InfoHub Logo

Muǵalim shyǵarmashylyǵy

Ustaz qashanda  ónege  tutarlyq  tulǵa. Sol  úshin  de  onyń ár ótken  sabaǵy  oqýshy  úshin  este  qalyp  qana  qoımaı,  ónege berer  tustary da tereń,maǵynaly  bolý qajet.Shákirt mektepten qaıtqanda da siz bergen bilimdi qandaı jaǵdaıda odan ári damyta alady? Árıne,este saqtaǵanda ǵana.Biraq, balanyń este saqtaý qabiletin odan ári damyta, zertteýshilikke baǵyttaýǵa áreket etemin deseńiz, qarapaıym mysaldardy leksıkalyq-grammatıkalyq taqyryptarda ótýge bolady.

1-mysal: Qurmalas sóılem sabaǵynda qarapaıym ǵana kúndelikti turmysta qoldanylyp júrgen quraq kórpesheni qoldanýǵa bolady.

Quraqtardaǵy ár tústi  bólshekti bir jaı  sóılem  dep qarastyra túsindirip «qurmalas  sóılem de sol bólshek bólshekten  turatyn quraq  dúnıesindeı qurastyrylyp, sol  qurmalasqan dúnıeden tutas dúnıeden  bir uǵymdy zat  kórsete  bergen sekildi, jaı  sóılemder de, bir birimen uǵym  jalǵastyra, qurmalasqan júıede tutas uǵym beretin  qurmalas  sóılem  quraıdy»  desek, bala  sol túsindirgen  dúnıeni  kóńiline  tez  qabyldaı  alady.

Quraq  kórpeni  kórnekilik  ete   kórsetip, taza  aq   plakatqa markermen mysal ete syzyp   túsindire, ár  syzba ishine  jaı sóılemder jazyp, onyń tutastylyǵyn  qamtı,  qurmalas sóılemge  júıeleı  mysaldy  taqtaǵa  jazdyrtamyn.

2-mysal:

Endi  osy  qurmalas sóılemderdi   sabaqtas, salalas  jaǵynan  qarapaıym  mysalda  túsindirip  kóreıin.

Salalas  qurmalas sóılem  barysynda  baıandaýyshtary  teń  dárejede tıanaqty  bolatyndyǵyn eskerip, otbasy  qarym-qatynasynda teń  dárejede is-áreket  etýshi  tulǵalardy mysal etemiz.

Suraq: - Balalar, úıde kim  teń  dárejede sharýaǵa basshylyq ete jumys júrgizedi?-degen sátte barlyq   oqýshy  birdeı «Ata-ana» dep  jaýap  beredi.

Mine osy jaýapqa oraı salalas qurmalas  sóılemdi de  sol ata-ana  tárizdi teń  dárejede  tıanaqty  baıandaýyshta  jasalatyndyǵyn  mysalmen  keltire  syzba  úlgide  túsindirip ótemin. Keltirilgen  mysaldyń alǵashqy  jaı  sóılemin  «áke» dep  qarastyrsaq, sońǵy jaı  sóılemdi «ana» dep alýǵa bolady degen  uǵym  oqýshyǵa  salalas  sóılemniń  qyzmetin  este  saqtap  qalýyna  kóp  septigin  tıgize alady.

3-mysal:

Sabaqtas  qurmalas  sóılem  barysynda:

-  Aldyńǵy  qyzmet  etýshi  sońǵysynyń  is-áreketine  baǵyna  áreket  etetin kim? – degen  suraq  bere, onyń   úlkenge qaraı  baǵyna  qımyl  áreket  etetin  bala  ekendigin   jaýap  etip  alamyz.   Bul mysaldan bala etnıkalyq tárbıe de ala alady. 

4-mysal:

Aralas  qurmalas  sóılemde:

Oqýshylarǵa  osy  ata-anamen   qatar  keı  kezderi  bala  da  óz  kókeıindegi  is-áreketin  bildire, alǵa  túsip,  jas ta  bolsa  bas  bola  alatyndyǵyn  bildire, óz  rólin   áke-sheshemen qatar  ustaı, alǵa qoıǵan  maqsatty  iske  aralasa  qatysqanda  bolatyn  jumys  tárizdi  dep  túsindirseńiz  bala  aldyńǵy  eki  mysaldan  soń  esh  qıyndyqsyz  qabyldaı  alady. Iaǵnı, aralas  qurmalas  sóılem  áke, bala, ana aralasa  kótergen  júk  tárizdi  ekendigin    ózderi    tujyrymdaıdy.

