InfoHub Logo

Ozyqbaı Qalbıbi Júsipjanqyzy
OQO, Otyrar aýdany, Shilik aýyly
M.Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektep
«Qazaq tili» men «qazaq ádebıeti» pániniń muǵalimi

(«Áskerı arheologıa jáne etnografıa» baǵyty boıynsha)

 «Shilik» (Salix  cinerea) – tal  týysyna  jatatyn  alabota  týysynyń  túri. Bıiktigi: 1 – 5m-ge deıin shybyq  tárizdi (qamys tárizdes) jińishke  sur  tekti  butaqtary  bar. Japyraqtary aýdarylǵan  jumyrtqa  tárizdi ústińgi jaǵy qońyr jasyl, astyńǵy jaǵy kúlgin sur tústi. Mamyrda  gúldeıdi, gúli  usaq, kóp  gúldi. Gúl syrǵasy  japyraǵynan  buryn  damıdy. Ońtústik oblysyndaǵy Túrkistan óńirindegi ózenderdiń jaǵalaýlarynda, aralas ósken aǵashtardyń ishinde, shabyndyqtarda  kezdesedi.

Shilik  tal týysyna jatatyn shóp  ataýyna  toqtalyp, negizgi  taqyrypty  órbitkeli otyrmyn. «Shilik» shejiresi osy tal týysyna jaqyn shóp atymen tyǵyz baılanysty degen el aýzynda qalǵan áńgimeler deregi. Iaǵnı, kóptegen toponımder  tárizdi «Shilik» ataýy da  jergilikti  botanıkalyq  jaǵdaı men jaǵyrafıalyq  belderge  baılanysty.

Kóne  áfsanalarǵa qulaq salar bolsaq:

– Erte, erte, ertede, osy  mańda  qalyń  tal  týysty  Shilik  shóbi  ný  ormandy  alqapqa  toly  bolǵan  desedi. Al, ol  shóptiń  bul  aralyqta ósý  sebebi, qazirgi  «Eski  Shilik» orny,  bir  zamandarda  búgingi  «Bógen»men «Shaıan» ózenderinen  bastaý  alǵan, arnasy asqan  kól  bolyp, ýaqyt  óte, arnasy  tartylyp, onyń  ornynda  kishigirim  kólder  men   kólshikter  qalǵan  turaq mekeni delinedi.Iá,onyń dál solaı bolǵanyna kóz jetkizýge bolady.Óıtkeni, osy qos ózen men Arys saǵasy kóktem mezgilinde áli kúnge deıin arnasynan asyp-tasqanda Eski Shilik pen «Toǵyz joldyń  temir toraby» atanǵan «Temir» temirjol stansıasy aralyǵyn  aqqý-qaz qonatyn kól paıda bolady.Shymkent-SHaýildir-Túrkistan baǵytymen salynǵan «Jibek joly» asfálti boıymen ótken jolaýshylar túrli qus qonyp, ý da shý bolyp jatqan kól kórinisin bir tamashalamaı ótpeıdi.

Erterektegi aıdyn-shalhar tasyǵan   kólden  qalǵan  qazirgi    «Shoshqa  kól»kóli  men  sonyń  mańyna  jaqyn  ornalasqan  ózge  de  kishi  kólshikter shakǵyn balyq sharýashylyǵyn damytý baǵytynda jumys júrgizedi. Atap  óter  bolsaq:

                     Kólderi:  Shoshqa kól, Aıaq kól, Qum kól;

                     Ózenderi: Bógen ózeni, Shaıan ózeni, Súıinbaı ózeni;

                     Toǵandary: Kári  toǵan, Bala toǵan;

                     Qudyqtary: Kólqudyq, Naımanbaı qudyq;

                     Kenderi: Qunannyń keni, Segizsaı  saryala keni.

Bógen ózeni men Shaıan ózeni erterektegi kezeńdeı arnasynan asyp halyqqa zardabyn tıgizbes úshin, úlken-kishi birneshe sý qoımalary salynǵan.Bul sý qoımalaryn jazdyń shilińgir aptabynda egin sharýashylyǵyna paıdalanady. Al, eger de osy sý qoımalary kenetten sý apatyn ákelse, birneshe aýyl emes, birneshe aýdan kólemin  joıqyn shyǵynǵa ushyratary sózsiz.

Ózen-kól ataýlarynan buryn toqtalǵan «Shilik» deregin  tyńdaı  kele,  áfsana  negizderi «múmkin» degen  pikir paıda  bolady. Óıtkeni, tal týysty Shilik shóbi  negizinen  botanıkalyq  jaǵynan  zertteý  negizinde  alabota týysy  bolǵanymen, qazirgi Shilik óńirinde qalyń  ósetin «Qamys» tal  týysty  shóbine  qatty  uqsaǵan  degen de sózder bar. Al, munda halyq qalaı  shoǵyrlandy  der bolsaq,  ol týraly  da  birneshe  varıantty  áńgimelerdi  kezdestire  alamyz.

