InfoHub Logo

Qazaqstannyń jalpaq óńirin alyp jatqan ushy-qıyry joq qunarsyz qumdy ólke — Qaraqumǵa oıda joqta jolymyz tústi.

Qunarsyz ólke?

— Ha-ha-ha. Qunarsyz ólke dep kim aıtty? — Qyzylordanyń belgili aqyny Ábdikárim Ońalbaev maǵan osylaı qadaldy.

— Al sonda Qaraqumnyń nesimen maqtanbaqsyz? — dep men de qaıtpadym.

— Eger bilgiń kelse aıtaıyn. Qaraqum — baılyq qoımasy. Myna ishken tamaǵyń, myna ústińe kıgen kıimiń bári de Qaraqumda jasalady. Sender qum degen atynan ǵana shoshısyńdar. Shyntýaıtqa kelgende Qaraqumnyń ne ekenin bilmeısińder, — dedi ol. Sodan keıin, — jalpy bizdiń oblysqa kelgen soń qumymyzdy kórmeı ketýiń ókinerlik is, — dep túıdi.

Ońalbaev ekeýmiz jolǵa shyqqaly otyrmyz. Men bolsam Syr boıyndaǵy eldi aralaǵym keledi. Al Ábekeń bolsa qumǵa tartady.

Kóre almaı kettim - aý dep ókiner qumda ne keremet bar deısiń! Qumnyń aty qum emes pe! Jel úp etse syrǵı jóneler, jylannyń baýyryndaı qyltanaǵy joq qum shaǵyldar. Kúıdirgen kún. Býaldyr tartyp munartqan qapyryq dala.

Men, mine, Qaraqumdy osylaı elestetemin. Biraq amal joq. Ábekeń bolsa osy arada týyp ósken, jer jaıyn, el jaıyn jaqsy biletin kósheli adam. Kónbeske bolmaıdy.

Sóıtip, biz Qaraqumǵa tarttyq. Qarmaqshydan shyqqan soń Ábekeń alǵashqy sózin shofer balaǵa arnady.

— Áı, Raqym, sý alýdy umytqan joqsyń ba?

— Qaraqumda bári de bar emes pe! Keregi ne sýdyń? — dep men kúldim. Ábekeń de kúldi.

— Bári bar ekeni ras. Biraq jolda aralary kereǵar alty aıshylyq qıan shalǵaı shóleıtter jatyr. Mashına jazym bolsa, sý osy tusta kerek bolady. — Osydan keıin Ábdikárim meniń kóńilimdi aýlaǵysy keldi bilem, Qaraqumdy maqtaı bastady. — Bul tóńirekti jaılaǵan qalyń elde «Qaraqum degenshe, qaraǵym deseńshi» — degen mátel bar. Qaraqum qunarsyz bolsa osylaı der me! Shirkin, Qaraqumnyń samaldy túnin, salqyn aýasyn aıtsańshy. Shıpa ǵoı janǵa.

Kúni búginge deıin bul eldiń jaz jaılaýy Qaraqum da, qys qystaýy Syr boıy. Naýryz týdy, bitti. Myna darıa boıynda bir malshyny ustap tura almaısyń, bári de qumǵa tartady. Erte zamanda baılar sóıtetin edi. Syrda masa, sonaǵa jem bolyp, sińiri shyqqan kedeıler ǵana qalatyn.

Ábdikárimniń bul sózi tań qaldyrdy meni. Jaz shyqsa mal jaıyn biletin qazaq sharýasy kókoraı shalǵyn, ózen - sý boıyn saǵalaýshy edi. Al, myna el bolsa ózennen qashyp, qumǵa tartady. Tipti qyzyq. Men endi «maqtaǵan qumdy ne de bolsa bara kórermiz» dep túıdim.

