azǵyn opasyzdyń kózin qurtamyz.

— Siz onyń qamalyn shaýyp almaqsyz ba? — dep surady Dık.

— Qamaldy shabýylmen alý — baryp turǵan aqymaqtyq, — dep jaýap qaıyrdy Ellıs. — Óz qamalynda ol óte kúshti, onyń jaýyngerleri kóp. Keshe meniń tusymnan tutas otrád ótip ketti — ol seniń aman qalýyńa sebep bolǵan otrád, — sondyqtan da qazir ser Denıeldiń qorǵanysy myqty. Joq, Dık ekeýmizge jáne bizdiń dańqty sadaqshylarymyzǵa qalaı bolǵanda da bul jerden tezirek ketip, ser Denıeldi jaıyna qaldyrý kerek.

— Meni Djoannanyń taǵdyry alańdatady, — dedi bala.

— Djoannanyń taǵdyry? — dep qaıtalap surady Dekýort, — Anaý qyzdyń taǵdyry eken ǵoı, endi túsindim! Eger toı jóninde áńgime bola qalsa, biz.

ÚSHİNSHİ KİTAP. MILORD FOKSGEM

I TARAÝ

Jaǵadaǵy úı

Rıchard Shelton óz qamqorshysynan qashyp ketkeli beri birneshe aı ótti. Osy birneshe aıdyń ishinde Anglıa úshin asa mańyzdy kóptegen oqıǵalar boldy. Quryp kete jazdaǵan Lankasterlikterdiń partıasy qaıtadan bas kóterdi, Iorktar úıiniń jaqtastary qıratylyp, olardyń basshysynyń basy kesildi, qysqa qaraı Lankasterlerdiń úıi ózderiniń barlyq jaýlaryn túgel jeńdik dep oılady. Kishkentaı qalashyq Tıledegi Shorbı tus-tustan kelgen lankasterlik aqsúıekterge tolyp ketti. Munda úsh júz jaýyngerimen graf Raızıngem, eki júz jaýyngerimen lord Shorbı, burynǵydaı qudiretti, jańa konfıskeleýden keıin odan saıyn baıyǵan ser Denıeldiń ózi de bar, ser Denıel alpys jaýyngerimen bas kóshedegi óziniń jeke menshikti úıinde turady. Bir sózben aıtqanda, jańa tóńkeris boldy.

Qańtardyń qarańǵy keshi bolatyn, jel soǵyp, aıaz odan saıyn kúsheıe tústi, tańǵa jaqyn qar jaýýy múmkin edi.

Aılaqqa aparatyn qysqa kóshelerdiń birinde ornalasqan shaǵyn traktırde asyǵys qýyrylǵan jumyrtqany jep, el iship úsh adam otyr. Bular óte myqty, betterin jel qaqqan, qoldary qarýly, kózderi ótkir, iri adamdar, ózderi sharýalarǵa uqsap qarapaıym kıinipti, degenmen mas soldattyń ózi olarmen janjaldasýǵa daýalaı qoımas edi.

Solarǵa jaqyndaý jerde, laýlap janǵan tas peshtiń aldynda múldem jas, bala jigit otyr, ol da jaı sharýalar sıaqty kıingen, biraq onyń tekti jerden shyqqandyǵy, ári semser ustaýǵa laıyq ekeni kórinip tur.

— Bul maǵan unamaıdy, — dedi ústeldiń basynda otyrǵandardyń biri. — is nasyrǵa shabady. Bul saýyqshyl jigitterdiń orny emes. Saýyqshyl jigitter derevnány, qalyń ormandy, ári aınalasynda jaýlarynyń kóp bolmaǵanyn jaqsy kóredi, al qalanyń ishi topyrlaǵan adam. Kórersińder áli, tańerteń qyrsyq bolǵanda, qar jaýady.

— Osynyń bári master Shelton úshin, — dedi ekinshisi, ottyń aldynda otyrǵan jas jigitti nusqap. — Biraq ol úshin, — baýyrlarym, meniń asylyp ólgim kelmeıdi!

Traktırdiń esigi ashyldy, bir adam ishke júgirip kirip, ottyń aldynda otyrǵan jas jigittiń qasyna bardy.

— Master Shelton, — dedi ol, — ser Denıel eki alaý ustaýshyny jáne tórt atqyshty ertip úıinen shyqty.

Dık (bul bizdiń jas dosymyz bolatyn) ornynan ushyp turdy.

— Loýless, — dedi ol, — sen baqylaıtyn oryndaǵy Djon Kepperdi almastyrasyń. Grınshıv, sen meniń sońymnan er. Kepper, sen bizdi bastap júr. Ol endi Iorktyń ózine barsa da, biz ser Denıeldiń artynan bir eli qalmaımyz.

Á degenshe beseýi birdeı qarańǵy kóshege shyqty. Kepper — jańaǵy kelgen adamnyń aty solaı bolatyn — alysta jelmen laýlap bara jatqan eki alaýdy kórsetti.

Qala qalyń uıqyda edi, bos kóshelermen shaǵyn otrádtyń sońynan sezdirmeı erý tipti de qıynǵa túspedi.

Alaý ustaýshylar aldynda ketip bara jatyr, olardyń artynan ústine jelge jelbiregen uzyn jelbegeı kıgen adam, al artynda sadaqtaryn daıyn ustap, atqyshtar bara jatyr. Qısyq-qısyq, ıir-shıir shaǵyn kóshelermen olar tez jaǵaǵa qaraı bet aldy.

— Ol tún saıyn sol jaqqa bar ma? — dep surady Dık sybyrlap.

— Úsh kún boıy qatarymen, master Shelton, — dep jaýap qaıyrdy Kepper. — Árdaıym tek bir mezgilde jáne ár kezde de osyndaı az adammen, sirá, bul jóninde kóp adamnyń bilmegeni jaqsy dep oılaıtyn bolý kerek.

Ser Denıel men onyń serikteri qalanyń shetine shyqty. Shorbı dýalmen qorshalmaǵan bolatyn, osynda turyp qalǵan Lankasterlik lordtar barlyq úlken joldarǵa kúzet qoıǵanmen, kishkentaı qysqa kóshelermen nemese dalamen qaladan shyǵyp ketýge bolady.

Ser Denıel kele jatqan qysqa kóshe kenetten bitip qaldy. Aldynan qum kórinip, janynan teńizdiń tolqyny shýyldaıdy. Bul jerde eshbir kúzetshi de, jaryq ta joq.

Dık pen onyń eki serigi ser Denıelmen qatarlasýǵa jaqyndap qaldy. Qalanyń úıleri bitip, olar alystan ózderine qarsy kele jatqan alaýdy kórdi.

— E-e, — dedi Dık. — Bul jerde opasyzdyq bar sıaqty!

Bul eki ortada ser Denıel toqtady. Alaýdyń sabyn qumǵa tyǵyp qoıyp, olar bireýdi kútetin adamdaı qatarlasa jatty.

Olar kútip jatqan adamdar jaqyndap keldi. Bul ne bary tórt adamnan turatyn kishkentaı otrád eken: eki atqysh, alaý ustaǵan qyzmetshi men ústine jelbegeı kıgen jentlmen.

— Bul siz be, mılord? — dep surady odan ser Denıel.

— Iá, bul men. Men jer betindegi naǵyz batyl rysarmyn, sebebi basqa rysarlar alyptarmen, sıqyrshylarmen nemese májýsılermen shaıqasyp jatsa, men qoryqpaı májýsılerdiń barlyǵyn qosqandaǵydan da sumdyq myna qarǵys atqyr sýyqpen shaıqasqa shyqtym! — dep jaýap qaıyrdy ekinshi otrádtyń basshysy.

— Mılord, — dedi ser Denıel, — sulý bıkesh sizdiń kórgen barlyq azabyńyzdyń óteýin qaıtarady. Jolǵa shyqsaq qaıtedi? Eger siz meniń pulymdy tezirek kórseńiz, onda ekeýmiz de tezirek úıge jetetin bolamyz.

— Ony neǵyp bu jerde ustaısyz, qurmetti rysar? — dep surady beıtanys kisi. — Eger ol tym jas, óte sulý, ári baı bolsa, onda siz nege oǵan zıaly qaýymda bolýǵa ruqsat etpeısiz? Onda siz qyzdy tezirek kúıeýge bere alar edińiz jáne osyndaı qydyrýǵa qolaısyz aýa raıynda qarańǵyda serýendep júrip saýsaqtaryńyzdy úsitip alam ba nemese jebege tap bolyp qalam ba dep qaýiptenbes edińiz.

— Men sizge buryn túsindirip aıttym ǵoı, mılord, — dep jaýap qaıyrdy ser Denıel, — mundaı saqtanýdyń sebebi tek meniń jalǵyz ózime ǵana qatysty dep istiń jaıyn sizge aıta almaımyn. Al eger ózińizdiń eski dosyńyz Denıel Breklıden jalyqqan bolsańyz, siz Djoanna Sedlıge úılengeli jatyrmyn dep búkil elge habar taratyńyz, sonda menen tez qutylasyz, ol úshin men ant etemin. Ol jaǵyn arqamnan qadalǵan jebe retteıdi.

Eki jentlmen asyǵys elsiz dalamen kele jatyr. Olardyń aldarynda tútini men ushqynyn shashyratyp, jalynyn jelge laýlatyp úsh alaýdy ustap alaýshylar keledi, sherýdiń sońynan atqyshtar eripti.

Dık solardyń sońynan júrdi, ol árıne, eki jentlmenniń áńgimeleriniń bir sózin de estigen joq, biraq beıtanys adamnyń — minez-qulqy jóninde kóptegen jaman áńgimeler aıtylatyn lord Shorbı ekenin tanydy, tipti ser Denıeldiń ózi de ony jurttyń kózinshe birneshe ret jamandaǵan bolatyn.

Olar jaǵaǵa jetti. Aýadan tuzdyń ıisi shyǵady, tolqynnyń shýyly údeı tústi, osy jerde, dýalmen qorshalǵan úlken baqtyń ishinde at qorasy jáne basqa kyzmet jaılary bar kishkentaı eki qabat úı tur.

Alda kele jatqan alaýshy qabyrǵadaǵy qaqpany ashty, sosyn, bári baqtyń ishine kirgennen keıin, ony jaýyp, ishinen kilttep qoıdy.

Sonymen, Dık pen onyń joldastarynyń odan ári barýǵa múmkinshiligi bolmaı qaldy, olar, árıne, qabyrǵadan ishke sekirip túse alatyn edi, biraq ustalyp qalarmyz dep qoryqty.

Bular qalyń ósken sarǵaldaqtyń arasyna jasyrynyp, kúte bastady. Qabyrǵanyń arǵy jaǵynan alaýdyń qyzyl jalynynyń úzdiksiz qozǵalǵany kórinedi, sirá, alaý ustaýshylar baqty bar yntalarymen kúzetip júrse kerek.

Jıyrma mınýttan keıin eki jentlmen de baqtyń ishinen shyqty. Bir-birine ıilip, sypaıy izet kórsetisip, ser Denıel men baron árqaısysy óziniń alaý ustaýshylary men nókerlerin ertip úılerine ketti.

Olardyń aıaǵynyń izi basyla bergen kezde, Dık asyǵys ornynan ushyp turdy: ol qatty tońyp qalǵan edi.

— Kepper, maǵan dýalǵa shyǵýǵa kómektesshi, — dedi ol.

Bular úsheýi dýaldyń janyna keldi. Kepper tómen eńkeıdi. Dık onyń ıyǵyna minip, dýaldyń ústine shyqty.

— Grınshıv, — dep sybyrlady Dık, — meniń artymnan sen de shyq, seni baıqap qalmas úshin etpetińnen jat. Eger maǵan shabýyl jasalsa, sen maǵan kómektesesiń.

Osyny aıtyp, ol baqtyń ishine sekirip tústi.

Tún kórdeı tas qarańǵy edi, eshbir terezeden shamnyń jaryǵy kórinbeıdi. Jel japyraqsyz butalardyń arasynan gýlep túr, tolqyndar jaǵaǵa gúrs-gúrs soǵady, basqa eshteńe estilmeıdi. Dık shybyqtarǵa shatysyp, qolymen joldy sıpalap asa saqtyqpen alǵa qaraı eńbektedi, aqyr sońynda onyń aıaǵynyń astynan qıyrshyq tastar syqyrlaǵanda, ol aleıaǵa shyqqanyn túsindi.

Ol toqtap, jelbegeıiniń astynan arbaletin aldy, sosyn ony daıyndaǵan kúıi adymdaı basyp ilgeri qaraı júrdi. Aleıa ony úılerge alyp keldi.

Úıler ábden tozyǵy jetken, jartylaı qırap jatyr, terezeniń qaqpaqtary ázer ilinip túr, at qoranyń ishinde eshteńe joq, esikteri aıqara ashylyp qalǵan, pishen saraıynda — bir tal pishen joq, astyq saraıynda — bir túıir dán joq. Munda eshkim turmaıtyn shyǵar dep oılaýǵa da bolar edi, biraq Dıktiń alǵashqy áserge senbeıtindeı naqty negizi bar. Ol odan ári qaraı bastady: qosalqy úılerdiń bárine kirip shyqty, árbir terezeni ashyp kórdi. Aqyr aıaǵynda, ol aınalyp, úıdiń teńizge qarap turǵan jaǵyna shyqty, shynynda da, ekinshi qatardaǵy terezeden shamnyń álsiz jaryǵy kórindi.

Ol azdap artqa qaraı shegindi, oǵan qabyrǵadan bireýlerdiń júrgen kóleńkesi kóringen sıaqty boldy. Onyń so boıda at qoranyń ishin qarańǵyda qolymen sıpalap júrip basqyshqa kezikkeni esine tústi, ol ýaqyt ketirmeı, júgirip baryp basqyshty alyp keldi, basqysh óte qysqa eken, biraq onyń joǵarǵy satysyna shyǵyp, Dık qolymen terezeniń temir torynan ustady da, kóterilip bólmeniń ishine kóz saldy.

Bólmede eki áıel bar eken, olardyń bireýin ol birden tanydy — ol Hech hanym edi, ekinshisi — kestelengen uzyn kóılek kıgen suńǵaqty, sulý, kerbez, búldirshindeı jas bıkesh eken, — apyr-aý, rasymen bul Djoanna Sedlı me? Rasymen bul ózi belbeýimen sabaı jazdaǵan ormandaǵy joldasy Djon ba?

Ol tań qalyp basqyshtyń joǵarǵy satysyna aıaǵyn tiredi. Óziniń súıgen qyzynyń osynshama sulý ekenin ol esh ýaqytta bilgen joq edi! Dıkti qyzdyń súıýi múmkin be dep ol kenetten kúmándana bastady. Biraq oılanýǵa ýaqyt bolmady. Tap qasynan bireý aqyryn sybyrlap:

— Tss! — dedi.

Dık basqyshtan jerge sekirip tústi.

— Bul kim? — dep sybyrlady ol.

— Grınshıv, — dep aqyryn jaýap berdi serigi.

— Saǵan ne kerek? — dep surady Dık.

— Úıdi bireýler toryp júr, master Shelton, — dep jaýap qaıyrdy qaraqshy. — Úıdi kúzetip júrgen jalǵyz biz emes. Qabyrǵanyń ústinde etpetimnen jatyp, men qarańǵyda júrgen adamdardy kórdim, olardyń qalaı aqyryn ysqyrǵandaryn estidim.

— Ǵajap eken! — dedi Dık. — Bular ser Denıeldiń adamdary ma?

— Olar emes, másele sonda bolyp tur ǵoı, ser, — dep jaýap qaıyrdy Grınshıv. — Eger meniń kózim durys kórgen bolsa, olardyń bári de qalpaǵyna qońyr syzyqtary bar aq belgi taǵyp alypty.

— Qońyr syzyqtary bar aq belgi deısiń be? — dep qaıtalap surady Dık. — Aspanmen ant etemin, men ondaı belgini bilmeımin. Bizdiń jerimizde ondaı belgi joq. Olaı bolsa, endi baqtyń ishinen qaıtkende de bildirmeı shyǵyp ketýge tyrysaıyq, bul jerde biz qorǵana almaımyz. Úıdi Ser Denıeldiń adamdary, sózsiz, kúzetip júr, men eki ottyń arasynda qalýǵa qumartyp turǵanym joq. Basqyshty al, ony ornyna aparyp qoıý kerek.

Bular basqyshty at qoraǵa aparyp qoıyp, sıpalap júrip dýalǵa jetti.

Kepper joǵarydan olarǵa qolyn sozyp, aldymen bireýin, sodan soń ekinshisin dýaldyń ústine tartyp shyǵardy.

Bular sybystaryn da bildirmeı jerge sekirip túsip, qalyń ósken sarǵaldaqtarǵa qaıtyp jetkenshe úndesken joq.

— Djon Kepper, — dedi Dık, — tezdetip Shorbıge jet. Jınap úlgergen adamyńnyń bárin tez osynda alyp kel. Biz osy jerde kezdesemiz. Eger adamdar jan-jaqqa tarap ketip, olardy tek tań ata jınap úlgerseń, onda biz qalaǵa jaqyndaý bir jerde, máselen, qalaǵa kire beriste kezdesemiz. Men Grınshıvpen osynda qalyp, úıdi baqylaımyn. Tez júgir, Djon Kepper, saǵan bir qudaıdyń ózi jar bolsyn! Al endi, Grınshıv, — dep sózin jalǵastyrdy ol, Kepper ketkennen keıin, — baqty aınalyp shyǵaıyq. Seniń kóziń durys kórdi me eken, sony bilgim keledi.

Dýaldan qashyǵyraq júrip, árbir tómpeshik pen oıpań jerge jasyryna júrip bular eshkimdi kezdestirmeı eki qabyrǵany aınalyp shyqty. Baqtyń úshinshi qabyrǵasy boıymen sozylyp jatyr, sol sebepti oǵan kóp jaqyndamas úshin bular qumnyń ústimen júrdi. Sýdyń jańa tasyp jatqanyna qaramastan, tolqyndardyń kúshtiligi, qumdy jaǵanyń jazyqtyǵy sonsha, Dık pen Grınshıvke tolqyn árbir soqqan saıyn birese tobyǵyna, keıde tipti tizesine deıin nemis teńiziniń tuzdy sýyna malynýǵa týra keldi.

Kenetten baqtyń aq qabyrǵasynda, kóleńke sıaqty, bireýge eki qolymen belgi berip jatqan adam paıda boldy. Ol jerge jata qaldy, biraq ile-shala sál árirekten ekinshi adam kóterilip, jańaǵy belgini ol da qaıtalady. Sonymen, únsiz paról sekildi, bul belgi qorshalǵan baqtyń aınalasyn túgel aınalyp shyqty.

— Olar jaqsy kúzetip júr, — dep sybyrlady Dık.

— Qurǵaq jerge qaıtyp baraıyq, qaıyrymdy master Shelton, — dep jaýap qaıyrdy Grınshıv. — Bunda tyǵylatyn jer joq. Bizdi baıqaý qıyn emes: árdaıym tolqyn soqqan saıyn, aq kóbikten bizdiń sulbamyz anyq kórinedi.

— Durys aıtasyń, — dedi Dık. — Tezirek qurǵaq jerge jeteıik!

II TARAÝ

Qarańǵydaǵy qaqtyǵys

Sý-sý bolyp, ári qaltyraı tońǵan Dık pen Grınshıv qalyń sarǵaldaqtyń ishine qaıtyp keldi.

— Qudaıdan tilerim, Kepper ýaqtyly jetse eken! — dedi Dık. — Eger ol bir saǵattan qalmaı kelse, men áýlıe Marıa Shorbııskaıanyń beınesiniń aldyna shyraq qoıamyn.

— Nege sonsha asyǵasyz, master Dık, — dep surady Grınshıv.

— Men qalaısha asyqpaıyn, dostym, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — Meniń súıgen qyzym osy úıde turady. Ony túnde qupıa ańdyp júrgen bular kimder? Árıne, jaýlar.

— Eger Djon tez kelse, biz olardy op-ońaı jeńemiz, — dedi Grınshıv. — Olardyń mundaǵy sany qyryq shaqty adamnan aspaıdy, ony kúzetshilerdi sırek ornalastyrǵandarynan bilip turmyn, jıyrma adamnan turatyn bizdiń otrád olardy úrkitken torǵaı sekildi qýyp shyǵady. Degenmen, ózińiz oılańyzshy, master Dık: ser Denıelden góri basqa adamǵa barǵannan qyz qor bola qoımas. Ony kimniń ańdyp júrgenin bilý, árıne, qyzyqty.

— Men lord Shorbı emes pe eken dep seziktenemin, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Bul adamdar qashan keldi eken?

— Olar, master Dık, — dedi Grınshıv, — siz dýaldan sekirip ótisimen keldi. Dýalda men qas-qaǵymdaı jatpastan-aq olardyń bireýin kórdim: ol asa saqtana buryshtan shyǵyp kele jatty.

Úıdegi sham mana bular tolqynmen arpalysyp kele jatqanda óship qalǵan, sondyqtan endi baqty qorshaǵan adamdardyń qaı ýaqytta shabýyl jasaıtyndaryn bilý múmkin emes edi. Eki qyrsyqtyń ol ońaılaýyn tańdap aldy. Djoannany lord Shorbıdiń qolyna túskennen qudaı saqtasyn. Joq, odan da onyń ser Denıeldiń qolynda qalǵany jaqsy. Eger úıge shabýyl jasala qalsa, onda Dık úıdegilerge kómektesemin dep bekindi.

Ýaqyt ótip jatty, biraq eshkim shabýyl jasaǵan joq, qamaýshylardyń basshysy óz qyzmetshileriniń sergektigin bilgisi kelgendeı, árbir on bes mınýt saıyn baqtyń qabyrǵasynyń boıymen manaǵy belgiler berile bastaıdy; úıdiń aınalasy jym-jyrt.

Birtindep Dıktiń qasyna kútken adamdary kele bastady. Tań atpastan kóp buryn sarǵaldaqtyń arasyndaǵy onyń qasyna endi jıyrma shaqty adam jınalyn qaldy.

Dık olardy eki topqa bóldi, shaǵyn topty ol ózine aldy, al úlkeniniń komandıri etip Grınshıvti taǵaıyndady.

— Tyńda meni, Kıt, — dedi ol Grınshıvke, — sen óz adamdaryńdy baqtyń qabyrǵasynyń jaǵaǵa shyǵatyn jaqyn buryshyna ornalastyr, sodan soń baqtyń ekinshi jaǵynan meniń shabýyl jasaǵanymdy estigenshe kút. Men olarǵa teńiz jaqtan shabýyl jasaǵym keledi, sebebi olardyń basshysynyń so jaqta bolýy múmkin. Qalǵandary qashyp ketedi. Olar, meıli, qasha bersin. Esterińde bolsyn, jigitter; atýǵa bolmaıdy — ózimizdiń adamdarǵa tıip ketýi múmkin. Qoldaryńdaǵy semsermen aıqasyńdar, tek qana semsermen. Eger biz jeńiske jetsek, keıin ózimniń ımenıemdi qaıtyp alysymen, árqaısyńa bir altyn teńgeden beremin.

Er júrek, áskerı ónerdiń bar sheberligin meńgergen, biraq ómirdiń qatal soqqysyna ushyraǵan adamdardyń — urylardyń, kisi óltirgenderdiń jáne qaıyrshylyq kúıge ushyraǵan sharýalardyń arasyna túsken adamdar, óziniń kek alý nıetin oryndaý úshin Dekýorttyń qasyna jınaǵan adamdary, — óz erkimen Rıchard Sheltonǵa erip Shorbıge keldi. Olar ser Denıeldiń izin baǵyp qalada otyrýdan ábden jalyqty, sondyqtan olardyń kópshiligi narazylyq bildirip, ketemiz dep qorqyta bastady. Endi qyzý aıqastyń bolatynyn, tipti olja túsip qalýy da múmkin ekenin bilgende, olar qaıtadan kóńildenip, aldaǵy shaıqasqa qyzý daıyndala bastady.

Olar ózderiniń uzyn jelbegeılerin sheship tastady, onyń astynan bireýleri jasyl shekpen, al keıbireýleri — myqty bylǵary kúrte kıipti, kópshiligi qulaqshynnyń astynan temir dýlyǵa kıip alǵan, barlyq qarý-jaraqtary semser, qanjar, naıza jáne jarqyraǵan on shaqty uzyn sapty aıbalta. Mundaı qarýmen tipti feodaldardyń turaqty áskerlerimen de shaıqasýǵa bolatyn. Sadaqtaryn, qoramsaqtaryn, jelbegeılerin sarǵaldaqtyń arasyna tyǵyp tastap, eki otrád ta batyl alǵa júrip ketti.

Baqty aınalyp shyǵyp, Dık óziniń alty jaýyngerin baqtyń dýalynan jıyrma ıardtaı jerge ornalastyrdy, sodan soń ózi solardyń aldyna baryp turdy. Olar birden bári qosylyp aıqaılap, jaýlaryna bas saldy.

Shashyrańqy ornalasqan, ári ábden tońǵan, mundaıdy kútpegen jaýlary oryndarynan atyp turyp, sasqalaqtaı jan-jaǵyna qarasty. Olar esin jınap, qarsylastarynyń sany qansha ekenin oılap úlgergenshe, baqtyń ekinshi jaǵynan da tap sondaı aıqaı shyqty. Ózderiniń jeńilgenderine eshbir kúmán keltirmeı, jaýlar tura qashty.

«Qara jebeniń» eki otrády da eki jaqtan teńizdi boılaǵan dýaldyń qasyna keldi, osylaısha olar qarsylas áskerleriniń bir bóliginiń sheginetin jolyn kesip tastady, qarsylastarynyń qalǵan jaýyngerleri tym-tyraqaı qashyp, qarańǵyǵa enip joq boldy.

Degenmen, bul shaıqastyń jańa ǵana bastalǵan kezi edi. Dık óziniń qańǵybastarymen dushpandaryna tutqıyldan tıisti, onyń basymdylyǵy tek osynda ǵana bolatyn, biraq shabýylǵa ushyraǵandardyń sany shabýyl jasaǵandardan áldeqaıda kóp. Sol eki arada teńiz tası bastady, jaǵa tildeı syzyqqa aınalyp ketti. Qarańǵy túnde teńiz ben baqtyń dýalynyń arasynda ólispeı berispeıtin aıqas bastaldy, onyń nemen aıaqtalatynyn bilý múmkin emes edi.

Beıtanys adamdar jaqsy qarýlanǵan, olar shabýyl jasaýshylarǵa ún-túnsiz qarsy shyqty, urys endi jekelegen aıqasqa aınalyp ketti. Dık birinshi bolyp shabýyl jasap, jalǵyz ózi úsh kisimen aıqasyp jatyr: ol bireýin birden qulatty, biraq qalǵan ekeýi qatty qarsylasyp, Dık tipten sheginýge májbúr bola jazdady. Ol aıqasyp jatqan ekeýdiń bireýi alyp tulǵaly, eńgezerdeı erkek edi. Zildeı semserdi qos qolymen ustap alyp, jep-jeńil taıaq sıaqty, ońdy-soldy sermep júr. Osyndaı qoly uzyn qarsylasymen shaıqasqanda, aıbaltadan basqa qarýy joq Dık, ózin qorǵansyz sezindi, eger ekinshi qarsylasy da tap osylaı qyzý shabýyl jasasa, jigit sózsiz óletin edi. Biraq alasa boıly ári joldasyna qaraǵanda epsizdeý ekinshi qarsylasy kenetten qarańǵyǵa qarap ári urystyń aıqaı-shýyn tyńdap turyp qaldy.

Dık soqqy berýdiń yńǵaıly sátin kútip alyptan keıin shegine bastady. Onyń ústinen zor semserdiń júzi jarq etip, tómen tústi. Dık jalt berip, tez alǵa umtyldy da, óziniń aıbaltasyn sermep qaldy. Jan túrshiktire aıqaılaǵan daýys shyǵyp; jaraly adam óziniń zor semserin kóterip úlgirgenshe, Dık ony taǵy da eki ret uryp, jerge qulatty.

Endi Dıktiń bir-aq qarsylasy qaldy, onymen teń jaǵdaıda aıqasa alady. Ekeýiniń boıy da birdeı deýge bolady, Dıktiń qarsylasy soqqyny darytpaýǵa óte sheber eken. Onda semser men qanjar bar, al Dıkte tek aıbalta ǵana, biraq Dık oǵan qaraǵanda ájeptáýir eptileý. Alǵashqyda olardyń eshqaısysy da basymdyqqa jete almady, biraq qarsylastardyń jasy úlkeniniń jastaýynan góri tájirıbesi mol eken, sondyqtan ol jasty óziniń qalaǵan jaǵyna qaraı burdy. Kenet Dık ekeýiniń de tizege keletin sýdyń ishinde, tasyǵan tolqyndardyń arasynda aıqasyp jatqanyn kórdi. Bul jerde onyń eptiliginiń paıdasy joq bolyp shyqty, ol endi qarsylasynyń yrqyna kónýge májbúr boldy. Dıktiń joldastary alysta qaldy, al tájirıbeli qarsylasy ony birte-birte teńizge qaraı yǵystyra berdi.

Dık tistenip aldy. Ol aıqasty qalaı bolǵanda da tez aıaqtaǵysy keldi, sondyqtan da tolqyn keıin qaıtyp, bir sátke qara jer kóringen kezde tez alǵa umtylyp, semserdiń soqqysyn aıbaltasymen qaǵyp qaıtaryp, qarsylasynyń alqymyna shap berdi. Ol jerge shalqasynan qulap tústi. Dık te onyń ústine qulady. Qarsylasy sýdyń astynda jatqan kezde, Dık onyń qanjaryn qolynan julyp alyp, dushpanyn jeńgenine qýanyp, ornynan túregeldi.

— Berilińiz! — dedi ol. — Ómirińizdi saqtaımyn.

— Berilemin, — dedi anaý, tizerlep turyp. — Jas jigitterdiń bári sıaqty, siz de epsiz, oılanbastan, biraq áýlıelermen ant etemin, óte batyl shaıqasady ekensiz!

Dık jaǵaǵa shyqty. Qarańǵydaǵy qaqtyǵys áli aıaqtalǵan joq, sondyqtan qaı jaǵynyń jeńetinin bilý ázirshe qıyn edi. Tolqyndardyń shýylymen aralasyp bolattyń bolatqa soǵylǵan sartyly, joǵalanǵandardyń yńyrsyǵany, shabýylǵa shyqqandardyń jeńgendegi aıqaıy estilip jatyr.

— Meni ózińizdiń komandırińizge alyp baryńyz, jigitim, — dedi jeńilgen rysar. — Bul qyrǵyndy toqtatý kerek.

— Ser, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — bul batyrlardyń bir ǵana komandıri bar, ol qazir sizdiń aldyńyzda tur.

— Onda ózińizdiń jigitterińizdi shaqyryp alyńyz, al men ózimniń qyzmetshilerime urysty toqtatyńdar dep ámir etemin, — dedi jeńilgen rysar.

Onyń daýsynda, is-qımylynda asqan izettiliktiń nyshany kórinip tur, sondyqtan Dık aldanyp qalam ba dep qoryqqan joq.

— Qarýdy tastańdar! — dep aıqaılady beıtanys rysar. — Men berildim, meniń ómirim saqtalatyn boldy.

Bul sózder sonshama óktem aıtylyp, urystyń aıqaı-shýy birden tyıyldy.

— Loýless, — dep aıqaılady Dık, — sen tirimisiń?

— Tirimin de, saýmyn da, — dep jaýap berdi Loýless.

— Qol shamdy jaq, — dep buıyrdy Dık.

— Bul jerde ser Denıel joq pa edi? — dep surady rysar.

— Ser Denıel? — dep qaıtalap surady Dık. — Bul jerde ol bola kórmesin dep qudaıǵa jalbarynamyn. Eger ol osynda bolsa, meniń jaǵdaıym qıyn bolar edi.

— Sizdiń jaǵdaıyńyz qıyn bolar edi dedińiz be, meıirban rysar? — dep qaıtalap surady burynǵy qarsylasy, — Ony qalaı túsinýge bolady? Siz ózińiz ser Denıeldiń jaqtasy emessiz be? Ant etemin, men eshteńeni túsinip turǵanym joq. Olaı bolsa, siz meniń otrádyma nege shabýyl jasadyńyz? Onda biz ne úshin aıqastyq, meniń albyrt jas dostym? Osy barlyq túsiniksiz máseleni sheshý úshin, aldymen ózimdi tutqyndaǵan jentlmenniń atyn aıtsańyz durys bolar edi.

Dık jaýap berip úlgergenshe, tap qasynan bireýdiń daýsy shyqty. Dıktiń qarańǵydan baıqaǵany ol kisiniń qara jolaqty aq belgisi bar eken, ári ol óziniń bastyǵyna erekshe izetpen ún qatty.

— Mılord, — dedi ol, — eger bul jentlmender — ser Denıeldiń dushpandary bolsa, onda biz olarmen shynynda da beker shaıqasqan ekenbiz. Biraq endi biz osynda qalatyn bolsaq, onda budan da jaman bolady. Úıdi kúzetip júrgen adamdar ólip nemese sańyraý bolyp qalǵan joq. Bizdiń bul jerde on bes mınýttaı shaıqasyp jatqanymyzdy olardyń estimeýi múmkin emes jáne de, árıne, qalaǵa habar berip úlgerdi, eger biz qazir osy jerden ketpesek, onda bizge basqa qarsylastarmen taǵy da shaıqasýǵa týra keledi.

— Hokslıdiń aıtqany durys, — dedi Mılord. — Siz qandaı sheshimge kelesiz, ser? Qaıda barýymyz kerek?

— Qaıda baram deseńiz, óz erkińizde, mılord, — dedi Dık. — Men sizben dostasyp ketýimiz múmkin dep oılaımyn. Sizge ózimdi biraz dórekileý tanystyrdym, biraq men bizdiń budan bylaıǵy qarym-qatynasymyz alǵashqy tanysqandaǵydan góri ózgeshe bolǵanyn qalar edim. Biz qoshtasýymyz kerek, mılord. Endi bir-birimizdiń qolymyzdy qysyp; qosh aıtysaıyq, biraq sizdiń aıtqan ýaqytyńyzda jáne kórsetken jerińizde biz qaıta kezdesip, bar máseleni yntymaqpen sheshetin bolamyz.

— Siz óte sengish ekensiz, jigitim, — dedi rysar, — biraq bul joly siz sengishtigińizden jamandyq kórmeısiz. Men sizben tań ata Áýlıe Bıkeshtiń kresiniń qasynda kezdesemin. Dostar, sońymnan erińder!

Beıtanys adamdar kúdik týǵyzatyndaı shapshańdyqpen tún qarańǵysyna sińip, joq boldy. Qaraqshylar ózderiniń eski ádeti boıynsha ólikterdi tonap jatqanda, úıdiń aldyńǵy jaǵyn kórý úshin, Dık aqyrǵy ret baqtyń dýaldaryn aınalyp shyqty. Shatyrdyń kishkentaı terezesinen sham jarqyrap tur, osy jaryq, ser Denıeldiń qaladaǵy úıiniń art jaǵyndaǵy terezelerinen, sirá, jaqsy kórinetin bolý kerek. Hokslıdiń qaýiptengen belgisiniń osy ekenin Dık birden túsindi. Endi kóp keshikpeı munda tenstolldyq rysardyń jaýyngerleri kelý kerek.

Ol qulaǵyn jerge tósep, tyńdaı bastap edi, oǵan jaqyndap kele jatqan at tuıaqtarynyń dúbiri estilgendeı kórindi. Dık asyǵys, qaıtadan artqa, jaǵaǵa qaraı júgirdi. Biraq ondaǵy jumys rettelipti: tórt qaraqshy tyr jalańash sheshindirgen aqyrǵy ólikti sýǵa tastaý úshin súırep kele jatyr eken.

Birneshe mınýttan soń Shorbıdiń qysqa kóshelerinen qyryq salt atty shoqyraqtap atyp shyqqanǵa kishkentaı úıdiń qasyndaǵy elsiz jaǵada typ-tynysh ári eshkim joq bolatyn. Bul kezde Dık óziniń adamdarymen «Teke men syrnaı» asqanasyna kelip, tańǵy kezdesýdiń aldynda azdap uıqtap almaqshy bolyp, óziniń saýyt-saımanyn sheship jatyr edi.

Iİİ TARAÝ

Áýlıe Bıkeshtiń kresi

Áýlıe Bıkeshtiń kresi Shorbıden asa qashyq emes, Tenstoll ormanynyń shetinde tur. Osy jerde eki jol túıisedi — bireýi Holıvýdtan shyǵyp, ormannyń ishimen ótedi, ekinshisi — jazda lankasterlikterdiń qıratylǵan armıasy keıin shegingen jol — Raızıngemnen. Osy jerde eki jol qosylyp, bir jolǵa aınalady da, ol tóbeden tómen túsip Shorbıge deıin sozylady. Joldardyń qosylatyn jeriniń art jaǵynda kishkentaı tóbeshik bar, sol tóbeshiktiń ústinde jaýyn-shashynǵa jelingen kóne kres tur.