Marqum  shejireshi  Esjanov  Dúrmannyń (1931-2015j.j.) derekterine  súıensek, osydan  200-250 jyldaı buryn (ıaǵnı, 1750-1800j.j.) Qoqan handyǵynyń qyzmetkeri  Turǵanbaı datqanyń uıymdastyrýymen  Arqa – Syr  boıy  qazaqtaryn  (negizinen  qypshaqtar) otyryqshy etpek nıetten búgingi Shilik eldi mekeni paıda bolǵan. Shejireshi Esjanov Dúrmannyń tarıhı materıaldary men derekteri 2010-2011 jyldary aýdandyq «Otyrar alqaby» gazetiniń  ár sanynda jarıalanyp otyrdy.

Shilik  týraly marqum  Ótemisov  Asqardyń(1919-1986j.j.)  aýzynan  qalǵan  taǵy da  bir tómendegideı    áfsanaǵa   toqsalyp ótsek. Ótemisov Asqar Uly Otan soǵysynyń ardageri, óz zamanynyń áfsana-shejireshisi.

«Aqtaban  shubyryndy   jyldary  [tarıhtan  málim «Aqtaban shubyryndy, alqakól  sulama» aıtylady munda] Arqadan  ashyqqan  Qypshaqtar Táshkenge  jer aýdara kóship jan saqtaǵan. Ýaqyt óte kele, Táshkenttegi hannyń  qolbasshysy  Qypshaq  sardary  halyq  kóp  shoǵyrlanǵan  bazarǵa baryp «Kim qypshaq?» dep  jarıa salypty. Osy sózdi estigen Turǵanbaı  «Men  qypshaq!» dep, sardar  qasyna  barypty deı kele, áńgime odan ári bylaı  órbıdi. Sardar  qypshaqtardan  jıylǵan  biraz jurtqa barar jerdiń  baǵytyn sýretteı, jolǵa salypty. Sol jurt búgingi  «Shilik»  jerine  kelip  shoǵyrlanyp, qalyń  shilikti ishin  panalap, sol  kezdegi  Qoqan  handyǵy men Túrkistan bıleýshilerinen kóz  tasa  bolypty.

Qaı – qaısysyn alyp qarasaq  ta, Turǵanbaı keremet uıymdastyrýshy –lyǵymen halyqty otyryqshy etpek úshin Táshkentten egin salyp, úı turǵyzý  úshin  11 sart  ákelgen. Sol  sarttardyń  úrimbutaǵy  búginde  Shilikte  áli de  ómir súredi, birazy Túrkistan mańyndaǵy ózbek aǵaıyndar turaqtanǵan Ihan eldi mekenin  saǵalap  ketken.

Bul  mekendegi  árbir  aryqtar  ataýy  osy  Turǵanbaımen baılanysty. 150 jyl  buryn  el  ortasynan (bel ortasynan) qazylǵan  aryq «Bel  aryq» delinse,  «Sor  aryq»  elge  ákelgen  sorymen (qasiretimen) osylaı atalǵan. «Sor aryqqa»  mal  qurban  etken  nemese  adam   ólimi  bolyp  turǵan. «Mákibaı  aryq»  ta  ózi  atap  turǵandaı  adam  esimimen  atalǵan  dese, «Sańǵyl  aryq»  Qońyrat  rýynyń  ishindegi  Sańǵyl  atasynyń   azamattary «Shiliktik»  aǵaıyndary  sekildi  elderin  sýlandyrmaq  maqsatta «Sor  aryq»  aıaǵynan  aryq  qazyp(biraq sý shyqpaǵan,orny saqalǵan),  sodan  osylaı  atalǵan  desedi.

Qalaı  bolǵanda  da, «Shilik»  eldi  mekeni   sýly  jer, nýly jer  jáne  sol  sý  aralyǵynda  tórt  túlikke  baı  ári  eginshilikke,  otyryqshylyqqa  beıim  el  bolǵan. Sýly  alqaptarynyń  deregindeı  bolǵan  aryq  arnalary  men  tartylǵan  ózen saǵanalary áli  kúnge  deıin  óz  shejireleriniń  izin  bildirip  jatsa, tórt  túlik týraly «Tentek Júsip» nemese «Júsip tóre» esimimen qatysty  tómendegideı  ańyzdar  bar.

Júsip tóre – Turǵanbaıdan   keıin  shashyrap  ketken  eldiń  basyn  qaıta  biriktirip,  halyq birligin qolǵa alǵan  keıingi urpaqtaryna  kóp  jaǵynan  beımálim  tulǵa. Marqum  Asqar  Ótemisulynyń  deregine  súıensek [el aýzynan], Júsip  tóre   Turǵanbaı datqanyń  oń  qoly  bolǵan. Sol  kezdegi  el  bıliginiń  tártibimen  ár  rý  arasynda   tórelik  etken  han  tuqymy  atanǵan «tóreler» bolǵan  desedi. Sondaı tóreniń biri  Júsip tórege deıin  Kenesarynyń  baýyry  Sadyq  tóre  bolsa (bul kisini  basqa derekter rasqa shyǵarady), keıin  Chernáevtiń  «Uly  júz  jerin  Qoqan  handyǵynan  tazartý  týraly  patsha  jarlyǵynan  keıin» otrády Ońtústikti  Qoqandyqtardan  tazartqanda  Sadyq  tóreniń  de  Shoqan  qolynda (Shoqan  Ýálıhanov sol  otrádty  jergilikti  til men  mádenıetti  bilgendikten  jolbasshy  bolǵan)  qaza  tapqanyn  kórkem  shyǵarmalar  men  keıbir  tarıhı  málimetterden  bilemiz.