* * *

Qysty Syrda, ne bolmasa, arǵy Qyzylqumda ótkerip shyqqan qalyń otarlar údere kóship, aılap júrip Qaraqumǵa jetedi eken. Kerik jatqan osy bir alshaq atyrapqa túndeletip bolsa da biz búgin jetýge tıispiz.Áıtpese, myna qý medıen dalada túneýge týra keledi.

Kún kóterilip qaldy. Jer dúnıe manaýrap, silemiktene bastady. Talaı bel-belesterden asyp qasqa jol jatyr. Bizdi ǵajaıyp bir qıan shalǵaıǵa tartyp barady. Birer jerde dala taǵysy úıirli aqbóken kezdesti. Mashınamen sál jarysyp otyrdy da, ızendi - jýsandy, túbirli tasjarǵan ósken tyqyr nuranyń shańdaǵyn burqyrata aldymyzdy kesip shý qaraquıryq bir-aq tartty.

Jer jaıyn bilmegendikten be, osynaý ulanǵaıyr keń dalada adam joq, tirlik joq degenge sengiń de kelmeıdi. Bir qyrqadan asyp edik, oń búıirden teńiz shalqydy. Endi birde kóz ushynan buldyrap salt attylar, túıeli kerýender kóringendeı boldy. Odan ári ný orman kógerdi. Úzilmes bir úmit bar. Meńireý tynyshtyq basyp turǵan myna dalada bireý-mireýge kezdese qalatyn sıaqtysyń. Kelesi qyrqanyń astynda el bardaı, qazir soǵan baryp mashına tumsyǵyn tirermiz deýmen otyrasyń. Biraq bir ǵalamaty osynyń bári aldamshy elester ǵana. Jaqyndap kelseń sý degeniń saǵym bolyp shyǵady. Salt atty ma, nemese túıeli kerýen be dep kóz qadaǵanyń kádimgi bir túp qýraıǵa aınalyp ketedi.

Endi birde alysta kók munar kilegeı saǵym arasynan ǵajaıyp bir qala kórindi. Kádimgi qala. Men tesile qaradym. Jypyrlaǵan kileń bir qyzyl shatyrly aq úıler. Bul jerde qandaı qala bolýǵa tıisti? Surastyra kelsem qala emes, Hanqazǵan degen bıik tóbe eken. Besinge deıin birde týra aldymyzdan kes-kestep, birde bir búıirden qatarlasa jarysyp, bir jaqyndamaı qoıdy.

Endi jasyrmaı-aq qoıaıyn, júrekke bir kúdik kire bastady. Al, eger myna mashına túskir synyp qalsa she? Balony jarylyp ketýi de múmkin ǵoı?! Álde osynyń benzıni taýsylyp qalyp júrmese ne qylsyn? Qashan seni izdep taýyp alǵansha talaı kún ótpeı me?! Sheti de, shegi de joq myna tylsym shóleıt endi jutyp qoıatyndaı bolyp ketti.

Osyndaı eki udaı tetkýli kóńilmen otyrǵanymda joldan sál qıystaý qyrqadan taǵy da bir túıeli kóringendeı boldy. Men endi oǵan myqtasa tas jarǵan, ne jyńǵyl bolar dep mán bermedim. Mashına túlki quıryq burań jolmen bultalańdap zaýlap keledi. Bir belden astyq. Sol kezde Ábekeńniń:

— Oıbaı, mynaý túıeli kim boldy eken? Toqta, Raqym! — degen daýsy estildi.

Sonda kórdim, jyńǵyl degenim bul joly shyn túıeli adam bolyp shyqty. Bizdi kórip qıadan tótelep salyp keledi. «Aıalda!» degendeı bórkin bulǵaıdy.

Raqym tejemeni basty.

— Joq izdegen bireý boldy ǵoı.

Álgindeı bolmaı jańaǵy japan kezgen jalǵyz da kelip jetti. Túıesin shóktirip jerge tústi. Shoqsha saqaldy, shapaty boıly taramys bir qara shal.

— Ýaı, balalar, aldaryńda mal kórdińder me?