Dık osy kresiń qasyna tańerteńgi saǵat jetiler shamasynda keldi. Burynǵysynsha, kún sýyq eken, kúmis qyraý jamylǵan jer bozaryp kórinedi, shyǵystan araılap tań biline bastady. Dık kresiń etegindegi basqyshqa otyryp, plashyna oranyp aldy da, jan-jaǵyna muqıat qaraı bastady. Biraq ol kóp kútken joq. Holıvýd jaqtan keletin joldan jarqyraǵan saýytynyń syrtynan qymbat terilerden tigilgen mantıa jamylǵan jentlmen kórindi, ol tamasha urys atyna minip, aıańdap keledi. Onyń artynan, jıyrma ıardtaı qashyqtyqta, qoldaryna naıza ustaǵan salt attylar otrády kele jatyr, biraq kresi kórgennen keıin jaýyngerler toqtap turyp qaldy da, qymbat teri mantıa jamylǵan jentlmen kreske qaraı jalǵyz júrdi.

Ol dýlyǵasynyń qalqanyn kóterip, betin ashyp kele jatyr, onyń júzi de saltanatty kıimine saı, óktem ári mańǵaz eken. Dık azdap abyrjyńqyrap óziniń tutqynyna qarsy júrdi.

— Ýaqytynda kelgenińiz úshin, mılord, raqmet aıtamyn, — dedi de, ol tómen ıilip taǵzym etti, — Mártebeli taqsyr, siz attan túspes pe ekensiz?

— Biz bul jerde jalǵyzbyz ba, jigitim? — dep surady rysar.

— Men sonshama ańqaý emespin, — dedi Dık, — ormannyń ishinde, myna kresiń qasynda qarýyn daıyn ustap senimdi adamdarymnyń jatqanyn sizge, mártebeli taqsyr, aıta alamyn.

— Siz aqyldylyq istegensiz, — dedi lord, — men ol úshin óte qýanyshtymyn, sebebi siz keshe tájirıbeli hrıstıan jaýynger emes, kerisinshe, ańǵal sarasın sıaqty shaıqastyńyz. Degenmen, ondaı sózdi aıtý maǵan kelisti emes, óıtkeni keshe men jeńilip qaldym ǵoı.

— Siz keshe, mılord, tek qulap qalǵandyqtan ǵana jeńildińiz, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — Eger tolqyn maǵan kómekke kelmese, men óletin edim. Meniń denemde áli kúnge deıin sizdiń qanjaryńyzdyń salǵan belgisi bar. Bylaı dep oılaımyn, mılord, jaǵadaǵy osy soqyr aıqastyń bar qateri de, paıdasy da meniń úlesime tıdi.

— Ózińizdiń jeńisińiz úshin maqtanbaýǵa aqylyńyz jetetinin men kórip turmyn, — dedi beıtanys adam.

— Joq, mılord, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — ol úshin kóp aqyldyń keregi joq. Endi qazir, kúnniń jaryǵynda asqan batyl rysardyń berilgenin — maǵan emes, taǵdyrǵa, qarańǵylyq pen tolqynǵa berilgenin — kórip turyp, urystyń men sıaqty tájirıbesiz ári ysylmaǵan jaýynger úshin múldem basqasha aıaqtalýy op-ońaı ekenin bilgende, men ózimniń jeńgenime ájeptáýir uıalyp turmyn jáne de ony siz, mılord, túsiniksiz dep oılamańyz.

— Siz ádemi sóıleıdi ekensiz, — dedi beıtanys adam. — Sizdiń atyńyz kim?

— Meniń atym, eger bilgińiz kelse, Shelton, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Al meni lord Foksgem dep ataıdy, — dedi rysar.

— Siz búkil Anglıadaǵy eń súıikti qyzdyń qamqorshysy ekensiz ǵoı, mılord! — dedi Dık. — Endi men sizden ózińizdiń ómirińiz ben qyzmetshilerińizdiń ómiri úshin qandaı qun alý kerek ekenin bilemin! Sizben jalynyp suraımyn, mılord, maǵan raqymshylyq istep, janymdaı súıgen Djoanna Sedlı hanymdy maǵan kúıeýge berińiz, sol úshin siz ózińizdiń bostandyǵyńyzdy jáne qyzmetshilerińizdiń bostandyǵyn alasyz, al eger qalasańyz, men ómir-baqı sizge raqmet aıtyp, shyn nıetimmen qyzmet etetin bolamyn.

— Siz ser Denıeldiń shákirti emessiz be? — dep surady lord Foksgem. — Eger siz Garrı Sheltonnyń uly bolsańyz, onda meniń bilýimshe, ser Denıel sizdiń qamqorshyńyz bolý kerek edi ǵoı.

— Siz attan tússeńiz qalaı bolady, mılord? Sonda men sizge ózimniń kim ekenimdi, meniń jaǵdaıymnyń qandaı ekenin, ne sebepten Djoanna Sedlıdi maǵan kúıeýge berýińizdi surap turǵanymdy tolyq aıtyp berer edim. Myna basqyshqa otyryńyzshy, mılord, sodan soń meniń aıtqandarymdy aqyryna deıin tyńdap, meni asa aıyptamaýyńyzdy ótinemin.

Osylardy aıtyp Dık lord Foksgemge qolyn sozyp, onyń attan túsýine kómektesti. Dık Foksgemdi tómpeshiktiń ústindegi kresiń qasyna alyp keldi de, manaǵy ózi otyrǵan jerge otyrǵyzdy, sosyn tekti tutqynynyń aldynda izet saqtap túregep turyp, oǵan óziniń keshegi kúnge deıingi bar ómirin baıandap berdi.

Lord Foksgem ony zor yqylaspen tyńdady.

— Master Shelton, — dedi ol, Dık sózin aıaqtaǵannan keıin, — sonymen qatar siz jer betindegi eń baqytty, ári eń baqytsyz jas jentlmensiz. Biraq baqytty bolýǵa siz óz eńbegińizben jettińiz, al baqytsyzdyqqa siz kináli emessiz. Biraq qaıǵyrmańyz, siz ózińizge kómektese alatyn ári kómekteskisi keletin dos taptyńyz. Siz sıaqty tekti tuqymnan shyqqan adamnyń qaraqshylarmen dostasqany durys bolmaǵanymen, men sizdiń batyr ári ınabatty ekenińizdi moıyndaımyn. Urys kezinde siz óte qaýiptisiz, al beıbit kezde ádeptisiz. Siz bolashaǵyńyz mol, janyńyz jomart jas jigitsiz. Jańa tóńkeris bolǵansha, siz ımenıeńizdi qaıtyp ala almaısyz. Ázirshe lankasterlikter bılep-tóstep turǵanda, ser Denıel ony óz ımenıesindeı paıdalanady. Meniń tárbıemdegi qyzdyń máselesi de ońaı emes. Men ony bir jentlmenge, Hemlı dep atalatyn ózimniń týysqanyma kúıeýge berem dep ýáde etip edim, ýáde oǵan erterekte berilgen bolatyn...

— Ah, mılord, odan beri ser Denıel ol qyzdy mılord Shorbıge berem dep ýáde etti! — dep Dık onyń sózin bólip jiberdi. — Bul ýáde osy jaqynda ǵana berilgenmen, onyń ýádesi, sirá, sizdiń ýádeńizden erterek oryndalatyn shyǵar.

— Siz durys aıtasyz, — dep jaýap qaıyrdy lord. — Mine, endi oǵan qosa meniń ómirim sizdiń qolyńyzda ekenin, ózimniń sizdiń tutqynyńyz ekenin jáne de, eń bastysy, qyzdyń, bizdiń baqytsyzdyǵymyzǵa qaraı, bóten adamnyń qolynda ekenin eskerip, men sizge kelisimimdi beremin. Myna batyr jigitterińizben maǵan kómektesińiz...

— Mılord! — dedi Dık, — Bular dostasqanym úshin ózińiz meni jańa ǵana kinálaǵan óńsheń qaraqshylar ǵoı!

— Qaraqshylar ma, basqalar ma, áıteýir jaqsy shaıqasa biledi eken, — dep jaýap qaıyrdy lord Foksgem. — Maǵan kómektesińiz, eger biz birigip bul qyzdy qaıtadan qutqaryp alsaq, onda qyz sizdiń áıelińiz bolady dep rysarlyq antymdy beremin.

Dık óz tutqynynyń aldynda tizesin búkti. Biraq rysar kresiń eteginen ushyp turdy da, jigitti ornynan kóterip, týǵan ulyndaı qushaǵyna qysty.

— Siz Djoannaǵa úılenetin bolǵandyqtan, — dedi ol, — biz ekeýmiz dos bolýymyz kerek.

IV TARAÝ

İzgi úmit

Bir saǵattan keıin Dık «Teke men syrnaı» asqanasynda tańerteńgi tamaǵyn iship otyryp, óziniń shabarmandary men kúzetshileriniń habarlaryn tyńdady. Dekýort Shorbıge áli kelmepti, shynynda da osyndaı ketip qalýshylyq jıi bolyp turatyn, sebebi eldiń túkpir-túkpirlerinde onyń árdaıym san-alýan sharýasy bolatyn. «Qara jebe» baýyrlastyǵyn kedeılengen Dekýorttyń kek alý jáne baıý úshin uıymdastyrǵany belgili, ony jaqsy biletinderdiń kóbisi, rasynda da Dekýortqa Brıtanıa taǵynyń taǵdyryn sheshýshi, dańqty uly rıchard, graf Ýorvıkskııdiń tyńshysy ári ókili dep qaraıtyn.

Qalaı bolǵan kúnde de, Dekýort joq edi de, Shorbıda onyń mindetin Rıchard Shelton atqardy. Ol tárelkege úńile, tereń oıǵa batyp otyr. Olar lord Foksgem ekeýi búgin keshke sheshýshi soqqy berip, Djoannany kúshpen tartyp alatyn bolyp kelisti. Biraq bular oılaǵan istiń qıyn jaǵy da kóp edi. Onyń jibergen barlaýshylary óte jaısyz habar ákelip jatyr.

Ser Denıel teńiz jaǵasynda bolǵan keshegi qaqtyǵystan qaýiptenip qaldy. Ol kishkentaı úıdi kúzetetin garnızondaǵy adamdardyń sanyn kóbeıtti, endi ony da mise tutpaı, úıge jaqyn mańdaǵy barlyq kóshelerge salt attylarmen qaraýyldatyp olarǵa sál qaterli jaǵdaıdy sezseńder maǵan tez habarlańdar dep buıryq berdi. Onyń qaladaǵy úıinde erttelgen attar men baqaıshaǵyna deıin qarýlanǵan jaýyngerler tek attanyńdar degen habardy kútip daıyn tur.

Ýaqyt ótken saıyn olardyń oılaǵan josparlaryn iske asyrý múmkin emesteı kórindi. Kenet Dıktiń júzi jadyrap shyǵa keldi.

— Loýless! — dep aıqaılady ol. — Sen teńizshi bolyp ediń ǵoı. Men úshin sen korabl urlaı alasyń ba?

— Master Dık, — dep jaýap qaıyrdy Loýless. — sizdiń kómegińizben men tipti Iorktyń soboryn da urlap áketýge daıynmyn.

Olar birden aılaqqa qaraı tartty. Ol qum tóbelerdiń arasyna ornalasqan, aınalasyn bos jerler, jaıylymdar, úıilip jatqan jartylaı shirigen bóreneler men qalanyń shetindegi tozyǵy jetken lashyqtar qorshaǵan ájeptáýir úlken shyǵanaq edi. Shyǵanaqta kóptegen palýbaly jáne palýbasyz kemeler tur eken, — bireýleri zákirde shaıqalyp tur, endi bireýleri jaǵada jatyr. Kópten beri jaısyz bolǵan aýa raıy olardy ashyq teńizden qýyp, aılaqqa kelip tyǵylýǵa májbúr etti. Túnergen qara bult, qatty jelmen aralasyp jaýǵan qıyrshyq qardan uzamaı taǵy da daýyldyń bastalatyny seziledi.

Teńizshiler sýyq pen jelden qorǵaný úshin jaǵaǵa shyǵyp, endi porttaǵy asqanalarda qyzý kóńilderin kóterýde. Zákirde turǵan kemelerdiń keıbireýinde tipti baqylap otyrǵan tiri pende joq, ýaqyt ozǵan saıyn jáne jel odan ári qataıǵan saıyn osyndaı qaraýsyz kemelerdiń sany kóbeıe tústi. Loýless naq osy kemelerge, ásirese olardyń jaǵadan alysyraq turǵandaryna nazar aýdardy. Dık oǵan óziniń qalaýyna qaraı áreket jasaýǵa erik berip, sosyn ózi jartylaı qumǵa kómilip qalǵan zákirdiń ústine otyrdy da, birese daýyldyń azynaǵan únin, birese jaqyn jerdegi asqanadan estilip jatqan teńizshilerdiń ánin tyńdap, birte-birte lord Foksgemniń bergen ýádesinen basqanyń bárin umytty.

Loýless onyń ıyǵynan túrtip, shyǵanaqqa kirer jerde tolqyndarǵa shaıqalyp jalǵyz turǵan kishkentaı korabldi kórsetti. Bult astynan shyqqan qysqy kúnniń álsiz sáýlesi kenetten palýbaǵa túsip, bir sát kemeniń sulbasy aıqyn kórindi. Osy kezde Dık palýbada qaıyqty borttan sýǵa túsirip jatqan ekeýdi kórip qaldy.

— Mynaý sizdiń osy túnde paıdalanatyn korablińiz, ser, — dedi Loýless. — Ony jaqsylap esińizge saqtap alyńyz!

Qaıyq korablden bólindi, onyń ústinde eki erkek otyr, jeldiń baǵytymen olar asyǵys jaǵaǵa qaraı esip kele jatty.

Loýless janynan ótip bara jatqan bir adamdy toqtatty:

— Ana korabldiń aty qandaı? — dep surady ol, shyǵanaqqa kirer jerde turǵan kemeni kórsetip.

— Bul Dartmýttan kelgen «izgi Úmit», — dedi álgi kisi. — Kapıtanynyń aty Arblester. Ana qaıyqtyń tumsyǵyndaǵy esip kele jatqan sol.

Loýlesske odan basqany bilýdiń keregi de joq edi. Ótkinshige asyǵys raqmet aıtyp, ol qazir osy qaıyq kelip toqtaıtyn qumdy múıiske qaraı júrdi. Sol jerge toqtap, «izgi Úmittiń» matrostaryn kútip turdy.

— Ýa, tamyrym Arblester! — dep aıqaılady ol. — Qandaı qýanyshty kezdesý! Krespen ant etemin, mundaı kezdesýdi toılaý kerek! Al mynaý «izgi Úmit» pe? Men on myń korabldiń ishinen de tanyr edim! Tamasha korabl! Jaǵaǵa jet, tamyr, sosyn ekeýmiz jaqsylap turyp ishemiz! Esińde men saǵan ózimniń mura alatynym týraly aıtyp edim ǵoı! Mine endi, sol murany aqyry aldym. Qazir baıydym, sondyqtan teńizdi qoıdym. Men endi eldiń ishinde ǵana júzemin. Qolyńdy ber, dostym! Eski dosyńmen birge ish.

Sopaq bet, mosqal tartqan, kún men jel qaqtaǵan, moıynyna jipke baılaǵan pyshaq taqqan, júris-turysy men minez-qulqy kádýilgi teńizshilerden eshbir aınymaıtyn shkıper Arblester ań-tań bolyp ári seziktenip Loýlessten shegine bastady. Biraq onyń muraǵa ıe bolǵanyn estigende jáne de, eń bastysy, Loýlesstiń asa sheberlikpen aq kóńil maskúnem bolyp kóringeni shkıperdiń kúdigin birden tarqatyp, ol qańǵybastyń qolyn qysty.

— Men seni esimnen shyǵaryppyn, — dedi ol. — Biraq ol sóz emes! Biz, meniń matrosym Tom ekeýmiz, tamyrmen birge ishýge árqashan daıynbyz, Tom, — dedi ol, óziniń serigine qarap, — mynaý meniń tamyrym. Men bunyń atyn umytyp qalyppyn, áńgime onda emes, biraq ol óte jaqsy teńizshi. Júr, tamyrmen, onyń joldasymen birge otyryp isheıik.

Loýless olardy jýyrda ǵana ashylǵan, azdap shetkerirek turǵan, sondyqtan da aılaqtyń ortalyǵynan góri adamy azdaý sharaphanaǵa alyp keldi.

Bul sharaphana qazirgi kezde Amerıka ormandarynyń keıbir jerinde kezdestirýge bolatyn bórenelerden jasalǵan jaı ǵana saraı edi. İshindegi búkil jıhazy qabyrǵaǵa jaǵalaı qoıǵan eki-úsh shkaf, birneshe jaıdaq oryndyqtar men ústel ornyna bóshkelerdiń ústine salyp tastaǵan birneshe taqtaı. Bólmeniń ortasynda jan-jaqtan azynaǵan jel úrlep laýlatqan ot janyp jatyr, oshaqta janǵan korabldiń synyqtary búkil bólmeniń ishin qoıý tútinge toltyryp jiberipti.

— Mine, teńizshilerdiń raqat jeri osy, — dedi Loýless. — Dalada qatty jaýyn-shashyn men jel gýlep qutyryp turǵanda osyndaı tamasha oshaqtyń basynda otyryp alyp, sharapty toıǵansha ishkenge ne jetsin! «izgi Úmit» úshin ishemin! Onyń jeńil júzýin tileımin!

Iá, — dedi shkıper Arblester, — osyndaı aýa-raıy jaman kezde, teńizden góri jaǵada bolǵan áldeqaıda artyq. Al sen qalaı dep oılaısyń, matros Tom? Dostym, seniń atyńdy áli esime túsire almaı otyrǵanym bolmasa, aıtqandaryńnyń bári durys. Biraq onda turǵan ne bar, sen óte durys aıtasyń. «izgi Úmittiń» joly jeńil bolsyn! Amın!

— Dostym Dıkon, — dep sózin jalǵady Loýless, óziniń bastyǵyna burylyp, — seniń bir mańyzdy sharýań bar sıaqty edi ǵoı? Sen uıalma, bara ber men eki baıyrǵy teńizshimen serik bolyp tamashalap otyra turamyn. Maǵan alańdama, sen qaıtyp kelgende de biz osylaı iship otyratyn bolamyz, bul tamasha eki jigit endi menen aırylmaıdy dep ýáde beremin. Biz qaıdaǵy bir jaǵadaǵy tyshqandar emespiz ǵoı, biz ábden ákki bolǵan teńiz qasqyrymyz.

— Jaqsy aıtylǵan sóz! — dep qostady ony shkıper. — Bara ber, balaqaı. Seniń dosyńdy, al meniń eski tamyrymdy biz munda tań atqansha ustaımyz, áýlıe Marıamen ant etemin! Men teńizde óte uzaq boldym, meniń búkil súıegime tuz sińip qalǵan, sondyqtan men endi qansha ishsem de maǵan báribir azdyq etedi.

Osy sózderden keıin Dık ornynan turyp, qosh aıtysty da, buzylǵan aýa raıyna qaramastan «Teke men syrnaıǵa» qaraı asyǵys ketip qaldy. Sharaphanadan ol lord Foksgemge keshke olardyń qolynda myqty korabl bolatyny jóninde habar aıtyp jiberdi. Sodan soń teńiz isinen ony-muny habary bar eki qaraqshyny qasyna ertip, aılaqtaǵy qumshaýyt múıiske ketti.

«İzgi Úmit» kemesiniń qaıyǵy kóptegen basqa qaıyqtardyń arasynda tur eken, degenmen olar qaıyqty birden tanydy, sebebi ol basqa qaıyqtarǵa qaraǵanda eń kishkentaıy, eń jeńili edi. Dık óziniń eki serigimen osy jaman qaıyqqa minip, jaǵadan shyǵa bergende, qatty tolqyn men jel soǵyp, bular sýǵa batyp kete jazdady.

Biz ilgeride aıtqanymyzdaı, «izgi Úmit» zákirde jaǵadan qashyq tur edi, sondyqtan tolqyn ol jerde budan da kúshti bolatyn. Eń jaqyn korabldiń ózi budan birneshe kabelttik jerde tur, ári olardyń ústinde de eshbir adam joq, oǵan qosa qalyń qar jaýyp, tez qarańǵylyq túsip ketti, sondyqtan bireý ádeıi qaraǵysy kelse de, Dık pen onyń joldastaryn kóre almas edi. Tolqynǵa shaıqalǵan qaıyqty kemeniń art jaǵyna baılap tastady da, olar órmelep palýbaǵa kóterildi. Óstip, olar «izgi Úmitti» basyp aldy.

Bul ózi bir óte jaqsy, tumsyǵy men ortadaǵy palýbasy jabyq, artqy palýbasy ashyq, myqty keme edi. Ol bir machtaly, jabdyqtalýyna qaraı men lúgterdiń aralyǵynda bolatyn. Shamasy, shkıper Arblesterdiń jaǵdaıy óte jaqsy bolý kerek, sebebi trúmniń ishi fransýz sharaby quıylǵan bóshkelerge tolyp tur. Al kishkentaı kaıýtada áýlıe Marıa bıkeshtiń músini men aýzyna kilt salynǵan sandyqtar bar, ol kapıtannyń dinshil ekenin ári qory mol, baı ekenin kórsetedi.

Korabldegi jalǵyz tiri jan — ıt eken, ol órshelene úrip, urylardy ókshesinen tistedi, bular ıtti aıaqtarymen teýip kaıýtaǵa kirgizip, mindetin adal atqarǵan ony yzalana arsyldaǵan kúıi jaýyp tastady. Qaraqshylar qol sham jaǵyp, jaǵadan korabl kórinip turý úshin ony kóterip, arqanǵa baılap qoıdy, sodan soń bóshkelerdiń bireýin ashyp, oılaǵan isteri sátti bolsyn dep goskon sharabynan bir-bir tostaǵannan ishti. Sosyn qaraqshylardyń biri shabýyl jasala qalsa ázir tursyn dep sadaq pen jebeni daıyndap qoıdy, al ekinshisi qaıyqty ózine jaqyndata tartyp, ishine sekirip tústi.

— Jaqsylap kúzet, Djek, — dedi jas komandır, qaıyqqa túskeli jatyp. — Men saǵan tolyq senemin.

— Ázirshe korabl osynda turǵan kezde, bári durys bolady, — dep jaýap qaıyrdy Djek. — Al sál teńizge shyǵa qalsaq... Kórdińiz be, onyń qalaı selkildep ketkenin! Beıshara korabl meniń sózimdi estip qalyp edi, emen qabyrǵalardyń arasyndaǵy onyń júregi lúpildep ketti. Qarańyzshy, master Dık, qalaı tas qarańǵy!

Shynynda da, aınalanyń bárine erekshe qarańǵylyq ornapty. Osy tas túnekte tolqyndar birinen soń biri aspanǵa shapshyp, «izgi Úmit» tolqynnan tolqynǵa sekirip, teńselip tur. Palýbaǵa qar jaýyp, ári teńizdiń býyrqanǵan kóbigi quıylyp jatyr, korabldiń jabdyqtary jeldiń kúshimen jabyrqana syqyrlaıdy.

— Aýa raıy qaterli eken, — dedi Dık. — Eshteńe etpeıdi! Bul tek qana daýyl ǵoı, al daýyl uzaqqa sozylmaıdy.

Degenmen, aspandaǵy túnergen alaı-túleı daýyl men jeldiń yzyńdaı ulyǵany onyń eriksiz kóńiliń buzdy. Qaıyqtyń ishine otyryp, «izgi Úmitten» júzip ketkennen keıin, Dık dinshil adamsha shoqynyp, qudaıdan búgin túnde júzýge shyqqan adamdardyń bárin saqtaı gór dep jalbaryndy.

Qumshaýyt múıiske on shaqty qaraqshy jınalyp qalǵan edi. Dık qaıyqty endi solarǵa berip, tez korablge baryńdar dep buıyrdy.

Jaǵadan birneshe qadam shyqqannan keıin, Dık ózine qarsy asyǵys kele jatqan lord Foksgemdi kórdi, lord betin kúláparamen jaýyp alypty, ústine kıgen qarapaıym sharýalardyń shekpeni onyń jarqyraǵan saýyt-saımanyn jat kózden jasyryp tur.

— Jas Shelton, — dedi ol, — siz rasynda da teńizge shyqpaqshysyz ba?

— Mılord, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — úıdi salt attylar kúzetip júr, qurǵaq jermen úıge bildirmeı barý múmkin emes, endi, ser Denıel bizdiń oqıǵamyzdy bilip qoıǵannan keıin, bul úıge qurǵaq jermen sezdirmeı barýdan góri jeldi erttep miný ońaıyraq bolady. Teńizben barsaq bizge, árıne, sýǵa ketý qaýpi tónedi, onyń esesine, eger sýǵa batyp ketpesek, qyzdy alyp qashamyz.

— Bastańyz, — dedi lord Foksgem. — Keıin qorqaqtyǵyma uıalmaý úshin, men sizdiń artyńyzdan eremin, biraq, shynymdy aıtsam, qazir óz úıimde tósekte jatqanymdy táýir kórer edim.

— Júrińiz, — dedi Dık. — Men sizge korabldi alyp baratyn adamdy tanystyraıyn.

Ol lordty óziniń qaramaǵyndaǵy adamdarmen kezdesetin bolyp ýádelesken jerine, manaǵy jupyny sharaphanaǵa alyp bardy. Keıbir qaraqshylar syrtta, esiktiń aldynda júr eken, qalǵandary ishke kirip, Loýless pen eki teńizshiniń aınalasyna jınalypty. Olardyń qyzara bórtken júzderine jáne buldyrlanǵan kózderine qaraǵanda tıisti sheginen baıaǵyda asyp ketkenderi kórinip tur, lord Foksgemdi qasyna ertip Dık sharaphanaǵa kelgen kezde, olar Loýlesspen birge daýyldyń ýiline qosylyp, teńizshilerdiń eski zarly ánin aıtyp otyr eken.

Jas qolbasshy sharaphananyń ishin aınala qarap shyqty. Oshaqqa jańa ǵana aǵash tastalǵan eken, odan kóp qoıý qara tútin býdaqtap, keń bólmeniń buryshtaryn qarańǵylyq basyp ketipti. Degenmen ol bul jerde kezdeısoq adamdardan góri qaraqshylardyń áldeqaıda kóp ekenin birden baıqady. Sodan soń kóńili jaılanǵan Dık ústeldiń qasyna kelip, ózinin burynǵy oryndyǵyna otyrdy.

— Áı, — dep aıqaılady shkıper, mas daýyspen, — sen kimsiń?

— Men sizben syrtqa shyǵyp sóılesýim kerek, master Arblester, — dedi Dık — Al áńgime mynaý týraly bolady.

Sosyn ol shkıperge ottyń jaryǵyna shaǵylysyp jarqyraǵan altyn teńgeni kórsetti.

Manaǵy ózi dámdes bolǵan jigitti tanymaı qalsa da, teńizshiniń kózderi jaınap qoıa berdi.

— Jaraıdy, balaqaı, — dedi ol, — men senimen baram... Tamyr, men qazir kelemin. Densaýlyq úshin ishe ber, tamyr!

Sóıtip ol qulap qalmas úshin Dnkten ustap, esikke qaraı júrdi.

Ol esiktiń aldyna shyǵysymen, bes adam ony tas qylyp ustap alyp, baılap tastady, eki mınýttan keıin ol endi aýzyna shúberek tyǵylyp, aıaq- qoldary baılanyp pishen saraıdyń ishinde jatty, ústinen shóppen jaýyp tastady. Qasyna onyń matrosy Tomdy da aparyp jatqyzdy, óstip ekeýiniń tań atqansha ózderiniń qasiretti taǵdyrlary jaıly oılanýlaryna múmkinshilik berildi.

Endi jasyrynýdyń qajeti joq edi, sondyqtan lord Foksgem ýádeli belgimen óziniń jaýyngerlerin shaqyryp aldy, qaıyqtardy kereginshe alyp, olar tutas bir flotılıa bolyp, korabldiń dińgegine baılap qoıǵan shamnyń jaryǵyna qaraı júzip ketti. Olar palýbaǵa kóterilisimen, jaǵadan qaıyqtarynyń urlanǵanyn bilgen teńizshilerdiń aıqaı-shýy estildi.

Biraq qaıyqtaryn qaıtaryp alýǵa, ne urlanǵan Qaıyqtar úshin bulardan óshin alýǵa teńizshilerdiń eshbir múmkindikteri joq edi. Urlanǵan korablge jınalǵan qyryq shaqty jaýyngerlerdiń ishinen segiz adam buryn teńizde bolǵan eken, sondyqtan olar birden matrostyń qyzmetin atqardy. Solardyń kómegimen jelkendi kóterip qoıdy. Zákirdi kóterip aldy. Loýless aıaǵyn ázer basyp, áli de qaıdaǵy

bir teńiz balladasyn yńyrsyp aıtyp, rúlge turdy. Sodan soń «izgi Úmit» tún qarańǵysynda taýdaı-taýdaı tolqyndarǵa qarsy ashyq teńizge shyqty. Dık teńiz daýylyna qarsy jabdyqtardyń qasynda turdy. Kózge túrtse kórgisiz tún qarańǵylyǵynda «izgi Úmittiń» shamynyń jaryǵy men alysta qalyp bara jatqan Shorbıdegi úılerdiń biren-saran jymyńdaǵan jaryǵy ǵana jylt-jylt etip, keıde «izgi Úmit» tolqyndardyń arasyna kirip ketkende, taýdaı appaq kóbikter kórinip qalady, bir sát kóbikter qar jotadaı aspanǵa atylyp, so boıda tez kemeniń astyna batyp joq bolyp jatty.

Keıbir qaraqshylar qoldaryna ilingen zattan ustap palýbada daýystap shoqynyp tur, al teńiz aýrýymen aýyratyn basqa bireýleri trúmniń ishine túsip, ár túrli júkterdiń arasynda jatyr. Osy qatty shaıqalys, ári mas Loýlesstiń jelókpeligi bul sapardyń sátti aıaqtalatynyna kimdi bolsa da kúmándandyrar edi.

Áıtse de Loýless, óziniń bir ishki sezimimen, taý- taý tolqyndardyń arasymen kemeni uzynnan-uzaq qumshaýyt qaırańnyń qasynan alyp ótip, aman- esen tas aılaqqa ákelip tiredi, osy jerge olar «izgi Úmitti» asyǵys baılap tastady, sóıtip ol qarańǵyda syqyrlaı shaıqalyp turdy.

V TARAÝ

İzgi Úmit

(J A L Ǵ A S Y)

Aılaq Djoanna turatyn úıge óte jaqyn edi, endi tek adamdardy jaǵaǵa jetkizip, úıge basyp kirip, tutqyn qyzdy urlap áketý ǵana qaldy. «izgi Úmit» bulardy qarsylastarynyń tylyna alyp kelip, óziniń tıisti mindetin atqaryp boldy. Olar endi korabldiń keregi joq dep oılady, sebebi olar mılord Foksgem eziniń qosymsha kúshin ornalastyrǵan orman arqyly sheginbekshi.

Biraq adamdardy jaǵaǵa shyǵarý ońaı bolmady: kópshiligi teńiz aýrýynan, al barlyǵy birdeı sýyqtan azap shekti, korabldegi tarlyqtan ári ábigerden keıin tártip bosańsyp ketti, teńizdegi shaıqalystan bárinin unjyrǵasy túsip ketipti. Aılaqqa bári birden shyqty. Mılord semserin sýyryp alyp, óziniń adamdaryn qorqytyp toqtatýǵa májbúr boldy. Árıne, mundaı jaǵdaı shý shyǵarmaı tura almady, al qazir shý bárinen de qaýipti edi.

Aqyr aıaǵynda, óıtip-búıtip tártip ornaǵannan keıin, Dık bir top tańdaýly jaýyngerlermen alǵa júrdi. Jaǵada áli de qarańǵy bolatyn: teńizdiń ár jerinen aǵarańdap kóbik kórinedi, al qurǵaq jerdegi kózge túrtse kórgisiz qarańǵy; jeldiń gýili esh bir dybysty estirtpeıdi.

Dık aılaqtyń aıaǵyna deıin jetip úlgirgenshe, jel kenetten tyna qaldy, tynyshtyq ornaǵan kezde oǵan attardyń tuıaǵynyń tarsyly men qarý-jaraqtyń saldyry estildi. Dık óziniń serikterin toqtatyp, jaǵadaǵy qumnyń ústine sekirip tústi, birneshe qadam júrgennen keıin, ol shynynda da aldarynda adamdar men attardyń kele jatqanyna kózi jetti. Sóıtip qatty qapalandy. Eger jaýlary bulardy rasynda da ańdyǵan bolsa, eger ser Denıeldiń jaýyngerleri aılaqtyń jaǵaǵa tireletin shetin qorshap alǵan bolsa, onda bularǵa, lord Foksgem ekeýine qorǵaný óte qıyn bolady, sebebi arttarynda tek teńiz jáne de bulardyń jaýyngerleri jińishke qaırańda bir top bolyp uılyǵysyp tur. Aqyryn ysqyryp, kelisilgen belgini berdi.

Ókinishke qaraı, bul belgi munyń oılaǵanynan múldem basqasha nátıje berdi. Tún qarańǵysynan jobamen atylǵan jebeler jaýyp ketti. Jaýyngerler qaırańda toptalyp, bir-birine tym jaqyn turǵan, sondyqtan keıbirine jebeler tıip jatty, qoryqqan jáne jaralanǵandardyń aıqaılaǵan daýsy shyqty. Lord Foksgem jaralanyp, qulap qaldy. Hokslı ony so boıda korablge aparyńdar dep buıryq berdi. Lord Foksgemniń jaýyngerleri eshbir basqarýsyz qaldy. Bireýleri urysqa kirisip ketti, endi bireýleri múldem abyrjyp qaldy. Osy abyrjýdyń áseri olardyń ile-shala tas-talqan bolýynyń negizgi sebebi boldy.

Dık azǵana batyl adamdarymen bir mınýt boıy qaırańnyń jaǵaǵa shyǵatyn shetin ustap turdy.

Sońy ne bolaryn oılamastan, rúldi tastaı saldy.

Tap osy kezde «İzgi Úmit» taýdaı tolqynnyń ústinde shaıqalyp tur edi. Kózdi ashyp-jumǵansha ol tolqyndardyń arasyndaǵy oıyqqa kirdi de ketti. Sodan soń taǵy da jańa tolqyn kóterilip, zor qara qabyrǵa sekildi korabldiń ústine tónip qaldy, qatty soqqydan selk-selk etip, «İzgi Úmit» tumsyǵymen osy taýdaı ashý sýdyń ishine enip ketti. Kógildir tolqyn korabldi tumsyǵynan bastap quıryǵyna deıin shaıyp ótti, palýbanyń ústindegi adamdar tizesine deıin sýǵa malyndy, shashyraǵan sýdyń kóbikteri machtadan joǵary kóterildi. Tolqyndardyń arasynan etip, «İzgi Úmit» jaralanǵan ań sıaqty aıanyshty syqyrlap, qatty shaıqalyp, sýdyń betine shyqty.

Narazylyq bildirýshilerdiń altaý-jeteýi sýǵa qulap tústi, al qalǵandary esin jıyp, azdap sóıleýge shamasy kelgen kezde, arýaq bitkendi kómekke shaqyryp, Loýlessten rúlge qaıta turýyn surap jalyna bastady.

Loýlesske kóp jalynýdyń qajeti de joq. Óziniń ádil ashý-yzasynyń qaýipti nátıjesin kórgende, ol birden mastyǵynan aıyqty. «İzgi Úmittiń» batyp kete jazdaǵanyn bárinen de jaqsy túsindi, oǵan qosa korabldiń rúlge baǵynbaýy áli de qaýiptiń barlyǵyn kórsetip tur.

Dıkti tolqyn qulatyp, ol sýǵa batyp kete jazdady. Dık ornynan ázer turyp, tizesine deıin sý keship, korabldiń art jaǵyna, kári rúlshiniń qasyna bardy.

— Loýless, — dedi ol, — jalǵyz sen ǵana bizdi qutqara alasyń. Sen batyl, qajyrly adamsyń, ári korabldi basqara bilesiń. Qasyna senimdi úsh jaýyngerdi berip, olarǵa seni kúzetińder dep ámir etemin.

— Onyń qajeti joq, taqsyr, múlde qajeti joq, — dedi rúlshi, tún qarańǵysyna muqıat úńilip. — Biz bul qumshaýyt qaırańnan óte tez qashyqtap bara jatyrmyz jáne qashyqtaǵan saıyn teńiz bizge budan da kúshti shabýyl jasaı bastaıdy. Kóp keshikpeı-aq bul jylamsaqtardyń bári birdeı qulaıdy, sebebi, taqsyr, jaman adam esh ýaqytta jaqsy teńizshi bola almaıdy, nege ekenin bilmeımin, bul jerde ózindik bir syr bar, biraq solaı ekeni ras. Mundaı shaıqalysty tek adal ári batyl adamdar ǵana kótere alady.