  Turǵanbaı datqanyń  eldi  kóterýimen  halyqqa  dizesi  batqan  Qoqandyqtarǵa  jasaǵan kóterilisi«Shilik  oqıǵasy»  nemese «Shilik kóterilisi» dep  atalynady. Sol  kezdegi  etken  «teris  pıǵyly» úshin Turǵanbaı  ólim  jazasymen  jazalanǵannan  keıin  árıne  patsha  ruqsatymen  bolǵan  tóre  bıligin  jalǵastyrýǵa  biri bilip, biri bile  bermeıtin «Júsip  tóreniń»    shyndyǵynda da  «Shilik shejiresine» nege  esimi enbeske.

Júsip  tóre  keıbir  derekterde «Tentek  Júsip» – dep te atalady. Al, ol  «Tentek       Júsip», sol Turǵanbaıdyń  elge keıin oralǵan Imanjúsipi bolatyn desedi.

Dese de, «Shilik» shejiresine qatysty  «Tentek Júsip» nemese «Júsip tóre» esimi  tereń  zerttelýdi  qajet  etedi. Osybir  beımálim  adam  týraly  ańyzǵa  toqtalyp  ótsek:

Ertede  Shiliktikter  kóbine  túıe  túligin  ósirgen  kórinedi. Sebebi, toǵyz jol  torabyndaǵy  Shilikten  ótetin  kerýenderge  bul  túliktiń  suranysy  kóp  bolǵan. Iaǵnı, túıe  júk  artýǵa  tıimdiligimen  qatar,  shólge  beıimdiligimen de  bıznes  kózi  bolǵan.

Osy  túıeni   ury-qary  ala-almaǵan  desedi. Óıtkeni, Tentek  Júsip    aqbýrasyna  minip, sadaq  tartqanda, mal  urlaǵan  dushpannyń  ózine  emes, dál  aldyna (júrer jol ústine) baryp  qadalady  eken. Budan  qoryqqan  kóptegen  qorqaýlar  qoryqqandarynan  atynan  túsip  qalǵan[el aýzynan]. Osy  tusta  eskerer jaıt, Imanjúsipti  «sadaq emes, myltyq  atatyn  mergen bolǵan» -  deıdi   keıbir  qarıalar kózi. Iaǵnı, «Tentek Júsip» pen «Iman Júsip» eki bólek tulǵa dep qaraýǵa  syıady.

Taǵy  bir  derekte, Qystyń  kózi  qyraýda, kók  muz  qatqan  shaqta  Arys  ózeni  ústimen  mal  áketip  bara  jatqan  urylar  artynan  Tentek  Júsip  jalǵyz  shyǵypty  desedi. Sonda shoshynǵan  dushpan  aldyndaǵy  túlikti  tastaı, muz  ústimen  qashpaq  bolyp,  kók  súńgi  juqalyq  etip, oıylyp  túsipti[el aýzynan]  desedi. Bul  áfsanalar  beker  aıtylmasa  kerekti.

Ár  sózdiń zerdesine  búgingi  rýshyldyq  kózben  qaramaı,  tereń  boı  bergenimiz  durys. Osy  áńgimelerdi  aıtyp  júrgen  atalarymyzdyń  ózi  Imanjúsip   Qutpanuly  kelgen  kezdiń  ózi  Keńes  úkimetiniń   ornap, halyq kámpeskege ushyraǵan asharshylyqtyń  tusy  ekendigin  eskerse, elde bul kezde tórt  túlik  túgili, isher as  bolmaı, el  qyrylyp, Táshkenge  azyq  úshin[«Aqtaban Shubyryndydan keıin,HH ǵ.basy], jer  asqan  shaq  bolatyn. Taǵy  atap  óter  jaıt, keńes  kezinde  maly  barlar  el  asyp  ketken   nemese   atalar  aıtpaqshy «kámpeskege» ushyraǵan  edi. Endeshe, «Tentek Júsip» nemese «Júsip tóre» kim? Imanjúsiptiń Shiliktik aǵaıynǵa kelgen kezinde elde asharshylyq bolyp jatqan kez ekenin eskersek, eki Júsip eki bólek ekenine kózimiz jete alady. Tarıhty  saralaı kele, 1750-1900 jyl aralyǵyna  deıin  Turǵanbaıdan soń  kezegi  jetken  talaı el  azamattary  elbasy bola  aldy  desek ,150 jyl bir emes, birneshe adamǵa  bılik eter  tus. Soǵys pen jaýgershilikke  toly  tarıh  belesinde  bir azamattyń  «uzaq jyl  baqytty  ǵumyr  keship, bılik  etti»- deýimiz  ertegige de  syımas.