Biz Qarmaqshydan shyǵa bergende qara-qura kóp otar kórgen edik. Sony aıttyq.

— Apyr-aı, darıaǵa jetip qalǵan eken ǵoı, — dedi qara shal.

Jón surassaq, ol kórshi Jalaǵash aýdanynyń shopany eken. Ana Qarmaqshyǵa jetip qalǵan otar ıeleriniń biri. Qora-qopsy qamyn oılap, kúzdiń bir aıyn alǵa salyp, qumnan qystaýǵa kóshken beti eken. Ózi otarynan qalyp keıin qumǵa bet alǵanyna eki-úsh kún bolypty. Baqtashy minetin bir azban bar eken. Er-turmanymen ketse kerek. İzdegen joǵy sol.

— Úırengen jeri - qumǵa tartty ǵoı. Myna tyqyr nurada turaqtar ma! — dedi Ábekeń.

— Ózim de solaı shamalaımyn, — dedi qart.

— Áne, qum degeniń sol, — dep Ábekeń endi maǵan qarady.

— Apyr-aı, qum qaıda, bireý qaıda! Ne qylsam eken? — dep daǵdardy qart shopan.

Biz oǵan osy jerden qaıtýǵa keńes berdik. Qaraqumǵa barǵan soń júrgen jerimizge suraý sala, aıta júreıik — degendi aıttyq. Qart ta osy aqyldy maqul kórdi.

Qoshtasar sátte shofer bala:

— Qarıa, shól qajytqan shyǵar, — sý bar bizde, sý ishińiz, — dedi.

Shopan seldir saqalyn tisine basyp sál turdy da, yntasyzdaý ǵana:

— Jaraıdy, birer jutaıyn, — dedi.

Barynsha aryq ta taldyrmash, biraq elgezek, pysyq Raqym ózindeı taramys shalǵa dúńgirdiń qaqpaǵyn ashyp qyzmet etip jatyr.

Shopan kishkeneligine qaramastan úlken ydysty jeńil kóterip joǵary apardy da, bir-eki ret sýdy qarbyta urttap aýzyn súrtti.

— Birer kúndik jolyńyz bar ǵoı, sýsynyńyz bolmasa, quıyp alyńyz, — dedim men oǵan.

— Oı, táıiri-aı, shóldesem tańdaıǵa basar bes-alty maltam bar. Bul dalada sýdan ólgenniń molasyn kórgen joqpyn, rahmet, shyraǵym, — dep ol túıesine mindi de, jelip ketti.

— Jaýdan - juttan qoryqpaıtyn naǵyz dala batyrlary, mine, naq osylar, — dep Ábdikárim uzap bara jatqan kishkene shaldyń sońynan qarap qaldy.

Men ózimnen ózim uıaldym. Álgi bir kóńilge engen qorqynyshtyń tipti ersi ekeni de aıan boldy...

Taǵy da ilgeri tarttyq. Aldaǵy adyr - belesterge asylyp baıaǵy qasqa jol jatyr. Kún keshkirdi. Batys jaq alqyzyl órtteı bolyp kún batty. Endi «Osynyń ar jaǵynda birdeme bar shyǵar» — dep dáme etip otyratyn shoqy nobaıyn joǵalta berdi. Aldyńǵy betti beıýaqyttyń qap-qara tynyshtyǵy japty. Biz endi tirshilik mekeninen tym alystap ketkendeımiz.

Endigi bir sátte aldymyzdan shókken nardaı bolyp dúńkıe qaraýytyp birdeme kórindi.

— Qumnyń shetine iliktik. Mynaý shaǵyldar, — dedi Raqym. Aýyrlaı qalǵan mashına qońyzdaı yzyldap bıik barqanǵa órmeledi. Álgindeı bolmaı ar jaqtan ıt abalady. Ár jerden ot jyltyrady. Jan-jaqtan «kele jatyr», «kele jatyr» degen aıqaılar estildi.