— Bul teńizshilerdiń máteli ǵoı, Loýless, onyń máni de jeldiń gýilindeı bolar, — dedi Dık kúlip. — Degenmen bizdiń jaǵdaıymyz qalaı? Durys kele jatyrmyz ba? Aılaqqa aman-esen jete alamyz ba?

— Master Shelton, — dep jaýap qaıyrdy Loýless, — men monah boldym, sol úshin taǵdyryma rızamyn. Jaýynger boldym, men ury boldym, men teńizshi boldym. Kóp kıim aýystyrdym, biraq men qara maı sińgen teńizshiniń kúrtesin emes, monahtyń shapanyn kıip ólgim keledi. Nege deısiz ǵoı? Buǵan óte mańyzdy eki sebep bar: birinshiden, kenetten, táýbaǵa kelmeı ólgim kelmeıdi, al ekinshiden, myna meniń aıaǵymnyń astyndaǵy ashshy sý maǵan jıirkenishti kórinedi! — Loýless edendi teýip-teýip jiberdi. — Eger búgin túnde teńizshi sıaqty teńizde sýǵa ketip ólmesem, — dedi ol sózin jalǵastyryp, — áýlıe bıkeshtiń qurmetine bıik shyraq qoıamyn.

— Shynynda da bizdiń halimiz óte nashar ma? — dep surady Dık.

— Óte nashar, — dep jaýap qaıyrdy qańǵybas. — «İzgi Úmittiń» tolqyndardyń arasymen baıaý ári aýyr jyljyp kele jatqanyn múlde sezbeı tursyz ba? Siz rasynda da trúmdaǵy sýdyń syldyryn estimeı tursyz ba? «İzgi Úmit» qazirdiń ózinde-aq rúlge kónbeı bara jatyr. Al endi trúmdaǵy sý kóbeıgen saıyn korabldiń ne bolatynyn áli kórersiz, ol týra tas sıaqty birden teńizdiń túbine batady, nemese jaǵadaǵy jartastardyń birine soǵylyp qıraıdy.

— Al óziń ǵoı túk qoryqpaıtyń kisideı sóılep tursyń, — dedi Dık. — Sen shynynda da eshteńeden qoryqpaısyń ba?

— Qojaıyn, — dep jaýap qaıyrdy Loýless, — men aqyrǵy mekenime óte aýyr kúná arqalap baramyn. Ózińiz oılap qarańyzshy: men qashqyn monah boldym, men ury boldym, odan ári oıǵa kelgenniń bárin aıta berińiz, eshbir qatelespeısiz. Áıtse de, master Shelton, bir ǵajaby, men áli de úmitimdi úzbeımin. Eger shynymen sýǵa ketip óletin bolsam, onda aqyr aıaǵyna deıin shtýrvaldy qolymnan shyǵarmaı, sý túbine kememen birge ketemin!

Dık lám dep jaýap qatqan joq, biraq kári qańǵybastyń batyrlyǵy ony qatty tolqytty. Loýlesske bireýler taǵy da zorlyq kórsete me dep qorqyp, Dık senimdi úsh jaýynger izdep ketti. Ústine úzdiksiz sý quıylyp jatqan palýbada tiri jan joq. Sýdan, ári qystyń qatty jelinen qashyp adamdar trúmdaǵy sharap quıylǵan bóshkelerdiń arasyna baryp tyǵylypty, trúmǵa shaıqalǵan eki shamnyń jaryǵy túsip tur.

Onda dýman bolyp jatyr eken, qaraqshylar men jaýyngerler birin-biri Arblesterdiń gaskon sharabymen aıamaı syılap jatyr. Al «İzgi Úmit» tolqyndardyń arasymen odan ári ilgeri qaraı júzip barady, ol birese taýdaı tolqynnyń ústine shyǵyp, birese tumsyǵymen nemese quıryq jaǵymen aq kóbik atqan tolqynnyń arasyna tereńdep súńgip ketedi, — ár mınýt ótken saıyn toılaýshylardyń sany azaıa bastady. Bireýleri ózderiniń jaralaryn tańyp, ekinshileri (bular kópshiligi) teńiz aýrýynyń zardabyn shegip, yńyrsyp, ár jerde domalanyp jatyr.

Grınshıv, Kúkoý aqyly men batyrlyǵyn Dık birazdan beri baıqaǵan, lord Foksgemniń otrádynyń jas jigiti ǵana áli de buıryqty túsinip, oryndaýǵa shamalary keletin edi. Dık olardy rýliniń qorǵaýshy etip taǵaıyndady. Sodan soń qap-qara teńizge aqyrǵy ret kóz tastap, ol lord Foksgemniń qyzmetshileri ózderiniń qojaıynyn aparyp jatqyzǵan kaıýtaǵa tústi.

VI TARAÝ

„İzgi Úmit"

(SOŃY)

Jaralanǵan baronnyń yńyrsyǵan daýsy men korabldegi ıttiń ulyǵan daýsy shyqty. Beıshara ıt álde óziniń dostaryn saǵyndy ma, álde korablge qaýip tóngenin sezdi me, áıteýir onyń qatty ulyǵany sonsha, tipti tolqynnyń gúrsili men gýildegen jeldiń daýsy da ony basa almady. Dinshil adamdarǵa bul «İzgi Úmitti» jerleýdiń joqtaýy sıaqtanyp kórindi.

Lord Foksgem tósekte, óziniń qymbat teri mantıasynyń ústinde jatyr. Qudaı-ananyń beınesiniń aldynda sham janyp tur, sol shamnyń kómeski jaryǵynan Dık jaralanǵan adamnyń qany qashyp bozarǵan júzi men shúńireıgen kózin kórdi.

— Men ólesi bop jaralandym, — dedi lord. — Qasyma jaqynyraq kelińizshi, jas Shelton. Janymda eń bolmasa tekti tuqymnan shyqqan bir adamnyń bolǵanyn qalaımyn, sebebi men búkil ómirimdi baılyq pen sán-saltanatta ótkizdim, sondyqtan maǵan maǵynasyz urysta jaralanǵanymdy jáne de kir ári sýyq korablde, teńizdiń ústinde, osyndaı alýan túrli azǵyndar men qara jaıaýlardyń arasynda ólgeli jatqanymdy seziný óte aýyr.

— Mılord, — dedi Dık, — men sizdiń jarańyzdy jazyp, aman-esen jaǵaǵa jetýge kómektesińder dep arýaqtarǵa jalbarynamyn.

— Aman-esen jaǵaǵa jetýge? — dep qaıtalap surady lord. — Bizdiń aman-esen jaǵaǵa jetetinimizge senbeısiz be?

— Korabl ázer júzip keledi, teńiz qutyryna, doldanyp tur, — dep jaýap qaıyrdy jigit, — al bizdiń rýlyniniń aıtýyna qaraǵanda, bir keremettiń kúshimen ǵana jaǵaǵa aman-esen jetýimiz múmkin ekenin túsindim.

— Ah! — dep baron jabyrqap. — Osyndaı sumdyq azap ústinde o dúnıege attanady ekenmin! Ser, siz qudaıdan aýyr ómir tileńiz, sonda óletin kez kelgende jeńil bolady. Ómir meni ylǵı álpeshteýmen boldy, al maǵan aqyrynda qasiret pen beınet kórip ólýge týra kelip tur. Degenmen óler aldynda men bir asa mańyzdy sharýa isteýim kerek. Sizdiń korablińizde sváshennık joq pa?

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Onda meniń bu dúnıedegi jumystaryma kiriseıik, — dedi lord Foksgem. — Siz meniń kózim tirisinde qandaı kishipeıil jaýym bolsańyz, men ólgennen keıin de sondaı senimdi dosym bolarsyz dep senemin. Ózim úshin, Anglıa úshin jáne meniń sońymnan ergen adamdardyń barlyǵy úshin óte aýyr jylda kóz jumǵaly jatyrmyn. Meniń áskerimdi Hemlı basqarady — ol sizdiń naǵyz baqtalasyńyz bolǵan adam. Olar Holıvýdtyń uzyn zalynda jınalýǵa ýádelesip edi. Meniń qolymdaǵy myna júzik sizdiń meniń atymnan áreket isteıtinińizdi dáleldeıtin bolady. Oǵan qosa, men Hemlıge qyzdy sizge berýdi ótinip bir-eki aýyz hat jazyp jiberem. Biraq siz meniń ámirimdi oryndaısyz ba, joq pa, ony men bilmeımin.

— Siz maǵan qandaı ámir etpekshisiz, mılord? — dep surady Dık.

— Ámir etpekshisiz?... — dep qaıtalady baron, sodan soń dúdámaldaý keıippen Dıkke qarady. — Aıtyńyzshy, siz Lankasterdiń jaǵyndasyz ba, álde Iorktyń jaǵyndasyz ba? — dep surady ol, aqyr aıaǵynda.

— Men sizge shynymdy aıtýǵa uıalyp turmyn, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — ony men ózim de bilmeımin. Degenmen, men Ellıs Dekýortqa qyzmet etemin, al Ellıs Dekýort Iorktar úıiniń jaqtasy. Sonda, men de Iorktar úıiniń jaqtasy bolatyn shyǵarmyn.

— Bul jaqsy boldy, — dedi lord, — bul óte tamasha. Eger siz Lankasterdiń jaqtasy bolsańyz, men ne isterimdi bilmes edim. Biraq siz Iorktar jaǵynda bolǵandyqtan, meni jaqsylap tyńdańyz. Asyl tekti jas myrzam ózine qarsylas lordtarǵa shabýyl jasamaqshy, sondyqtan olardy qýyp jiberetindeı kúsh jınaǵansha men Shorbnǵa onda jınalǵan lordtardyń syrtynan baqylaý úshin keldim. Qarsylastar armıasynyń sany, tosqaýyl jasaqtardyń ornalasýy jóninde, jaý áskerleriniń jaıǵasýy jaıly málimet jınadym osy málimetti myrzama jeksenbi kúni taltústen bir saǵat buryn ormannyń janyndaǵy Áýlıe Bıkeshtiń kresiniń qasynda berýim kerek. Bul kezdesýge barýǵa sirá, shamam kelmes, sondyqtan da sizge ótinish aıtamyn: maǵan jaqsylyq jasaǵanyńyz bolsyn, sol jerge meniń ornyma siz baryńyz. Sizdi qýanysh ta, qaıǵy da, boran da, jaraqat ta, oba da eshteńe toqtata almaıtyn bolsyn! Kelisilgen jerde, kelisilgen ýaqytta bolyńyz, sebebi Anglıanyń taǵdyry sol kezdesýge baılanysty.

Sizdiń tilegińizdi oryndaımyn dep saltanatpen ýáde beremin, — dedi Dık, — Qolymnan kelgenniń bárin isteımin.

— Tamasha, — dedi jaraly adam. — Mılord gersog sizge jańa buıryq beredi, eger siz ony shyn yqylasyńyzben ári jan salyp oryndasańyz, onda bolashaǵyńyz qamtamasyz etiledi. Shamdy maǵan jaqyndatyńyzshy, hat jazaıyn.

Ol eki hat jazdy. Bireýiniń syrtyna bylaı dep jazdy: «Uly mártebeli meniń týysym ser Djon Hemlıge», al ekinshisiniń syrtyna eshteńe jazǵan joq.

— Bul hat gersogqa, — dedi ol. — Paroli — «Anglıa jáne Edýard», al jaýaby — «Anglıa jáne Iork».

— Al Djoannanyń taǵdyry ne bolady, mılord? — dep surady Dık.

— Djoannany qolyńyzdan kelgenshe ózińiz alýǵa tyrysyńyz, — dep jaýap qaıyrdy baron. — Eki hatta da qyzdy sizge kúıeýge bergim keledi dep jazdym, degenmen ony qalaı alýdy ózińiz oılastyrýyńyz kerek. Ózińiz kórip otyrsyz, sizge kómekteskim kelip-aq edi, biraq sol úshin ózim mert boldym. Budan artyq sizge eshkim de jaqsylyq jasaı almaıdy.

Jaraly tez álsirep qaldy. Dık asa qadirli hattardy qoınyna tyqty da, oǵan kúsh-qýat tilep kaıýtadan shyǵyp ketti.

Yzǵarly ári bulyńǵyr tań biline bastady. Qar jaýyp tur. «İzgi Úmitke» jaqyn jerde qumdy shyǵanaqtarmen jyrymdalǵan jartasty jaǵa sozylyp jatyr, al alystan, ormannyń art jaǵynan Tenstoll shoqylarynyń tóbeleri kórinedi. Jel shamaly báseńdep, teńiz de azdap tynshyǵan sıaqty, biraq korabl sýǵa ájeptáýir batyńqyrap ketkendikten, tolqyndardyń ústine ázer-ázer júzip shyǵady.

Loýless burynǵysynsha rúldi basqaryp tur. Kemeniń ústindegi adamdardyń bári palýbaǵa jınalyp, qaıyrymsyz jaǵaǵa bezireıe qarap qalypty.

— Biz jaǵaǵa toqtamaqshymyz ba? — dep surady Dık.

— Iá, — dedi Loýless, — eger oǵan deıin teńizdiń túbine ketip qalmasaq.

Tap osy kezde korabl tolqynnyń ústine ázer shyǵyp, trúmdaǵy sý óte qatty shaıqalǵanda, Dık eriksiz rýlyniniń qolynan ustaı aldy.

— Aspanmen ant etemin, — dedi Dık, «İzgi Úmittiń» tumsyǵy aq kóbik tolqyndardyń arasynan shyǵa kelgende, — biz batyp bara jatyr ekenbiz dep oıladym. Tipten júregim jarylyp kete jazdady!

Grınshıv pen Hokslı eki otrádtyń eń jaqsy adamdarymen palýbany buzyp, onyń taqtaılarynan sal jasap jatyr. Dık te solarǵa qosylyp, sál de bolsa da qaýipti jaǵdaıdy umytý úshin jumysqa qyzý kirisip ketti. Biraq onyń bar yntasyna qaramastan, beıshara korablge soǵylǵan árbir tolqyn ólimniń jaqyndap qalǵanyn sezdirip, qorqynyshtan júregi muzdady.

Kenet ol jumysyn tastaı sap basyn kóterdi, ózderiniń bir múıiske óte taıaý kelip qalǵandaryn kórdi. Aınalasynda aýyr tolqyndardyń aq kóbikteri gúrildep, teńiz jýyp turǵan jartas palýbanyń ústine jaqyndap tónip qalypty. Jartastyń artynda, qumdy dóńniń ústinde, tap sonyń jalǵasy sıaqty bir úı tur.

Shyǵanaqtyń ishinde tolqyndar odan beter doldanyp, qutyrynýda. Tolqyn «İzgi Úmitti» kóbiktengen órkeshine otyrǵyzyp alyp, syrǵyta jóneldi de, rýlynimen sanaspastan, qumdy qaırańǵa aparyp laqtyryp tastady, artynsha korabldiń ústimen jóńkilip, ony árli-berli shaıqalta bastady. Sodan soń taýdaı tolqynnyń biri — «İzgi Úmitti» jaǵaǵa jaqyndatyp aparyp tastady, aqyr aıaǵynda, kelesi tolqyn ony asa qaýipti kóbik atqan tolqyndardyń arasymen alyp ótip, jaǵaǵa jaqyn qaırańǵa shyǵardy.

— Jigitter, — dep aıqaılady Loýless, — áýlıeler bizdi ólimnen qutqardy! Sý qaıta bastady. Otyra qap bir-bir tostaǵannan sharap isheıik. Jarty saǵattan keıin biz kópirden ótken sıaqty jaǵaǵa shyǵamyz.

Bóshke tesildi. Apatqa ushyraǵandar shamalary kelgenshe qar men shashyrandy sýdan panalap otyrdy da, tostaǵandy jaǵalatty, sharap olardy jylytyp, ári kóńilderin kóterdi.

Endi Dık eshteńeden habarsyz, ólgenshe úreılenip jatqan lord Foksgemniń qasyna qaıtyp keldi. Onyń kaıýtasyna tizege deıin sý quıylypty, shamdal qırap, óship, lord tastaı qarańǵyda qalypty.

— Mılord, — dedi jas Shelton, — endi qoryqpańyz, arýaqtar bizdi qorǵashtap tur. Tolqyndar bizdi qaırańǵa ákep tastady, endi teńizdiń tasqyny azdap báseńdegende, biz jaıaý jaǵaǵa shyǵamyz.

Teńizdiń sýy «İzgi Úmitten» keri qaıtyp, aqyr aıaǵynda teńizshiler munarlanyp jaýyp turǵan qardyń arasynan kómeskilenip kórine bastaǵan jaǵaǵa qaraı bet alǵansha bir saǵattaı ýaqyt ótti. Jaǵadaǵy tóbeshiktiń ústinde bulardyń árbir qımylyn seziktene baǵyp qarýlanǵan adamdardyń shaǵyn otrády jatty.

— Olardyń bizge kelip, kómek kórsetkenderi durys bolar edi, — dedi Dık.

— Olar bizge kelmeı tur ǵoı, olarǵa biz ózimiz baraıyq, — dedi Hokslı. — Tamasha oshaq pen qurǵaq tósekke biz neǵurlym tezirek jetsek, meniń baqytsyz lordym úshin soǵurlym jaqsyraq bolady.

Biraq tóbeshiktiń ústindegi adamdar kenet ushyp túregeldi de, apatqa ushyraǵandarǵa jebeler burshaqtaı jaýa bastady.

— Keıin sheginińder! Keıin sheginińder! — dep aıqaılady lord. — Qudaı úshin, saq

bolyńdar! Olarǵa jaýap bermeńder!

— Biz shaıqasa almaımyz! — dep aıqaılady Grınshıv, bylǵary kúrtesinen jebe sýyryp alyp jatyp. — Sý-sý bolyp, sýyq súıegimizden ótip qatyp qaldyq. Degenmen, Anglıaǵa degen mahabbatym úshin túsindirińizshi maǵan, nege olar baqytsyzdyqqa ushyraǵan jerlesterin sonshama yzalana atyp jatyr?

— Olar bizdi fransýz qaraqshylary dep oılap qaldy, — dep jaýap berdi lord Foksgem. — Osyndaı mazasyz ári opasyz kezeńde biz tipti ózimizdiń menshikti jaǵalaýymyzdy, bizdiń Anglıanyń jaǵalaýyn qorǵaı almaımyz. Bizdiń ejelgi jaýymyz ózimiz shamaly ǵana buryn teńizde de, qurlyqta da jeńip júrgen jaýymyz endi osynda qalaǵan ýaqytynda kelip, tonaıdy, óltiredi, órteıdi. Baqytsyz otan! Mine, osyndaı da masqaraǵa dýshar boldyq!

Tóbeshiktegi adamdar kelgenderdiń jaǵaǵa kóterilip, qumdy dóńniń arasyndaǵy alappen elge qaraı ketip bara jatqandaryna zer sala qarap turdy. Sodan soń sál kúdik týǵyzsa taǵy da oq jaýdyrýǵa daıar olar bir mıldeı sharshap-shaldyqqan, ábden qaljyraǵan qashqyndardyń artynan erip otyrdy. Aqyr aıaǵynda Dık óziniń serikterin úlken jolǵa shyǵaryp, áskerı tártip boıynsha sapqa turǵyzǵannan keıin ǵana, Anglıanyń jaǵalaýyn saq kúzetýshiler jaýyp turǵan qardyń tasasynda kórinbeı qaldy. Olar tek ózderiniń jeke menshikti úıleri men fermalaryn, óz úı-ishi men mal-múlkin ǵana kúzetýshi edi — odan basqada túk sharýalary joq-tuǵyn, al fransýzdan aǵylshyn koróldiginiń basqa derevnálary men selolaryn órtep, adamdaryn qyrady-aý degen oı olardyń qaperlerine de kirmeıdi.

TÓRTİNSHİ KİTAP. BÚRKENSHİ KIGENDER

I TARAÝ

Jaý uıasynda

Dık Holıvýdtan asa qashyq emes, Tıldegi Shorbıdan toǵyz-on mıldeı jerdegi úlken jolǵa shyqty; sońdarynan qýǵynshy shyqpaıtynyna kózderi jetkennen keıin, eki otrád bólindi. Lord Foksgemniń qyzmetshileri ózderiniń jaraly qojaıynyn qaýipsiz ári tynysh úlken abattyqqa alyp ketti, olar japalaqtap jaýǵan qardyń qoıý munaryna enip kórinbeı ketkende, Dıktiń qasynda on eki qańǵybas qaldy — onyń búkil erikti otrádynan tiri qalǵandary osy ǵana.

Kópshiligi jaralanǵan bolatyn; olar sátsizdikten ári uzaqqa sozylǵan saıahattan soń túgeldeı yzaly edi; ábden ashyqqan, onyń ústine qatty tońǵan adamdar búlik shyǵarýǵa shamalary kelmegendikten tek dármensiz kúńkildep, ózderiniń basshylaryna túnere qaraıdy. Dık ózine eshteńe qaldyrmaı shılanyndaǵy bar aqshasyn solarǵa bólip berdi, sodan soń batyldyq kórsetkenderi úshin raqmet aıtty, degenmen, shynyn aıtsaq, kerisinshe, olardy qorqaqtyǵy úshin jaqsylap sókken jón bolar edi. Dık uzaq sátsizdiktiń áserin osylaı az-maz báseńdetip, olarǵa bir-ekeýden bólinip, baıqaýsyz Shorbıge jetińder de, meni sondaǵy «Teke men syrnaı» sharaphanasynda kútińder dep ámir etti.

«İzgi Úmittiń» ústinde bolǵan oqıǵany esine túsirip, ol qasyna tek jalǵyz Loýlessti alyp qaldy. Toqtaýsyz jaýǵan qardan tóńirek túnerip ketti; jel birte-birte báseńdep, aqyr sońynda birjola tyndy, búkil álem aq kórpege oranyp, únsiz tynyp qalǵan sıaqty. Oppa qarda joldan op-ońaı adasyp qalýǵa bolady. Sol sebepti Loýless izge túsken ańshynyń ıti sıaqty moınyn sozyp alda kele jatyr, ol qutyrynǵan teńizde korabldi basqaryp turǵan adamdaı ár aǵashty tekserip, ár súrleýdi muqıat zerttedi.

Ormannyń ishimen bir mıldeı júrgennen keıin, olar qasynda birneshe jol toǵysqan, qısyq-qısyq bıik emender ósken kishkentaı toǵaıǵa keldi. Bul jerdi tabıǵattyń osyndaı qarly-borandy kúninde taný qıyn emes edi, sondyqtan da Loýless, sirá, ony tapqanyna qatty qýansa kerek.

Al endi, master Rıchard, — dedi ol, — eger sizdiń tákapparlyǵyńyz jentlmen bolyp týmaǵan, tipti jaqsy hrıstıan dep te ataýǵa bolmaıtyn adamnyń qonaqjaılylyǵyn paıdalanýǵa kedergi jasamasa, men sizdi durystap jylyný úshin jaqsy oshaqtyń janynda otyryp bir tostaǵan sharap ishýge shaqyramyn.

— Basta, Ýıll, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Sharap pen jyp-jyly oshaq! Bul úshin men qaıda bolsa da barýǵa daıynmyn!

Loýless batyl basyp alǵa júrdi de, japyraǵy túsip jalańashtanǵan aǵashtardyń astymen etip, kóp keshikpeı jartysyna deıin qar basyp qalǵan úńgirge keldi. Úńgirge kirer jerde tamyrlary jalańashtanǵan zor shamshat ósip tur; kári kezbe butaqtardy yǵystyryp, jerdiń astyna túsip ketti.

Bir kezde qatty daýyl zor shamshatty úlken shym kesegimen qosa jerden qoparyp tastasa kerek; tap osy shamshattyń astynan Loýless ózine ormanda turatyn baspana jasap alǵan. Shamshattyń tamyrlary baspananyń ıtarqasy, shymtezek tóbesi, al qara jer qabyrǵalary men edeni bolǵan. Bir buryshta tútinnen qaraıyp ketken oshaq bar, ekinshi buryshta temirmen myqtap qursaýlap tastalǵan, emennen istelgen úlken jáshik tur; tek osy zattarǵa qarap qana munyń ańnyń apany emes, adamnyń úıi ekendigin ańǵarýǵa bolady.

Úńgirdiń ishine de qar túskenine qaramastan, onyń ishi dalamen salystyrǵanda kádimgideı jyly eken; endi Loýless shaqpaq jaǵyp, odan oshaqtaǵy qurǵaq butaqtar tutanyp, sytyrlap jana bastaǵanda, týra úıdegideı áser etti. Kóńili qýanyshqa tolyp ýh degen Loýless, óziniń jalpaq qoldaryn otqa sozyp, tútin ıisin qushyrlana jutty.

— Mine, — dedi ol, — kári Loýlesstiń qoıan ini. Muny ıtter ıiskep taýyp almasa eken dep qudaıdan tileımin! Men on tórt jasqa tolǵanymda tuńǵysh ret altyn shynjyr men duǵa kitabyn urlap, abattyqtan qashyp kettim, keıin olardy tórt marqaǵa satyp jiberdim, mine sodan beri talaı jerdi araladym. Qajylyq qýyp ári ólimnen qashyp men Anglıada, Fransıada, Býrgýndıa men Ispanıada boldym; men barlyq halyqtardyń jat jeri — Teńizde de boldym. Biraq meniń naqty ornym, master Shelton, tek osy jer. Jerdegi osy úńgir — osy jer meniń otanym! Qar jaýyp tura ma, kún jarqyrap tura ma, qustar án salyp, gúlder meniń tósegime tógiletin aprelde me nemese jaqsy dosym — oshaq ekeýmiz ońasha otyratyn jáne ormanda shymshyq shyryldaıtyn qysta bolsyn — bul úńgir maǵan bárinde: shirkeýdi de, bazardy da, áıeldi de, urpaqty da almastyrady, men qaıda bolsam da, báribir osy jerge árdaıym qaıtyp oralamyn. Maǵan tek osy jerde elýdi jaza kórińder dep áýlıelerden jalbarynamyn.

— Durys aıtasyń, seniń bul baspanań shynynda da óte jaıly jer, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — ári jyly, ári bóten adamnyń kózine túspeıdi.

— Iá, bul baspana jaqsy jasyrýly, onyń eń basty qasıeti sonda, — dep qostady Loýless, — eger muny bireý-mireý taýyp alsa, meniń júregim jarylyp ketýi múmkin. Myna jerde, — dedi ol, qumdy edendi kúshti saýsaqtarymen qazyp jatyp, — myna jerde meniń sharap saqtaıtyn kishkentaı qoımam bar, siz qazir bir quty tamasha kúshti braga ishesiz.

Rasynda da, sál qazǵannan keıin ol úlken bylǵary torsyq alyp shyqty, onyń tórtten úshine kúshti, hosh ıisti el quıylǵan. Olar árqaısysy úshin iship jiberip, taǵy da oshaqqa aǵash tastady, ot qaıtadan lapyldap jana bastady. Boılary jylynǵasyn olar rahattana aıaq-qoldaryn jazdy.

— Master Shelton, — dedi kezbe, — sońǵy kezde siz eki ret sátsizdikke ushyradyńyz; siz qyzdan da aırylyp qalatynǵa uqsaısyz. Men durys aıtyp turmyn ba?

— Durys, — dep jaýap qaıyrdy Dık, bas ızep.

— Al endi, — dep sózin jalǵastyrdy Loýless, — barlyq jerde bolǵan, jaman-jaqsynyń bárin kórgen kári aqymaqty tyńdańyz. Siz bótenniń tapsyrmasyn óte kóp oryndaısyz, master Shelton. Siz Ellıs úshin bárin jasaısyz; biraq Ellıs tek ser Denıeldi óltirýdi ǵana arman etedi. Siz lord Foksgem úshin tyrysasyz... Degenmen, oǵan áýlıeler jar bolsyn, onyń nıetiniń adal ekenine kúmán joq. Biraq ózińiz úshin tyrbanǵanyńyz bárinen de jaqsy, qaıyrymdy Dık. Qyzǵa baryńyz. Oǵan syı-qurmet kórsetip, kóńilin aýlańyz, áıtpese ol sizdi umytyp ketýi múmkin. Árqashan daıyn júrińiz de, bir sáti túskende, atqa mingizip, alyp qashyńyz.

— Ah, Loýless, ol, múmkin, ser Denıeldiń úıinde shyǵar, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Nesi bar, onda biz ser Denıeldiń úıine baramyz, — dep jaýap qaıyrdy qańǵybas.

Dık oǵan tańdana qarady.

— Tańdanatyn dáneńe joq, — dedi Loýless, — eger siz meniń sózime senbeseńiz, mynda qarańyz.

Qańǵybas moınyna baılaǵan kiltin sheship alyp, emen sandyqty ashty; ishin biraz qoparǵannan keıin, ol aldymen monahtyń shapanyn, sodan soń jipten órilgen beldikti, aqyr sońynda, qarý retinde qoldanýǵa bolatyn, zildeı aýyr, úlken taspıyqty alyp shyqty.

— Mine, — dedi ol, — bul siz úshin. Kıińiz!

Dık monahtyń kıimin ústine kıgennen keıin, Loýless boıaý men qaryndashty alyp, asqan sheberlikpen onyń bet-aýzyn boıaı bastady. Qastaryn qalyń ári uzyndaý etti; Dıktiń jańa-jańa tebindep kele jatqan murtyn qop-qoıý murtqa aınaldyrdy; birneshe syzyq salyp kóz álpetin ózgertti, endi jas monah ózinen góri ájeptáýir egde bolyp kórindi.

— Endi men de kıimimdi ózgerteıin, — dedi Loýless, — sonda bizdi eshkim de naǵyz monahtardan ajyrata almaıdy. Biz qoryqpaı ser Denıelge baramyz, onda shirkeý-anany qurmetteıtini úshin bizderdi qushaq jaıyp qarsy alady.

— Seniń jaqsylyǵyńdy men nemen óteımin, qymbatty Loýless, — dep aıqaılap jiberdi jas jigit.

— E, baýyrym, — dep jaýap qaıyrdy qańǵybas, — men ne istesem de, óz kóńilimdi kóterý úshin istep jatyrmyn! Men úshin mazalanbańyz. Aspanmen ant etemin, men óz qamymdy ózim oılaımyn: meniń tilim uzyn, daýsym — týra monastyrdiń qońyraýy sıaqty, eger maǵan birdeńe kerek bolsa, ózim surap alamyn, balam. Al suraǵanda bere qoımasa, onda suramaı alamyn.

Kári qý saıqymazaqtana bet-aýzyn qısańdatty. Dık osynshama kúdikti adamnyń ózine qamqorshy bolatynyna ishteı rıza bolmaǵanmen, shydaı almaı qarqyldap kúlip jiberdi.

Loýless sandyǵyna kaıtyp kelip, ózi de monahsha kıindi. Loýlesstiń shapanynyń qoınyna bir qushaq qara jebeni tyǵyp alǵanyn kórip, Dık ań- tań boldy.

— Bulardyń saǵan ne keregi bar? — dep surady Dık. — Eger sen sadaq almaıtyn bolsań, saǵan jebe ne úshin kerek?

— Biz bara jatqan jerden keri qaıtyp shyǵý úshin aldymen biraz bas jaryp, kóz shyǵarýǵa týra keledi, — dep jaıdary jaýap qaıyrdy Loýless, — Eger biz qolaısyz oqıǵaǵa kezdesip qalsaq, onda bizdiń baýyrlastyǵymyzdyń óz abyroıyn joǵary ustaǵanyn qalar edim. Qara jebe, master Dık, bizdiń abattyqtyń móri. Ol kimniń esep aıyrysqanyn kórsetedi.

— Meniń ózimmen birge alyp júrgen mańyzdy qaǵazdarym bar, — dedi Dık, — Eger olardy taýyp alsa, dushpandar meni de, ol qaǵazdardy maǵan bergen adamdardy da qurtady. Bul qaǵazdardy qaıda tyǵyp qoıýǵa bolady, Ýıll?

— E-e, — dep jaýap qaıyrdy Loýless, — men ormanǵa baryp, ysqyryp, úsh shýmaq án salam, al siz sol kezde olardy qalaǵan jerińizge kómińiz de, ústindegi qum topyraqty tegistep tastańyz.

— Tipti de olaı istemeımin! — dep aıqaılady Rıchard. — Men saǵan senemin, dostym. Eger saǵan senbesem, men jaman adam bolar edim!

— Baýyrym, sen balasyń, — dedi kári qańǵybas, úńgirdiń aýzynda toqtap, Dıkke burylyp. — Men meıirimdi kári hrıstıanmyn, opasyz satqyn emespin jáne dosym úshin qanymdy aıamaımyn. Biraq, aqymaq balaqaı, men kásipshiligimnen, týmysymnan, mashyǵymnan urymyn. Eger meniń bótelkem bos bolsa, tamaǵym keýip qalsa, onda men sizdi tonap alar edim, qymbatty balaqaı, sizdi jaqsy kóretinim, sizdi syılaıtynym, sizge súısinetinim qandaı ras bolsa, bul aıtqanym da sondaı ras! Budan anyǵyraq aıtý múmkin be? Múmkin emes!

Sosyn óziniń iri saýsaqtaryn syrt etkizip shyǵyp ketti de, butalardyń arasyna enip joq boldy.

Joldasynyń minezindegi qaıshylyqty oılap jatýǵa Dıktiń murshasy joq edi. Ol jalǵyz qalysymen, qaǵazdaryn jyldamdatyp alyp, qaıtadan oqydy da, jerge kómip tastady. Tek bireýin ǵana ol ózimen alyp shyqty, sebebi bul hat onyń joldastaryna eshbir zıan keltire almaıdy, al reti kelgende ser Denıelge qarsy aıǵaq bolar edi. Bul Raızıngem janyndaǵy urysta jeńilgennen keıingi tańda tenstoldyq rysardyń lord Ýenslıdelge óz qolymen jazǵan haty edi, ony Dık ólgen shabarmannyń qoınynan taýyp alǵan.

Dık byqsyp jatqan shoqtardy aıaǵymen taptap óshirdi de, úńgirden shyǵyp kári qańǵybasqa qosyldy: Loýless ony jalańash emenniń astynda kútip tur eken, ústi-basyna azdap qar qylaýlap qalypty. Olar bir-birine qarap, qarqyldap kúldi, — búrkemeleri tamasha shyǵypty.

— Qazir jaz bolmaǵany qandaı qynjyltady, — dedi Loýless, — Áıtpese men shalshyq sýǵa qarap, odan ózimdi aınadaǵydaı kórer edim. Ser Denıeldiń jaýyngerleriniń kópshiligi meni jaqsy tanıdy. Eger bizdiń syrymyz ashylyp qalsa, sizdi ne isteıtinin kim bilsin, al men «Áketaıymyzdy» oqyp úlgergenshe arqanda shaıqalyp turatyn bolam.

Sonymen, bular Shorbıge attandy; jol birese ormannyń ishimen, birese dalamen sozylyp jatyr. Joldyń eki jaǵynda — kedeılerdiń úıleri men kishkene-kishkene fermalar.

Osyndaı úılerdiń birin kórgende, Loýless kenetten kilt toqtady.

— Martın baýyrym, — dedi ol, múldem ózgergen, múláıimsigen monahtyń únimen. — Myna úıge kirip, beıshara kúnákarlardan sadaqa suraıyq. E-e, — dep jalǵastyrdy ol óz daýsymen, — naq osydan ózim de qorqyp edim: men monahtarsha myńqyldap sóıleýdi tipti umytyp qalyppyn. Ser Denıeldiń úıinde ózimniń maı basqan moıynymdy táýekelge tikpes buryn, qaıyrymdy master Shelton, maǵan osy jerde azdap jattyǵyp alýǵa ruqsat etińiz. Kórdińiz be, barlyq iske birdeı sheber bolǵan qandaı jaqsy! Eger men teńizshi bolmasam, «İzgi Úmitte» siz sózsiz sýdyń túbine ketetin edińiz; eger men ury bolmasam, onda sizdiń betińizdi kelistirip boıap bere almas edim; eger men monastyrdiń asyn iship, monahtyń jumysyn atqaryp, shirkeýdiń horynda tamaǵym jyrtylǵansha án salýdy úırenbesem, mynaý ústimdegi shapandy qalaı durystap kıýdi bilmes edim, sonda kez kelgen adam bizdiń ot bastaryńa tynyshtyq bersin (Lat.) qýlyqshy ekenimizdi birden bilip, durystap sazaıymyzdy tartqyzar edi.

Ol úıge tym jaqyndap bardy da, aıaǵynyń ushymen turyp, terezeden qarady.

— Kórdiń be, — dedi ol, — óte tamasha! Osy jerde biz ózimizdiń búrkenish kıimimizdi durystap synaımyz, ári oǵan qosa Kepper baýyrymdy qatyryp turyp ájýalaımyz.

Osyny aıtyp, ol esikti ashty da, úıge kirdi.