Sonymen, «Júsip tóre» men «Iman Júsip» týraly tómendegideı dálelder arqyly eki tulǵa ekendgin naqtylaýǵa bolady:

1.     Júsip tóre – el ishi tórt túlikke kenelgen shaqta ómir súrgen jáne áskerı qoldanǵan qarýy «sadaq»(jebe,adyrna);

2.     Iman Júsip – el ishi asharshylqqa ushyraǵanda(jut kezi) Kóksheden ata jurtyna kelgen jáne qoldanǵan áskerı qarýy «shıti myltyq»(ańshy myltyǵy).

    Kóne  derekterde  «Shilik»  toǵyz  joldyń  torabynda  ornalasqan  qala  tárizdi  qalashyq  bolǵan. Onyń  dáleli,  kóne  medirese  oryny (búgingi  jańa  «Meńlibaı  baba  meshiti» oryny)  men  keńes  kezeńderine  deıingi  aralyqta  ómir 

súrgen   el  aýzyndaǵy  «qaınaǵan  bazar  sóreleri». Otyrar  murajaıyna  áketilgen   dar  aǵashy  men   sý  dıirmeniniń  tasy jáne de Esjan atanyń «Zyǵyr maıyn» shyǵarǵan  aǵash ustyndar    da  búgingi kúnge  deıin  ańyz  bolyp  aıtylyp  keledi. Dar  aǵashyna  urlyq-qarlyq  etkender  mezetinde  úkimsiz  ólim  jazasyna  kesilgen  degen  de  áńgimeler bar. 

 «Shilik»  osy  Turǵanbaı  bastaǵan  otyryqshy  halyqqa  deıin  de  «Shilik» bolyp  atalǵan  degen  derek kóp.

Bógen  ózeniniń  oń  jaǵyn  Uly  júz,  Qońyrat  rýlary   jaz  mezgilderi   jaılaý  retinde  jaılaǵan.Ózi  kól  jaǵasy  bolǵandyqtan  da  qunarlylyǵymen   kózge  túsip  qana  qoımaı  ári  qalyń  ósimtaldyǵymen  ári  mal  azyǵy  bolǵan  Shilik  shóbiniń  ataýymen  «Shilik»  atanǵan.     

Ortaǵasyrlyq  qala  oryny  búginde  «Buzyqtóbe» dep  atalady. Ol qazirgi  Aqtóbe  aýyl  okrýginiń soltústik  shyǵysyna  qaraı  1,5 km. jerde. 6-7ǵ. qalaǵa aınalǵan Buzyqtóbe tek 10 ǵ. jazbalarda ǵana osy ataýmen kezdesse,  Ortaǵasyrlyq  ǵalym  Muttahar  ál-Maqsıdıdiń   shyǵarmalarynda  qala  iri  saýda  ortalyǵy  retinde  14-15ǵ. aty  shyǵyp, sol kezderi Shilik  ataýymen  atalǵan [«Otyrar ensıklopedıasy» 135 bet,1947j. Arheol. zert. jetek. A.N.Bernshtamnyń jazbasynan]. Budan  túıer  oı  17-18ǵ. deıin de,  Bógen  ózeninen  bastaý  alatyn  kól  jaǵalaı  ornyqqan   14-15ǵ. qalanyń  Shilik  atanýy  beker  emes. Sebebi,  búgingi  Eski  Shilik  sol   kóldiń  ornynda  ornalasqan. Iaǵnı, araǵa úsh ǵasyr sala óz turǵyndarymen Shilikke ornyqqan Turǵanbaı  sol kezdegi tartylǵan kól ornyna turaqtaǵan desek bolady. Qandaı jaǵdaıda da,    18-19 ǵasyrdaǵy «Shilikten» de  buryn  bul   mekende  tynys-tirshilik  bolǵandyǵy aıqyn. Iaǵnı, «Shilik» óz  shejiresin  tas  dáýirinen  bastap, búginge  deıin  jetkizerdeı  derekter  kózi  tek  áfsanalarda  ǵana  emes,  ǵylymı  zertteý  nátıjelerinde[«Otyrar ensıklopedıasy»135 bet, 1970j.Otyrar arheol.eksp.(jetek.: Q.Aqyshev) de bar.