Raqym mashınasyn jer oshaqta ot jyltyldaǵan boz úıdiń aldyna ákep tiredi. Qıyq qara murty bar orta boıly bir jigit kelip qolymyzdy aldy.

Bul Engels atyndaǵy kolhozdyń qoı fermasynyń bastyǵy Káriboz Nurpeıisov degen kisi eken.

Sóıtkenshe bolmady, jan-jaqtan ıt ertken salt attylar kelip toptala berdi.

— Keshikken soń, adasyp ketpedi me eken dep, sizderdi qaraı shyqqan adamdar ǵoı, — dep túsindirdi Káriboz.

Tańyrqaǵan men:

— Bizdiń keletinimizdi qaıdan bildińizder? — dep qalyppyn.

— Rasıamyz bar ǵoı, rasıa.

Men Qaraqumnyń oblys, aýdan ortalyǵymen tyǵyz baılanysta ekenin sonda ǵana túsindim.

Káriboz úıinen tyń kózge túsken eki nárse boldy, biri kire beris ústel ústinde uqypty jınalǵan gazet-jýrnaldar. Jasyratyny joq, ózim Almatydan shyqqanda baspahanada jatqan «Mádenıet jáne turmys» jýrnalynyń sońǵy sany Qaraqumda aldymnan, shopan úıinen tabylǵanda qatty qýandym.

Bul da bir aýdan ortalyǵy men Qaraqum arasynda jaqsy baılanys barlyǵyn tanytatyn jaqsy nyshan. Ekinshisi — osy úı ishiniń barynsha tazalyǵy. Bir bosaǵada keregeden asyra jınalǵan tósek-oryn krahmaldanǵan aqpen jabylypty. Aınala qabyrǵa qoldan toqylǵan tamasha kilemdermen ustalǵan. Ydys-aıaqtyń turǵan jeri de aıryqsha jınaqylyǵymen kóz tartady.

Tabaldyryqtan tórge deıin kilem, kórpe tóselgen. Biz aıaq kıimimizdi bosaǵada qaldyryp shulyqshań joǵary shyqtyq. Bir qynjylarlyq nárse, dastarqan jerge jaıyldy. Biraq kóp sóılemese de, asa bir iltıpat kórsetip júrgen Kúláılash jeńgeı baýyrsaq pen qurtty, qant pen tońazytylǵan etti, táttilerdi jeke-jeke tarelka, vazalarǵa salyp qala tártibimen ákep qoıdy. Shanyshqy men kúmis qasyqtar da kelip qaldy. Jaltyraǵan qytaıy keselerge sháı quıyldy. Bir jaqtan birer kókmoıyndar da kórindi. Káriboz kishkene rúmkalarǵa aqańdy quıyp, árkimniń aldyna qoıdy.

— Bul shirkin Qaraqumda da bolýshy ma edi?! — dep suradym.

— Qý neme emes pe, jyly-jumsaq jerdi biledi ǵoı, — dep ázildedi Ábdikárim.

— Osynyń bedeli túsip bara ma deımin. İshýdi azaıtty jurt, — dedi Káriboz.

Káribozdyń bul sózin qalǵandary ótirikke shyǵarmaıyn dedi me, kim bilsin, rúmkaǵa qol aparǵan eshkim bolǵan joq.

— Biraz jyl sońyna jaryq alyp túsip júrip te iship edik, múıiz shyqpady sonda da, — dedi Salmyrzauly Almash degen jigit.

Ekinshi bir shubar jigit Almashty quptaı sóıledi.

— Múıiz shyqpaǵanyń ne, densaýlyqtan aıyrylyp qala jazdaǵan joqpyz ba?!

Osydan keıingi áńgime sharýashylyq jaıyna aýysty.