«Qara jebeniń» úsh qaraqshysy ústel basynda ashqaraqtana tamaq iship otyr. Qastaryna, ústeldiń ústine túırep qoıǵan qanjarlary, úıdiń ishindegilerge túnerip, qorqyta qaraǵandary qaraqshylardyń shaqyrylǵan qonaqtar emes, kerisinshe, basyp alýshylar retinde toılap otyrǵandaryn kórsetedi. Ózderiniń dárejesine saı momaqansyp as úıge kirgen eki monahqa olar bajyraıa qarady. Otyrǵandardyń bireýi — Djon Kepperdiń ózi, sirá, bulardyń basshysy bolsa kerek, — kelgenderge dórekilene tez ketińder dep aqyrdy.

— Qaıyrshylardyń bizge keregi joq! — dep aıqaılady ol.

Degenmen ekinshisi Dıkti de, Loýlessti de, árıne, tanymaǵanymen azdap jumsaqtaý bolyp shyqty.

— Olardy qýma! — dedi ol. — Bizder kúshti adamdarmyz, ne kerek bolsa, sony ózimiz alamyz; al olar álsiz, sondyqtan suraıdy; biraq túbinde olar aman qalady da, bizder ólemiz... Buǵan nazar aýdarmańyz, pirádar. Jaqyn kelip meniń tostaǵanymnan iship, maǵan batańyzdy berińiz.

— Sender jeńiltek, opasyz kúnákar pendesińder, — dedi monah. — Áýlıeler maǵan sendermen birge ishýge ruqsat etpeıdi. Biraq kúnákarlarǵa aıaýshylyq bildiretin ejelgi ádetimmen men senderge bir qasıetti zat syılaımyn, kúnálaryń keshirilip, aman qalaıyq deseńder sony súıip, árdaıym saqtańdar dep ámir etemin.

Loýless ýaǵyz aıtqan naǵyz monahtarsha gúrildep qatty sóıledi. Sodan soń ol shapanynyń astynan qara jebeni sýyryp alyp, ań-tań bolǵan úsh qańǵybastyń aldyndaǵy ústelge laqtyryp tastady da, teris aınalyp, Dıktiń qolynan ustaı alyp, otyrǵandar qybyr etip es jıyp úlgergenshe zyp berip bólmeden shyǵyp, jaýyp turǵan qardyń qalyń tumanyna enip joq boldy.

Sonymen, — dedi ol, — biz ózimizdiń búrkenshi kıimimizdi synadyq, master Shelton. Endi men óz basymdy qaıda bolsyn táýekelge tigýge daıynmyn.

— Óte jaqsy! — dep jaýap qaıyrdy Rıchard. — Meniń tezirek iske kiriskim keledi. Kettik Shorbıge!

II TARAÝ

Óz jaýlarymnyń úıinde

Ser Denıeldiń Shorbıde bıik, yńǵaıly, qabyrǵalary sylaqtalǵan, emennen jasalǵan kósekteri órnektelgen, tóbesi sabanmen kólbeýlep jabylǵan úıi bolatyn. Úıdiń artynda aleıalary men shóp basyp ketken kúrkeleri kóp jemis baǵy bar osy baq monastyr shirkeýiniń, qońyraý munarasyna deıin sozylady.

Qajet bolǵan kezde búl úıge ser Denıelden góri de mańyzdy adamdar nókerlerimen qosa syıyp keter edi; biraq qazirdiń ózinde de úıdiń ishi ý-shýǵa toly. Aýladan qarý-jaraqtyń saldyry men at taǵasynyń tarsyly estiledi; as úı aranyń uıasyndaı gýildeıdi; zalda saıqymazaq kúldirip, qyzyq kórsetip, menestrel án salyp, mýzyka oınalyp jatyr. Ser Denıel qolynyń ashyqtyǵy, ysyrapshyldyǵy, saýyqqoılyǵy, izettiligi jaǵynan lord Shorbımen taıtalasyp, al lord Raızıngemge qarasyn kórsetpeı ketti.

Qonaqtardy qushaq jaıyp qarsy alady. Al menestrelderdi, saıqymazaqtardy, shahmat oınaýshylardy, qasıetti zat, dári-dármek, átir jáne boı tumar satýshylardy neshe túrli sváshennıktermen, monahtarmen, jıhankezdermen qosyp úı qyzmetshilerine arnalǵan ústelge otyrǵyzyp, qonýǵa keń shatyrǵa nemese uzyn as úıdegi taqyr edenge jatqyzady.

«İzgi Úmit» apatqa ushyraǵannyń ekinshi kúni aýlanyń eki jaǵyn qorshaǵan zat qoıatyn bólmeler, as úıler, at qoralar men tipti saraılar da qoly bos adamdarǵa tolyp ketti. Bul jerde qyzyl-kók lıvreıa kıgen ser Denıeldiń qyzmetshileri de, qalaǵa dúnıeqorlyq aıdap ákelgen ár túrli alaıaqtar da bar, olardy rysar bir jaǵynan saıasat úshin, ekinshi jaǵynan jaı ánsheıin ondaı adamdardy qabyl alý ol kezderde salt bolǵandyqtan qabyldap otyrdy.

Olardyń bárin bul baspanaǵa toqtaýsyz jaýǵan qar, aıazdy tún aıdap ákeldi. Sharap ta, el de, aqsha da jetkilikti. Bireýleri qambadaǵy sabannyń ústine jatyp alyp, karta oınap otyr, ekinshileri tipti tústen beri mas. Bizge, sirá, qala jańa ǵana talqandalǵan, tonalǵan bolyp kóriner edi; biraq o zamanda barlyq aýqatty ári mártebeli úılerde meıram kezinde tap osylaı bolatyn.

Biri kári, biri jas eki monah kesh kelgen edi, bular saraıdyń buryshynda otqa jylynyp otyr. Aınalasy tolǵan ár túrli sıqyrshylar, kúldirgishter, soldattar. Kóp keshikpeı monahtardyń úlkeni qaljyń, ájýa-ospaqty aralastyryp olarmen qyzý áńgimege kiristi de, jınalǵandar bulardyń qasyna topyrlap kele bastady.

Jas monahtyń Dık Shelton ekenin oqyrmandar endigi túsingen de bolar, ol eń shetke baryp otyrdy, keıin birte-birte odan ári jyljı bastady. Ol zeıin salyp tyńdaǵanymen, tis jarǵan joq; onyń tunjyraǵan keıpine qaraǵanda, seriginiń qaljyńymen eshbir sharýasy joq ekeni kórinip tur.

Aqyrynda jan-jaǵyna tynymsyz qarap, barlyq esikterdi baǵyp otyrǵan onyń kózi basty qaqpadan kirip, aýlanyń ishimen qıǵashtap ótip bara jatqan shaǵyn saltanatty topqa tústi. Úlpildegen ishikke oranǵan eki áıeldiń qasyna eki qyzmetshi áıel men eńgezerdeı tórt jaýynger erip bara jatyr. Á degenshe olar úıge de kirip ketti. Dık, saýyqshyl toptyń arasynan jylysyp ótip, jańaǵylardyń artynan júrdi.

«Anaý, boıy bıikteýi, ledı Breklı, — dep oılady ol, — al ledı Breklı bolǵan jerde Djoanna da bolady».

Esiktiń aldyna kelgende tórt jaýynger toqtaı qaldy; jaltyratqan emen basqyshpen áıelder joǵary kóterildi, qastarynda olardy kúzetken tek eki qyzmetshi áıel ǵana bar edi. Dık olardyń artynan qalmaı ere berdi. Kesh bolatyn, úıdiń ishi qarańǵy eken. Basqyshtardyń arasyndaǵy ashyq jerlerde temir tuǵyrlarda alaýlar jarqyraıdy, áshekeıli jeńil kilemmen kómkerilgen uzyn dálizdegi esikterdiń árqaısysynyń aldynda tam janyp tur. Keıbir ashyq esikterden Dık qabyrǵalarǵa ilingen ár túrli jeńil kilemderdi, oshaqta janǵan ottyń jaryǵynda jyltyldap jatqan qamystan tóselgen edendi kórdi.

Olar ekinshi qabatqa kóterildi, basqyshtyń árbir alańyna shyqqan saıyn boıy alasalaý ári jastaý áıel artyna burylyp, monahqa tesile qaraıdy. Al monah tómen qarap, óziniń dárejesine saı sypaıylyq saqtap kele jatyr; ol jas áıelge tek bir ret qana qaraǵan edi, sonysymen áıeldiń nazaryn ózine aýdarǵanyn sezbedi de. Aqyr aıaǵynda, úshinshi qabatqa kelgende áıelder bólinip ketti, — jastaýy joǵaryǵa jalǵyz ketti de, al jasy úlkeni eki qyzmetshi áıelmen birge dálizdiń boıymen ońǵa buryldy.

Dık úshinshi qabattaǵy basqyshtyń kishkentaı alańyna júgirip baryp, buryshtan úsheýiniń endi qaıda bara jatqandaryna qarap turdy. Olar burylmastan jáne artyna da qaramaı dálizdiń boıymen týra ketip bara jatyr. «Bári jaqsy, — dep oılady Dık. — Tek qana ledı Breklıdiń bólmesiniń qaıda ekenin bilip alsam boldy, onda men eshbir qıyndyqsyz Hech hanymdy taýyp alamyn».

Onyń ıyǵyna bireý qolyn saldy. Ol yrshyp tústi, tipten aıqaılap jiberýge shaq qaldy da jaýymen shap berip aıqasý úshin jalt buryldy.

Ol ishikke oranǵan jas qyzdy ebedeısizdeý qushaqtaı alǵanyn kórgende sasqalaqtap qaldy. Qatty qoryqqan ári yza bolǵan qyz óziniń tal shybyqtaı denesimen jigittiń qushaǵynda dir-dir etti.

— Hanym, — dedi Dık, qolyn túsirip, — meni keshire kórińiz. Jelkemde kózim joq, aspanmen ant etemin, sizdiń qyz ekenińizdi bilmeı qaldym.

Qyz oǵan kez toqtata qaraǵan, keıin birte-birte qorqynyshy tańdanýǵa, al tańdanýy — senbestikke ulasty. Dık onyń júzinen almasyp jatqan osyndaı ár túrli sezimderdi kórgen soń, ózine dushpan osy úıdegi óz qaýipsizdigi úshin mazasyzdana bastady.

— Sulý bıkesh, — dedi ol, jasandy erkindik pen meniń dórekiligimdi keshirgendigińizdiń belgisi retinde qolyńyzdan súıýge ruqsat etińiz, sodan soń ketemin.

— Siz ózi qyzyq monah ekensiz, myrza, — dedi qyz, onyń betine qaımyqpastan tesile qarap. — Meniń tańdanysym azdap tarqaı bastaǵanda, sóılegen árbir sózińizge qarap men sizdiń tipti de monah emes ekeńdigińizdi kórip turmyn. Siz munda neǵyp júrsiz? Siz nege sonshama qorlap ústińizge qasıetti shapandy kıip alǵansyz? Siz munda adal nıetpen be, álde dushpandyqpen keldińiz be? Nege, týra ury qusap, ledı Breklıdiń sońynan ańdyp júrsiz?

— Hanym, — dedi Dık, — men sizdiń bir nársege ǵana senýińizdi ótinemin: men ury emespin. Eger osynda bóten nıetpen kelsem de — ol bir jaǵynan ras — men sulý qyzdarmen soǵyspaımyn, sondyqtan sizdiń de meni bosatýyńyzdy ótinemin. Al endi, sulý bıkesh, siz men týraly ózińizge belgili bolǵan qupıa syrdy habarlap aıqaı shyǵaratyn bolsańyz, onda sizdiń aldyńyzda turǵan beıshara jentlmen qurydy dep esepteı berińiz. Sizdi ońdaı qatygezdikke barady dep oılamaımyn, — dep sózin jalǵastyrdy Dık, qyzdyń qolyn aıalaı ustap, onyń betine iltıpatpen súısine qarap turyp.

— Siz sonda Iorktar partıasynyń tyńshysymysyz? — dep surady qyz.

— Hanym, — dep jaýap qaıyrdy ol, — men shynynda da Iorktarǵa jaqtas adammyn, tipti tynshy da sıaqtymyn. Biraq meni osy úıge alyp kelgen jáne ol, sóz joq, sizdiń meıirban júregińizde ári aıaýshylyq, ári áýestik týǵyzatyn sebeptiń Iorkke de, Lankasterge de eshbir qatysy joq. Men óz ómirimdi tolyǵymen sizdiń bıligińizge beremin. Men ǵashyq adammyn, meniń atym...

Osy sátte jas qyz kenetten Dıktiń aýzyn alaqanymen basa qoıyp, jan-jaǵyna jaltaqtaı qarady da, jaqyn jerde eshkimniń joq ekenin kórgennen keıin, jigitti basqyshpen joǵary qaraı jetekteı jóneldi.

— Tss! — dedi ol. — Júrińiz! Keıin sóılesemiz!

Kútpegen oqıǵadan abdyrap qalǵan Dık basqyshpen joǵary súıregende qarsylyq jasaǵan joq. Olar dálizben tez júgirip bara jatty, kenetten ony, basqa bólmelerdegi sıaqty, laýlaǵan tas peshtiń sáýlesi túsip turǵan bólmege ıterip kirgizdi.

— Al endi, — dedi jas qyz, ony oryndyqqa jaıǵastyryp, — osy jerde otyryp, meniń mártebeli buıryǵymdy kútińiz. Sizdiń ómirińiz ben ólimińiz qolymda, men eshbir kúmánsiz ózimniń sol bıligimdi paıdalanamyn: Saq bolyńyz, siz meniń qolymdy shyǵaryp jibere jazdadyńyz! Qara muny, qyz ekenińdi bilmedim deıdi! Eger ol meniń qyz ekenimdi bilse, múmkin, shyńdap belbeýine jarmasar edi!

Osylaı dep ol, aýzy ańqaıa tańdanǵan Dıkti qaldyryp, bólmeden shyǵyp ketti; Dıkke ol uıyqtap jatqandaı, al osynyń bári onyń túsindeı bop kórindi.

— «Belbeýine jarmasar edi!» — dep qaıtalady ol. — «Belbeýine jarmasar edi!».

Sol baıaǵy ormandaǵy keshte bolǵan oqıǵa onyń esine túsip, Dık qoryqqan Mechemdi, onyń jalbarynǵan kezderin qaıtadan kóz aldyna elestetti.

Biraq ile-shala ol tap qazirgi jaǵdaıda ózine tónip turǵan qaýipti esine aldy. Oǵan qasyndaǵy bólmede bireý júrgen sıaqty kórindi, sosyn ózine óte jaqyn jerde bireýdiń kúrsingenin, odan keıin kóılektiń sýsyly men jeńil basqan aıaqtyń dybysy estildi. Dık óte saq tur edi, ol jeńil kilemderdiń qozǵalǵanyn kórdi, sodan keıin bir jerde esik syqyr etip, jeńil kilemderdiń arasy ashyldy da, bólmege qolyna sham ustaǵan Djoanna Sedlı kirdi.

Qyz ústine qarly-borandy qysty kúni ádette áýletti áıelderdiń kıetin kógildir tústi qymbat matadan sándi tigilgen kóılegin kıipti. Shashyn joǵary qaraı tarap, týra táj sekildi ádemilep túıip qoıypty. Erkekshe kıinip, Mechem atanyp júrgende ol óte kishkentaı, ebedeısiz kóringen edi, al qazir tal shybyqtaı buralǵan minsiz eken, edenniń ústimen júrip emes, týra qalyqtap kele jatqandaı.

Ol qoryqpaı-úrikpeı shamdy joǵary kóterdi de, jas monahtyń betine qarady.

— Siz munda ne istep júrsiz, qurmetti pirádar? — dep surady ol. — Siz, sózsiz, adasyp kelgensiz ǵoı. Sizge kim kerek?

Ol shamdy tuǵyrǵa qoıdy.

— Djoanna... — dedi jas monah, daýsy múldem ózgerip. — Djoanna, — dedi ol qaıtadan, — sen meni súıem dep ediń ǵoı. Men, esalań, soǵan senip júrmin!

— Dık! — dedi qyz. — Dık!

Sodan soń, Dıktiń esin ketirip, keremetteı sulý, uzyn boıly jas qyz ilgeri attap, onyń moınynan qushaqtap aldy da, súıe bastady.

— O esalań! — dedi qyz, — O súıikti Dık! O, sen ózińdi óziń kórseń ǵoı! Ah, men bárin búldirdim, Dık, — dedi qyz odan sál árirekteý ketip: — betińdegi boıaýdy súrtip tastadym! Degenmen ony túzetýge bolady. Biraq meniń qutylýǵa bolmaıdy, ózgertýge bolmaıdy dep qorqatynym: meniń lord Shorbıǵa kúıeýge shyǵatyndyǵym.

— Bul ábden sheshilgen másele me? — dep surady jas jigit.

— Erteń tańerteń monastyrdiń shirkeýinde, Dık, — dep jaýap qaıyrdy qyz, — Djon Mechemniń de, Djoanna Sedlıdiń de ómiri aıaqtalady. Eger kózdiń jasy kómektesetin bolsa, men eki kózimdi de kór eter edim. Men tynbaı jalbaryndym, biraq aspan zarymdy estigen joq. Qaıyrymdy Dık, súıikti Dık, meni sen tań atqansha osy úıden alyp kete almaıtyn bolǵandyqtan, biz súıisip, bir-birimizben qosh aıtysýymyz kerek!

— Olaı bolmaıdy, — dedi Dık. — Qosh aıtyspaımyn; men esh ýaqytta ol sózdi aıtpaımyn. Bizdiń jaǵdaıymyz úmitsiz sıaqty, biraq ázir ómir barda, Djoanna, úmit te bar. Meniń úmittengim keledi. O, men aspanmen jáne jeńispen ant etemin! Buryn men úshin seniń tek atyń ǵana belgili bolǵanda, men seniń artyńnan ergen joqpyn ba, men sen úshin jaqsy adamdardy urysqa shyǵarǵan joqpyn ba, men sen úshin óz janymdy pıda etpekshi bolǵan joqpyn ba? Al endi qazir, seniń búkil Anglıadaǵy eń sulý, eń tekti qyz ekenińdi óz kózimmen kórgende, senen teris aınalar dep tursyń ba? Eger osy jerde tereń teńiz bolsa, men tolqyndarmen júzip keter edim. Eger joldyń ústi tolǵan arystan bolsa, men olardy tyshqan sıaqty, jan-jaqqa laqtyryp tastar edim!

— Kógildir jibek kóılek úshin tym artyq emes pe! — dedi qyz kúlimsirep.

— Joq, Djoanna, — dedi Dık, qarsylyq bildirip, — jalǵyz kógildir kóılek úshin emes. Men seni buryn basqa kıimmen de kórgem. Endi, mine, ózim de búrkenshi kıimmen júrmin. Shynyńdy aıtshy, men kúlkili emespin be? Rasynda da, ersi kıim ǵoı?

— Ah, Dık, seniń aıtyp turǵanyńnyń bári ras, — dedi qyz jymıyp.

— Kórdiń be, — dedi ol masattanyp. — Ormannyń ishinde sen de osyndaı bolatynsyń, beıshara Mechem. Shynymdy aıtsam, seniń túriń óte kúlkili edi! Esesine qazir sen óte sulýsyń!

Osylaı ekeýi ýaqyttyń qalaı tez ótip jatqanyn sezbeı, bir-biriniń qolynan ustap, bir-biriniń betine yntyǵa, kúlimsireı qarap áńgimelesip otyrdy: olar óstip tań atqansha otyrýy múmkin edi. Biraq kenetten birdeńe sybdyr etti de, bular kishkentaı qyzdy kórdi. Ol saýsaǵyn ernine basty.

— Qudaıym-aý, — dedi ol, — sender qatty dabyrlap otyrsyńdar! Sál aqyryn sóılese almaısyńdar ma? Al endi, Djoanna, ormannyń tamasha qyzy, seniń ǵashyq jigitińdi alyp kelgenim úshin maǵan, ózińniń qurbyńa qandaı alǵys aıtasyń?

Jaýaptyń ornyna Djoanna qyzǵa júgirip baryp, ony qushaqtaı aldy.

— Al siz she, ser, — dep sózin jalǵady jas qyz, — siz maǵan qandaı raqmet aıtar edińiz?

— Hanym, — dedi Dık, — men de shyn nıetimmen tap osylaı ister edim.

— Onda beri kelińiz, — dedi qyz, — men sizge ruqsat etemin.

Biraq Dık qyzaraqtap, qyzdy tek qolynan súıdi.

— Men neǵyp sizge unamaımyn, sulý jigit? — dep surady qyz, edenge deıin ıilip.

Aqyr aıaǵynda, Dık ony aıalaı qushaqtaǵannan keıin, qyz bylaı dedi:

— Djoanna, seniń aldyńda súıgen jigitiń tym jasqanshaq eken. Shynymdy aıtsam, ol menimen birinshi kezdeskende budan góri eptileý edi. Denemniń bári kókala ekenin bilseń ǵoı, qurbym. Meniń aıtqanym ótirik bolsa, onda maǵan eshýaqytta senbe! Al endi, — dep sózin jalǵastyrdy ol, — áńgimelesip boldyńdar ma? Men kóp keshikpeı bul myrzany shyǵaryp salýym kerek.

Biraq eki ǵashyq áli bir-birimizge eshteńe aıtqanymyz joq, áli tún uzaq qoı, bulaı tez qoshtasqymyz kelmeıdi desti.

— Al keshki tamaq she? — dep surady jas qyz. — Biz tómenge keshki asqa barýymyz kerek emes pe?

— Iá, solaı eken-aý! — dedi Djoanna. — Men umytyp ketippin ǵoı!

— Onda meni jasyryp ketińizder, — dedi Dık. — Terezeniń perdesiniń artyna jasyryńyzdar, jáshiktiń ishine jaýyp tastańyzdar, qaıda tyqsańyzdar, onda tyǵyńyzdar, áıteýir men sizderdi osy jerde kúte turatyndaı bolaıyn. Esińizde bolsyn, sulý qyz, — dep sózin jalǵady ol, — biz óte qıyn jaǵdaıdamyz, biz búgingi túnnen keıin kózimiz jumylǵansha bir-birimizdi eshýaqytta kórmeýimiz múmkin.

Jas qyz jumsaryp qaldy. Endi birazdan soń qońyraý ser Denıeldiń úı ishindegilerdi keshki tamaqqa shaqyra bastaǵanda, olar Dıkti kilemniń artyndaǵy qabyrǵamen eki ortaǵa jasyryp; ol kilemderdiń arasynan búkil bólmeniń ishin kórip turdy.

Biraq bul turysy uzaqqa sozylǵan joq.

Osy jerde, joǵarǵy qabatta jym-jyrt tynyshtyqty tek tas peshte janyp jatqan ottyń anda-sanda pyshyldaǵany men sý otynnyń sytyrlaǵan daýsy buzyp tur, biraq qazir Dıktiń saq qulaǵyńa urlana basyp kele jatqan bireýdiń aıaǵynyń dybysy estildi. Artynsha esik ashylyp, lord Shorbıdiń túsiniń kıimin kıgen qap-qara ergejeıli aldymen bólmege basyn suǵyp, keıin qısyq denesi qısalaqtap kirip keldi. Ol aýzyn ádeıi jaqsy esitý úshin ashyp júrgen sıaqty, alaq-julaq etip jyltyraǵan kózderimen jalma-jan mazasyzdana jan-jaǵyna qaraı bastady. Ol qabyrǵalardy japqan kilemderdi ár jerinen uryp, búkil bólmeni aınalyp shyqty. Áıtse de, bir ǵajaby Dıkti baıqamady. Ergejeıli odan keıin mebelderdiń astyn tekserip, shamdy da qarap shyqty: sodan soń, aqyr aıaǵynda, sirá, kóńili kónshimeı qalǵan bolý kerek, kelgendegisi sıaqty bildirmeı aqyryn basyp ketpekshi boldy; biraq kenetten ol tizesin búgip, jerden birdeńeni kóterip alyp, úńile qarap, beline baılaǵan dorbasyna qýana salyp aldy.

Dıktiń júregi sý ete tústi, sebebi ol bunyń belbeýiniń shashaǵy edi. Bul ergejeıli — óziniń pasyq mindetin qushyrlana atqaratyn tyńshy ekenin — ol óziniń oljasyn ýaqyt ketirmeı týra qojaıyny lord Shorbıge aparyp beretinin Dık birden túsindi. Onyń kilemdi yǵystyryp jiberip, ómirine qaýipti bolsa da táýekel etip, myna sumyraıdy bas salyp, odan belbeýiniń shashaǵyn tartyp alǵysy keldi. Dık óstip oılanyp turǵanda, jańadan basqa qaýip paıda boldy. Basqyshtyń ústinen mas adamnyń dóreki daýsy estilip, dálizdiń boıymen bireýdiń táltirektep aıaqtaryn aýyr basyp kele jatqany sezildi.

— Sender nege qalyń ormannyń kóleńkesinde ómir súresińder? — dep ándetti ol daýys. — Sender nege ómir súresińder? Eı, jigitter, sender nege munda ómir súresińder? — dep qosty ol, mastyqpen barqyraı kúlip.

Sodan soń qaıtadan ándetti.
Ótermisiń syraǵa bir toımastan,
Igýmen Djon, semizim-aý maı basqan.
Sen — syraqor, men — tamaqsaý, anyq bul,
Al, shirkeýge án salady baryp kim?

Loýless — ókinishke qaraı, ýdaı mas — ishkilikten keıin jatyp uıqtaıtyn oryn izdep, úıdiń ishin aralap júr. Dık ishteı yzadan jarylyp kete jazdady. Tyńshy aldymen shoshyp ketti de, biraq onyń mas adam ekenin kórgennen keıin, júregi birden ornyna tústi; ol mysyq sıaqty, bólmeden tez shyǵyp ketti, sodan qaıtyp Dık ony kórgen joq.

Endi ne isteý kerek? Loýlessiz Dık Djoannany áketýdiń josparyn jasaı almaıdy, ári ony oryndaı da almaıdy. Bir jaǵynan, tyńshy, sirá, jaqyndaý jerge tyǵylyp qalsa kerek, eger Dık Loýlesspen sóılesetin bolsa, onda is shynymen nasyrǵa shabýy múmkin.

Degenmen Dık ne bolsa da Loýlesspen sóılespekshi boldy. Kilemderdiń arasynan shyǵyp, ol esiktiń aldyna toqtady da, qaharlana qolyn kóterdi. Loýless, kózderi qyp-qyzyl bola qantalap, táltirekteı jaqyndap kele jatty. Aqyr aıaǵynda, ol óziniń bastyǵyn kómeskileý tanyp, Dıktiń buıyrǵan belgisine qaramastan, onyń atyn daýystaı aıtyp amandasty.

Dık maskúnemge bas salyp, ony qatty silkileı bastady.

— Haıýan! — dedi ol yzalanyp. — Adam emessiń, malsyń! Aqymaq adam satqynnan da jaman! Seniń maskúnemdigiń bizdiń túbimizge jetedi!

Biraq Loýless tek kúle berdi, sóıtip táltirektep júrip jas Sheltondy arqasynan qaqpaqshy boldy.

Kenet Dıktiń saq qulaǵy kilemderdiń artynan birdeńeniń qybyr ete túskenin estidi. Ol dybysqa qaraı tura júgirdi. Tap sol kezde kilemderdiń bireýi qabyrǵadan qulap túsip, Dık pen tyńshy onyń arasyna oraldy da qaldy. Bular bir-biriniń tamaǵyna jabysyp, kilemniń arasynda tyrbańdap, ún-túnsiz yzalana aıqasty. Biraq Dık odan ájeptáýir kúshti edi, kóp keshikpeı Dık tyńshyny tizesiniń astyna basyp aldy. Sosyn uzyn qanjardy salyp jiberip, Dık ony óltirdi.

Iİİ TARAÝ

Ólgen tyńshy

Loýless osynaý arpalysqan qysqa aıqasqa dármensiz qarap qaldy, tipti bári bitken soń Dık ornynan turyp, alystan, úıdiń tómengi qabatynan estilip jatqan shýǵa qulaq túrgen kezde de, kári qańǵybas jelge shaıqalǵan butaqtaı áli de aıaǵyn durystap basa almaı, teńselip, ólgen tyńshynyń betine meńireıe qarap turdy.

— Bizdi eshkimniń estimegeni jaqsy boldy, — dedi aqyrynda Dık. — Áýlıelerge raqmet! Endi men bul beıshara tyńshyny ne isteımin? Eń aldymen dorbasynan belbeýimniń shashaǵyn qaıtyp alaıyn.

Dık tyńshynyń dorbasyn ashty; ol dorbanyń ishinen birneshe teńge, óziniń belbeýiniń shashaǵyn, sondaı-aq lord Ýenslıdelge arnalyp, lord Shorbıdiń mórimen bekitilgen hat taýyp aldy. Osy esim kóp nárseni onyń esine saldy; ol so boıda súrgishti buzyp, hatty oqyp shyqty. Hat qysqa eken, biraq Dıktiń qýanyshyna qaraı, lord Shorbıdiń satylyp Iorktar úıimen hat jazysatynyn bultarpastaı dáleldeıdi.

Jas jigit árdaıym ózimen birge sıa quıylǵan múıiz ben basqa da jazý quraldaryn alyp júretin; ólgen tyńshynyń denesiniń qasyna tizerleı otyryp, bir japyraq qaǵazǵa bylaı dep jazdy:

«Hat jazǵan mılord Shorbı, siz óz malaıyńyzdyń neden ólgenin bilesiz be? Sizge aqyl aıtýǵa ruqsat etińiz: úılenbeńiz».

Barshanyń kegin qaıtarǵysh Djon».

Ol osy qaǵazdy óliktiń keýdesine qoıdy. Jańa ǵana azdap esi kire bastaǵan, ári Dıktiń istegenderine qarap turǵan Loýless, shapanynyń astynan qara jebeni sýyryp alyp, onymen qaǵazdy óliktiń keýdesine túırep qoıdy. Ólikke degen mundaı dórekilikti, tipti odan da beter qatygezdik sıaqtyny kórgende, jas Shelton shoshyna daýystap jiberdi; biraq kári qańǵybas oǵan tek kúldi de qoıdy.

— Men óz ordenimniń abyroıyn saqtaǵym keledi — dedi ol, yqylyq atyp. — Meniń saýyqshyl serikterime bul unaıdy...

Sodan soń ol kózin jumyp alyp qatty aıqaılaı ándete bastady:

Ótermisiń syraǵa bir toımastan...

— Óshir únińdi, aqymaq! — dep aqyryp jiberdi de, Dık ony kúshtep qabyrǵaǵa qaraı taqady. — Seniń boıyńda aqyldan góri sharap kóp, biraq meni de túsinýge tyrys! Marıa bıkeshtiń atymen jalynam: bul úıden tezirek ket. Eger sen bul jerde qalatyn bolsań, sen ózińdi de, meni de darǵa astyrasyń! Aıaǵyńdy durystap bas! Tez ket, áıtpese, aspanmen ant etemin, saǵan boryshtar ekenimdi de umytýym múmkin! Ket!

Jalǵan monahtyń birte-birte esi kire bastady, endi Dıktiń ashýly janaryn kórgende, onyń aıtqanyn túsinetindeı halde edi.

— Aspanmen ant etemin, — dedi Loýless daýystap, — eger keregim joq bolsa, men ketemin!

Teńsele basyp ol keıin buryldy, sosyn dálizdi boılaı súrinip-qabynyp qabyrǵalarǵa soǵyla, basqyshpen tómen túse bastady.

Loýless kórinbeı ketkennen keıin, isti aıaǵyna deıin jetkizýge bel baılaǵan Dık, burynǵy tyǵylǵan ornyna qaıtyp keldi. Aqylǵa salsa ol ketýi kerek edi, biraq mahabbat pen áýestik jeńdi.

Kilemniń artyndaǵy qabyrǵaǵa jabysyp turǵan jas jigit úshin ýaqyt óte baıaý jyljydy. Tas peshtegi ot óship, sham janyp bitýge jaqyndap, tútindeı bastady. Bul jerge eshkim kelmedi, alystan, tómennen estilip jatqan adamdardyń daýsy men ydys-aıaqtardyń saldyry áli basylǵan joq. Al japalaqtap jaýǵan qardyń qalyń perdesiniń astynda Shorbı qalasy tym-tyrys jatyr.

Mine, endi, aqyr aıaǵynda, basqyshtyń ústinen sóılesken adamdardyń daýystary men aıaqtyń dybysy estile bastady. Ser Denıeldiń qonaqtary basqyshtardyń arasyndaǵy alańnan ótip, dálizden júrip kele jatyp, qabyrǵadan julynyp túsip qalǵan kilem men ólip jatqan tyńshyny kórdi.

Bári sasyp, ábigerlenip, árli-berli júgirip, dabyrlap ketti. Jan-jaqtan qonaqtar, jaýyngerler, áıelder, malaılar — bir sózben aıtqanda, úlken úıdiń ishindegilerdiń bári júgirip keldi; aıqaı-shý odan saıyn údeı tústi. Sodan soń top qaq jarylyp, kúıeý jigit — lord Shorbıdi qasyna ertken ser Denıel óliktiń janyna jaqyndady.

— Mılord, — dedi ser Denıel, — men sizge búl jeksuryn «Qara jebe» jóninde aıtyp edim ǵoı? Sol qara jebe osy. Jebeni ózińizge alyńyz, ol sizge meniń aıtqan sózderimniń ras ekenin dáleldeıtin bolsyn! Krespen ant etemin, tamyr, ol sizdiń bir adamyńyzdyń, ne deseńiz de áıteýir, sizdiń lıvreıańyzdy kıip júrgen adamnyń keýdesine shanshýly tur!

— Bul meniń adamym edi, — dep jaýap qaıyrdy lord Shorbı, keıin sheginip. — Men mundaı adamdardyń kóbirek bolǵanyn qalar edim. Ol tazydaı ıisshil, kór tyshqandaı kórinbeıtin edi.

— Shynynda solaı ma, tamyr? — dep surady ser Denıel, mysqyldaı kúlimsirep. — Meniń jupyny úıimnen ol ne izdep júrdi eken? Endi, mine, ol eshteńe izdemeıtin boldy.

— Ruqsat etseńiz, ser Denıel, — dedi qyzmetshilerdiń bireýi, — onyń keýdesinde birdeńe jazylǵan qaǵaz túıreýli tur.

— Qaǵaz ben jebeni maǵan berińder, — dedi rysar.

Jebeni qolyna alyp, ol tunjyraǵan kúıi oılana qaraı bastady.

— Iá, — dedi ol lord Shorbıge burylyp, — bul meniń izimnen qalmaı erip kele jatqan óshpendilik. Osy qara taıaq, nemese osyǵan uqsaıtyn basqasy, kúnderdiń kúninde meniń túbime jetedi. Tamyr, biliksiz rysarǵa sizdi saqtandyrýǵa ruqsat etińiz: eger bul ıtter sizdiń izińizge túsetin bolsa, — qashyńyz! Olar juqpaly aýrý sekildi óte jabysqaq! Degenmen, olar ne jazdy eken, kóreıikshi... Iá, meniń oılaǵanymnyń tap ózi bolyp shyqty, mılord, ormanshynyń belgi soqqan kári emenindeı siz de tańbalandyńyz; erteń nemese arǵy kúni sizge balta shabylady. Siz hatyńyzda ne jazyp edińiz?

Lord Shorbı jebeden qaǵazdy sýyryp alyp oqydy da, jumarlap tastady; jıirkengenin bildirmeı, ol óliktiń qasyna tizerleı otyryp, asyǵys onyń dorbasyn aqtara bastady.

Sodan soń kóńili buzylyp, ornynan turdy.

— Tamyr, — dedi ol, — meniń rasynda da óte mańyzdy hatym joǵaldy. Eger men sol hatty urlap áketken jeksuryndy ustap alsam, sol zamatta-aq ol dardy bezendirip turar edi. Biraq,«eń aldymen, úıden shyǵatyn búkil esik-tesiktiń bárin bekitý kerek. Áýlıe Georgıımen ant etemin, meniń osy baqytsyzdyǵym jetedi!

Úı men baqtyń aınalasyna qaraýyl qoıyldy; basqyshtyń árbir alańynda kúzetshi turdy, syrtqy qaqpanyń aldyn bir otrád jaýynger kúzetti; ekinshi otrád saraıdaǵy jaǵylǵan ottyń aınalasynda otyr. Lord Shorbıdiń jaýyngerleri ser Denıeldiń jaýyngerlerine qosyldy. Úıdi qorǵaýǵa da, sondaı-aq dushpan úıdiń ishine tyǵylǵan bolsa, ony ustaýǵa da adamdar men qarý-jaraq ábden jetkilikti. Al ólgen tyńshynyń denesin qar jaýyp turǵan baqtyń ishimen alyp júrip, monastyrdiń shirkeýine aparyp qoıdy.