Erte  «Shilik»  dáýirine  jatýy  múmkin  degen  «Buzyq»  keıin  buzylǵan  qala  orny  bolǵandyqtan «Buzyq» ataýyn  alǵan, al kezinde  «Otyrar» qalasynyń   azyǵy men  qarý-jaraǵyn  daıyndaǵan  meken[«Otyrar ensıklopedıasy»136 bet],  kól  jaǵasyndaǵy  ný  alqapty  shilik shóbiniń  ataýymen  «Shilik» atanǵan degen    qorytyndyǵa  toqtala  alamyz. Sonymen  qatar,  munda  «negizgi  kúsh  ornalasqan»  degen pikirdi  marqum   Ótemisov   Asqar(Ekinshi Dúnıejúzilik Uly Otan soǵysynyń ardageri)  aıtyp  ketken  desedi.  Ol qarıanyń  dáleli, Otyrar   negizgi  jaýdy  arnasy  asqan, býyrqanǵan  Darıa  jaq betinen    kútpegen (Arys  ózenin  qospaǵanda),  jazyq  dalaly   betten  kútken, sondyqtan  da, soltústigine  Túrkistan  qorǵan  bolsa, shyǵysynda  Buzyq  qorǵan  bolǵan  degen (ekeýiniń  aralyǵynda  ol  ǵasyrlarda  jaý  óte  almas  qazirgi  Eski  Shilik  ornyndaǵy  kól  jatqan  desedi). Bul,  kez  kelgen  ǵylymı  teorıa  toqtala  alatyndaı   pikir. Óıtkeni, Otyrardyń  bir  kezderi  Qazaq  eliniń  ordasy  bolǵandyǵyn  eskerý  qajet  sekildi. Sonymen qatar, Buzyq  sol  kezdegi  jaýdyń  dál  qaǵbasyna  salynǵan. Óıtkeni,  negizgi jaý  osy  Shyǵys  betten  kelgen. Qalmaq, Jońǵar, Mońǵol (Shyńǵysqan) sonyń dáleli.Óıtkeni «Buzyqtóbe» turaǵyn zertteý kezinde onyń tabanynan 6-7 ǵ.ǵ.bastaý alyp,15ǵasyrǵa deıin ómir súrgen.1947jyly zertteý júrgizgen A.N.Berenshtam men 1970jyly zertteýdi jalǵastyrǵan Q.Aqyshevtardyń zertteýinen Buzyqtóbe shahrıstan jáne rabat bólikterinen turatyn úlken qala orny ekendigin bilemiz. Osy zertteý barysynda qalanyq soltústik jaq qabyrǵasynyń eni 12 m. al ońtústik bet qabyrǵasynyń eni 10 metr dep kórsetilgen. Budan túıer túıin qala qabyrǵalary jaýdan  kelgen soqqyny qaıtarý negizde turǵyzylǵany anyqtalady.Jáne de osy eki zertteýshiniń de osy qala tabanynan 35×19×12,43×18×16,5, 40×18×13 kólemindegi tandyr tárizdi tútin shyǵaratyn qubyry bar qabyrǵaly qurylys oryndaryn tapqandyǵy naqtylanǵan.Osynyń ózi qalada qarý jasaıtyn pesherdiń bolǵandyǵyn naqtylaıdy desek bolady.Óıtkeni atalǵan qabyrǵalardyń bári de tandyr tárizdi kóterilip, joǵarǵy jaqtaryna kóldenen tútin shyǵaratyn murjalar ornyqqan. Mundaı úlken kólemdegi tandyrlarda tek qarý-jaraq qana daıyndalady demesek, nan jababyn tandyrlar kólemi osynsha úlken bolmaıtyndyǵyn kóne tarıhı qazba oryndarynan bilemiz. Osy jerde «qarý-jaraqty neden daıyndaýy múmkin?» degen suraq týyndasa, oǵan akademık H.Alpysbaevtyń zertteýin negiz ete alamyz.

Joǵaryda  keltirilgen zertteýler nátıjesinen   «Shilik»  mekenin  mekendegen   turǵylyqty  halyq , tek  14-15ǵ.-ǵa nemese 17-18ǵ.-ǵa  ǵana  tán  deýge  bolmaıdy, sebebi, 1974j. Ońtústik Qazaqstan  keshendi  areologıalyq  eksped. Tas  dáýirindegi  ómir  súrgen  adamdar  turaǵyn  kezdestirip, ol  jerden 89 dana  qola  buıym, 2 qyrǵysh, 25 pyshaqpen  qatar  shaqpaqtas, kvarsıt, halsedon  men  qysh  ydystar  terip  alǵan. H.Alpysbaevtyń zertteýimen  júrgizilgen  bul  meken  neolıt pen  erte  qola  dáýirinde  mekendegen  adamdar  dep  «Shaıan  alqabynyń ejelgi tarıhy týraly  súbeli  eńbekter» atty  derekterde  málimet  etip  berilgen.                                                                            

Bul  málimetter  ǵylymı  derekterden  alynyp  otyr, budan  túıerimiz, Shilik  eldi  mekenin  17-18ǵ. adamdary  ǵana  otyryqshylyqqa  aınalmaǵandyǵy.6-7ǵasyrlardan bastap  otyryqshylyq tynys keshken qala oryndary bolǵandyǵy dáleldenedi. Jáne de ol qalada qarý-jaraq jasalǵan deı alamyz. Keltirilgen   jazba  derekter kózi  osyny  dáleldeıdi.Budan túıerimiz, Buzyqtóbe orny ,ıaǵnı 14-15ǵ.ǵ.larda jáne odan da erterekte ómir súrgen Shilik [Ortaǵasyrlyq  ǵalym  Muttahar  ál-Maqsıdıdiń   shyǵarmalarynda  osylaı kezdesedi] Otyrar qamalynyń  jaý shapqynshylyǵynan qorǵaıtyn negizgi qaǵbasy bolǵan deı alamyz. Buǵan Ótemisov Zulyphar atamyz zerdelep aıtqan jaǵyrafıalyq derekter de [6-15ǵ.ǵ. deıingi  toponımdik kózqaras boıynsha]dálel bolady.