Bul úsh tásil barysynda bala aldyńǵy  jaı sóılem  qashan  da  sońǵy  jaı  sóılemge  táýeldi  ekendigin  bala men  ana nemese  bala  men  áke  kózqarasynda   túsinik  bere  oqýshy  tanymyn  taǵy  da  bir  qarapaıym  ǵana  «úlken  men  kishi  arasyndaǵy» dástúrli  turǵydaǵy  syılastyq  maǵynasyna  ıe  ete  túsindirip,  sabaqty  damyta ótemiz. Iaǵnı,  keshegi  ata  jolynyń  úlken men  kishi qarym-qatynastyq  jolyn  qarapaıym   mysal etip  keltirip, oqýshynyń  sabaqqa  degen  biliktiligin  ǵana  emes,  ózindik tárbıelik  mánin de  asha  taldap,  ózderiniń   qandaı áreketke  barar  aldynda  «ózim  bilemdikke»  barmaı,  artynda is-áreketin  baqylaýshy úlkendermen (nemese ózi qatarlas týys,dostarmen de)  aqyl  suraı,  is  etý kerektigin  de  qandaıda bir kóńil  perdelerine  oqytyp ótemiz.Munda  bala  ózgelerden kómek alýǵa, kómek berýge beıimdelip, ózi ǵana «ózim» degen  bıikke jete almaıtynyn seziný qajet. Ózin qurmetteýge úırengen oqýshy munda ózgelerdi qurmetteýge sondaı-aq,ózin ózgelerge qurmettetýge úırenedi

5-mysal.

Oqýshyǵa  fonetıka  taraýy  boıynsha  sabaq  túsindirý  barysynda daýysty,  daýyssyz  dybystardyń   jasalý  jolyna    ul balalar men  qyz balalardyń  ulttyq  bolmysyna  qaraı  túsindirip  ótýge  bolady.

Daýysty  dybystar  esh  kedergisiz  ózin  tulǵaly ustaıtyn, batyl da  erjúrek  bolmysty  er  balalar  keıpine uqsatsaq,  daýyssyz  dybystardy  qandaı  jaǵdaıda  da  belgili  bir  kedergilerge  ushyraı  qysyla, uıala qımyldaıtyn  qyz  balalardyń  bolmysyna  uqsatamyz. Budan  qyzdar  ózderiniń  qashanda  sypaıy da  ınabatty  kelbetterin  este  saqtaý  kerektigin  uǵynsa,  er balalar  ózderiniń  qandaı  jaǵdaıda  da  eńse kótere ózderiniń  esh  kedergisiz el  qorǵany  bolatyn  azamattyq  kelbetterin  saqtap  qalýǵa  ónege  alady. Iaǵnı bala dıfferensıalyq kózqarasta ıman-ınabat kelbetin qalyptastyra alady. «Uıat» pen «Sypaıy», «Ádep» pen «Kisilik,kishilik», «Tárbıe men taǵlym» uǵymyn ashý kerek.

6 -mysal.

Etistik  taqyrybyn  óter  kezde oqýshylarǵa  «Etistik qazaqtyń  jeti  ata tegi  tárizdi. Kóptegen  balalary, nemereleri, shóbereleri bar»-deı, Etistik atasy,  Esimshe,  Kósemshe  balasy,Etis  nemeresi, Raı shóberesi Shaq  shópshek  deı   al, Tuıyq  etistikti  nemere atalas  dep  atap  óter  bolsańyz   bala  tek  osy  túsinikterdi  jaqyn  ǵana  qabyldap  qoımaıdy,    «apaly-sińlili» , «aǵaly-inili» sóziniń  uǵymyna  túsine almaı  júrgen qala  balalary  úshin     de  qazaq  dástúriniń   jalǵasy  týystyq  qatynasta  ekendigin tereń  túsinýine  múmkindik berer edi.

Mundaǵy qorytyndydan túsingenim, «S» deńgeıli oqýshylar oqýlyq erejelerinen góri, ómirden,turmystan alynǵan mysaldarǵa kóbirek kóńil bólip, óz oılaryn ashyq,belsendi qozǵalysta bildire alatyndyǵyn ańǵardym. «S» deńgeıli oqýshylarǵa qashanda ǵylymı termınder negizinen buryn, qarapaıym mysaldarmen oı qozǵaý berip, logıkalyq túsinigin ashyp alý qajet. Bul,ásirese, búgingi jańartylǵan bilim oqýlyǵyndaǵy tapsyramalar mazmunyna óte tıimdi keledi.