Sodan soń bári ábden tynyshtalǵannan keıin qyzdar Rıchard Sheltondy tyǵyp qoıǵan jerinen alyp shyǵyp, oǵan úıde ne bolyp jatqanyn baıandady. Óz tarapynan Dık te qyzdarǵa tyńshynyń bólmege qalaı urlanyp kelgenin, óziniń ony qalaı taýyp alǵanyn, keıin qalaı óltirgenin aıtyp berdi.

Djoanna ábden sharshap, kilem ilýli qabyrǵaǵa súıendi.

— Osynyń bárinen eshteńe ózgermeıdi, — dedi ol. — Erteń tańerteń báribir meniń nekemdi qıady!

— Qalaısha? — dep aıqaılap jiberdi qurbysy. — Bul jerde arystandardy tyshqan sıaqty tym-tyraqaı qashyratyn bizdiń myrzamyz bar emes pe! Sen, sirá, oǵan senbeısiń ǵoı deımin! Al, arystandardy jýasytýshy, bizdi jubatyńyz. Bizge er júrek aqyl aıtyńyz.

Óziniń manaǵy bóspe sózderin betine basqanda, Dık kádimgideı sasyp qaldy; ol qyp-qyzyl bolyp ketti, biraq sonda da jaýap qaıtardy.

— Biz qıyn jaǵdaıdamyz, — dedi ol. — Áıtse de, eger maǵan osy úıden eń bolmaǵanda jarty saǵatqa shyǵýǵa múmkindik týsa, bári tamasha bolar edi. Onda neke qıý degen bolmas edi...

— Al arystandar she, — dep mazaqtady qyz, — olar qýyldy ma?

— Qazir meniń maqtanǵym kelip turǵan joq, — dedi Dık. — Men kómek pen aqyl suraımyn. Eger kúzetshiniń janynan aman ótip, osy úıden tez shyǵyp ketpesem, onda eshteńe isteı almaımyn. Ótinenemin, meni durys túsinińizder!

— Sen nege muny doıyr jigit dediń, Djoanna? — dep surady qyz.

— Kórdiń be, ol qalaı sóıleı biledi. Qajet jerinde sóz taba biledi, minezi de jaıly, kerek kezinde — batyr. Sodan artyq saǵan ne kerek.

— Meniń dosym Dıkti bireý almastyryp jiberipti, — dep kúldi Djoanna, — bul anyq. Buryn, men tanysqan kezimde, ol dórekileý edi. Biraq munyń bári bos sóz... Meniń qaıǵyma eshkim kómektese almaıdy, men báribir ledı Shorbı bolamyn.

— Áıtse de, men úıden shyǵýǵa tyrysamyn, — dedi Dık. — Monahqa kóp kóńil bólmeıdi, eger men ózimdi joǵaryǵa alyp kelgen meıirban sıqyrshy tapqan bolsam, endi meni tómenge alyp túsetin de sondaı sıqyrshy taýyp alamyn. Manaǵy tyńshynyń aty kim edi?

— Alaıaq, — dedi jas qyz. — Óte laıyq at! Biraq siz ne istemekshisiz, arystandy jýasytýshy? Ne oıladyńyz?

— Men kúzetshilerdiń qasynan ótip ketýge tyrysamyn, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Eger bireý-mireý meni toqtata qalsa, onda men jaıbaraqat Alaıaq úshin duǵa oqýǵa bara jatyrmyn deımin. Shirkeýde qazir, múmkin, ol beısharanyń arýaǵy úshin duǵa oqyp jatqan shyǵar.

— Tym qara dúrsindeý amal eken, — dedi qyz, — biraq jarap qalar.

— Bul jerde másele amaldyń alǵyrlyǵynda emes, batyldyǵynda, — dedi jas Shelton, kelispeı, — Qıyn-qystaý kezde ár túrli qýlyqtan góri batyldyq artyq.

— Siz durys aıtasyz, — dedi qyz. — Jaqsy, baryńyz, sizge aspan jar bolsyn! Bul jerde ózińizdi súıetin baqytsyz qyzdy, sondaı-aq sizge shyn adal dostyq sezimmen qaraıtyn taǵy bir qyzdy qaldyryp bara jatyrsyz. Bizdi esińizde ustap, óte saq bolyńyz, ózińizdi qaýipten saqtańyz.

— Bara ǵoı, Dık, — dedi Djoanna. — Mynda qalǵandaǵydan artyq qaýipke ushyraı qoımassyń. Bara ǵoı, sen ózińmen birge meniń júregimdi áketip bara jatyrsyń. Áýlıelerdiń ózi saqtasyn!

Dık birinshi kúzetshiniń janynan óte senimdi ótip ketti, kúzetshi oǵan tek ań-tań bolyp qarap qaldy. Ekinshi alańda jaýynger naızasymen onyń jolyn bógep, aty-jónin jáne qaıda bara jatqanyn surady.

— Pax vobisum, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Men beıshara Alaıaqtyń arýaǵy úshin duǵa oqýǵa bara jatyrmyn.

— Aıtqanyńyzǵa senem, — dep jaýap qaıyrdy kúzetshi, — biraq jalǵyz júrýge ruqsat etilmeıdi.

Ol basqyshtyń emennen istelgen taıanyshynan asyla eńkeıdi de, qatty ysqyryp qaldy.

— Senderge bir kisi bara jatyr! — dep aıqaılady ol, sodan soń Dıkti ótkizip jiberdi.

Basqyshtyń bitken jerinde kúzetshiler onyń kelýin kútip tur eken. Kúzetshi sózderin taǵy qaıtalap aıtqanda, olardyń bastyǵy tórt jaýyngerge Dıkti shirkeýge deıin aparyp salyńdar dep buıryq berdi.

— Jigitter, qashyp ketip júrmesin, — dedi ol. — Eger ómir súrgileriń kelse, ony ser Olıverge alyp baryńdar!

Esik ashyldy. Eki jaýynger Dıkti eki jaǵynan qoltyqtap ustap aldy, úshinshisiniń qolynda alaý, al tórtinshisi, sadaq pen jebesin daıyn ustap, bulardyń artynda kele jatty. Osylaısha olar baqtyń arasynan, tún qarańǵylyǵynda jaýyp turǵan qar astynda, monastyr shirkeýiniń kómeski jaryq túsken terezeleriniń qasyna keldi.

Batystaǵy qaqpanyń aldynda ústerin qylaýlap qar basqan atqyshtar kúzeti tur, olar yqtasyn qyp arkanyń astyna tyǵylypty. Dıktiń jol bastaýshylary olarǵa birer aýyz sóz aıtty, tek sodan keıin baryp bulardy shirkeýge kirgizdi.

Shirkeýde altardiń ústinde janǵan balaýyz shyraqtar jáne aqsúıekterdiń qabirleri aldyndaǵy kúmbezdi tóbege ilýli turǵan eki-úsh sham ǵana kómeski jaryǵyn túsirip tur. Shirkeýdiń ortasynda, tabyttyń ishinde, qoldaryn keýdesine aıqastyryp qoıǵan óli tyńshy jatyr.

Kúmbezdiń astynan duǵa oqyǵan adamdardyń asyǵys kúbirlegen daýystary jańǵyryǵyp estiledi; klırostyń ústinde dinı shapan kıgen adamdar tizerlep tur, al bıik altardiń basqyshtarynda namaz kıimin kıgen sváshennık janaza oqyp tur.

Jańa kelgenderdi kórgennen keıin, shapan kıgen erkekterdiń biri túregelip, klırostan tústi de, alda kele jatqan jaýyngerden bulardyń shirkeýge ne sebepti kelgenderin surady. Namaz oqý saltyn ári ólgen adamdy syılaǵandyqtan olar sybyrlasyp aqyryn sóılesti; biraq óte úlken ári bos ǵımarattyń jańǵyryǵy olardyń sózderin ilip áketip, irgeles altarlarda kúńgirlep qaıtalady.

— Monah! — dedi ser Olıver (bul sváshennık so kisi bolatyn), atqyshtyń habaryn únsiz tyńdap bolyp, — Pirádar baýyrym, men sizdiń keletinińizdi bilgenim joq, — dedi ol, jas Sheltonǵa burylyp, sózin jalǵastyryp, — Siz kimsiz? Kimniń ótinishi boıynsha duǵańyzdy bizdiń duǵamyzǵa qospaqshysyz?

Dık jalbaǵaıyn sheshpesten, ser Olıverge atqyshtardan azdap shetke shyǵyńyzshy dep belgi berdi. Sváshennık shetke shyǵysymen, Dık bylaı dedi:

— Sizdi aldaǵym kelmeıdi, ser. Meniń ómirim sizdiń qolyńyzda.

Ser Olıver selk ete qaldy, onyń tyrsıǵan beti qup-qý bolyp ketti de, birazǵa deıin til qatpady.

— Rıchard, — dedi ol aqyrynda, — seniń munda ne úshin kelgenińdi men bilmeımin; áıteýir bir jaman oımen keldiń ǵoı dep oılaımyn. Biraq bizdiń burynǵy dostyǵymyzdyń qurmetine men seni ustap bermeımin. Sen túni boıy meniń qasymda oryndyqta otyratyn bolasyń; mılord Shorbıdiń nekesi qıylyp bolǵansha da otyratyn bolasyń; eger tek bári aman-esen úıge keletin bolsa, eger sen eshqandaı jamanshylyq oılamaıtyn bolsań, onda seniń óz erkiń qaıda ketseń de. Biraq eger munda qan tógý úshin kelgen bolsań, onda sol qan ózińniń basyńa tógiledi. Amın!

Sváshennık janyn sala shoqynyp, sodan soń teris qarap, altarǵa tizesin búkti.

Ol soldattarǵa birdeńe dedi, sosyn Dıkti qolynan ustap klırosqa alyp bardy da, óziniń qasyna oryndyqqa otyrǵyzyp qoıdy. Jas jigit ádep saqtap, birden tizesin búgip otyrdy da, duǵa oqýǵa berilgen sıaqty áser qaldyrdy.

Biraq onyń búkil oıy men kózi aınalasyn baqylap qaraýda edi. Ol úsh jaýyngerdiń úıge qaıtyp ketýdiń ornyna shettegi prıtvorǵa jaıbaraqat kelip otyrǵanyn baıqady; olardyń munda ser Olıverdiń ámiri boıynsha qalǵandaryna onyń eshqandaı kúmáni bolmady. Sonymen ol torǵa tústi. Bul túndi ol shirkeýde, jymyńdaǵan ottar men qaraýytqan kóleńkelerdiń arasynda, ózi óltirgen adamynyń qan-sólsiz betine qarap ótkizedi; al tańerteń onyń ǵashyq qyzyn kóz aldynda basqa bireýmen nekelestiredi.

Biraq osyndaı aýyr oıǵa qaramastan, ol belin bekem býyp sabyrmen sońyn kútti.

IV TARAÝ

Ǵıbadathana shirkeýinde

Shorbı qalasyndaǵy monastyr shirkeýinde birese psalomdy ánniń yrǵaǵymen, birese qońyraý daýsynyń yrǵaǵymen túni boıy toqtaýsyz janaza oqylyp jatty.

Tyńshy Alaıaq úshin bar yntamen duǵa oqyldy. Ol alǵashqy jaıǵastyrǵan kúıinde, qozǵaýsyz jatyr: jansyz eki qoly aıqastyra kókiregine qoıylǵan, janarsyz kózderi tóbege qarap jatyr. Al ony óltirgen jigit dál qasyndaǵy oryndyqta tańnyń atýyn mazasyzdana kútip otyr.

Osy ýaqyttyń ishinde ser Olıver óziniń tutqynyna bir-aq ret buryldy.

— Rıchard, — dedi ol sybyrlap, — balam meniń, eger sen maǵan jamandyq istemekshi bolsań, onda kinásiz adamǵa qarsy áreket jasaıtynyń jóninde seni ılandyrǵym keledi. Men qudaıdyń aldynda ózimniń kináli ekenimdi moıyndaımyn, biraq seniń aldyńda men kinásyzbyn.

— Pirádar, — dep Dık te aqyryn jaýap qaıyrdy, — maǵan senińiz, sizge qarsy jamanshylyq isteıtin eshbir oıym joq; áıtse de, sizdiń yńǵaısyzdana aqtalǵanyńyzdy men umyta almaımyn.

— Adam balasy baıqaýsyzda qylmys jasaýy múmkin, — dep jaýap qaıyrdy sváshennık. — Adam balasy soqyr bolýy múmkin, óziniń ne istegenin túsinbeı, bireýdiń buıryǵyn oryndaýy múmkin. Men de sóıttim. Seniń ákeńdi aldap torǵa túsirdim. Biraq ne istep júrgenimdi ózim bilgenim de joq, oǵan biz ekeýmizdi osy qasıetti jerde kórip turǵan jasaǵan ıem kýá bolsyn.

— Ábden múmkin, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Degenmen qarańyzshy, siz qandaı sumdyq tor toqydyńyz; men dál qazir sizdiń ári tutqynyńyzbyn, ári sýdıańyzbyn. Siz de osy sátte meni qurtpaqshy bolyp qorqytasyz, ári meniń keshirimdi bolýymdy qalaısyz. Eger siz árdaıym adal adam, ári meıirimdi sváshennık bolsańyz, onda menen qorqýdyń da, meni jek kórýdiń de qajeti bolmas edi dep oılaımyn. Sondyqtan shatysyp qalmaı, duǵańyzdy oqı berińiz. Basqa amal bolmaǵandyqtan, men sizdiń degenińizge kónemin; sizge kóńil bólip, sizdiń áńgimeńizdi tyńdaý úshin men ózimdi mazalaǵym kelmeıdi.

Sváshennık qasirettiń salmaǵynan qaıysqandaı qolymen basyn tirep, aýyr kúrsindi, sol kezde jas jigit ony bir sát aıap ketkendeı boldy. Ser Olıver endi odan ári psalomdy ándetken joq. Dık tek onyń qolyndaǵy tásbıyqtyń tyrsyldaǵan dybysy men duǵa oqyp aqyryn kúbirlegen daýsyn ǵana estidi.

Kóp keshikpeı shirkeýdiń áshekeıli terezesinen tań bozaryp biline bastady; shyraqtardyń jymyńdaǵan jaryǵy kómeskilenip ketti. Tań birte-birte aǵaryp, kenetten shirkeýdiń ońtústik shyǵys jaǵyndaǵy terezelerden kúnniń qyzarǵan sáýlesi túsip, qabyrǵalardy jarqyratyp jiberdi. Boran basyldy, qarly bult ashylyp, qystyń jańa bastalǵan kúni qarly aq kórpe jamylǵan jerdiń betin jaınatyp, nurlandyryp jiberdi.

Shirkeý qyzmetkerleri ábigerlenip júr; tabytty ólikterdi jatqyzatyn bólmege aparyp qoıdy, lord Shorbıdiń toıynyń shyrqyn ketirmes úshin tas taqtalardyń ústindegi qandy daqtardy tazartyp, jýyp tastady. Túnde aza tutyp júrgen dinı qyzmetkerler aldaǵy bolatyn qýanyshty saltanatqa qaıaý túsirmeıik degendeı endi kóńildene bastady. Tań atqandyǵynyń kýási retinde shirkeýge dindar kisiler jınala bastady. Olar altardyń aldyna etpetteı jatyp, táýbege kelý úshin kezekterin kútti.

Osy qarbalasta ser Denıeldiń esik aýzynda turǵan qyraǵy kúzetshilerin op-ońaı aldap ketýge de bolatyn edi. Shirkeýdiń ishin samarqaý sholyp shyqqan Dıktiń bir monahqa kózi tústi, ol Ýıll Loýless bolatyn.

Qańǵybas ta óziniń bastyǵyn tanyp, bildirmeı oǵan kóz qysty.

Dık kári sýaıttyń mezgilsiz ýaqytta mas bolǵanyn keshirgisi kep turǵan joq, degenmen ony óziniń aýyr jaǵdaıyna shatystyrǵysy kelmeı oǵan ket dep shamasy kelgenshe anyǵyraq belgi berdi.

Loýless ony túsindi bilem, sebebi birden kolonnanyń artyna burylyp, joq bolyp ketti; Dıktiń kóńili ornyna tústi.

Bireý onyń jeńinen tartqan sıaqty boldy, ol burylyp qarap edi, óziniń qasynda namaz oqyp otyrǵan kári qaraqshyny kórip, júregi sý ete tústi.

Kenetten ser Olıver ornynan turdy da, oryndyqtardyń arasymen ótip, búıir jaqta turǵan jaýyngerlerdiń qasyna bardy. Eger ol osylaı op-ońaı sváshennıkti seziktendirgen bolsa, onda amal qaısy, jaǵdaılary jaman, onda Loýlesstiń de Dık sıaqty qolǵa túskeni.

— Qozǵalma, — dep sybyrlady Dık. — Bizdiń halimiz múshkil, osynyń bári seniń keshegi shoshqalyǵyńnyń kesiri. Bul jerde otyrýǵa tıisti emes edim, tipten oıyma da kelmep edi, biraq sen, ólim kelgir, — meniń osy jerde otyrǵanymdy kórgennen keıin qaýipti sezip, nege qashyp ketpediń?

— Joq, — dep jaýap qaıyrdy Loýless, — men sizdi Ellısten habar alyp, sonyń tapsyrmasy boıynsha otyr eken dep oıladym.

— Ellısten deısiń be? — dep surady Dık, — Ellıs qaıtyp kelip pe edi?

— Árıne, — dep jaýap qaıyrdy qańǵybas. — Ol keshe túnde kelip, mas bolǵandyǵym úshin jaqsylap jazamdy berdi. Sonymen, sizdiń óshińiz qaıtaryldy, master Shelton! Bul Ellıs Dekýort degen naǵyz qutyrǵan adam! Ol Kravennen osynda toıdy boldyrmaý úshin ádeıi asyǵys kelipti, al eger ol bir nárseni oılasa, oılaǵanyn sózsiz oryndaıdy.

— Al biz ekeýmizge kelsek, baýyrym, — dedi Dık sabyrmen sóılep, — ekeýmizdiń de sharýamyz bitken adamdarmyz. Men bul jerde kepil retinde otyrmyn, Ellıs boldyrmaımyn deıtin sol toı úshin men basymmen jaýap beremin. Krespen ant etemin, meniń tamasha tańdaýym bar — ne ǵashyǵymmen, ne ómirimmen qoshtasýym kerek! Jaraıdy, táýekel, ómirimdi-aq qurban etemin.

— Aspanmen ant etemin! — dedi Loýless, ornynan turyp jatyp. — Men kettim.

Biraq Dık onyń ıyǵyna qolyn saldy.

— Dostym Loýless, tynysh otyr, — dedi ol. — Seniń kóziń bar emes pe, anaý altardiń artyndaǵy buryshqa qarashy. Sen ornyńnan turmaqshy bolyp qozǵala bastaǵannan-aq, sol qarý-jaraq asynǵan adamdar jetip kelip, seni ustap alatynyn kórmeı tursyń ba? Taǵdyrǵa ken, dostym. Korabldiń ústinde, teńizge sýǵa ketip óletin shyǵarmyn dep oılaǵanyńda sen batyl bolatynsyń; endi mine darǵa asylyp ólýge týra kelip turǵanda da sondaı batyl bol.

— Master Dık, — dedi Loýless alqynyp, — tipti oılamaǵan jerden men osyndaı oqıǵaǵa tap boldym. Maǵan bir mınýt esimdi jınap alýǵa ruqsat etińiz, sodan soń men de siz sıaqty batyl bolam dep ǵıbadatpen ant etemin.

— Men seniń batyl ekenińe eshbir kúmándanbaımyn! — dedi Dık.

— Eger sen meniń tipti de ólgim kelmeıtinin bilseń, Loýless! Biraq qasiretti kóz jasymmen toqtata almaıtyn bolsam, jylaǵannan ne paıda?

— Siz durys aıtasyz, — dedi Loýless ony qostap. — E-e, ólim úshin qınalyp qaıtemiz! Erte bolsyn, kesh bolsyn, ol báribir keledi, baseke! Darǵa asylý ońaı ólim deıdi ǵoı, biraq sonyń rastyǵyn dáleldeý úshin darǵa asylǵan adamnyń birde-biri o dúnıeden qaıtyp kelgen emes!

Osylaı dep er júrek sýaıt qolyn keýdesine aıqastyryp, oryndyqtyń arqasyna shalqaıyp otyrdy da, jan-jaǵyna sondaı bir arsyzdyqpen jaıbaraqat qaraı bastady.

— Qazir biz eshteńe sezdirmeı tynysh otyrýymyz kerek, — dedi Dık. — Dekýorttyń ne oılaǵanyn bilmeımiz ǵoı. Onyń áreketi sátsiz aıaqtalsa da biz báribir bul jerden aman qutylyp ketýge tyrysamyz.

Únsiz otyryp olar alystan shyqqan kóńildi mýzykanyń dybysyn estidi, daýys jaqyndaǵan saıyn qattyraq estilip, odan beter kóńildene tústi. Shirkeý munarasyndaǵy qońyraýdyń daýsy qulaq tundyra sańǵyrlap, shirkeýdiń ishi ústeriniń qaryn qaǵyp tońǵan saýsaqtaryn úrlep, qoldaryn urǵyshtap jylytyp jatqan adamdarǵa tolyp ketti. Batys jaqtaǵy esik aıqaryla ashylyp, odan qar basqan kósheniń kún túsken jaǵynyń bir bóligi kórindi. Shirkeýdiń ishine erteńgi sýyq lap qoıdy. Osynyń bári lord Shorbıdiń erterek asyǵys neke qıdyrǵysy keletinin, sondaı-aq toılaýshylardyń saltanatty tobynyń kele jatqanyn sezdirip tur.

Lord Shorbıdiń jaýyngerleri halyqty naızalarymen yǵystyryp, qaq ortadan jol asha bastady. Sodan keıin mýzykanttar kórindi. Sybyzǵyshylar men kerneıshiler bar kúshimen úrlegendikten qyp-qyzyl bolyp ketipti, al barabanshylar men sımbalshylar biriniń daýsyn biri basýǵa tyrysqandaı dúńkildete uryp jatyr.

Shirkeýdiń esiginiń aldyna kelgen soń olar toqtady da, mýzykanyń yrǵaǵyna saı qatyp qalǵan qardyń ústinde aıaqtaryn uryp, eki qatar bolyp sapqa turdy. Asa sándi kıingen toı ıeleri saptaǵylardyń arasymen ótti, olardyń ústindegi kıimderi keremet sándi áshekeıli edi, bul saltanatty toptyń ústindegi jibek pen barqyt, ishikter men atlastar, kestelengen kıimder men toqylǵan shilterler qardyń ústindegi gúl shoǵyndaı, ne qabyrǵadaǵy túrli tústi órnektelgen terezedeı jaınaıdy.

Toptyń eń aldynda óńi appaq shúberekteı qýarǵan, júzin muń torlaǵan qalyńdyq kele jatty. Ol ser Denıeldiń qolyna súıenip alypty; qalyńdyqtyń qasynda — onyń qurbysy, keshe túnde Dık tanysqan kishkentaı bıkesh. Qalyńdyqtyń artynda ústine ádemi qymbat kıim kıgen, quıań aıaǵyn súıretip kúıeý jigittiń ózi keledi. Ol shirkeýdiń tabaldyryǵynan attap, qalpaǵyn sheshkende, tolqyǵannan qasqasynyń qyzaryp ketkeni ap-anyq kórindi.

Mine, endi Ellıs Dekýorttyń qımyldaıtyn kezi keldi.

Jan-dúnıesin alýan túrli sezim bılep, esi shyqqan Dık aldyndaǵy oryndyqtyń arqasynan tas qylyp ustap alǵan. Kenetten ol jurttyń qozǵala bastaǵanyn kórdi. Adamdar joǵary qarap, qoldaryn kóterip, keıin shegindi. Dık basyn kóterip edi, hordyń ústinen eńkeıip, sadaqtaryn tartqaly turǵan úsh adamdy kórdi. Jebeler zýlap kelip, turǵandardyń jan daýsy shyǵyp úlgergenshe, belgisiz atqyshtar ǵaıyp boldy.

Shirkeýdiń ishi azan-qazan boldy da ketti; dinı qyzmetkerler úreılene oryndarynan atyp-atyp turdy; mýzyka tynyp qaldy; qońyraý biraz dańǵyrlap turdy, biraq kenetten bolǵan qasiret jaıly habar shirkeýdiń ústine de tez jetse kerek, arqandy shaıqaltyp turǵan qońyraýshylar ózderiniń kóńildi isterin birden toqtatty.

Shirkeýdiń qaq ortasynda eki qara jebe shanshylǵan kúıeý jigit ólip jatyr. Qalyńdyq esinen tanyp qulap qaldy. Toptan joǵaryraq kóterilip, ańdaýsyzda osyndaı oqıǵaǵa tap bolyp, ashý-yza kernegen ser Denıel tur; onyń sol ıyǵyna qadalǵan uzyn jebe dirildep qozǵalyp tur; ekinshi jebe onyń tóbesin jaralap ótse kerek, betinen qan sorǵalaı jóneldi.

Osy qaıǵyly oqıǵanyń aıypkerleri olardy izdemesten kóp buryn burandaǵa uqsas basqyshpen tómen túsip, búıir jaqtaǵy esikten shyǵyp ketken-di.

Dık pen Loýless ózderiniń kepil retinde otyrǵandaryna qaramastan, alǵashqy dabyl bastalysymen-aq oryndarynan atyp turyp, esikke qaraı jaqyndamaqshy boldy. Biraq olarǵa tyǵyz ornalastyryp qoıǵan oryndyqtar men qoryqqannan bir jerge uılyǵysqan sváshennıkter kedergi jasady. Olar taısalmastan óz oryndaryna qaıtyp keldi.

Kenetten qatty qoryqqannan bop-boz bolǵan ser Olıver ornynan túregelip, Dıkti qolymen nusqap ser Denıeldi shaqyrdy.

— Mine, Rıchard Shelton! — dep aıqaılady ol. — O, qasiretti mezet! Tógilgen qan úshin osy jaýapty! Ustańdar ony! Ony usta dep ámir etińiz! Bárimiz aman-saý bolý úshin ony ustap alyp, myqtap baılap tastańdar. Ol sizderdi qurtam dep ant etken!

— Qaıda ol! — dep baqyrdy ser Denıel, ashý-yzadan ári betinen sorǵalap aqqan ystyq qannan kózi túk kórmeı. — Osy jerge súırep ákelińder! Holıvýdtyń kresimen ant etemin, ol óziniń jasaǵan qylmysy úshin myqtap jazasyn tartady!

Jınalǵandar qaq jarylyp jol ashyp, atqyshtar klırosqa lap qoıdy. Dıkti ustap alyp, oryndyqtan ıterip túsirip, ıyǵynan tartyp altardiń basqyshtarymen súıreı jóneldi. Loýless tyshqan sıaqty typ-tynysh otyr.

Ser Denıel betinen aqqan qandy súrtip, kózi jypylyqtaı tutqynyna qarady.

Dedi ol, — qolǵa tústiń be, ospadar opasyz! Asa qatygezdikpen ant etemin, qazir meniń kózime tamyp turǵan árbir tamshy qannyń qunyn jan ushyrǵan qasiretpen óteısiń! Áketińder mynany! — dedi ol, sózin jalǵastyryp, — Bul jerde buǵan oryn joq! Ony meniń úıime aparyńdar! Men onyń tánin tutamdap turyp azaptaımyn.

Biraq Dık kúzetshilerdi ıterip tastady da, qatty daýystap:

— Men shirkeýdiń ishindemin, — dedi, — Qasıetti shirkeýdiń ishindemin! Áýlıe atalar, beri kelińder! Meni shirkeýden súırep shyǵarmaqshy...

— Sen kisi óltirip, aramdaǵan shirkeýden be, balam, — dep onyń sózin bólip jiberdi, ústine óte qymbat sándi kıim kıgen uzyn boıly bireý.

— Dálelderiń qaıda? — dep aıqaılady Dık. — Meni qylmys jasady dep kinálaısyzdar, biraq birde-bir dálel keltirmeısizder. Iá, myna qyzdy maǵan kúıeýge berińder dep suraǵanym ras! Ol da maǵan óziniń rızalyǵyn bildirdi, ol jóninde men eshteńeni jasyrmaı batyl aıta alamyn. Onda turǵan ne bar? Qyzdy súıý qylmys pa eken; qyzdyń da meni jaqsy kóretini qylmys emes. Osydan basqa meniń eshbir kinám joq.

Dık óziniń kináli emes ekendigin qaısarlana dáleldedi, tipti aınalasynan ony maquldaǵan daýystar shyǵa bastady. Degenmen ony kinalaǵan da biraz adamdar boldy, óıtkeni ústine qorlap monahtyń kıimin kıip alyp ótken túnde onyń ser Denıeldiń úıinde júrgenin kórgenderin qatty dabyrlap aıtyp jatty. Osy aıqaı-shýdyń kezinde ser Olıver kenetten mine onyń sybaılasy dep Loýlessti kórsetti. Ony da oryndyqtan súırep túsirip, Dıkpen qatar otyrǵyzyp qoıdy. Qaýip arta tústi, bireýleri tutqyndarǵa qashýǵa kómektespekshi bolyp árli-berli súırep júrgende, ekinshileri olarǵa urysyp, judyryqtarymen uryp jatty. Dıktiń alasurǵan ıirimge túskendeı qulaǵy shýyldap, basy aınalyp ketti. Biraq Dıkpen sóılesken uzyn boıly adam aıqaı salyp, tynyshtyq pen tártip ornatty.

— Tintińder olardy, — dedi ol, — qarýlary joq pa eken. Sonda biz olardyń qandaı nıetpen kelgenderin bilemiz.

Dıkten qanjardan basqa eshbir qarý tabylmady, bul onyń aram nıeti joq ekenin kórsetedi, biraq bireý jaǵympazdanyp sol qanjardy qynabynan sýyryp aldy, onda Alaıaqtyń qany áli keýip úlgermepti. Ser Denıeldiń jaqtastary shýlap qoıa berdi, biraq uzyn boıly adam toqtatyńdar degendeı óktem kóz tastap, olardy birden tyıyp tastady. Biraq endi Loýlessti tintken kezde, onyń kıiminiń astynan jańaǵy beıshara kúıeý jigitti óltirgen jebelerden aýmaıtyn bir býda jebe tabyldy.

— Al, buǵan ne aıtasyz? — dep surady Dıkten uzyn boıly adam qatań únmen.

— Ser, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — men shirkeýdiń qamqoryndamyn. Biraq sizdiń kelbetińizge qarap, ser sizdiń asyl tekti ári qudiretti adam ekenińizdi kórip turmyn; sizdiń júzińizde ádilettilik pen qaıyrymdylyq jazýly tur. Men sizge óz erkimmen tutqynǵa berilip, qudaıdyń shirkeýinen baspana tabatyn ózimniń haqymnan bas tartamyn. Meni ózińizdiń meıirban qolyńyzben óltirińiz, tek biraq týǵan ákemdi óltirip, ári meniń ımenıem men tabysymdy zańsyz paıdalanyp kelgenin men búkil halyqtyń aldynda aıyptaıtyn myna adamnyń qolyna bermeńiz meni. Kinály ekenim áli dáleldenbeı turyp, ol meni qalaı azaptamaqshy bolǵany óz qulaǵyńyzben estidińiz ǵoı. Eger meni naǵyz qas jaýym ári burynǵy qysym kórsetken adamymnyń qolyna berseńiz, onda siz adamgershilikten attaısyz. Meni zańǵa sáıkes sottańyz, eger shyn kinály bolyp shyqsam, onda meni ólim jazasyna buıyryńyz.

— Mılord, — dep aıqaılady ser Denıel, — bul bóltirikti beker tyńdap tursyz! Qanǵa malynǵan qanjar onyń ótirik aıtatynyn dáleldeıdi.

— Sizdiń qyzbalyǵyńyz, qaıyrymdy rysar, — dep jaýap qaıyrdy, uzyn boıly beıtanys adam, — sizge qarsy aıǵaq bolady.

Endi ǵana esin jıyp, osy oqıǵaǵa úreıi usha qarap turǵan qalyńdyq kenetten ózin ustap turǵan adamdardan bosanyp shyǵyp, uzyn boıly adamnyń aldyna tizerlep otyra ketti.

— Mılord Raızıngem, — dep jalbaryndy qyz, — ádildik úshin meni tyńdańyzshy! Bul adam meni týystarymnan urlap alyp, osy jerde zorlyqpen ustap otyr. Sol kezden bastap men eshqandaı aıaýshylyq, ne jubatý degendi kórgen emespin, Rı-SHeltonnan basqa maǵan eshkim kómektesken joq endi ony da aıyptap, óltirmekshi bolyp jatyr. Mılord, ol keshe túnde ser Denıeldiń úıinde boldy, Dık onda men úshin keldi; ol meniń qudaıǵa jalbarynǵan duǵamdy estip keldi, onyń eshqandaı aram oıy bolǵan joq. Ser Denıel oǵan meıirimmen qaraǵan kezde, Rıchard onymen birge «Qara jebege» qarsy adal soǵysty; biraq jeksuryn qamqorshysy onyń ómirine qastyq istegen kezde, ol óz ómirin saqtaý úshin tún jamylyp qanisher jaýyzdyń úıinen qashýǵa májbúr boldy — ózińiz oılańyzshy, qorǵansyz, bir tıyn aqshasy joq ol qaıda barmaqshy? Eger ol jaman adamdardyń tobyna qosylyp ketken bolsa, onda biz kimdi aıyptaýymyz kerek — ózine ádiletsizdik jasalǵan jigitti me, álde óziniń boryshyn buzǵan qamqorshysyn ba?

Kishkentaı ledı Djoannanyń qasyna baryp, tizerlep otyra ketti.

— Al men, qaıyrymdy lord, — dedi ol, — men, sizdiń týǵan jıenińiz, bul qyzdyń aıtqanynyń bári ras ekendigine barshanyń aldynda kýá bolamyn. Bul jas jigitti úıge alyp kelgen myna men beıbaq edim.

Graf Raızıngem qyzdardy ún-túnsiz tyńdady, tipti olar bolǵannan keıin de biraz ýaqyt únsiz qaldy. Sosyn ol Djoannaǵa qolynyń ushyn berip, ornynan turýǵa kómektesti; biraq aıta ketetin jaıt, ol ózine jıen bolyp atalǵan qyzdy ornynan turǵyzý úshin qolyn sozǵan joq.

— Ser Denıel, — dedi ol, — bul bir asa bylyqqan is eken; siz ruqsat etseńiz, men bul isti tekserýdi óz moıynyma alaıyn. Siz eshbir abyrjymańyz. Sizdiń isińiz senimdi qolda; ol ádiletti sheshiledi. Al qazir úıge tez jetip jarańyzdy tańyńyz. Búgin kún sýyq, sizge salqyn tıip qalýy múmkin.

Ol qolymen belgi berdi; onyń árbir qımylyn baǵyp turǵan qyzmetshileri bul belgini odan ári jalǵastyrdy. So boıda syrttan qatty fanfara oınap qoıa berdi; ashyq turǵan áshekeıli esikten lord Raızıngemniń kıiminiń túsindeı kıingen atqyshtar men jaýyngerler shirkeýdiń ishine kirip, Dık pen Loýlessti ustap, sosyn tutqyndardy ortalaryna qorshap, alyp ketti.

Djoanna Dıkke qolyn sozyp: «Qosh bol!» dep aıqaılady. Al qalyńdyqtyń qurbysy, naǵashysynyń jaqtyrmaǵanynan múlde qaımyqpastan, neke súıdim dep belgi kórsetip: «Batyr bolyńyz, arystandy jýasytýshy!» dedi. Jınalǵandardyń Júzińe birinshi ret kúlki oınady.

V TARAÝ

Graf Raızıngem

Graf Raızıngem Shorbıdegi eń qadirli bekzada ekenine qaramastan, ol qarapaıym adamdarsha bir jentlmenniń qalanyń shetindegi jeke menshik úıinde turatyn. Tek esik aýzyn kúzetken jaýyngerler men birese kelip, birese ketip jatqan jaýshylar ǵana bul úıge áıgili lordtyń toqtaǵanyn ańǵartady.

Úı tar edi, sol sebepti Dıkti Loýlesspen birge qamady.

— Siz jaqsy sóıledińiz, master Rıchard, — dedi qańǵybas, — tamasha sóıledińiz, sol úshin sizge shyn nıetimmen raqmet aıtamyn. Bul jerde biz jaqsy adamǵa tap boldyq; bizdi ádil sottaıdy, durysyraq aıtsam, búgin keshke ekeýmizdi bir aǵashqa ádemilep turyp asady.

— Sen durys aıtasyń, meniń beıshara dostym, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Bizdiń taǵy bir úmitimiz bar, — dedi Loýless. — Ellıs Dekýort sıaqtylar ondaǵan myń adamnyń ishinen biren-saran kezdesedi. Ol sizdi óte jaqsy kóredi, ári sizdiń ákeńiz úshin, eshqandaı kináńiz joq ekenin biledi ǵoı, ol sizdi qutqarý úshin aspandy da, jerdi de astyn ústine shyǵarady.