Sonymen  ońtústiginen  Syrdarıa men Arys  qorǵan bolǵan Otyrarǵa soltústiginen Túrkistan, shyǵysynan  Buzyq nemese Shilik  qorǵan bola aldy deı alamyz. Al Túrkistan men Buzyq nemese Shilik aralyǵyn  úlken kól jalǵap jatqandyǵyna kóz jetkizemiz.

Qypshaq  rýlary  kelip  meken  etken  Shilik  eldi  mekeni  18-19ǵ. Turǵanbaıdyń  uıytqysymen   kórkeıip,  orys-qazaq  mektebine  deıin  ashylyp, bilim  men  ǵylymǵa  keń  kóńil  bóle  bilgen. Shilik  medresesinen  11 qary  shyqqan. Endeshe, bul kezeńdi tarıh  betine  «18-19ǵ. Shilik  shejiresi» deginimiz  durysyraq. Budan  taısaq, tarıhqa  qıanat  bolady. Endi, sol 18-19ǵ. tarıhyn  jasaǵan Turǵanbaı kim?

Turǵanbaı datqanyń ózi  saýatty  da, kózi  ashyq  adam  bolǵanymen qatar, osynyń  dálelindeı  bolarlyq  halyq  arasynda  «Turǵanbaı  datqa  orys  patshaıymyna  hat  joldaǵan»  degen de  ańyzdar  kezdesedi.  Kózi  qaraq  azamat jergilikti  halyqty  kóteriliske  kótergen(orys patshaıymynyń salymymen qatar jergilikti han,bekterdiń salymy da halyqty ashyndyrǵan tus bolatyn). Bul  kóterilis «Shilik  oqıǵasy» dep  atalǵan. Qoqan  begi  Qudıardan  jeńilis  kórgen  eldiń  datqasyn – Turǵanbaıdy  óltirgen  degen  pikir  bar. Turǵanbaı datqanyń  ólimi  týraly  da  eki  jaqty  derek  bar.

1. Turǵanbaı  datqaǵa  Qudıar  ystyq  sý  quıyp  óltirgen;

2. Turǵanbaı  datqany  Qudıarmen  birigip  Turǵanbaıǵa  satqyndyq  kórsetken     Túrkistan  bıleýshisi  aldap  shaqyryp, qazyqqa  otyrǵyzyp  óltirgen.

Turǵanbaı datqanyń halqy  úshin  etken  qyzmetiniń  ańyzǵa  toly  betteri   ǵana  bizge  derek  emes, onyń  kózindeı  bolǵan   qos  aryq  Makibaı  men  Belaryǵy  jáne  kóne  saýda  oryny  bolǵan  eski  meshiti  men  medirese  oryndarynyń  áli  kúnge  deıin  kózimen  kórgen  qarıalardyń ertegisi emes,  kórgeni  retinde  aıtylyp, búgingi  urpaq  qulaǵyna  jetýi.

Jerinde jaıylǵan tórt  túlik  malyna  ury-qary  jolaı  almaǵan  desedi. Óıtkeni, qolǵa  túskeni  darǵa  tartylǵan.

Turǵanbaı  datqa  kóship-qonýdan  paıda  joqtyǵyn  túsinip, óz  zamanynda ozyq  oıly  tirlikter  atqarǵan  halyq  janashyry.

Úı  salý, egin  salý, meshit  salyp,  medirese  ashý, orys-qazaq  metebin  turǵyzýy, tirlik berekesi  úshin  dar  aǵashyn  turǵyzýy  men  toǵyz jol  torabyndaǵy  halqynyń  ekonomıkalyq  muqtajyn  sheshý  úshin  saýda  ortalyǵyn  turǵyzyp  qana  qomaı, ony  júıeli  júrgizýi, alys-jaqynmen  ishki-syrtqy  saıasatty  ustana, maıda  kásiporyndar  ashyp (zyǵyr maıy, jýa maıy  shyǵarylǵan)  [«Esjan  ata  jýazy» kitabynan, A.Jumashev.] «Otyrar murajaıynda» Esjan ata jýazy kórmege qoıylǵan, birneshe shaıhana men  sý  dıirmenderi  jumys  istegen. Beıbit  kún  keshken  halqyna  qorǵan  bola  bilýi   ertegide  kezdesetin  Jamannyń (Aıazbı) nemese Y.Altynsarınniń «Qypshaq Seıitqul» áńgimesindegi Seıitqul keıipindeı.