«Tilderdiń  úsh  tuǵyrlylyǵy» mádenı jobasyn  «qazaq tili» pánin oqytýda  leksıka-grammatıka jaǵynan qarapaıym mysaldar arqyly júzege asyrý.

HHİ ǵasyr balalary zamanaýı tehnıkany ǵana emes zamanaýı turmystyq buıymdardy ǵana kórip keledi. Al olardyń etnomádenı tanymy qanshalyqty ekendigine kóp mán bere bermeımiz. Osy maqsatta men 5-synyp oqýshylaryna sabaq berýde qarapaıym turmystyq buıymdardy mysalǵa  ala otyryp ótemin. Bul jańa termındi ár deńgeıli balalardyń este saqtaýyna ǵana emes, ulttyq tanymdarynyń artýyna da jáne úshtildilik qalyptasýyna da yqpal etedi.

Kórnekilik  retinde  túrli  buıymdardyń   sýretterin  úlgi  etip  kórsetip,   leksıkalyq  jaǵynan  antonımdi meńgertýde  tómendegideı   tásilde  jumystar  júrgizemin.

1-sýret- jamylǵy,  2-sýret- tósenish

TAPSYRMA: Ulttyq   buıymdardyń  ataýyn  jazyp, leksıkalyq jaǵynan syzba boıynsha taldaý jasa.

№	Buıym ataýy	Kónergen Sóz (qazaq tilinde)	Sınonım (kirme sózde)	Antonım (ulttyq buıymda)
1.   2.	jamylǵy   tósenish	maqta kórpe   quraq kórpeshe	Odealo,sıntefon   Matras	Kórpeshe, matras, týlaq,tekemet,alasha,syrmaq Maqta kórpe, jún kórpe,túıe jún kórpe

Bul  tapsyrmada  oqýshylar  jeke  óz  biliktiligin  kórsetý  úshin  bilim  saıysyna túsedi. Ár  oqýshy   jeke  tablısa  syzyp, óz   biliktiligimen  toltyryp, odan  ári  tapsyrmaǵa  ózdik  deńgeılerimen  jumys  júrgizedi.

Ózdik  jumys  barysynda  oqýshylar:

1. Sol  buıym  ataýlaryna  jeke-jeke  zattyq erekshelikterine  qaraı  mátin  jazady;
2. Sol  ataýlarǵa  fonetıkalyq  taldaý  jasaıdy;
3. Shyǵarmashylyq jazady(turmystyq qoldanysta);

Munda  balalar ózderiniń  qabiletine qaraı  jumys  júrgize  otyryp, óz kóńil-kúıinde   leksıkalyq  uǵymdaryn  qalyptastyra, sózdik   qorlaryn  damytyp, mátindik  júıede  ulttyq dúnıe  bolmysyn  sýretteı, etnostyq  tanymyn  tanyta alady.

Osy  sharalardyń  qaı-qaısysyn  oryndaımyn  dese de  oqýshy  muǵalim  baǵdarlamasyna qaraı  ózin-ózi  basqaryp  otyrady.

Negizgi  taqyryptyq  baǵdarlama  tek  taqta  aldynda  ilinip, oqýshyǵa baǵyt, jumys  nusqaýynda  jol  siltep  turady.

Oqýshylar  leksıka  taraýynyń   kez kelgen  taqyryp  boıynsha  óz  biliktiligin  damyta  qalyptastyrǵanda ǵana,  muǵalim  qosymsha  tapsyrma  kúshin  kúsheıte  alady.Ondaı   jaǵdaıda  sózdik   qoryn  qarapaıym  kúndelikti  turmys  deńgeıinde   damyta,  bala  tanymyn  arttyra  túsemiz.

-  Sýrette berilgen buıymdar ataýyn búgingi kúnde taǵy qandaı ataýlarmen atap júrmiz?- degen suraq bere, sony oqýshylardy topqa bóle,  ujymdy  túrde  bilimderin  odan  ary  biriktire  jumys júrgizýge  jeteleı, yntymaqtastyq  pen  tatýlyqqa  baǵyttaý jáne ulttyq tanymdaryn ortaǵa sala,izdenýge baǵyttaý qajet.

Osyǵan  oraı  sózden  sóz týǵyzý  tapsyrmasyn  oryndaýǵa  ortalaı oı  tastap,  aqyldasa,  ózderiniń dúnıetanymdaryn  kórsete  qımyl-áreket jasaıdy.