— Men olaı oılamaımyn, — dedi Dık. — Ol ne isteı alady? Onyń adamdary óte az! Shirkin-aı, eger bul toı erteńgi kúnge belgilengen bolsa... ıá, erteń... tústiń aldynda kezdesýshi edim... sonda maǵan kómekteser edi de, bári basqasha bolar edi... Al qazir eshteńe kómektese almaıdy.

— Jaraıdy, — dedi Loýless, siz meniń kinály emes ekenimdi jaqtap, al men — sizdiń kinály emes ekendigińizdi jaqtaımyn. Bunyń báribir bizge esh joq. Eger meni darǵa asatyn bolsa da bir meniń qudaıǵa durystap syıynbaǵanymnyń kesiri dep oılanyp qaldy, al kári qańǵybas buryshqa búktetilip jatyp aldy da, monah shapanynyń eki opa basyn betine túsirip, uıqyǵa ketti. Keıin ol qoryldaı bastady; ár túrli aýyr oqamen qıynshylyqty kóp kórgen uzaq ómir onyń qorqynysh sezimin birjola muqaltyp tastaǵan edi.

Kún keshkirip qalǵanda esik ashylyp, Dıkti basqyshpen joǵarydaǵy jyp-jyly bir bólmege alyp bardy, graf Raızıngem oshaqtyń aldynda qalyń oıǵa shomyp otyr eken.

Tutqyn esikten kirgende, graf basyn kóterdi.

— Ser, — dedi ol, — men sizdiń ákeńizdi biletin edim. Sizdiń ákeńiz óte jaqsy adam bolatyn, sol úshin men sizge izgi nıetpen qaraımyn. Biraq sizge qatań aıyp taǵylatynyn da jasyra almaımyn. Siz kisi óltirgish qaraqshylarmen birge júrsiz; sizdiń qoǵamdyq tártipti buzǵandyǵyńyz jóninde eshbir kúmánsyz dálel bar; sizge qaraqshylyq jasap kemeni basyp aldy degen aıyp taǵylady; sizdi bóten adamnyń kıimin kıip, ózińizdiń qas jaýyńyzdyń úıine tyǵylǵan jerden taýyp aldy; ári sol túnde adam óldi...

— Ruqsat etseńiz, mılord, — dep onyń sózin bóldi Dık, — men ózimniń nege kináli ekenimdi birden moıyndaǵym keledi. Sol Alaıaqty óltirgen menmin, al onyń kýási, — dedi ol, qoınynan birdeńeni izdep, — mine, Alaıaqtyń dorbasynan tabylǵan hat.

Lord Raızıngem hatty qolyna alyp, ashyp, eki qaıta oqyp shyqty.

— Siz ony oqydyńyz ba? — dep surady ol.

— Iá, oqydym, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Siz Iorktar jaǵyndasyz ba, nemese Lankasterler jaǵyndasyz ba? — dep surady graf.

— Mılord, maǵan jaqynda ǵana bireý osyndaı suraq qoıdy, biraq men oǵan qalaı jaýap bererimdi bilmedim, — dedi Dık. — Degenmen bir ret jaýap bergennen keıin, ekinshi ret te tap solaı jaýap beremin. Mılord, men Iorktar jaǵyndamyn.

Graf rıza bolyp basyn ızedi.

— Adal jaýap, — dedi ol. — Onda bul hatty nege maǵan berip tursyz? Onyń jaktyrmaǵanynan múlde qaımyqpastan, Dıkke súıdim dep belgi kórsetip: «Batyr bolyńyz, arystandy jýasytýshy!» dedi. Jınalǵandardyń júzine birinshi ret kúlki oınady.

Ú TARAÝ

Graf Raızıngem

Graf Raızıngem Shorbıdegi eń qadirli bekzada ekenine qaramastan, ol qarapaıym adamdarsha bir jentlmenniń qalanyń shetindegi jeke menshik úıinde turatyn. Tek esik aýzyn kúzetken jaýyngerler men birese kelip, birese ketip jatqan jaýshylar ǵana bul úıge áıgili lordtyń toqtaǵanyn ańǵartady.

Úı tar edi, sol sebepti Dıkti Loýlesspen birge qamady.

— Siz jaqsy sóıledińiz, master Rıchard, — dedi qańǵybas, — tamasha sóıledińiz, sol úshin sizge shyn nıetimmen raqmet aıtamyn. Bul jerde biz jaqsy adamǵa tap boldyq; bizdi ádil sottaıdy, durysyraq aıtsam, búgin keshke ekeýmizdi bir aǵashqa ádemilep turyp asady.

— Sen durys aıtasyń, meniń beıshara dostym, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Bizdiń taǵy bir úmitimiz bar, — dedi Loýless. — Ellıs Dekýort sıaqtylar ondaǵan myń adamnyń ishinen biren-saran kezdesedi. Ol sizdi óte jaqsy kóredi, ári sizdiń ákeńiz úshin, eshqandaı kináńiz joq ekenin biledi ǵoı, ol sizdi qutqarý úshin aspandy da, jerdi de astyn ústine shyǵarady.

— Men olaı oılamaımyn, — dedi Dık. — Ol ne isteı alady? Onyń adamdary óte az! Shirkin-aı, eger bul toı erteńgi kúnge belgilengen bolsa... ıá, erteń... tústiń aldynda kezdesýshi edim... sonda maǵan kómekteser edi de, bári basqasha bolar edi... Al qazir eshteńe kómektese almaıdy.

— Jaraıdy, — dedi Loýless, siz meniń kinály emes ekenimdi jaqtap, al men — sizdiń kinály emes ekendigińizdi jaqtaımyn. Bunyń báribir bizge esh kómegi joq. Eger meni darǵa asatyn bolsa, degenmen ol meniń bir qudaıǵa durystap syıynbaǵanymnyń belgisi emes.

Dık oılanyp qaldy, al kári qańǵybas buryshqa eki búktetilip jatyp aldy da, monah shapanynyń kúláparasyn betine túsirip, uıqyǵa ketti. Kóp keshikpeı ol qoryldaı bastady; ár túrli aýyr oqıǵalar men qıynshylyqty kóp kórgen uzaq ómir onyń qorqynysh sezimin birjola muqaltyp tastaǵan edi.

Kún keshkirip qalǵanda esik ashylyp, Dıkti basqyshpen joǵarydaǵy jyp-jyly bir bólmege alyp bardy, graf Raızıngem oshaqtyń aldynda qalyń oıǵa shomyp otyr eken.

Tutqyn esikten kirgende, graf basyn kóterdi.

— Ser, — dedi ol, — men sizdiń ákeńizdi biletin edim. Sizdiń ákeńiz óte jaqsy adam bolatyn, sol úshin men sizge izgi nıetpen qaraımyn. Biraq sizge qatań aıyp taǵylatynyn da jasyra almaımyn. Siz kisi óltirgish qaraqshylarmen birge júrsiz; sizdiń qoǵamdyq tártipti buzǵandyǵyńyz jóninde eshbir kúmánsyz dálel bar; sizge qaraqshylyq jasap kemeni basyp aldy degen aıyp taǵylady; sizdi bóten adamnyń kıimin kıip, ózińizdiń qas jaýyńyzdyń úıine tyǵylǵan jerden taýyp aldy; ári sol túnde adam óldi...

— Ruqsat etseńiz, mılord, — dep onyń sózin bóldi Dık, — men ózimniń nege kinály ekenimdi birden moıyndaǵym keledi. Sol Alaıaqty óltirgen menmin, al onyń kýási, — dedi ol, qoınynan birdeńeni izdep, — mine, Alaıaqtyń dorbasynan tabylǵan hat.

Lord Raızıngem hatty qolyna alyp, ashyp, eki qaıta oqyp shyqty.

— Siz ony oqydyńyz ba? — dep surady ol.

— Iá, oqydym, — dep jaýap qaıyrdy Dık.

— Siz Iorktar jaǵyndasyz ba, nemese Lankasterler jaǵyndasyz ba? — dep surady graf.

— Mılord, maǵan jaqynda ǵana bireý osyndaı suraq qoıdy, biraq men oǵan qalaı jaýap bererimdi bilmedim, — dedi Dık. — Degenmen bir ret jaýap bergennen keıin, ekinshi ret te tap solaı jaýap beremin. Mılord, men ıorktar jaǵyndamyn.

Graf rıza bolyp basyn ızedi.

— Adal jaýap, — dedi ol. — Onda bul hatty nege maǵan berip tursyz?

— Partıalardyń qaı-qaısysy da opasyzdarǵa qarsy kúrespeýshi me edi, mılord? — dep aıqaı saldy Dık.

— Men de sizdiń aıtqanyńyzdaı bolǵanyn qalar edim, — dep jaýap qaıyrdy graf. — Men sizdiń aıtqan sózderińizdi qostaımyn. Sizde aram oıdan góri jastyq jalyny basymyraq. Eger ser Denıel bizdiń partıanyń eń qudiretti jaqtasy bolmasa sizdi qorǵar edim. Men suraý salyp, sizge shynynda da zulymdyq jasalǵany jaıly dáleldi derekter jınap aldym, ol sizge keshirim jasaýǵa sebep bolady. Biraq, ser, men eń aldymen koroleva partıasynyń basshysymyn; men tabıǵatymnan ádil, keıde tipti óte meıirban adam bolsam da, qazir ser Denıeldi óz jaǵymyzda ustaý úshin partıanyń múddesin kózdeýim kerek.

— Mılord, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — meni ádepsiz eken dep oılap qalmańyz, eger ruqsat etseńiz, men sizge saq bolyńyz dep eskertkim keledi. Siz rasynda da ser Denıel senimdi jaqtas bolady dep oılaısyz ba? Menińshe ol bir partıadan ekinshi partıanyń jaǵyna óte jıi kóship júr.

— Qazirgi kezde Anglıada ondaı saltqa aınalyp ketti emes pe, oǵan nesine tańdanasyz? — dep surady graf. — Biraq tenstolldyq rysar jónindegi sizdiń pikirińiz ádildikke jatpaıdy. Qazirgi turlaýsyz urpaqqa adaldyq degen jalpy tán bolatyn bolsa, onda ser Denıel bizderge, lankasterlikterge, sonshalyq dárejede adal adam. Tipti jaqynda, biz sátsizdikke ushyraǵan kezde de satylmaı, bizge adal boldy.

— Eger siz myna hatty oqysańyz, — dedi Dık, — siz ol jónindegi óz pikirińizdi azdap ózgertesiz.

Ol grafqa ser Denıeldiń lord Ýenslıdelge jazǵan hatyn berdi.

Graftyń túsi ózgerip ketti; ol ashýly arystandaı qaharlanyp, qoldary eriksiz qanjaryna jabysty.

— Siz bul hatty oqydyńyz ba? — dep surady ol.

— Oqydym, — dedi Dık. — Kórdińiz ǵoı, ol sizdiń jeke menshikti pomesteńizdi lord Ýenslıdelge tartyp alyp bermekshi.

— Iá, siz durys aıtasyz, meniń jeke menshik pomestemdi usynyp otyr, — dep jaýap qaıyrdy graf. — Budan bylaı men sizdiń aman-saýlyǵyńyzdy tileýim kerek. Siz maǵan túlkiniń inin kórsettińiz. Maǵan ámir etińiz, master Shelton! Sizge eshbir kidirissiz birden alǵys aıtyp turyp — Iorktar jaǵyndasyz ba nemese Lankasterler jaǵyndasyz ba adal adamsyz ba, urysyz ba — báribir, eń aldymen sizge bostandyǵyńyzdy qaıtaryp beremin. Sý áýlıesiniń arýaǵy úshin baryńyz! Biraq sizdiń joldasyńyz Loýlessti jibermeımin, ony darǵa asamyn, bul úshin siz maǵan renjimeńiz. Ol búkil jurttyń kózinshe qylmys jasady, sol sebepti jazasyn da búkil jurttyń aldynda tartýy kerek.

— Mılord, sizge meniń birinshi ótinishim: oǵan da keshirim jasańyz, — dedi Dık.

— Ol kári qorqaý, ury jáne qańǵybas, master Shelton, — dedi graf. — Ol darǵa asý úshin kópten daıyn turǵan adam. Eger ol erteń darǵa asylmasa, báribir bir kún keıin asylady. Odanda erteń nege darǵa aspaımyz?

— Mılord, ol munda meni jaqsy kórgendikten keldi, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — eger men oǵan arasha túspesem, onda qatygez ári qaıyrymsyz adam bolar edim.

— Master Shelton, siz qıqar adam ekensiz, — dedi graf qatal únmen. — Bul ómirde kózdegen maqsatyńyzǵa jetý úshin siz óte senimsiz jol tańdap alypsyz. Biraq mazalaı bergenińizden qutylý úshin men sizdiń taǵy bir talabyńyzdy oryndaıyn. Jaraıdy, ekeýiń birge ketińder, biraq asa saq bolyńdar jáne de Shorbıden tezirek ketýge tyrysyńdar. Áıtpese bul ser Denıel degenińiz, áýlıeler onyń jazasyn bersin, sizdiń qanyńyzǵa qumar-aq bolyp júr.

— Mılord, meniń sizge degen alǵysymdy ázirshe tek sózben ǵana bildirýge ruqsat etińiz; osy jaqyn arada sizge qyzmet etip, boryshymdy eń bolmasa jartylaı ótermin dep senemin, — dep jaýap qaıyrdy da, Dık bólmeden shyǵyp ketti.

Óz otrádyn solarǵa qarsy saldy. Bundaı tosyn shabýyldy kútpegen lankasterlik atqyshtar qorqyp keıin shegindi, olar birte-birte qatarlarynan shatysyp, ózderi jańa ǵana jeńimpaz uran aıtyp júgirip shyqqan úılerine qaıta tyǵyla bastady.

Osy kezde bazardaǵy alańnan shabýyl jasaýshylar qorǵaýsyz qalǵan tosqaýyldan ótip ketti, olardy qýý úshin Dıkke qaıtadan keıin burylýǵa týra keldi.

Óz jaýyngerleriniń qaısarlyǵy arqasynda taǵy da jeńiske jetti. Olar kósheni qarsylastarynan tazartyp, masaıraı bastaǵan kezde úılerden taǵy da atqyshtar aǵylyp shyǵyp, bularǵa úshinshi ret art jaqtarynan shabýyl jasady.

Iorkshylar birte-birte jan-jaqqa bóline bastady. Dık birneshe ret qarsylastarynyń ortasynda jalǵyz qalyp, óz ómirin saqtaý úshin qanjardy ońdy-soldy myqtap sermeýine týra keldi, ol birneshe ret jaralandy. Biraq kóshedegi shaıqas naqty nátıjesiz odan ári jalǵasa berdi.

Kenetten Dık qatty suńqyldaǵan kerneıdiń daýsyn estidi, daýys shet jaqtan shyqty. Qaıta-qaıta aıqaılaǵan ıorkshyldardyń qýanyshqa toly jaýyngerlik urany jer-dúnıeni jańǵyryqtyrdy. Qarsylastary qatty úreılenip, kishkentaı kósheden bazardaǵy alańǵa qaraılap qoıdy. Bireý: «Qashaıyq!» dep qatty aıqaılap jiberdi. Kerneıler esinen adasqandaı tynymsyz oınalyp jatyr, bireýleri jınalatyn belgi berip, ekinshileri shabýylǵa shyǵatyn belgini oınap zar qaǵýda. Lankasterlikterge qatty soqqy berilgeni, olardyń shamaly ýaqytqa bolsa da, shegindirilip, talqandalǵany aıqyn boldy.

Sodan soń, týra teatrdaǵy sıaqty, Shorbı túbindegi urystyń sońǵy aktisi oınaldy. Dıkke shabýyl jasaǵan jaýyngerler qojaıyny ysqyryp úıge shaqyrǵan ıtterdeı teris burylyp, jel ushyrǵan japyraqtaı bop qasha jóneldi. Olardyń sońynan salt attylar bazar alańynyń ústin kesip ótip, daýyl soqqandaı qýyp barady, lankasterlikter keıin burylyp, semserlerimen toıtarys berip, ıorkshyldar olardy naızalarymen túırep jatyr.

Urystyń qaq ortasynan Dık Búkirdi kórdi. Keıin kóp jyldar ótken soń, Bosýort túbindegi shaıqas ústinde, ol kezde Rıchard qylmystylyǵymen óziniń atyna kir keltirgen bolatyn, urystyń nátıjesi men aǵylshyn taǵynyń taǵdyry sheshile jazdaǵan kezde kórsetken essiz batyrlyǵy men asqan sheberliginiń nyshanyn ol tipti osy qazirdiń ózinde-aq tanytty. Soqqydan jaltaryp, qulaǵan, ólgenderdi ońdy-soldy keskilep, astyndaǵy taýdaı atyn ortekedeı oınatyp, óte sheber qorǵanyp, jaýlaryna qyrǵyndaı tıip, lezde óziniń eńgezerdeı rysarlarynan ájeptáýir ilgeri uzap ketti, qanǵa malynǵan semseriniń kúshimen mańyna óte batyr lankasterlikterdi jınaǵan lord Raızıngemge qaraı týra jol saldy. Endi bir sátte olar kezdesýleri kerek: biri — suńǵaq boıly, aıbyndy dańqy shyqqan jaýynger, ekinshisi — usqynsyz ári syrqat jas jigit.

Áıtse de jekpe-jektiń nátıjesi jóninde Shelton eshbir kúmándanǵan joq, bir sát qatarlar sıreı bastaǵan kezde, ol graftyń joq ekenin, al Dık-Búkirdiń semserin jan-jaǵyna sermep, urystyń qaınaǵan ortasyna qaraı qaıtadan atyn buryp bara jatqanyn kórdi.

Sonymen, birinshi shabýyl kezinde qarsylastaryn kirgizbeı kósheni ustap turǵan Sheltonnyń batyrlyǵy arqasynda, ári jeti júz adamnan quralǵan qosymsha kúshtiń dál ýaqytynda keshikpeı kelip úlgergeniniń arqasynda, taǵdyryna Rıchard III degen jeksuryn atpen bolashaq urpaqtyń esinde qalý jazylǵan jas jigit óziniń alǵashqy úlken shaıqasynda jeńip shyqty.

IV TARAÝ

Shorbıdiń talqandalýy

Jaýlar iz-túzsiz qurydy. Dık óziniń aıbyndy áskerinen tiri qalǵandaryna jabyrqaı qarap, jeńis úshin qansha adamnyń qurban bolǵanyn sanaı bastady. Endi qazir, zor qaýipten qutylǵan kezde, ol qatty sharshap, aýyryp ári ábden qaljyrap qalǵanyn sezdi, jaraqaty, soqqy tıgen denesi solqyldaı aýyrdy, urystan ábden álsiregen onyń endi eshteńege de qabileti joq edi.

Biraq demalatyn ýaqyt áli jetken joq. Shorbı shabýylmen alyndy, qorǵanyshy joq qala turǵyndary qarsylyq kórsete qoımaǵanymen, qatygez jaýyngerler urys aıaqtalǵannan keıin de qatygezdik jasaıdy, sondyqtan sumdyqtyń kókesi áli alda edi. Rıchard Gloster qala turǵyndaryn óziniń yzaly soldattarynan qorǵaıtyn qolbasshylar qataryna jatpaıdy, biraq ol qala turǵyndaryn qorǵaǵysy kelgen kúnde de, soldattary ony tyńdaı ma, joq pa — másele sonda.

Sondyqtan Dık qaıtken kúnde de Djoannany taýyp alyp, ony óziniń qanatynyń astyna alýy kerek. Ol jaýyngerleriniń júzderine muqıat qarap shyqty. Sodan soń aıtqanǵa kónetindeı ári túrlerine qaraǵanda estileý úsheýin tańdap, shetkeri alyp shyqty da, olarǵa mol, qymbat syılyq beremin jáne batyrlyq kórsetkenderiń týraly gersogqa aıtamyn dep ýáde etti, sodan soń olardy bosap qalǵan bazardaǵy alań arqyly qalanyń alys shetine qaraı ertip ketti.

Kósheniń ár jerinde áli de bolsa qaqtyǵystar bolyp jatyr, keıbir jerde biren-saran úıler qamaýǵa alynyp, al qamalǵandar qamaýshylarǵa ústelder men oryndyqtardy laqtyrýda. Qardyń ústinde qarý-jaraq shashylyp ólikter jatyr, degenmen, osy az-maz qaqtyǵysqa qatysqan adamdardan basqa, kóshelerde eshkim joq, bir úılerdiń esikteri aıqarylyp ashylyp qalypty, keıbireýleriniń esikteri jabyq ári tosqaýyl qoıylǵan. Al murjalarynan tútin shyǵyp jatqan úıler óte sırek kezdesedi.

Dık shaıqasyp jatqandarǵa jaqyndamaı, aınalyp ótip, óziniń serikterin monastyrdiń shirkeýine qaraı tezdete alyp júrdi, olar basty kóshege jaqyndap kelgen kezde, Dık qoryqqannan qatty daýystap jiberdi. Ser Denıeldiń úlken úıi shabýylmen basyp alynǵan, byt-shyty shyqqan qaqpa topsada shaıqalyp tur, oljaǵa yntyqqan adamdar úıge aǵylyp kirip jatyr. Áıtse de úıdiń joǵarǵy qabattarynda tonaýshylarǵa biraz qarsylyq kórsetilip, tap qazir, Dık jaqyndaǵanda joǵarydaǵy tereze ashylyp, odan bireý ústine qońyr-qyzyl men kók aralas kıim kıgen, qarsylyq bildirip, baqyrǵan bir beısharany kóshege laqtyryp jiberdi.

Dıktiń kóńilinde eń qaýipti kúdik paıda boldy. Ol esi aýysqan kisideı tez alǵa umtylyp, qarsy kezdesken adamdardy ıterip tastap, toqtaýsyz úshinshi qabattaǵy Djoannamen qoshtasqan bólmege júgirip bardy. Bólmeniń ishi astan-kesten: úı jıhazdary jan-jaqqa shashylyp, shkaftardyń esikteri aıqaryla ashylyp qalypty, qabyrǵadan julynyp túsken kilemge oshaqtan ushqyn shashyrap, byqsyp jatyr.

Dık tutana bastaǵan ertti aıaǵymen lezde taptaı óshirdi de, toryǵyp turyp qaldy. Ser Denıel, ser Olıver, Djoanna — bári de joq. Olar keskilesken urys kezinde qaza tapty ma, álde Shorbıden aman-esen shyǵyp ketti me — ony kimnen surap bilmek?

Dık janynan ótip bara jatqan bir atqyshty shekpeninen ustap aldy.

— Jigitim, — dep surady ol, — úıdi shabýylmen alǵan kezde sen osynda boldyń ba?

— Bosat! — dedi atqysh. — Bosat, degen soń bosat, áıtpese, salyp jiberemin!

— Men de salyp jibere alamyn, — dep jaýap qaıyrdy Rıchard. — Toqtap, maǵan bárin durystap aıtyp ber!

Biraq qatty shaıqastan qyzynyp, ári sharapqa qyzyp alǵan jaýynger bir qolymen Dıkti ıyǵynan salyp jiberip, ekinshi qolymen shekpeniniń etegin julyp aldy. Osy kezde jas qolbasshyny ashý-yza kernep ketti. Ol atqyshty qatty qushaqtap alyp, jas sábı sıaqty, óziniń saýyt kıgen zor keýdesine myqtap qysty, sodan soń ony qarsy aldyna turǵyzyp qoıyp, endi sóıle dep ámir etti.

— Ótinemin, aıaýshylyq etińiz! — dedi atqysh, alqynyp. — Eger sizdiń osynshama ashýly ekenińizdi bilsem, men az-maz saqtanǵan bolar edim. Bul úıdi qalaı qorshap, shabýylmen alǵanyn men óz kózimmen kórdim.

— Sen ser Denıeldi bilesiń be? — dep surady Dık.

— Men ony óte jaqsy bilemin, — dep jaýap qaıyrdy atqysh.

Ol osy úıde boldy ma?

— Iá, ser, — dedi atqysh. — Biraq biz aýlaǵa buzyp kirgen kezde, ol baqtyń ishimen qashyp ketti.

— Jalǵyz ba? — dep aıqaılady Dık.

— Joq, onyń qasynda jıyrma shaqty soldat boldy, — dep jaýap qaıyrdy atqysh.

— Soldat deısiń be! Al áıelder bolǵan joq pa? — dep surady Shelton.

— O jaǵyn bilmeımin, — dedi atqysh. — Al úıdiń ishinen biz eshqandaı áıel kórgenimiz joq.

— Raqmet, — dedi Dık. — Eńbegiń úshin má saǵan teńge. — Biraq dorbasynyń ishinen Dık eshteńe taba almady. — Erteń meni izdep taýyp al, — dep sózin jalǵady ol, — Rıchard Shelton. Ser Rıchard Shelton, — dep sózin túzetti. Men saǵan aıamaı syı-sıapatyńdy beremin.

Dıkke kenetten bir oı keldi. Ol asyǵys aýlaǵa shyqty da, bar pármenimen baqtyń ishimen júgirip otyryp shirkeýdiń basty qaqpasynyń aldynan bir-aq shyqty. Shirkeýdiń esigi aıqara ashyq tur. Onyń ishine búkil úı-ishterimen qala turǵyndary tolyp ketipti, shirkeýdiń ishine olar dúnıe-múlikterin de ákelip qoıypty, al basty altarda ústerine dinı kıim men sváshennıkter qudaıdan keshirim surap jalbarynyp jatyr. Dık ishke kirgen kezde, qatty ándetken hordyń daýsy munaranyń astyn kúmbirletip jiberdi.

Ol asyqqan kúıi qashqyndardy ıtermelep, shirkeý munarasyna aparatyn basqyshtyń qasyna keldi. Biraq osy jerde uzyn boıly sváshennık onyń aldynan shyǵyp, jolyn bógedi.

— Qaıda bara jatyrsyń, balam? — dep surady ol, qatań únmen.

— Pirádar, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — men munda mańyzdy tapsyrmamen keldim. Meni toqtatyp, jolymdy bógemeńiz. Men bul jerde Glosterdiń atynan ámir etemin.

— Mılord Glosterdiń atynan ba? — dep qaıtalap surady sváshennık. — Shynymen urys osylaısha qaıǵyly aıaqtaldy ma?

— Pirádar, urys aıaqtaldy, lankasterlikter talqandaldy, mılord Raızıngem — jatqan jeri jaıly bolsyn! — urys maıdanynda qaza tapty. Al endi, sizden ruqsat bolsa, kelgen sharýamdy atqaramyn.

Sodan soń myna jańalyqqa tań qalǵan sváshennıkti yǵystyryp tastap, Dık esikti ıterip ashty da, tórt basqyshtan bir-aq attap, ne toqtamaı, ne súrinbeı ábden ashyq alańǵa jetkenshe baspaldaqpen joǵary júgire berdi.

Qońyraýly munaradan ol jaıyp salǵan kartadaǵy sıaqty, tek Shorbı qalasyn ǵana emes, tóńirektiń bárin qurlyqty da, teńizdi de kórdi. Ýaqyt túske taıap qalǵan bolatyn kún shaıdaı ashyq, qar jalt-jult etip jatyr. Dık aınalaǵa qarap, urystyń búkil kesapatyn alaqanyndaǵydaı kórdi.

Kóshelerden túsiniksiz shýyl estilip tur, ana jerden de, myna jerden de qarý-jaraqtyń saldyry estiledi. Aılaqta birde-bir keme, birde-bir qaıyq qalmaǵan, onyń esesine ashyq teńizde qashqyndarǵa toly kóptegen jelkendi jáne espeli kemeler júzip júr. Al qurǵaq jerde, qar basqan dalanyń ústimen bir top salt atty shaýyp bara jatyr, olardyń keıbireýi ormanǵa jetýge asyqsa, al ekinshileri, olar, árıne, sóz joq, ıorkshyldar, analardy batyl toqtatyp, qaıtadan qalaǵa qaraı qýyp jatyr. Qaıda qarasań da, barlyq jerde, ólgen attar men adamdar qardyń ústinde ap-anyq kórinip jatyr.

Kemeden oryn tımeı qalǵan jaıaý áskerler portta, jaǵalaýdaǵy asqanalardyń tasasynan áli de atysýda. Kóptegen úıler órtenip, jarqyraǵan aıazdy kúnde kók tútin aspanǵa bıik kóterilip, teńizdiń ústine qaraı tarap ketip jatyr.

Ormannyń shetine jaqyndap qalǵan, Holıvýdqa qaraı bet alǵan bir top salt atty qońyraýly munaradan jan-jaǵyna barlaı qarap turǵan jas jigittiń nazaryn aýdardy. Salt attylar ájeptáýir kóp — bul sheginip bara jatqan lankasterlikterdiń eń úlken otrády edi. Olar qardyń ústinde ap-aıqyn iz qaldyryp bara jatyr, endi sol izge qarap turyp, Dık olardyń qaladan shyqqannan bastap júrgen jolyn tolyq kórdi.

Dık olardy syrtynan baqylap turǵan kezde-aq olar eshbir kedergisiz jalańashtanǵan ormannyń shetine jetip qalǵan edi, osy jerden olar buryldy da, sol kezde kúnniń sáýlesi bir sátke aǵashtardyń qara kóleńkesi arasynan anyq kóringen olardyń kıimderine tústi.

— Qońyr-qyzyl men kók! — dep daýystap jiberdi Dık. — Ant etemin, qońyr qyzyl men kók!

Sodan soń ol basqyshpen tómen qaraı júgire jóneldi.

Endi oǵan eń aldymen gersog Glosterdi taýyp alý kerek edi, sebebi osyndaı alasapyran kezde oǵan bir otrád áskerdi tek jalǵyz gersog qana bere alady. Qalanyń ortasynda urys negizinen aıaqtalǵan bolatyn. Gersogty izdep, qalany sharlap júgirip júrgen kezde, Dık kósheniń ishi sendelgen soldattarǵa tolyp ketkenin baıqady, bireýleri aýyr oljanyń salmaǵynan táltirektep, endi bireýleri mas bolyp aıqaılap júr. Olardyń eshqaısysynyń da gersogtyń qaıda ekeninen habary joq. Gersog attyń ústinde turyp, qarsylastardyń atqyshtaryn aılaqtan qýyp shyǵyńdar dep ámir etip jatqan kezde, Dık ony kezdeısoq kórip qaldy.

— Ser Rıchard Shelton, — dedi gersog, — siz dál kerek ýaqytynda keldińiz. Men sizge ómirdegi eń tómen baǵalaıtynym — ómirim úshin de, sizge ómirimde eshbir óteı almaıtyn boryshym — jeńis úshin de qaryzdarmyn... Ketsbı, eger meniń osy ser Rıchard sıaqty on komandırim bolsa, men týra Londonnyń ózine shabýyl jasar edim!.. Al endi, ser, syılyq talap etińiz.

— Ashyq talap etemin, mılord, — dedi Dık, — ashyq jáne búkil jurttyń kózinshe talap etemin. Ómirdegi eń jek kóretin adamym meniń súıikti ári asa qadirleıtin qyzymdy ózimen birge alyp qashyp ketti. Olardy qýyp jetý úshin, maǵan elý jaýynger berińiz, sonda asa mártebeli taqsyr, meniń aldymdaǵy búkil boryshyńyzdan tolyq qutylasyz.

— Ol adamnyń aty kim? — dep surady gersog.

— Ser Denıel Breklı, — dep jaýap qaıyrdy Rıchard.

— Ol satqyndy ustańyz! — dep aıqaılady, Gloster. — Bul syılyq emes, ser Rıchard. Siz maǵan taǵy da qyzmet kórsetpekshisiz. Eger maǵan onyń basyn kesip ákelseńiz, sizge degen qaryzym odan saıyn ulǵaıa túsedi... Ketsbı, buǵan soldattardy ber... Al oǵan deıin, ser: syı-qurmetke bólengińiz kele me nemese baılyqqa batqyńyz kele me — qaısysyn qalaıtynyńyzdy oılana berińiz.

Tap osy kezde ıorkshyldar porttaǵy bir sharaphanany úsh jaǵynan qorshap, ony qorǵaýshylardy tutqyndady. Búkir Dık bul erlikke rıza bolyp, sharaphananyń qasyna kelip, tutqyndardy maǵan kórsetińder dep ámir etti.

Olar tórteý eken: ekeýi mılord Shorbıdiń qyzmetshileri, bireýi lord Raızıngemniń qyzmetshisi, al sońǵysy — Dıktiń kózqarasynsha tipti de jaı adam emes — uzyn boıly, shashyna aq ene bastaǵan, ebedeısiz, shala mas kári teńizshi, onyń sońynan bir eli qalmaı qyńsylap, sekirip ıti erip júr. Jas gersog olardy kózimen qatal sholyp shyqty.

— Darǵa asyńdar! — dedi ol.

Sodan soń ol urystyń barysyn baqylaý úshin teris aınaldy.

— Mılord, — dedi Dık, — endi men sizden syılyqqa ne suraıtynymdy bilemin. Myna kári teńizshiniń ómirin saqtap, basyna bostandyq berýińizdi ótinemin.

Gloster burylyp Dıktiń betine qarady.

— Ser Rıchard, — dedi ol, — men toty qustyń qaýyrsynymen emes, bolat jebelermen soǵysamyn, sondyqtan jaýlarymdy aıaýsyz qurtamyn. Usaqtalyp bólshektengen aǵylshyn koróldiginde jaý partıasynyń jaǵynda meniń ár jaqtasymnyń týysy nemese dosy bar. Eger men olardyń bárine birdeı keshirim jasaı bersem, onda eshkimmen soǵyspaı, typ-tynysh úıde otyrǵan bolar edim.

— Múmkin solaı shyǵar, mılord. Biraq men ashýlanatynyńyzdy bile tura batyldyq jasap, sizdiń jańaǵy ýádeńizdi esińizge salǵym keledi.

Rıchard Glosterdi ashý-yza kernep ketti.

— Jaqsylap esińizde saqtańyz, — dedi ol qatýlanyp, — men meıirimdilik jasaǵandy da, meıirimdilikti saýdaǵa salǵandy da jek kóremin. Siz búgin tamasha bolashaǵyńyzǵa negiz qaladyńyz. Eger siz ýádeni oryndańyz dep talap etetin bolsańyz, men oryndaımyn. Biraq aspanmen ant etemin, meniń sizge degen meıirimim osymen aıaqtalady!

— • Men sizdiń meıirimińizden aırylatynyma kónýge májbúr bolyp turmyn, — dedi Dık.

— Onyń teńizshisin ózine qaıtaryp berińder, — dedi gersog, sosyn atyn tebinip, jas Sheltonnan teris aınalyp ketti.

Dık renjigen de, qýanǵan da joq. Ol jas gersogty ájeptáýir tanyp, bilip qalǵan edi, sondyqtan odan kóp qaıyrymdylyq kútken joq, gersogtyń kóńili Dıkke óte tez, ári op-ońaı aýǵan edi, sol sebepti Dık oǵan asa senińkiremedi. Ol tek bir nárseden ǵana qoryqty: kekshil qolbasshy soldattardy bermeı qoıýy múmkin. Biraq, Glosterdiń namysshyldyǵy (onyń qandaı ekenine qaramastan), eń bastysy, onyń aıtqan ýádesine beriktigi jónindegi Dıktiń pikiri durys emes edi. Eger ol Dıkke ser Denıeldiń sońynan qýasyń degen bolsa, óz sheshimin esh ýaqytta ózgertpeıdi, ol rysardyń kútip turǵanyn eskertip, Ketsbıge tezirek qımylda dep qatty daýystap ámir etti.

Osy kezde Dık ózine ólim qaýpi tóngende, keıin kenetten bostandyq alǵanda da eshbir qobaljýdy bilmegen kári teńizshige buryldy.

— Arblester, — dedi Dık, — men saǵan kóp jamandyq istedim. Biraq ómirimmen ant etemin, endi biz esep aıyrystyq.

Biraq kári teńizshi oǵan nemquraıdy qarady da, lám dep jaýap qatqan joq.

— Ómirdiń aty ómir ǵoı, kúńkildek qart, — dep sózin jalǵady Dık, — onyń quny, sóz joq, kemeler men sharaptardan artyq. Keshirdim seni deshi maǵan. Múmkin ómiriń ózińe onsha qadirli emes shyǵar, al ol úshin men búkil bolashaǵymdy qurban ettim. Maǵan óte qymbatqa tústi ǵoı. Qoıshy endi, osynshama raqymsyz bolmashy.

— Eger meniń kemem ózimde bolsa, — dedi Arblester, — men matrosym Tommen birge ashyq teńizdiń ústinde, qaýipsiz jerde júrer edim. Biraq sen meniń kememdi tartyp aldyń da, qaraǵym, meni mine beıshara qyldyń, matrosym Tomdy bir jeksuryn atyp óltirdi. «Saǵan ólim kelsin!» — dedi ol demi taýsylar aldynda, endi ol máńgi aýzyn ashpaıtyn boldy. «Saǵan ólim kelsin!» — degen onyń aqyrǵy sózderi, sodan soń birden jan tapsyrdy. Men endi esh ýaqytta beıshara Tommen teńizge shyǵa almaımyn.