Osy  derekterdi  jınaqtaı  túısek, Turǵanbaı  kóshpendi  qazaq Arqasynan  emes,  saýda-sattyq  mekeni, otyryqshy el ortasy  Táshkentten  kelgen  degen  durys  tárizdi. Óıtkeni, Turǵanbaı  bul  isti  bastamas  buryn, bárin kórip, kóńilge túıgen. Sarttyń  tam  salyp, egin egip, halqyna  paıda  tıgizerin bilgen.Musylmangershilikti  meshit  úıi  men  saýat  oryny  mediresesimen  tanytqan  Táshkent  shaharynyń  tynysy  18-19ǵ.-daǵy Shilikten de  seziletindeı. Buhardan  arnaıy  ilim  adamdaryn  aldyryp, qarylar  daıyndaýy  da  osy  pikirdi  rastaı  túsedi. Búgingi tańda sol kezderi babalary medrese ımamy bolǵan qojalar urpaǵy Jańa Shilik eliniń turǵyny. Shilik medresesiniń sońǵy qarysy –Muhıtdın Aldıarov  keńes úkimetiniń qýǵyn-súrginine ushyraǵan jan. Oryssha-arabsha saýatty Muhıtdın ata  keńestik tóńkerisen soń saýatylyǵymen kózge túsip, aýdandyq jáne oblystyq   el basqarý isine aralasqan. Sońynan «halyq jaýy» atanyp, jer aýdarylyp, 1959 jyly ǵana aqtalǵan.Búgingi tańda Jańa Shilik eldi mekeninde osy atanyń atynda meshit úıi halyqqa qyzmet etýde.

Turǵanbaı  datqanyń  qypshaqtardy   Shilikke  ákelip   halyqty  qonystandyrýy   osylaı  bolǵan  desek,  al  Shiliktik  turǵyndar  oǵan  deıin de, 14-15ǵ. bolǵan, olar búgingi  «Buzyqtóbe» ornyndaǵy  qalashyq deı alamyz. Al, ol  jerde  meken  etkender  qazaqtyń  qaı  júzi, qaı  rýy  bolsa da  «qyryqrýly  bolǵan» deýge  keledi. Óıtkeni, sol  kezdegi   qazaq  dalasyna  bıligin   júrgizgen   Moǵolstan  memleketi  qazaqtyń  bar  rýyn  aralastyra  mekendetkeni  tarıhtan  málim. Buǵan «Babyrnama» tarıhnamasy  kýá.

Turǵanbaıdyń   uly  Qutpan   jaýgershilik  mezgilde  anasynan  aıyrylyp, jat  qolynda  tárbıelense, onyń  uly  Imanjúsip  seri  atanǵan  ánshi, sazger, aqynjandy, balýan  da  batyljandy, shyndyq  týyn  kótere  bilgen   qazaqtyń  birtýar  uly boldy. Ol  orys  ımperıasyna shynshyldyǵymen  qarsy   turyp,  qýǵyn-súrginge  sol  kezde  ǵana  túsip  qoımaı,  onyń  kózi  ashyq,  oryssha-qazaqsha  saýattylyǵy  óziniń   shynshyl  minezine   qyzyl  ásker  kezinde  de  keri áser  berip, onyń da  qýǵynyna  túsip, ózi  meken  etken  Kókshelik  el-jurtyna  renish  bildirip,  babasy  meken  etken  elge  oraldy.Imanjúsip el arasyna kelgende de «qazaqtyń óz týy bolýy kerek» ekendigin aıtyp júrgen.

Imanjúsiptiń  Shilik  halqyna  kelý  kezeńi  1921-33 jyldardaǵy  asharshylyqpen  tuspa-tus  kelgen. Elge  jany  ashyǵan  ol   qasyna  birneshe  azamatty  ertip, Táshkentke  baryp,  astyq  jetkizip, el-jurtyn  asharshylyqtan  aman  saqtap  qalǵan. Biraq, Imanjúsip  osyndaı bir  saparda  astyqqa  kóz  salǵan  ash  qorqaýlardyń  tuzaǵyna  kezdesip,  aqtyq  qany  qalǵansha  kúresip, qaza  bolady.

 Búgingi tańda Shiliktiker óz tarıhyn keıingi urpaqqa nasıhattap qana qoımaı, jastarǵa salaýat úshin Turǵanbaı datqa atynan Jańa Shilik eldi mekeninde dańǵyl atyn jáne Iman Júsip Qutpanuly atynan kóshe bergen. Jáne de, týǵan jerdiń tarıhyn túletýde  mesenat Serikjan Seıitjanov Jańa Shilik eldi mekenine «Úshata» eskertkish monýmentin turǵyzdy.