Shopan bitken bıyl kóńildi kórinedi. Mal basy aman da ári kúıli. Kúzem júni alynǵan. Mindettemede kórsetilgen 45 kılogrammnyń ornyna, memleketke ótkizer ár qoıdyń salmaǵyn 59-60 kılogrammǵa jetkizgen. Endigi is qoılardy iriktep, shopandarǵa jańa otar bólip berý kórinedi. Osy jumys bitken soń mal qysqy jaıylym - Qyzylqumǵa qaraı bet almaq.

Osyndaı áńgimemen kóp otyrdyq. Bir kezde jınalǵan jurt ta kóterildi. Kúláılash jeńgeı qalyń etip tósek saldy da, asty-ústimizdi krahmaldy aq seıseptermen orap tastady. Uzaq joldan keıin biz Qaraqumnyń qıan shalǵaı bir túkpirinde tamasha uıqyǵa oıystyq.

Qaraqum! Biz, mine, bir bıik qum shaǵyldyń keýdesine shyǵyp turmyz. Aınala kóz jeter jerdiń bári shajyrqaıdaı qujynap jatqan irili-ýaqty qum tóbeler. Qyrmatazdyń basyndaı. Biraq bul aldamshy kórinis. Kóbine «qum» desek boldy, «bir tamshy sýy joq, shól» degen sóz kómekeıimizge kelip turady. Qandaı qate pikir. Myna Qaraqumdy aılap kez, biraq sý izdemeısiń. Óıtkeni, kez kelgen oıpańdy qolyńmen tyrnasań, qarys súıem jerden sý shyǵady. Bul keń ólke betin qummen jaýyp qoıǵan shalqyǵan teńiz. Al onda ne bir asyl shóp óspeıdi! Erkek, alabota, jantaq, saǵyz, ebelek taǵy sondaılar. Kúz maldy Syrǵa aıdaǵanda jylqy, túıe sıaqty júrdek janýarlardyń keıin tarta beretini de sodan bolýy kerek.

Qaraqumdy — Qaraǵandy, Qostanaı, Aqtóbe, Qyzylorda oblystarynyń júz myńdaǵan maly jaılaıdy eken. Aryp kelip, semirip qaıtady. «Qaraqum - baılyq qoımasy» dese degendeı - aq.

Biz, mine, tóbede turmyz. Etekte syrtyn kirshiksiz aqpen sylaǵan kishkene úı kórinedi. Bul — aýrýhana. Odan ári emhana, onyń ar jaǵynda dúken. Árirekte bıik antenalar kórinedi. Ol - rasıa. Al odan ári shashyraı jaıylǵan qalyń qoılar.

Bul — Qarmaqshy aýdanynyń Qaraqumdaǵy ortalyǵy — Japaqtyń búgingi kórinisi.

Mine, biz álgi aq úıge kelip kirdik. Segiz kisilik kishkene aýrýhana. Ár qıly aýrýlarmen túsken bes-alty kolhozshylar jatyr. Jas dáriger Omarov Qasymqan óz sharýashylyǵymen tanystyrdy.

Jeńil-jelpi aýrýlar osynda qaralady. Aýyr naýqas Qarmaqshyǵa, ne Qyzylordaǵa jóneltiledi. Kerek dáriniń bári de bar.

Bir ǵajaby, munda balanyń ish aýrýy bolmaıdy eken. Óıtkeni Qaraqumnyń kúni qońyrjaı da, shybyn degen atymen joq.

Odan shyǵyp dúkenge kirdik. Astanadaǵy iri ýnıvermagtyń bir kishkene bólimshesi sıaqty. Balanyń oıynshyǵynan bastap, jańa sánmen tigilgen qymbat baǵaly kostúmge deıin ilýli tur.

— Qoıshylar ne nársege muqtaj? — dep suradyq dúkenshi Bektasov Úsennen.

— Úndi shaıy bar, buryn bir muqtajymyz shaı kese bolýshy edi, ol da bar. Jibek te, shyt ta kóp. Jalǵyz-aq púlish, beren jaǵy az. Sony jıi suraıdy.

— Ol endi tym saltanat sán qurǵandyq qoı, — dedi sondaǵynyń biri.