Dıkti ókinish pen aıanysh sezimi bıledi, ol shkıperdiń qolyn ustaǵysy kelip edi, biraq Arblester qolyn julyp aldy.

— Joq, — dedi ol, — maǵan jolama. Sen meni birjola sorlattyń, soǵan rıza bol.

Aıtaıyn degeni Rıchardtyń kómeıine tyǵyldy. Janary jasaýrap, Dık qalyń qaıǵydan ábden esinen shatysqan beıshara shaldyń basyn tuqyrta táltirektep, aıaǵyna oratyla qyńsylaǵan ıtin de sezbeı, qardyń ústimen ketip bara jatqanyn kórdi. Ómirinde alǵashqy ret Dık adamnyń keıde taǵdyrmen oıynshyq sıaqty oınaıtynyn, bir jolǵy istegen qatelikti keıin eshqandaı ókinish ne ózgerte, ne túzete almaıtynyn aıqyn túsindi.

Biraq onyń qur ókinishke berilýge ýaqyty joq edi. Ketsbı atty áskerdi jınap, Dıktiń qasyna alyp keldi de, atynan qarǵyp túsip, oǵan óz atyn usyndy.

— Búgin tańerteń, — dedi ol, — men sizdiń jeńiske jetkenińizge azdap qyzǵanysh bildirip edim. Biraq ol jeńis turaqsyz bolyp shyqty, endi qazir, ser Rıchard, men sizge shyn nıetimmen osy atty usynamyn, minip alyp, tez ǵaıyp bolyńyz.

— Meniń jeńiske jetýime ne sebep boldy? — dedi Dık, — maǵan sony aıtyp berińizshi.

— Ol sizdiń esimińizge baılanysty, — dep jaýap qaıyrdy Ketsbı. — Adamnyń esimi — mılordtyń eń basty yrymy. Eger meniń atym Rıchard bolsa, men erteń-aq graf bolyp shyǵa keler edim.

— Kóp raqmet, ser, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Endi qaıtadan shapaǵatqa jetýim eki talaı, sondyqtan sizben hosh aıtysýyma ruqsat etińiz. Men ózimdi, árıne, baq-dáýletke nemquraıdy qaraımyn dep aıta almaımyn, áıtse de syı-qurmetten aırylyp qalǵanyma onsha qınalyp ta turǵanym joq. Bılik pen baılyq, sóz joq, jaqsy nárseler ǵoı, sonda da ekeý ara aıtatyn bolsaq, sizdiń gersog — sumdyq adam.

Ketsbı kúlip jiberdi.

— Iá, — dedi ol, — biraq Búkir Dıktiń sońynan ergen adam zor maqsatqa jetedi. Al endi, qudaı sizdi jamanshylyqtan saqtasyn! Jolyńyz bolsyn!

Dık otrádtyń aldyna shyǵyp, sońymnan erińder dep ámir etti dep, attanyp ketti. Ol ózinshe ser Denıeldiń izimen kele jatyrmyn dep oılap, qalanyń ishimen ótti, sodan soń óz baǵytynyń durys ekendigin rastaıtyn belgi izdep, jan-jaǵyna muqıat qaraı bastady. Kóshelerde ólikter men jaralanǵandar jatyr, osyndaı qatty aıazdy kúni jaralanǵandardyń hali óte múshkil. Jeńiske jetkender top-top bolyp úılerdi aralap, tonap, óltirip, án salyp júr.

Dıkke jan-jaqtan tonalǵandar men jábir kórgenderdiń aıqaılaǵan daýsy estilip jatty, ol birese tosqaýyl qoıylǵan bireýdiń esigin uryp jatqan balǵanyń dúrsilin, birese áıelderdiń zarlap jylaǵan daýsyn estidi.

Dıktiń endi ǵana kókirek kózi ashyla bastady. Ol ómirinde birinshi ret óz isiniń qasiretti zardabyn kórdi, Shorbı qalasy dýshar bolǵan úlken baqytsyzdyq týraly oılaǵanda, onyń kóńili toryqty.

Aqyr aıaǵynda ol qalanyń shetine jetip, qońyraýly munaradan ózi kórgen, qardyń ústindegi taptalǵan kóp izdi taýyp aldy. Ol súrleýdiń eki jaǵyndaǵy ólip jatqan adamdar men attarǵa muqıat qarap, tez ilgeri shaýyp ketti. Ólgenderdiń kóbiniń kıiminiń túsi ser Denıeldikindeı edi, shalqasynan jatqan ólikterdiń betine qarap, Dık olardyń kimder ekenin tanydy.

Qala men ormannyń aralyǵynda ser Denıeldiń otrádyna, sirá, atqyshtar shabýyl jasasa kerek, jer-jerde jebe qadalǵan ólikter jatyr. Ólip jatqandardyń arasynan Dık júzi ózine óte tanys jas jigitti kórdi.

Ol toqtap, attan tústi de, aqyryn jas jigittiń basyn kóterdi. Ony qozǵaǵan kezde basyndaǵy kúláparasy sypyrylyp, uzyn qoıý qońyr shashy ıyǵyn tutas jaýyp ketti. Jas jigit kózin ashty.

— Á! Arystandy jýasytýshy! — dedi ol, baıaý únmen. — Qyz aldyńǵy jaqta. Tezirek jetińiz!

Beıshara qyz qaıtadan esinen tanyp qaldy.

Dıktiń jaýyngerleriniń bireýinde kúshti sharap quıylǵan quty bar eken, sol sharaptyń kúshimen Dık onyń esin jıǵyzdy. Sodan soń Djoannanyń qurbysyn atyna otyrǵyzyp alyp, ormanǵa qaraı shaba jóneldi.

— Siz meni nege óńgerip aldyńyz? — dedi qyz. — Men sizdi tek jolyńyzdan bógeımin.

— Joq, hanym Raızıngem, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Shorbı qanǵa, maskúnemdik pen beıbastaqtyqqa toly. Al meniń qasymda siz qaýipsiz bolasyz. Soǵan rıza bolyńyz.

— Men sizdiń partıańyzdyń adamdarynyń eshqaısyna da qaryzdar bolǵym kelmeıdi! — dep aıqaılady ol. — Meni bosatyńyz!

— Hanym, siz ózińizdiń ne aıtyp turǵanyńyzdy bilmeısiz, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Siz jaralysyz ǵoı...

— Joq, — dedi qyz, — meniń tek astymdaǵy atym ólip qaldy, al ózim jaraly emespin.

— Men sizdi qarly dalada, jaýlardyń arasyna jalǵyz tastap kete almaımyn, — dep jaýap qaıyrdy Rıchard. — Siz qalasańyz da, qalamasańyz da men sizdi ózimmen birge alyp ketemin. Osyndaı sáttiń kez bolǵanyna óte baqyttymyn, óıtkeni ol maǵan sizdiń aldyńyzdaǵy boryshymnyń eń bolmasa bir bóligin óteýge múmkindik beredi.

Qyz úndegen joq. Sodan soń kenetten:

— Al meniń naǵashym she? — dep surady.

— Mılord Raızıngem be? — dep qaıtalap surady Dık. — Men sizge jaqsy habar jetkizgim-aq keler edi, biraq ondaı habar mende joq. Men ony urys kezinde bir ret kórdim, bir ret qana... Jaqsy habar bolar dep úmitteneıik.

V TARAÝ

Ormandaǵy tún. Alısıa Raızıngem

Ser Denıel, sirá, Mot qamalyna baǵyt alsa kerek, biraq qar qalyń, kún kesh bolyp qalǵasyn, ári úlken jolǵa shyqpaı, tek ormannyń ishimen júrý qajet bolǵandyqtan, ol qamalǵa tań atqansha jetem dep oılamasa kerek.

Dıkke eki joldyń bireýin tańdaýǵa týra keldi: ne osylaı rysardyń izimen júrip otyryp, sáti tússe, túnde ol ormannyń ishinde lager qurǵan kezde shabýyl jasaý, ne ózi basqa jol taýyp, ser Denıeldiń aldyn kesý.

Bul jospardyń ekeýi de eleýli qarsylyq týǵyzdy, Dık urys kezinde Djoannaǵa qaýip tóne me dep qorqyp, ári eki joldyń qaısysyn tańdap alýdy bilmeı ormannyń shetine deıin bardy.

Bul jerde ser Denıel solǵa burylyp, syńsyǵan qalyń ormannyń ishine boılaı enip ketipti. Aǵashtyń arasymen júrý ońaı bolý úshin ol otrádyn jińishke taspadaı sozyp jiberipti, sondyqtan bul jerde qardyń ústindegi iz ájeptáýir anyq eken. Bul iz syıdıǵan emenderdiń arasymen alysqa týra sozylyp jatyr, joldyń ústinen aǵashtardyń túıin-túıin ári ǵajap kestelengen qalyń butaqtary kóterilip tur. Adamnyń da, ańnyń da esh dybysy bilinbeıdi, tipti qustardyń úni de estilmeıdi, aǵashtardyń qardyń ústine túsken tańǵajaıyp órnekti kóleńkesine qysqy kún altyn sáýlesin tógip tur.

— Sen qalaı oılaısyń, — dep surady Dık, jaýyngerdiń bireýinen, — bulardyń artynan qýý kerek pe, nemese aldyn kesken durys pa?

— Ser Rıchard, — dep jaýap qaıyrdy jaýynger, — olar ábden jan-jaqqa tarap ketkenshe, men olardyń sońynan qýa berer edim.

— Árıne aıtqanyń durys-aq — dedi Dık, — biraq biz bul joryqqa asyǵys shyqtyq, jaqsylap daıyndalýǵa múmkindik bolmady. Bul jerde úıler joq, bizge eshkim baspana men tamaq bermeıdi, erteń tań atqansha biz ábden ashyǵyp, tońamyz... Sizder oǵan qalaı qaraısyzdar, jigitter? Maqsatqa jetý úshin azdap shydaı turýǵa kelisesizder me? Eger kelispeseńizder, Holıvýdqa baraıyq, onda qasıetti shirkeýdiń esebinen tamaqtanyp alýymyzǵa bolady. Saparymyzdyń sátti bolatynyna meniń tolyq senimim joq, sondyqtan eshkimdi zorlamaımyn. Eger meniń aqylymdy alatyn bolsańyzdar, onda birinshi usynysty tańdańyzdar.

Ser Rıchard qaıda barǵysy kelse, biz sonda baramyz dep bári bir aýyzdan jaýap qaıyrdy.

Osydan soń Dık atyn tebinip qaıtadan jolǵa shyqty. İzdiń boıyndaǵy qar tyǵyz taptalyp qalǵan eken, sondyqtan qashqyndardan góri qýǵynshylardyń attaryna júrý ońaıyraq boldy. Dıktiń otrády cap jeliske saldy, qatty qardyń ústimen eki júz tuıaq shaýyp barady, únsiz ormannyń shatyryn qarý-jaraqtyń saldyry men attardyń pysqyrǵany jańǵyryqtyryp jiberdi.

Aqyr aıaǵynda kóp iz olardy Holıvýdqa baratyn úlken jolǵa alyp shyqty da, osy jerden iz zym-zıa joǵaldy. Biraz ilgeri júrgennen keıin, qardyń ústinen jol qaıtadan paıda bolǵanda, Dık onyń burynǵydan ájeptáýir jińishke ekenin, ári qardyń asa qatty taptalmaǵanyn kórip, tańdandy. Jaqsy joldy paıdalanyp, ser Denıel óziniń otrádyn, sirá, ekige bólse kerek.

Endi olardyń múmkinshilikteri teńelgen sıaqty kórindi de, Dık negizgi izdiń boıymen týra tartyp ketti. Bir saǵattan soń ol ormannyń qalyń ortasyna kirdi. Kenetten kóp iz jeke-jeke usaq izderge bólinip, jan-jaqqa tarap ketti.

Dık ashynyp, atyn kilt toqtatty. Qystyń qysqa kúni batýǵa jaqyndap qalǵan edi, qyzyl ala, sary ala bolyp kúńgirtengen kúnniń sáýlesi aǵashtardyń jalańashtanǵan butaqtarynyń artyna qaraı aqyryndap jyljyp bara jatyr, qardyń betine túsken kóleńke bir mılge deıin sozylyp ketipti, aıaz saýsaqtaryn dyzyldata bastady, attardyń ústinen bý burqyrap, ol adamdardyń lezde qatyp jatqan demimen aralasyp, bult sıaqty aspanǵa kóterilýde.

— Bizdi aldap ketti, — dep moıyndady Dık. — » Endi amalsyz Holıvýdqa barýǵa týra keledi. Kúnge qaraǵanda, Tenstolldan góri Holıvýdtyń joly jaqynyraq sıaqty.

Olar kúnniń qyzyl qalqanyna arqalaryn tosyp, solǵa buryldy da, abatqa qaraı júrdi. Biraq endi olardyń aldarynda jaýlarynyń taptap tastaǵan joly edi. Bularǵa mınýt saıyn kúrtik qarǵa batyp, qalaı qaraı júrý kerek ekenin aqyldasý úshin úzdiksiz toqtap, qalyń qarǵa maltyǵyp aqyryn júrýge týra keldi. Kún batyp, batys jaqtyń jaryǵy óshti, bular aıazdy aspandaǵy jymyńdaǵan juldyzdardyń astynda, tastaı qarańǵy ormannyń ishinde adasyp júr.

Kóp keshikpeı aı týyp, tóbelerdiń basyna sáýlesin túsiredi, sol kezde alǵa júrý ońaıyraqqa túsedi. Al oǵan deıin oılanbaı bir qadam ilgeri basýǵa bolmaıdy, óıtkeni joldan adasyp qalýlary múmkin. Bularda qos quryp, kútkennen basqa amal joq.

Ár jerge kúzetshi qoıyp, olar kishkentaı alańdy qardan tazartty, sodan soń ázer degende ot jaqty. Jaýyngerler otty aınala otyrdy, az-maz tamaqtaryn bólip jep, qutylaryn jaǵalatty. Qunarsyz ári azǵantaı taǵamnyń ishinen Dık eń táýirlerin tańdap alyp, soldattardan bólek, aǵashtyń astynda otyrǵan lord Raızıngemniń jıen qaryndasyna aparyp berdi.

Qyzdy jerge attyń jabýyn tósep otyrǵyzyp, bir jabýdy ıyǵyna jamylýǵa beripti, ol eki kózin ottan aıyrmaı qarap otyr. Dık oǵan tamaq usynǵan kezde, bireý ózin uıqydan oıatqandaı selk etip, ún-túnsiz bas tartty.

— Hanym, — dedi Dık, — jalbarynyp suraımyn, meni osynshama qatty qınamańyzshy, Sizdi qalaısha renjitkenimdi túsinbeımin. Zorlap alyp ketkenim ras, biraq ony shyn dostyq nıetpen istedim, men sizdi ormannyń ishinde qonýǵa májbúr etip otyrmyn, bul asyǵystyǵym siz sıaqty názik ári qorǵansyz taǵy bir qyzdy qutqarý úshin qajet bolyp túr. Sosyn, endi bir aıtatynym, hanym, ózińizdi de qınamaı azdap tamaq jeńizshi. Siz tipti ash bolmasańyz da, álsirep qalmaý úshin tamaq ishýińiz kerek.

— Men naǵashymdy óltirgen adamnyń qolynan tamaq ishpeımin, — dep jaýap qaıyrdy qyz.

— Hanym! — dedi Dık, daýsyn kóterip. — Men oǵan qol tıgizbegenim jóninde krespen ant etem!

— Onyń tiri ekeni ras dep maǵan ant berińiz, — dedi qyz.

— Olaı ótirik aıta almaımyn, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Qatty qınalsam da, sizdi renjitetin habar aıtýym kerek. Shynymdy aıtsam, onyń qaza tapqanyna men kámil senemin.

— Osydan keıin siz maǵan uıalmaı tamaq je dep tursyz ba! — dedi qyz, daýystaı sóılep. — Á! Siz endi ser Rıchard dep atalady ekensiz ǵoı! Meniń beıshara naǵashym qaza tapty, sol úshin siz rysar degen ataq aldyńyz. Eger men osyndaı aqymaq bolmasam, oǵan qosa satqyn bolmasam, eger men sizdi jaýyńyzdyń úıinde aman saqtap qalmasam, onda siz qaza tapqan bolar edińiz de, meniń naǵashym — siz sıaqtylardyń on shaqtysyna turatyn adam — tiri qalar edi!

— Sizdiń naǵashyńyz sıaqty, men de óz partıam úshin qolymnan kelgenniń bárin istedim, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Eger ol kisi tiri bolsa, — men onyń tiri bolǵanyn tileımin, sol úshin aspanmen ant etem, ol meni aıyptamaı, kerisinshe, maquldar edi.

— Ser Denıel, — dep jaýap qaıyrdy qyz, — sizdi tosqaýyl jasalǵan jerden kórgenin maǵan aıtty. Eger sol jerde siz bolmasańyz, — dedi ol, sizdiń partıańyz jeńiliske ushyrar edi, tek sizdiń arqańyzda ǵana urysta partıańyz jeńip shyqty. Sol sebepti meniń meıirban lord Raızıngemimdi óltirgen de siz bolyp shyǵasyz. Naǵashymdy óltirgennen keıin, qolyńyzdyń qanyn jýmastan uıalmaı maǵan ózińizben birge tamaq ish dep tursyz ba? Ser Denıel sizdi óltirem dep ant etti. Ol men úshin sizden kegin qaıtarady!

Beıshara Dık qatty qapalanyp, oıǵa shomdy. Ol kári Arblesterdi esine túsirip, kúızele daýystap jiberdi.

— Siz naǵashyńyzdyń ólimine meni kinály dep oılaısyz ba? — dedi Dık. — Siz, meni qorǵaǵan qyz? Siz, Djoannanyń qurbysy, osylaı dep tursyz ba?

— Siz urysqa nege aralastyńyz? — dedi qyz, boı bermeı. — Eki partıaǵa da sizdiń eshqandaı qatysyńyz joq, siz tek qana aıaq-qoly, denesi bar, biraq áli aqyl toqtatpaǵan jas balasyz! Siz, mysaly, ne úshin shaıqastyńyz? Zorlyq-zombylyqqa qumar bolǵandyqtan!

— Ne úshin shaıqasqanymdy men ózim de bilmeımin! — dedi Dık, daýsyn kóterip. — Bizdiń aǵylshyn koróldiginde qalyptasqan dástúr boıynsha beıshara jentlmen bir partıany jaqtap urysqa qatyspasa, ol mindetti túrde ekinshi partıany jaqtap shaıqasýy kerek. Báribir urysqa qatyspaı tura almaıdy, bul qanǵa sińgen ádet.

— Óziniń jeke pikiri joq adam semserin qynabynan shyǵarmaýy kerek, — dep jaýap qaıyrdy jas qyz. — Máselen siz, urysqa kezdeısoq qatysqan adam, qasapshydan qaı jerińiz artyq? Soǵysqa tek maqsat qana ıgi sıpat beredi, al eshbir maqsatsyz soǵysqan siz, ony qorladyńyz.

— Hanym, — dep jaýap qaıyrdy beıshara Dık, — men ózimniń qatemdi túsinip turmyn. Tym asyǵystyq isteppin... men mezgilinen buryn áreket jasaǵan ekem. Ózimshe durys istedim dep oılap, men bir kemeni urlap aldym, biraq osy qylyǵymmen kóptegen kinásiz adamdy qazaǵa ushyrattym, beıshara qartqa qanshama qasiret kórsettim, mine búgin sol qartpen kezdesip qalǵanda, júregime bireý qanjar suǵyp alǵandaı boldy. Men jeńis pen dańqty tek úılený úshin ǵana ańsaǵan edim, al sondaǵy tapqanym osy! Meniń kesirimnen maǵan zor meıirbandyq kórsetken sizdiń naǵashyńyz qaza boldy! Shynynda da, men Iorkty taqqa otyrǵyzdym, biraq bul Anglıa úshin úlken qasiret bolýy múmkin? O hanym, men ózimniń kinály ekenimdi bilip turmyn! Bundaı ómirge men jaramaımyn. Soǵys aıaqtalǵannan keıin men ómirimniń aqyrǵy kúnine deıin táýbege kelip, kinámdi jýý úshin monastyrǵa ketem. Men Djoannadan da bas tartam, áskerı qyzmetten de bas tartam. Men monah bolyp, aqyrǵy demim taýsylǵansha sizdiń beıshara naǵashyńyzdyń arýaǵy úshin duǵa oqýmen bolamyn...

Qorlanyp, ári táýbesine kelgen Dıkke kenetten jas qyz kúlip jibergen sıaqty bolyp kórindi.

Basyn kóterip, ol ottyń jaryǵynan qyzdyń buǵan ańtaryla qarap otyrǵanyn kórdi, biraq óńinde ashý joq.

— Hanym! — dedi ol, daýsyn kóterip, qyzdyń kúlkisi buǵan, sirá, qate estilgen bolsa kerek dep oılap, áıtse de qyzdyń ajarynyń ózgerip qalǵanyn kórgende, múmkin onyń júregin jibitken shyǵarmyn dep úmittendi. — Hanym, osynyń bári az ba? Men sizge baqytsyzdyq ákelgenimdi óteý úshin ómirdiń barlyq qyzyǵynan bas tartyp turmyn. Men qudaıǵa qulshylyq qylyp, lord Raızngemniń jumaqqa barýyna kómektesemin. Búgin ózimdi rysarlyqqa kótergen, jer betindegi eń baqytty jas jentlmenmin dep eseptegen kúni, bárinen bas tartyp turmyn!

— O, balaqaı, — dedi qyz, — súıkimdi balaqaı!

Qyz Dıkti tań qaldyryp, aldymen onyń betine sorǵalaǵan jasyn aıalaı súrtti, sodan soń kenetten paıda bolǵan sezimge berilgendeı, eki qolymen moınynan qushaqtap alyp, ózine qaraı jaqyndatyp, betinen súıdi. Aq kóńil Dık birjola abyrjydy.

— Siz bul jerde bastyqsyz, — dedi qyz, kóńili kóterilip, — siz de tamaq ishýińiz kerek. Keshki asty ózińiz nege ishpeı otyrsyz?

— Qymbatty hanym Raızıngem, — dep jaýap qaıyrdy Dık, — men aldymen tutqyn qyzymnyń tamaq ishkenin qalaımyn. Shynymdy aıtsam, qatty ókinishten tamaqqa zaýqym bolmaı otyr. Oraza ustap, duǵa oqýym kerek, qymbatty ledı.

— Meni Alısıa dep atańyz, — dedi qyz. — Biz ekeýmiz eski dostarmyz ǵoı, solaı emes pe? Onda tamaqty ekeýmiz birge jeıik: men — bir japyraq, siz de — bir japyraq, men — bir urttam, siz de — bir urttam. Eger siz eshteńe jemeıtin bolsańyz, men de jemeımin, eger siz tamaqty kóbirek ishseńiz, men de jer jyrtyp, ashyǵyp kelgen adamdaı jaqsylap toıyp alamyn.

Osy áńgimeden keıin bular tamaq ishýge kiristi, asqa degen tábeti jaqsy Dık qyzǵa qarap aldymen kóńilsizdeý, keıin birte-birte batyldanyp, bar yntasymen tamaq jeı bastady. Aqyr aıaǵynda ol ózine úlgi kórsetken qyzdy umytyp, kúni boıǵy sharshaǵany men ýaıymdaǵanynyń esesine jaqsylap turyp toıyp aldy.

— Arystandy jýasytýshy, — dedi aqyr sońynda qyz, — sizge erkektiń kıimin kıgen qyzdar unamaı ma?

Aı týdy, endi olar tek boldyrǵan attardyń tynyǵýyn kútti. Aıdyń jaryǵynan áli de bolsa ókinishi tarqaı qoımaǵan, biraq tamaqqa toıyp alǵan Rıchard qyzdyń ózine qylymsı qarap otyrǵanyn kórdi.

— Hanym... — dep sózin bastaı berip edi, biraq qyzdyń júzindegi osy ózgeristi kórip, ol úndemeı qaldy.

— Iá, — dedi qyz, onyń sózin bólip, — qasarysýdyń paıdasy joq. Djoanna maǵan bárin aıtqan. Biraq, ser, — arystandy jýasytýshy, betime durystap qarańyzshy, men sonshama óńsizbin be? Á?

— Sizdiń azdap boıyńyz alasalaý... — dep bastady Dık.

Qyz qarqyldap kúlip, jigitti birjolata abyrjytyp tastady.

— Boıym alasalaý! — dedi qyz, daýsyn kóterip. — Joq, siz urysta qandaı batyr bolsańyz, qazir de sondaı ádil boldyńyz, men ergejeılimin, ıá, múmkin ergejeıliden sál-pál bıikteý shyǵarmyn. Biraq boıym alasa bolǵanmen, ózimniń ájeptáýir sulý ekenim ras qoı. Solaı emes pe?

— O hanym, siz óte sulýsyz, — dedi kóp azap shekken rysar, erkindeý kórinbekshi bolyp.

— Ári kez kelgen erkek maǵan úılenýge óte qýanyshty bolar ma edi? — dep surady qyz, táptishtep.

— O hanym, árıne! — dedi Dık, quptap.

— Meni Alısıa dep atańyz, — dedi qyz.

— Alısıa! — dedi ser Rıchard.

— Jaraıdy, durys, arystandy jýasytýshy, — dep sózin jalǵastyrdy qyz. — Siz naǵashymdy óltirip, meni qorǵansyz qaldyrǵannan keıin, ádiletin aıtsaq, siz meniń joǵymnyń ornyn toltyrýyńyz kerek qoı. Solaı emes pe?

— Árıne solaı, hanym, — dedi Dık. — Biraq, shynymdy aıtsam, sol batyr rysardyń ólimine men janamalap qana qatystymyn dep esepteımin.

— Á, siz endi jaltaraıyn dedińiz be! — dedi qyz, aıqaılap.

— Joq, hanym. Eger qalasańyz, men monah bolýǵa daıynmyn dep aıttym ǵoı sizge, — dedi Rıchard.

— Sonda, ádiletke salsaq, siz meniń menshigimdesiz ǵoı? — dep sózin qorytty qyz.

— Ádiletke salsaq, hanym, men bylaı dep oılaımyn... — dep bastady sózin jas jigit.

— Toqtańyz! — dep onyń sózin bólip jiberdi qyz. — Sizdiń onsyz da aılańyz óte kóp. Ádiletiń aıtsaq, maǵan istegen jamandyǵyńyzdy ábden ótegenshe, siz meniń menshigimde emessiz be?

— Ádilin aıtsaq, solaı, — dedi Dık.

— Olaı bolsa, tyńdańyz, — dep sózin jalǵady qyz. — Men sizdi monah bolýǵa jaramaısyz dep oılaımyn. Endi sizdiń taǵdyryńyz meniń qolymda bolǵandyqtan, men sizdi ózime kúıeý qylyp alamyn... Aýzyńyzdy ashpańyz! — dedi qyz. — Sózdiń sizge kómegi joq. Siz meni bir úıden aıyrǵannan keıin, onyń ornyna maǵan basqasyn taýyp berýińizdi ádilet talap etedi. Al Djoannaǵa keletin bolsaq, bulaı aıyrbastaýdy ol birinshi bolyp qoldaıdy, siz buǵan senińiz. Shynynda da ol ekeýmiz óte jaqyn dospyz, ekeýmizdiń qaısymyzǵa úılenseńiz de báribir emes pe? Eshqandaı aıyrmasy joq!

— Hanym, — dedi Dık, — siz ámir etseńiz, men birden monastyrǵa baramyn. Biraq, eshbir zorlyqpen de, ne áıelderdiń kóńilin tabý úshin de men Djoanna Sedlıden basqa eshkimge úılenbeımin. Shynymdy aıtqanym úshin keshirińiz, áıtse de qyz batyl bolǵan kezde, beıshara erkekke odan da batylyraq bolýǵa týra keledi.

— Dık, — dedi qyz, — súıikti balaqaı, osy sózderińiz úshin siz maǵan jaqyn kelip, betimnen súıýińiz kerek... Joq, siz qoryqpańyz, siz meni Djoanna úshin súıińiz, al men onymen kezdesken kezde, senen urlap alyp edim dep ózine qaıtaryp beremin. Mysaly, sizdiń maǵan qaryzdar ekendigińiz jónindegi máselege keletin bolsaq, aıaýly ańqaýym, osynaý úlken shaıqasqa qatysqan jalǵyz siz emes shyǵar dep oılaımyn. Tipti Iork taqqa otyrǵan kúnde de, ony taqqa otyrǵyzǵan siz emessiz. Biraq siz tamasha, meıirimdi, ári adal adamsyz, Dık. Eger men Djoannanyń boıynda bar qasıettiń tym bolmasa bireýine qyzyǵatyndaı adam bolsam, men sizdiń oǵan degen mahabbatyńyzǵa qyzyǵar edim.

VI TARAÝ

Ormandaǵy tún

(SOŃY)

Dık pen Djoanna

Osy kezde attar azǵantaı jemdi taýysyp, ábden tynyǵyp qalǵan edi. Dıktiń ámiri boıynsha jaýyngerler ottyń ústine qar úıip óshirip tastady. Ormannyń ishinde asa saq bolý qajet ekeni Dıktiń esine keshteý túsip, jaýyngerleri asyqpaı qaıtadan attaryna otyrǵansha, ol bir bıik emendi tańdap aldy da, eń joǵarǵy butaǵyna tez órmelep shyqty. Bul jerden oǵan qar basqan, aıdyń sáýlesi túsken búkil orman alqaby kórindi. Ońtústik batysta shyrsha ósken, bir kezde Djoanna ekeýin «alapes» qatty qorqytqan tóbeshik qaraıyp tur. Osy tóbeniń eteginde ol túıreýishtiń basyndaı ǵana qyp-qyzyl daq kórdi.

Al aǵashqa tym kesh shyqqany úshin ózine ábden keıidi. Eger osy jyltyraǵan daq ser Denıeldiń qosy jaqqan ot bolsa she? Osy otty baıaǵyda-aq kórip, oǵan jaqyndap keler edi ǵoı. Jaýyngerlerine tym bolmaǵanda, ot jaǵýǵa ruqsat etpeýi kerek edi, endi sol ot arqyly bulardyń ornalasqan jerin ser Denıel, sirá, bilip qoıǵan da shyǵar. Endi bir mınýt ta kidirýge bolmaıdy. Tóbeshikke deıin tóte tartsa, eki mılge jýyq; biraq onda salt attylar júre almaıtyn tereń, qulama jardy kesip ótý kerek, sondyqtan Dık attan túsip, jaıaý júrsek tezirek jetetin shyǵarmyz dep oılady. On adamdy attardy baǵý úshin qaldyryp, ári qupıa belgi jóninde kelisip, Dık óziniń otrádyn bastap alǵa qaraı júrip ketti. Onyń qasynda Alısıa Raızıngem batyl basyp kele jatty.

Jeńildeý úshin soldattar aýyr saýyttaryn sheship, naızalaryn tastap ketti. Olar aıdyń sáýlesine shaǵylysa jyltyraǵan muzdyń ústimen jeńil basyp kele jatyr. Sodan túbinde qar men muzdyń arasyn jaryp syldyrap jylǵa aǵyp jatqan saıdan ún-túnsiz, aman ótti. Saıdan ári Dık kórgen otqa jarty mıldeı qalǵanda, shabýyl aldynda tynyǵyp alý úshin, otrád toqtady.

Shetsiz-sheksiz múlgigen ormanda bolar-bolmas dybys alysqa estiledi. Qulaǵy jaqsy estıtin Alısıa, kenetten saýsaǵyn kóterip, tyń tyńdap toqtaı qaldy. Bári de qyzdyń istegenin istedi, biraq Dık, qansha zer salyp tyńdaǵanymen, jylǵanyń álsiz syldyry men alystan úrgen túlkiniń daýsynan basqa eshteńe estigen joq.

— Men qarý-jaraqtyń saldyryn estidim, — dep sybyrlady Alısıa.

— Hanym, — dep jaýap qaıyrdy Dık, ol jaýdyń on shaqty áskerinen góri osy qyzdan qattyraq qorqatyn, — siz qatelesip tursyz dep aıtýǵa meniń batylym barmaıdy... degenmen, osy dybys, múmkin, bizdiń lager jaqtan shyqqan shyǵar.

— Joq, ol dybys batystan shyqty, — dedi qyz.

— Jaraıdy, ne bolsa, o bolsyn, — dep jaýap qaıyrdy Dık. — Qudaıdyń salǵanyn kórermiz. Oılanyp jatatyn ýaqyt joq. Tezirek baryp, ne ekenin kóreıik. Demalyp boldyq, alǵa tartyńdar, dostar!

Bular ilgeri júrgen saıyn, qardyń ústinen at tuıaǵynyń izi jıirek kezdese bastady. Bulardyń úlken lagerge qaraı jaqyndap kele jatqandary belgili boldy. Aqyr aıaǵynda, aǵashtardyń arasynan bular tómennen laýlap kóterilgen qyzyl ala tútin men jan-jaqqa jarqyrap shashyraǵan jalyndy kórdi.

Dıktiń buıryǵy boıynsha jaýyngerler qatarlaryn jazyp, jaý lagerin jan-jaqtan qorshaý úshin dybys shyǵarmaı, qalyń aǵashtardyń ara arasymen eńbektep ketti. Dıktiń ózi, Alısıany zor emenniń tasasynda qaldyrdy da, otqa qaraı urlana jyljyp týra tartty.

Aqyr sońynda ol aǵashtardyń arasyndaǵy ashyq jerlerden búkil lagerdi kórdi. Úsh jaǵynan qalyń aǵash qorshaǵan shyrshaly tóbeshiktiń ústinde ot janyp jatyr, jalynnyń jalaqtaǵan tili sytyrlaı, tyrsyldap, gýildep joǵary shapshýda.

Otty aınala shekpenge oranyp on eki adam otyr; qardyń ústi osy jerde bir polk adam turǵandaı taptalyp qalsa da, Dık aınaladan attardy kózimen beker izdedi. Qarsylasy, múmkin, ózinen amalyn asyryp ketken shyǵar dep, qatty qoryqty. Tap osy kezde ol basyna bolat dýlyǵa kıgen, qolyn otqa qaqtap otyrǵan uzyn boıly adam óziniń eski dosy ári meıirimdi jaýy Bennet Hech ekenin kórdi; al Bennettiń artynda otyrǵan ekeý — ústerine erkektiń kıimin kıgen Djoanna Sedlı men ser Denıeldiń áıeli ekenin tanydy.

«Nesi bar, — dep oılady ol. — Meıli, attarymdy joǵaltsam da, — tek ózimniń Djoannamdy qolyma túsirsem boldy, maǵan basqa esh nárseniń keregi joq!»

Mine, endi Dıktiń jaýyngerleriniń lagerdi jan-jaǵynan aınala qorshaǵandyǵy jóninde belgi bergen aqyryn ysqyryq estildi.

Ysqyryqty estip, Bennet ornynan atyp turdy, biraq ol qarýyna jarmasyp úlgergenshe, Dık oǵan ún qatty.

— Bennet! — dedi ol. — Bennet, eski dostym, beril. Eger sen qarsylyq kórsetseń, adamdardyń qanyn bosqa tógetin bolasyń.

— Áýlıe Barbaramen ant etemin, bul master Shelton! — dedi Hech, aıqaılap. — Beril deısiz be? Siz tym zor talap qoıyp tursyz. Sizdiń kúshińiz qandaı?

— Tyńdańyz, Bennet, bizdiń sanymyz, sizderge qaraǵanda kóp, ári sizder qorshaýdasyzdar, — dedi Dık. — Sezardyń ózi de, tipti Uly Karldyń ózi de seniń ornyńda bolsa keshirim surar edi. Meniń ysqyryǵyma qyryq adam jaýap beredi, senderdiń bárińdi men bir atqannan qaldyrmaı qyryp tastaı alamyn.

— Master Dık, — dedi Bennet, — men sizge shyn nıetimmen beriler edim, biraq oǵan arym barmaıdy — men óz boryshymdy atqarýym kerek. Bizge áýlıeler jar bolsyn!

Osylardy aıtqannan keıin ol kerneıin alyp, oınaı bastady. Osy kezde biraz abyrjý paıda boldy. Dık áıelderdiń ómirine qaýip tónedi-aý dep qorqyp, urys bastaýdy azdap kesheýildetip edi, sony paıdalanyp Hechtiń kishkentaı otrády tez qarýlaryna jarmasty, sodan soń bir-birine teris burylyp, aınala qorǵanysqa ázirlenip, taısalmaı qarsylyq kórsetýge daıyndalyp sapqa turdy. Osyndaı ábiger bastalǵan kezde, Djoanna ornynan ushyp turyp, óziniń ǵashyq jigitine qaraı atylǵan jebedeı zymyraı jóneldi.

— Men myndamyn, Dık! — dep aıqaılady ol, jigitti qolynan ustap.