Qazaq  halqyna  tanymal  Imanjúsipteı  azamat  qana  emes, bul  Shilikte   dúnıe  júzi  tanyǵan, qazaqtyń  tuńǵysh   chempıony  atanǵan  Qajymuqan  Muńaıtpasovtyń  da  jer    basyp,  meken  etken, ómir  súrgen  jeri. Qajymuqannyń  babasynyń  jerlengen  topyraǵy  osy  óńir  bolǵandyqtan [«Altybastyń  mazaryna  Qajymuqannyń atasy Ernaq (Erjan) jerlengen» degen derek «Esjan  atanyń  jýazy» kitabynan, A.Jumashev],ol  da  óz  kezeginde  elge  oralyp,  İİ  dúnıe júzilik  Uly  Otan  soǵysy  ótken  jyldardy  osy  jerde  ótkerip,  óz  qarjysymen  tikushaq  jasatady. Ómiriniń  sońyn  qazirgi   Temirlan   eldi  mekeninde  ótkerip,  sol jerde  jerlengen.

Qajymuqannyń  sol  jerge  kóship  ketýin  árkim  árqalaı   atıtady. 

1) Aǵaıyndaryna  renjip  ketti  dese;

2) –  Qartaıdym, elime  renishim  joq, biraq ólsem topyraǵym  toǵyz  joldyń   torabyndaǵy   Qaraaspannan  (qazirgi Temirlan) buıyrsyn- dep   kóshken  eken  desedi.

Qalaı  bolsa   da,  qazaq  halqynyń   iri  tulǵasy  Qajymuan  bul  jerde  meken  etýi  búgingi  urpaq  úshin  maqtanysh.

Shilik  halqy  ótken ómirinen  Turǵanbaı  datqa  men  Imanjúsipti nemese  kúsh  atasy  Qajymuqandy  ǵana  maqtanysh  etpeıdi, Turǵanbaı  datqa  zamanynda  qazaqtyń  sońǵy  hany  Kenesarynyń  baýyry  Sadyq  sultan  bıligine  qaraǵan   dep te  maqtanyshpen  aıtady, sonymen  qatar  bul  jerden qajylyqqa  sapar  shegip  Mekke  úıin  tanyǵandar  sany da  kóp, atap óter  bolsaq, Naımanbaı qajy, Tileýbaı qajy, Meńlibaı qajy, t.b.

1917j. alasapyran  bul  elge  de  jetti. «Bir  qyzyl  kórpeniń  astynda  bárimiz  jatady ekenbiz» degen   áńgimeni  estigen  baılar  men  keıbir  kedeıler  [marqum A.Ótemisovtyń aýzynan qalǵan áńgime] el 13-14 kelgen  qyzdaryn  turmysqa  berip, ózderi  Alataý  men  Pamırdi  asyp  ótip, shetke  qashqan.Tek elge tynyshyq ornaǵanda ǵana oralǵandar bar.

«Shilik shejiresi»tek 6-7ǵasyrlar men 14-15ǵasyrlar aqtańdaǵynan ún qatpaıdy, qazirgi táýelsizdikke qol jetkizgen egemendigimde de óztynysyn jalǵastyrýda. «Keshegi tarıh, erteńge ónege» deı, Shilik áfsanasy týraly urpaqtaryna aıtyp jetkizetin atalarymyz ben analarymyz barda, tarıh beti eshqashan óshpeıdi.

«Shilik» eldi mekeni 1969 jylǵy joıqyn tasqyn saldarynan eki aýyl bolyp bóline jaıǵasqan. Qazirgi tańda «Eski Shilik» jáne «Jańa Shilik» bolyp atalatyn bul eki eldi mekende 3 myńǵa jýyq halyq meken etedi. Ortalyǵy «Jańa Shilik».

 

«Shilik»  shejiresi  týraly  jazylǵan  kitaptar men maqalalar:

1. «Jalyn» jýrnaly,  «Shilik kóterilisi», 1989j.№6.

2. «Taǵlym»,   A.Musaev

3. «Esjan atanyń jýazy» A.Jumashev

4.  «Shejireli Shiligim»,   Q.Ozyqbaı.

«Otyrar alqaby», 2001j, aqpan  aıy.

5. «Shilik  shejiresi» týraly, D.Esjanov,

«Otyrar alqaby», 2005-06j.j.

6. «Qazaq tarıhy» jýrnaly. «Shilik tarıhy»,

A.Quraqbaeva, 2006j.№2 t.b.

 

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Musabaev A. «Taǵlym»

2. Otyrar enseklopedıasy

3.  Esjanov D. «Shilik  shejiresi» týraly, «Otyrar alqaby», 2005-06j.j.

4. Quraqbaeva A. «Qazaq tarıhy» jýrnaly. «Shilik tarıhy», 2006j.№2 t.b.

5. Shejireshi, marqum Asqar Ótemisovtiń aýyz áńgimesinen

6. Esjanov Dúrman qarıanyń jazbalarynan

7. ABB «Ǵylymı joıýalar» baıqaýynyń júldegeri Dýlatov Janbolattyń ǵylymı izdenisinen

---