               1                                               2                                  3

          Kórpe                                    kórpeshe                        shekpen

             İ                                                  İ                                 İ

       Jamylǵy                                tósenish                      syrt  kıim,t.b.

             İ                                                  İ                                  İ

        Odealo                                    kilem, palas           kýrtka,plash,palto,t.b

 

 Endigi kezekte osy  jazylǵan  jazýlaryn  oqýshylarǵa  qansha  tilde  jazylǵandyǵyn  tapsyrma  etip  beremiz.

Qazaq tili:

Orys  tili:

Aǵylshyn tili:

NÁTIJESİNDE: Oqýshylar osy ózderi jazǵan jazýlardy aıtylýyna qaraı ár tilge bólip jazyp, kúndelikti eskere bermeıtin  dúnıetanymdaryn tolyqtyrdy. Leksıka jaǵynan qazaq tilinde qoldanylǵanymen, olardyń tól ataýy men kirme ataýyn ajyrata biledi. Iaǵnı,  qarapaıym tapsyrma arqyly oqýshy óz biliktiligin taǵy da bir deńgeıge kótere aldy. Munda «S» deńgeıli balalardyń belsendiliginiń arta túskenin ańǵara alasyz. Olar úshin túsiniksiz ózge tilder, kúndelikti ózderi qoldanyp júrgen turmystyq buıymdar arqyly jaqyndaı túsedi. Endigi kezekte  bala  óz  tóńiregindegi  ár  dúnıege  zer  sala, onyń  bolmysyn  zertteı  qaraıtyn  bolady. Osy  arqyly  óz  ultynyń  maqtanysh  ete  alar  betterin  bile  alady.Tipti ádebıet oqýlyǵy boıynsha da osy ádisti tirek sózder nemese sózdik jumystarda damyta qoldanýǵa bolady.Sınonım  jaǵynan  taldaǵanda  óz  ultymyzdyń   sózdik  qory  keń  ekendigin  sezinedi.Sondaı-aq, qoldanystan shyǵyp qalǵan kónergen sózder qataryna engen turmystyq buıymdar týraly tanymdary jetiledi.

Ońtústik Qazaqstan oblysy, Otyrar aýdany
M.Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebiniń
«qazaq tili» men «qazaq ádebıeti» pániniń muǵalimi-
Ozyqbaı Qalbıbi  Júsipjanqyzy

 

P İ K İ R

M.Shahanov  atyndaǵy  jalpy  orta  mektebiniń  «qazaq  tili» men «qazaq ádebıeti»  pániniń  muǵalimi -  Ozyqbaı  Qalbıbiniń   «Qarapaıym mysaldar arqyly oqýshynyń leksıka-gramatıkalyq saýattylyǵyn arttyrý jáne tilderdiń úshtuǵyrlylyǵy aıasynda damyta oqytý»atty  taqyryptaǵy shyǵarmashylyǵy 2016 jyldyń sáýir aıynda ótilgen aýdandyq semınarda avtorlyq shyǵarmashylyǵy retinde ashyq sabaqta semınar qonaqtaryna usynylyp, oń kózqarastaǵy pikirlerge ıe boldy.

Elbasy -  N.Nazarbaevtyń   halyqqa  jasaǵan  joldaýynyń   baǵdarly  baǵytyndaǵy «Tilderdiń  úsh  tuǵyrlylyǵy»  mádenı  jobasyn  iske  asyrý  maqsatynda, muǵalim qarapaıym mysaldar arqyly oqýshynyń leksıka-gramatıkalyq saýattylyǵyn arttyrýdy jáne mektep baǵdarlamasynda  úshtildilikti damyta oqytýdy óz is-tájirıbesinde zertteı otyryp,   jańasha oqytý baǵdarlamasynda  josparlap  daıyndaǵan.

Muǵalim shyǵarmashlyǵynyń taqyryby búgingi ıntellektýaldy bilim mazmunynda berilgen. Taqyryp qarapaıym mysaldardy kúndelikti turmys qozǵalysynda kótere otyryp, tyń ıdeıalar júıesinde úılestirgen.Taǵlymdy, tanymy mol  osyndaı  jańa  shyǵarmashylyqtar  kópshilik nazarynan  tys  qalmaı,  kúndelikti  ómir  aǵymynan   oryn  ala  bersin  dep  tilek  bildiremin.

Pikir bildirgen:                                    

Á/B jetekshisi - A.Japabaeva

---