Dık áli de bolsa qobaljyp tur. Ol óte jas, sondyqtan soǵystyń keltiretin sheksiz qasiretine ázirshe kóndikpegen edi, oǵan qosa kári ledı Breklıdi oılaǵanda, buıryq sózder onyń tamaǵynda keptelip turyp qaldy. Dıktiń jaýyngerleri sabyrsyzdyq bildire bastady. Olardyń keıbireýi Dıktiń atyn atap, endi bireýleri tipti buıryqty kútpeı atysqa kiristi. Osy kezde baryp Dık esin jıdy.

— Alǵa! — dep aıqaılady ol. — Atyńdar, jigitter, biraq aǵashtyń arasynan shyqpańdar! Anglıa jáne Iork!

Tap osy kezde kenetten túngi tynyshtyqty buzyp, qardyń ústimen shaýyp kele jatqan kóptegen at tuıaǵynyń kúńgirt dybysy estildi, ol dybys birte-birte kúsheıip, Hechtiń dabylyna jaýap retinde kerneı suńqyldaı bastady.

— Báriń de beri kelińder! — dep aıqaılady Dık. — Ómirleriń qymbat bolsa, tezdetip qasyma kelińder!

Biraq onyń ońaı jeńiske jetemiz dep oılaǵan jaıaý áskerleri mundaı shabýyldy kútpegen edi: bireýleri áli de bolsa asyqpaı, al keıbireýleri asyǵa-úsige qashyp, ormanǵa kirip joq bolyp ketti. Alǵashqy kelgen salt attylar birden urysqa kirisken kezde, olar tek artta qalyp qoıǵan birneshe jaýyngerdi ǵana óltirdi; Dıktiń otrádynyń kópshiligi jaýdyń kele jatqany týraly alǵashqy habardy estigende-aq qashyp ketken bolatyn.

Dık óziniń asyǵys, oılanbaı istegen batyrlyǵynyń nátıjesine kúıine qarap turdy. Ser Denıel onyń jaqqan otyn kórip qoıǵan edi. Ol qýǵynshylarǵa toıtarys berýge nemese, eger qýǵynshylar lagerge shabýyl jasaı qalsa, olarǵa art jaqtan shabýyl jasaý úshin óziniń negizgi kúshin Dıkke qarsy alyp shyqqan-dy. Ol naǵyz tájirıbeli qolbasshy retinde qımyl jasady. Al Dık bolsa, jas bala sekildi qyzbalyq kórsetti. Endi mine jas rysardyń qasynda onyń qolynan myqtap ustap alǵan súıgen qyzynan basqa eshkim qalǵan joq. Dıktiń jaýyngerleri men attary, pishenniń arasyna túsken ınedeı, qalyń ormanǵa enip joq boldy. «Qudaı maǵan jar bolsyn! — dep oılady ol. — Meni tańerteńgi urysta rysarlyqqa kóterip úlgergeni jaqsy boldy, áıtpese myna shaıqas maǵan abyroı ápermes edi».

Sóıtip ol Djoannany ertip, qasha jóneldi.

Endi túngi tynyshtyqty qashqyndardy izdep jan-jaqqa shapqylaǵan tenstolldyń jaýyngerleriniń aıqaıy buzdy. Dık buǵy sıaqty qalyń butalardyń arasymen ótip, alǵa qaraı tezdete júgirip bara jatyr. Ashyq jerlerdiń bárine aıdyń kúmis sáýlesi túsip tur, sondyqtan qalyń aǵash ósken jerler tym qarańǵy bolyp kórinedi. Jeńiliske ushyraǵandar ormanǵa shashyraı qashyp, qýǵynshylardy ózderimen birge ala ketti. Dık pen Djoanna qalyń aǵashtardyń arasyna tyǵylyp, birte-birte alysta tyna bastaǵan daýystardy tyńdap toqtap turyp qaldy.

— Eger men biraz adamdy qaldyrǵan bolsam, — dedi Dık kúıinishpen, — jaǵdaıdy áli de bolsa túzer edim! Iá, ómir bárimizdi de úıretedi! Kelesi joly men aqyldyraq bolamyn dep krespen ant etem!

— Ekeýmiz birgemiz ǵoı, — dedi Djoanna, — endi báribir emes pe, Dık?

Ol qyzǵa qarady. Qyz, ótken kezdegideı, qaıtadan erkekshe kıinip, Djon Mechemniń ózi bola qalypty. Biraq onyń qyz ekenin Dık endi biledi. Qyz oǵan qarap jymıyp kúldi, ústine osyndaı ebedeısiz kıim kıip alsa da, jarqyrap kórinip turǵan qyzdyń Dıkke degen sheksiz mahabbaty onyń júregin qýanyshqa bóledi.

— Súıiktim, — dedi ol, — eger sen meniń búkil qatemdi keshirseń, maǵan renjýge bola ma? Qazir birden Holıvýdqa baraıyq; ol jerde seniń qamqorshyń ári meniń meıirimdi dosym lord Foksgem bar. Sol jerde biz nekege turamyz. Men kedeımin be ne baımyn ba, ataqtymyn ba ne jáı beımálim adammyn ba — báribir emes pe? Mahabbatym meniń, búgin maǵan rysar degen ataq berildi. Men batyrlyǵym úshin ataqty aqsúıekterden maqtaý estidim. Ózimdi búkil Anglıadaǵy eń jaqsy jaýyngermin dep eseptegen edim. Endi mine men aldymen aqsúıekterdiń maǵan degen jaqsy nıetinen aıryldym, sodan soń urysta talqandalyp, búkil soldatymnan aıryldym. Bul meniń abyroı-namysyma netken aýyr soqqy! Biraq, qymbattym, men oǵan qaıǵyrmaımyn. Eger sen meni súıetin bolsań, eger sen menimen nekege turýǵa kelisetin bolsań, men ózimniń rysarlyq ataǵymnan bas tartýǵa daıynmyn, ári ol úshin múlde ókinbeımin.

— Meniń Dıkim! — dedi qyz aıqaılaı sóılep, — Saǵan rysar ataǵy berilgeni ras pa?

— Iá, súıiktim meniń. Qazirden bastap sen mıledısiń! — dedi ol eljirep. — Dálirek aıtsam, erteń tańerteń mıledı bolasyń — sen soǵan kelisemisiń?

— Kelisemin, Dık, shyn nıetimmen kelisemin! — dep jaýap qaıyrdy qyz.

— Á, solaı ma, ser! Men sizdi monah bolýǵa daıyndalyp jatyr dep oılap edim!

— Alısıa! — dep aıqaılap jiberdi Djoanna.

— Tap ózi, — dep jaýap qaıyrdy, jaqyndap kele jatqan jas qyz. — Iá, siz ólip qaldy dep eseptegen, al sizdiń arystandy jýasytýshyńyz taýyp alyp, ómirge qaıta keltirgen, eger bilgińiz kelse, tipti onyń azdap qyryndaǵan qyzy Alısıa!

— Men oǵan múlde senbeımin! — dep aıqaılap jiberdi Djoanna. — Dık!

— «Dık!» — dep mazaqtady Alısıa, — Minekı Dık degenińiz!.. Siz baqytsyz qyzdardy qasirette qaldyrýǵa uıalmaısyz ba, ser? — dedi ol, jas rysarǵa burylyp. — Siz olardy emenniń túbine otyrǵyzasyz da, Ózińiz ketip qalasyz. Rysarlardyń zamany ótti degen, sirá, ras shyǵar.

— Hanym, — dedi Dık yshqynyp, ómirimmen ant etemin, siz týraly tipti esimnen shyǵyp ketipti! Hanym, meni keshirińiz! Ózińiz kórip tursyz ǵoı, men jańa ǵana Djoannany taýyp aldym!

— Siz meni ádeıi tastap ketti dep men oılaǵanym joq, — dedi qyz, qarsylyq bildirip. — Biraq báribir men sizden myqtap óshimdi alamyn. Men ledı Sheltonǵa bir qupıa syrdy ashamyn... dálirek aıtsam — bolashaq ledı Sheltonǵa, — dep sózin jalǵastyrdy qyz, — tizesin búgip izet kórsetip. — Djoanna, — dedi ol, sózin jalǵastyryp, — seniń ǵashyq jigitińniń urys maıdanynda óte batyl ekenine shyn nıetimmen senetinime ant etemin, biraq... maǵan bárin ashyq aıtýǵa ruqsat et: ol búkil Anglıadaǵy eń meıirimdi, aq kóńil adam. Ony sen óziń ala ber, baqytyń ashylsyn! Al qazir, aqymaq jastar, áýeli árqaısyń meni kezekpen súıińder — bul senderge baqyt ákeledi, sodan soń saǵatqa qarap turyp bir-birińdi týra bir mınýt súıińder, biraq bir sekýnd ta artyq bolmasyn. Sodan keıin biz úsheýmiz de Holıvýdqa baramyz, bul ormannyń ishi ári sýyq, ári qaýipten de ada emes, sol sebepti qalaı bolǵanda da tez júrýge týra keledi.

— Shynymen Dık saǵan qyryndady ma? — dep surady Djoanna, ǵashyq jigitine tyǵyla túsip.

— Joq, aqylsyz qyz, — dep jaýap qaıyrdy Alısıa, — qaıta men oǵan qyryndadym. Men oǵan maǵan úılen dep usynys jasadym, biraq ol maǵan basqa bireýge kúıeýge shyǵyńyz dep aqyl berdi. Rasynda da, tap solaı dedi. Bir sózben aıtqanda, onyń kishipeıildiginen góri týrashyldyǵy basym... Al endi, balaqaılar, aqylǵa keleıik te, tez alǵa júreıik. Biz qaıtadan saıdyń ústimen ótemiz be, nemese tike Holıvýdqa tartamyz ba, qalaı isteımiz?

— At taýyp alsaq jaman bolmas edi, — dedi Dık. — Sońǵy kúnderi men kóp taıaq jedim, meniń baıǵus denemde kógermegen jer joq. Eger attardy kúzetip turǵan jaýyngerlerim urystyń aıqaı-shýyn estip qashyp ketken bolsa, biz bekerge áýre bolamyz. Holıvýdqa deıin aparatyn tóte jol ne bary úsh mıl. Qońyraý áli keshki saǵat toǵyzdy soqqan joq, qar qatty, aspan ashyq, aı jarqyrap tur. Sizder qalaı oılaısyzdar — jaıaý tartsaq qaıtedi?

— Sheshtik! — dedi Alısıa, daýsyn kóterip.

Al Djoanna bolsa Dıkke odan saıyn tyǵyla tústi.

Bular sıregen toǵaıdyń arasymen, qysqy aıdyń bozǵylt sáýlesi túsken, qar basqan súrleýmen júrip ketti. Dık pen Djoanna qol ustasyp, qýanyshqa bólenip kele jatyr. Al olardyń jeńiltek serigi óz basynyń qaıǵysyn múldem umytyp, birese únsiz kele jatqan eki ǵashyqty qaljyń etip, birese olardyń bolashaqtaǵy baqytty ómirin sóz etip, arttarynan erip kele jatty.

Qashqyndardy qýǵan tenstolldyq jaýyngerlerdiń daýsy ormanda alystan estiledi, mezgil-mezgil dabyrlaǵan aıqaı-shý, saldyrlaǵan qarý-jaraqtyń dybysy shyǵady, sirá, shaıqas áli de júrip jatsa kerek.

Mazasyz áskerı ortada ósken, jańa ǵana qaýip-qaterden qashyp qutylǵan jastardyń júreginde qorqynysh ne aıanysh sezimin týǵyzý ońaı emes edi. Qýǵynshylardyń dabyry alystap bara jatqanyna jastar qýanyn, shyn nıetimen ózderiniń qýanyshty serýenine berildi, ony Alısıa toıdyń saltanatty sherýi dep atady. Tiri pendesiz tunjyraǵan orman da, aıazdy túnniń sýyǵy da olardyń baqytyna eshbir qaıaý túsire almady.

Aqyr aıaǵynda tóbeniń ústinen olar Holıvýd ańǵaryn kórdi. Ormandaǵy abattyń úlken terezelerinen janyp turǵan alaýlar men shyraqtardyń sáýlesi jarqyraıdy; únsiz, ap-anyq bıik munaralar men olardyń úshkir ushtary aspanǵa shanshylyp, eń bıikke ornatylǵan altyn kres aıdyń sáýlesine shaǵylysyp, jaınap tur. Holıvýdtyń aınalasyndaǵy keń alqapta qostardyń ottary laýlap, tyǵyz ornalasqan lashyqtar bir-birine ıin tiresip tur, ańǵardyń túbinde ıreleńdegen ózen muz bolyp qatyp qalypty.

— Aspanmen ant etemin, — dedi Rıchard, — bul jerde lord Foksgemniń áskerleri áli de lager quryp tur! Gersog jibergen habarshy, sirá, munda kelip úlgermegen bolý kerek. Bul óte jaqsy boldy. Endi bizdiń armıamyz bar, biz ser Denıeldi laıyqty qarsy alýǵa daıyndyq jasaımyz.

Biraq lord Foksgemniń áskerleri Holıvýdta Dıktiń oılaǵanyndaı emes, múldem basqasha sebeppen lager quryp tur edi. Olar Shorbıǵa qaraı bara jatqan-dy, biraq jarty jolǵa jeter-jetpesten olarǵa ekinshi habarshy kelip, sheginip bara jatqan lankasterlikterdiń jolyn kesý úshin ári qaıtkende de ıorkshyldardyń negizgi armıasyna jaqyn jerde bolý úshin bular ózderiniń tańerteńgi turǵan oryndaryna qaıtyp barýlary kerek degen buıryq ákeldi. Rıchard Gloster urysta jeńip shyǵyp, jaýlaryn osy mańda talqandaǵannan keıin, endi óz aǵasynyń armıasyna qosylý úshin bara jatyr. Lord Foksgemniń áskerleri Holıvýdqa qaıtyp oralǵannan keıin, kóp keshikpeı abattyń esiginiń aldynda Búkirdiń ózi de atyn toqtatty. Terezeden jarqyrap kórinip turǵan sáýle osy mártebeli qonaqtyń qurmetine jaǵylǵan shamdardyń jaryǵy edi. Dık súıikti qyzymen jáne onyń qurbysymen Holıvýdqa kelgen kezde, gersog óziniń qasyna ergen búkil nókerlerimen birge arnaýly as úıde toılap jatyr eken, olardy osy qudiretti ári baı monastyrǵa laıyqty saltanatpen qarsy alypty. Dıkti as úıge ertip ákelgen, ol jerge Dık múlde yqylassyz kirdi. Ábden sharshap, qaljyraǵan Gloster óziniń qan-sólsiz, qaharly júzin qolymen taıap otyr eken. Lord Foksgem aýyr jaraqatynan endi-endi aıyǵyp, Glosterdiń sol jaǵynda, qurmetti orynda otyr.

— Qalaı, ser! — dep surady Rıchard. — Siz maǵan ser Denıeldiń basyn ákeldińiz be?

— Mılord gersog, — dep jaýap qaıyrdy Dık, ishteı júreksinse de, ájeptáýir qatań daýyspen. — meniń jolym bolmady, men tipti ózimniń otrádymdy da qaıtyp ákele almadym. Mártebeli taqsyr, ruqsat bolsa aıtaıyn, byt-shyt bolyp talqandaldym.

Gloster oǵan jalt qarap, qaharlana qabaǵyn túıdi.

— Elý atty áskerden basqa, ser, men sizge elý jaıaý ásker bergem, — dedi ol.

— Mılord gersog, mende tek qana elý atty ásker boldy, — dep jaýap qaıyrdy, jas rysar.

— Qalaısha? — dedi Gloster. — Ol menen atty ásker de, jaıaý ásker de surap edi ǵoı.

— Ashýlanbańyz, mártebeli taqsyr, — dep jylpostana jaýap qaıyrdy Ketsbı, — jaýdy qýý úshin biz oǵan elý atty ásker ǵana bergen bolatynbyz.

— Óte jaqsy, — dedi Rıchard. — Shelton, sizge ketýge ruqsat.

— Toqtańyz! — dedi lord Foksgem. — Bul jas jigitke men de tapsyrma bergen edim. Múmkin ol meniń tapsyrmamdy muqıatyraq oryndaǵan shyǵar... Aıtyńyzshy, master Shelton, siz qyzdy taptyń ba?

— Áýlıelerge raqmet, mılord, — dedi Dık, — qyz osy úıde.

— Shyn aıtyp tursyz ba?.. Olaı bolsa, mılord gersog, — dep sózin jalǵady lord Foksgem, — siz ruqsat etseńiz, erteń tańerteń, áskerler joryqqa attanbas buryn, toı jasaý kerek. Bul jas skvaır...

— Jas rysar, — dep onyń sózin bólip jiberdi Ketsbı.

— Siz ony rysar dep atap tursyz ba, ser Ýılám? — dep lord Foksgem aıqaılap jiberdi.

— Urysta batyrlyq kórsetkeni úshin men oǵan rysar ataǵyn berdim, — dedi Gloster, — Ol meni eki ret qutqaryp qaldy. Bul óte batyr jigit. Biraq oǵan er jigittiń temirdeı qattylyǵy jetispeıdi. Ol mártebeli dárejege kóterile almaıdy, lord Foksgem. Bul jigit urysta batyl shaıqasqanymen, ol báribir qoıan júrek adam. Áıtse de, eger oǵan úılený kerek bolsa, — áýlıe bıkeshtiń arýaǵy úshin ony úılendirińiz, sonymen is bitsin!

— Ol óte batyr jigit, men ony bilemin, — dedi lord Foksgem. — Qýana berińiz, ser Rıchard! Men master Hemlımen máseleniń bárin rettedim, erteń tańerteń sizderdiń nekelerińiz qıylatyn bolady.

Dık endi búl jerden tezirek ketken durys shyǵar dep oılady. Biraq ol as úıden shyǵyp úlgergenshe, jańa ǵana qaqpanyń aldynda attan túsken bir adam tórt satydan bir-aq attap, basqyshpen joǵary qaraı júgirip shyqty da, qyzmetshilerdiń arasyn jaryp ótip, gersogtyń aldyna baryp, tizerlep otyra ketti.

— Jeńis, mılord! — dedi ol aıqaılap.

Lord Foksgemniń qonaǵy retinde Dık ózine berilgen bólmege baryp úlgergenshe, ottyń aınalasynda otyrǵan toptyń arasynan qýanyshty aıqaı-shý shyǵa bastady. Óıtkeni, tap sol kúni, osy aradan shamamen jıyrma mıldeı jerde, lankasterlikterdiń kúshine ekinshi ret talqandata soqqy berilgen bolatyn.

VII TARAÝ

Dıktiń kek qaıtarýy

Erteńine Dık tańerteńgi uıqydan turyp, lord Foksgemniń kıimderiniń ishinen eń jaqsysyn tańdap kıdi de, Djoannanyń jaǵdaıyn surap bilip, shydamsyzdyǵyn jeńý úshin serýendep qaıtpaqshy bolyp, dalaǵa shyqty. Ol qysqy tańnyń shapaǵy men alaýdyń qyzarǵan jaryǵynda ústerine saýyt-saımandaryn kıip jatqan soldattardyń ortasyna bardy; sodan soń dalaǵa shyǵyp, alǵy sheptegi kúzet oryndaryn aralap, tańnyń atqanyn kútip jalǵyz ózi, múlgigen ormanǵa qaraı ketti.

Onyń kóńili ornyqqan, ári baqytty edi; gersogtyń buǵan degen ótkinshi yqylasynan aırylǵanyna túk te ókingen joq. Djoanna sekildi áıeli jáne lord Foksgem sıaqty qamqorshysy bar bolǵandyqtan, ol óziniń bolashaǵyna izgi úmitpen qarady. Ótken ómiri týraly asa kóp qaıǵyrǵan joq.

Ol oıǵa shomyp kele jatty, al tań shapaǵy birte-birte qyzyl ala sáýlelenip, jaryqtana tústi, órshelene soqqan sýyq jel qarly borandy uıtqytty. Ol úıge qaıtpaqshy bolyp keıin burylyp edi, kenetten aǵashtardyń tasasynan bir adamdy kórip qaldy.

— Toqta! — dep aıqaılady Dık. — Kim kele jatqan?

Álgi adam aǵashtardyń tasasynan shyǵyp, mylqaý adamdaı qolyn bulǵady. Ol ústine pirádardyń kıimin kıip, betine kúláparasyn jaýyp alǵanmen, onyń ser Denıel ekenin Dık birden tanydy.

Dık semserin sýyryp alyp, oǵan qarsy júrdi. Al rysar jasyryp qoıǵan qarýyn sýyryp alýǵa daıyn adamdaı qolyn qoınyna tyǵyp, Dıktiń jaqyn kelgenin baısaldy túrde kútip turdy.

— Qalaı Dıkon, — dedi ser Denıel, — sen ne istemekshisiń? Sen shynymen jeńilgen adamǵa shabýyl jasaısyń ba?

— Men sizdiń ómirińizge qastyq oılaǵanym joq, — dep jaýap qaıyrdy jas jigit. — Siz meni óltirgińiz kelgenge deıin men sizdiń senimdi dosyńyz edim. O, siz meniń ólgenimdi qushtarlana arman ettińiz ǵoı!

— Tek ózimdi qorǵaý úshin ǵana, — dep jaýap qaıyrdy rysar. — Al endi, bala, keshegi shaıqas týraly jáne meniń jeke menshikti ormanymda jas búkir saıtannyń júrgeni týraly habar meniń birjolata saǵymdy syndyrdy. Men Holıvýdqa baramyn, onda meni áýlıeler qamqorlyǵyna alady. Sodan soń múmkin bolǵannyń bárin ózimmen birge alyp, teńizden ótip ketem de, Býrgýndıaǵa nemese Fransıaǵa baryp jańa ómir bastaımyn.

— Sizge Holıvýdqa barýǵa bolmaıdy, — dedi Dık.

— Nege barýǵa bolmaıdy? — dep surady rysar.

— Tyńdańyz, ser Denıel, búgin — meniń úılený toıym bolatyn kún, — dedi Dık, — qazir shyǵatyn kún meniń ómirimdegi eń shýaqty jarqyn kúnim bolmaq. Meniń ákemdi óltirgenińiz úshin, meniń ózimdi óltirmekshi bolǵan áreketińiz úshin siz óz ómirińizdi berýińiz kerek. Biraq meniń de búldirgenim az emes. Men kóp adamnyń qazaǵa ushyraýyna sebepshi boldym... Búgingi, men úshin eń baqytty kúni, men sot ta, jendet te bolǵym kelmeıdi. Siz naǵyz saıtannyń ózi bolsańyz da, men sizge qolymdy kótermegen bolar edim. Qudaıdan keshirim surańyz, men óz basym jomarttyq jasap, sizdi shyn nıetimmen keshiremin. Biraq Holıvýdqa men sizdi jibermeımin. Men Iorktardyń jaǵyndamyn, sol sebepti tyńshylardyń bizdiń áskerlerdiń arasyna kirip ketýine jol bermeımin. Eger siz bir qadam ilgeri basatyn bolsańyz, men aıqaılap, jaqyn turǵan kúzetshige sizdi ustap al dep ámir etemin.

— Sen meni mazaqtap tursyń! — dedi ser Denıel — Tek Holıvýd qana meni ólimnen aman saqtaı alady.

— Onda meniń sharýam joq, — dep jaýap qaıyrdy Rıchard, — Shyǵysqa, batysqa, ońtústikke qaraı baryńyz, biraq soltústikke men sizdi jibermeımin. Holıvýd siz úshin jabyq. Ketińiz, biraq oralyp qaıtyp kelip júrmeńiz, sebebi siz ketisimen men kúzetshilerdiń barlyǵyna eskertip qoıamyn, olar kez kelgen pirádardy óte muqıat tekseretin bolady, siz tipti saıtan bolyp ketseńiz de, bul jerden óte almaısyz.

— Sen meni ólimge dýshar etip tursyń, — dedi ser Denıel túnerip.

— Joq, dýshar etip turǵanym joq, — dep jaýap qaıyrdy Rıchard. — Eger siz ózińizdiń batyldyǵyńyzdy synaǵyńyz kelse, meni jekpe-jekke shaqyryńyz. Bul, árıne, meniń óz partıam jóninde satqyndyq bolsa da, báribir sizdiń usynysyńyzdy qabyl alaıyn. Men eshkimdi kómekke shaqyrmaı, sizben jekpe-jek shaıqasam. Óstip, ákemniń ólimi úshin adal nıetimmen kegimdi qaıtaram.

— Joq, olaı bolmaıdy, — dedi ser Denıel, — seniń uzyn semseriń bar, al mende ne bary qanjar ǵana!

— Men tek qudaıdyń shapaǵatyna ǵana senemin, — dep jaýap qaıyrdy Dık, semserin qardyń ústine laqtyryp tastap. — Al endi, sizdiń zulmat taǵdyryńyz buıyrsa — beri shyǵyńyz! Jasaǵan nem jar bolsa, men sizdiń súıegińizdi túlkilerge jem etem.

— Men seni tek synaǵan edim, Dık, — dep jaýap qaıyrdy rysar, zorlana kúlgen bolyp. — Men seniń qanyńdy tókkim kelmeıdi.

— Onda, keshikpeı turǵanda, tez ketińiz, — dep jaýap qaıyrdy Shelton. — Bes mınýttan keıin men kúzetshilerdi shaqyram. Men onsyz da asqan ustamdylyq kórsetip turmyn. Eger siz meniń ornymda bolyp, al men sizdiń ornyńyzda bolsam, siz baıaǵyda- aq meniń aıaq-qolymdy baılap tastar edińiz.

— Jaraıdy Dıkon, men keteıin, — dep jaýap qaıyrdy ser Denıel. — Biraq biz qaıta kezdesken kezde, maǵan osyndaı qatygezdik kórsetkeniń úshin sen ókinetin bolasyń.

Osyny aıtyp rysar kilt buryldy da, qalyń toǵaıǵa qaraı júrip ketti. Ózine keshirim jasaǵan, áıtse de ózi oǵan asa senińkiremeıtin jas jigitke yzaly kózben qarap qoıyp tez, ári saqtana basyp bara jatqan ser Denıelge Dık bir túrli túsiniksiz, eki udaı sezimmen qarap turdy.

Mine, ol jasyl shilterler shımaılap, butaqtar aıqasyp, tipti qysty kúni de arasynan eshteńe kórinbeıtin qalyń jynysqa jaqyndap qaldy. Kenetten tartyp jibergen sadaq adyrnasynyń azynaǵan qysqa da taza zyńyly shyqty. Jebe zýlap kelip, kirsh qadaldy, tenstolldyq rysar ári janyna batyp, ári yza kernep, býlyqqan daýyspen aıqaılap qoldaryn jaıyp jerge etpetinen qulap tústi. Dık onyń qasyna júgirip baryp, kóterip turǵyzdy. Ser Denıeldiń bet-aýzy qatty tyjyraıyp, búkil denesi qurysyp, jıyrylyp bara jatty.

— Qara jebe me? — dep surady ol, demigip.

— Qara! — dep saltanatpen jaýap qaıyrdy Dık.

Rysar birdeńe aıtpaqshy bolyp, aýzyn ashyp úlgergenshe, jan shydatpas azap jaraly adamdy bastan-aıaq shanshyp ótti; ol Dıktiń qolynda aqyrǵy ret dir etip, aýyrǵany basylǵan kezde únsiz jan tapsyrdy. Jas jigit ony aqyryn qardyń ústine jatqyzyp, ózi osynaý táýbege kelmegen, kúnákar adam úshin duǵa oqı bastady. Ol duǵa oqyp bolǵansha kún de shyǵyp, qalyń nýdyń arasynan qustardyń daýsy estildi.

Dık ornynan turǵan kezde, óziniń art jaǵynan birneshe qadam jerde tizerleı otyryp duǵa oqyp jatqan bir adamdy kórdi. Dık bas kıimin sheship, álgi adamnyń duǵa oqyp bolýyn kútti. Ol basyn eńkeıtip, qolymen betin basyp uzaq shoqyndy. Onyń qasynda sadaq jatyr, ser Denıeldi óltirgen atqyshtyń sol ekenin Dık birden túsindi.

Aqyr aıaǵynda duǵa oqyǵan adam ornynan túregeldi, Dık onyń Ellıs Dekýort ekenin tanydy.

— Rıchard, — dedi ol saltanatpen, — men sizderdiń sózderińizdi bastan-aıaq estidim! — Sen zor adamgershilik istep, ony keshirdiń. Al men bolsam, oǵan keshirim jasaı almadym — sol sebepti jaýymnyń denesi, mine, aldymda jatyr. Men úshin duǵa oqy!

Sodan soń ol Dıktiń qolyn qysty.

— Ser, — dedi Rıchard, — men siz úshin shyn nıetimmen duǵa oqımyn, biraq meniń duǵamnyń sizge paıdasy bola ma, joq pa, ony bilmeımin. Ózińiz oılańyzshy, siz osynshama uzaq ańsap kútken kek qaıtarý janyńyzdy bulaı qınaıtyn bolsa, onda áli de tiri qalǵandaryna keshirim etken durys emes pe? Men ony óltirgim kelmese de, beıshara Hech ólip ketti. Ser Denıeldiń óligi mine jatyr... Sizden jalynyp suraımyn, eń bolmasa, sváshennıkke keshirim etińiz!

Ellıs Dekýorttyń janary jarq ete tústi.

— Meniń keýdemdegi jyn áli kúshti! — dedi ol. — Biraq sen abyrjyma, qara jebe endi esh ýaqytta aýada ushpaıdy, bizdiń baýyrlastyǵymyz buzyldy. Bizdiń óltirip úlgermegen adamdarymyz, jasaǵan ıemniń ózi qalaǵan ýaqytta, typ-tynysh ómirden ketedi. Budan bylaı seniń ómiriń baqytty bolsyn, sorly Ellıs jóninde umyt.

VIII TARAÝ

Túıin

Tańerteńgi saǵat toǵyzdardyń shamasynda lord Foksgem óziniń tárbıesindegi qyzdy qaıtadan qyzsha kıindirip, qasyna Alısıa Raızıngemdi ertip Holıvýdtyń shirkeýine alyp bara jatty. Oıǵa shomǵan búkir Rıchard joldy kesip ótip, bulardyń aldyna toqtady.

— Aıtqan qyzdaryń osy ma? — dep surady ol. Lord Foksgem osy dep jaýap bergen kezde, ol sózin jalǵastyrdy. — Qalyńdyq, basyńyzdy kóterip, maǵan júzińizdi kórsetińiz.

Ol qyzdyń betine tunjyraı qarady.

— Siz óte sulý ekensiz, — dedi ol aqyr sońynda — meniń estýimshe ári óte baısyz. Eger men sizdiń sulýlyǵyńyzǵa jáne ata-tegińizge laıyqty basqa adamǵa kúıeýge shyǵýdy usynsam, siz oǵan qalaı qaraısyz?

— Mılord gersog, — dep jaýap qaıyrdy Djoanna, — eger siz raqym etseńiz, men ser Rıchardqa shyqqym keledi.

— Nege? — dep surady ol, qatań únmen. — Men sizge atyn ataıtyn adamǵa kúıeýge shyqsańyz, siz búgin-aq ledı bolyp, ol lord bolady. Al ser Rıchard, — maǵan shynymdy aıtýǵa ruqsat etińiz, — ser Rıchard bolyp óledi.

— Men jasaǵan ıemnen jalǵyz-aq raqym tileımin, mılord: ol maǵan ser Rıchardtyń áıeli bolyp ólýime ruqsat etse boldy, — dep jaýap qaıyrdy Djoanna.

— Qarańyzshy, mılord! — dedi Gloster, lord Foksgemge burylyp. — Qandaı túsiniksiz jandar. Men jas jigitke ózińe syı tańdap al degen kezde, ol maǵan ólmeli mas teńizshige keshirim jasańyz dedi. Men ony saqtandyryp edim, biraq ol óziniń aqymaqtyǵynan qaıtpady. Sonda men oǵan: «Osymen meniń sizge degen raqymym bitedi dedim. Al ol maǵan batyl menmendikpen: «Meniń sizdiń raqymyńyzdan aıyrylǵanǵa kónýime týra keledi», — dep jaýap berdi. Jaraıdy! Solaı-aq bolsyn!

— Ol tap solaı dedi me? — dep surady Alısıa. — Jaqsy aıtypsyń, arystandy jýasytýshy!

— Mynaý ne qylǵan qyz? — dep surady gersog.

— Bul ser Rıchardtyń tutqyn qyzy, — dep jaýap qaıyrdy, lord Foksgem, — Alısıa Raızıngem hanym.

— Bul qyzdy senimdi kisige kúıeýge berińiz, — dedi gersog.

— Eger siz raqym etseńiz, men ózimniń týysym Hemlıdi oılap edim, — dep jaýap qaıyrdy lord Foksgem. — Ol bizdiń jeńiske jetýimiz úshin kóp eńbek sińirdi.

— Tańdaýyńyzdy maquldaımyn, — dedi Rıchard. — Olar tek tezdetip nekege turatyn bolsyn... Aıtyńyzshy, sulý qyz, sizdiń kúıeýge shyqqyńyz kele me?

— Mılord gersog, — dedi Alısıa, — eger ol adal adam bolsa ári usqynsyz jarymjan bolmasa...

İzinshe qyz sasqalaqtap, tili tańdaıyna jabysyp qaldy.

— Ol usqynsyz jarymjan emes, hanym, — dedi Rıchard sabyrmen. — Búkil armıanyń ishinde jalǵyz búkir menmin; qalǵandarynyń bári de symbatty, bitimi kórikti... Ledı jáne siz, mılord, — dedi ol kenetten asqan kishipeıildilikpen, — sizderdi tastap ketkenim úshin meni ádepsiz dep sókpeńizder. Soǵys kezinde qolbasshy ýaqytyn bıleı almaıdy.

Osyny aıtyp ol sypaıy izet jasap, qasyna ergen búkil nókerlerimen ketip qaldy.

— Masqara boldy, — dedi Alısıa daýystap, — men qurydym!

— Siz ony bilmeısiz, — dep jaýap qaıyrdy lord Foksgem. — Bul túk te emes, — ol sizdiń sózińizdi so boıda umytyp ketti.

— Olaı bolsa mılord gersog rysarlardyń tóresi — dedi Alısıa.

— Joq, onyń oıy tek basqaǵa aýyp ketti, — dep jaýap qaıyrdy lord Foksgem. — Áıtse de, endi budan bylaı ýaqyt ketirmeıik.

Shirkeýde bulardy qasyna birneshe jas jigit ertken Dık kútip tur edi. Sol jerde Djoanna ekeýiniń nekesi qıyldy. Saltanatty ári baqytty jastar shirkeýden aıazdy, kún jarqyrap turǵan dalaǵa shyqqanda, áskerler jolmen shubatylyp ketip bara jatyr eken. Abattyqtan jolǵa shyqqan samsaǵan attardyń arasynan gersog Glosterdiń jelbiregen týy kórinedi. Týdyń artynda, jan-jaǵyn qurysh qursanǵan rysarlar qorshaǵan, ataqqumar, batyr, qatygez búkir ketip bara jatyr, alda ony qysqa ǵana patshalyq qurý ári máńgi masqara bolý taǵdyry kútip turǵan-dy. Biraq toı sherýi basqa jaqqa burylyp ketti de, birazdan soń bular ústel basynda otyryp, tym mastyqqa salynbaı, taza saýyq-saıranǵa kóshti. Toı ıesi qonaqtardy syılap, ózi de solarmen birge ústel basynda otyrdy. Qyzǵanyshyn umytqan Hemlı Alısıanyń kóńilin aýlap, qyzdy qatty rıza etti. Ketip bara jatqan áskerler kerneıiniń daýsyn, qarý-jaraqtyń saldyryn, attardyń tuıaǵynyń dúbirin tyńdap, Dık pen Djoanna kóńilderi qýanyshqa toly, qol ustasyp qatar otyr, olar jalyndaı túsken ińkár mahabbatpen bir-birine yntyǵa qaraıdy.

Sol kezden bastap osy mazasyz zamannyń kir-qoqysy men qan aralas tirshiligine bulardyń eshbir qatysy bolǵan joq. Olar qaýip-qaterden alas, ózderiniń alǵashqy mahabbaty oıanǵan jasyl ormanda ómir keshti.

Al Tenstoll derevnásynda molshylyqta tynysh ómir súrip, múmkin el men sharapty da shamadan tys kóbirek iship, pensıaǵa shyqqan eki qart turyp jatty. Olardyń biri ómir boıy teńizshi bolyp, aqyrǵy kúni taýsylǵanǵa deıin óziniń matrosy Tomdy joqtap, jylaýmen boldy. Ekinshisi, kópti kórgen, talaı qıynshylyqty basynan keshirgen adam, ómiriniń sońynda qudaı jolyna túsip, kórshi abatta pirádar Gonestýs degen atpen dúnıeden ótti. Mine, osylaı Loýlesstiń ejelgi armany oryndaldy: ol monah bolyp óldi.

---