Ras, bul sózdiń jany da bar shyǵar. Biraq malshy bitken púlish pen berenge ǵana muqtaj bolsa, Qaraqumǵa onyń da bararyna kúmán joq.

Qaraqumda ótkizgen tórt kún ishinde kóptegen malshynyń úıinde boldyq. Bári de baı, aýqatty. «Otan» atty radıoqabyldaǵyshy, gazet-jýrnaly joq bir úıdi kórmedik. Eń qýanarlyǵy malshy úıinen bóstek ketip, aq seısepter kelgen. Tazalyq kelgen. Ásirese Chapaev atyndaǵy kolhozdyń malshylary Salmyrzauly Almashtyń jamaǵaty Aınash jeńgeıdiń, Pernebekov Shári joldastyń úıindegi Ajar zamandastyń as, úı ustaý tazalyqtaryn erekshe ataýǵa bolady.

Ras, bul úılerdiń bárinde de dastarqan jerge jaıylady eken. Jambastap jatyp tamaq ishý úırenbegenge tipti qıyn.

Qarmaqshy aýdandyq tutynýshylar odaǵy malshylarǵa arnap alasa ústelder de jasap shyǵarypty. Birinshiden, baǵasy qymbat, ekinshiden, súıegi aýyr, kóship-qonyp júrgen halyq aýyrsynatyn túri bar. Biraq bul dálel emes.

Kóp kúngi kórgenimizden taǵy bir túıgenimiz — Káriboz aıtqandaı «araq shirkinniń bedeli túse bastaǵan». Ras, qaı úıge barma, tamaǵymen qosa araǵyn da aldyńa tosady. Biraq ishýshi az.

Bizdiń osy pikirimizdi dúkenshi Úsen dáleldeı tústi.

— Burynǵy jyldarda bir mashına araq bir jumaǵa jetpeı qalýshy edi. Qazir aılarǵa ketedi, — dedi ol.

Bul — shyn qýanarlyq bet burylys.

* * *

Biz dúkenshi Úsenniń úıinde otyrdyq. Úlken shoshaq qarnyna jalpaq belbeýmen kóterip tastaǵan bir dáý sary keldi.

Osy Japaqtaǵy jún qabyldaý pýnktiniń bastyǵy Qarjaýbaev Juban degen jigit eken.

— Bizdiń de úı osynda, qonaq bolyńyzdar, - dedi ol.

Biz asyǵys ekenimizdi, júrip bara jatqanymyzdy aıttyq.

Juban — olaı bolsa... — dep kúmiljidi de, denesiniń úlkendigine qaramastan shıraq basyp dalaǵa shyǵyp ketti. Bir kishkeneden soń qaıtyp oraldy. Qolynda úlken bir qarbyz, bes-alty qyzan, qıar, eki - úsh túp pıaz.

Qaraqumda kókónis kórem dep kim oılapty!

Bes-alty kúnnen beri kók shóp kórmegendikten be, álde myna Qaraqumda tym tańsyq kórindi me, bárimiz de qaýjańdap, tamashaladyq ta qaldyq. Osy úıdiń kishkene balasy da ákesiniń artynan kelip túrtkilep jatyr.

Kesek bir qıardy ustap o da qýanyp ketti.

— Kók shóp degeniń munda qaıdan kelgen?

Juban kúldi:

— Shyǵar ma eken dep bir kishkene jerge ege salyp edim, - boı bermeı barady.

Men oń jaǵymda otyrǵan aýdandyq partıa komıtetiniń sekretari Teljanov Hamıtqa surana qaradym. Onyń sebebi bar. Qum aralap júrgende «pálensheniń aǵashy», «túgensheniń aǵashy», — degen jer attaryn jıi estigen edik. Ol aǵashtardyń keıbiri kesilip qalǵan. Keıbiri kúni búginge deıin kútken eshkim bolmasa da jaıqalyp ósip turǵan eken. Sodan túsken bir oı: aǵash ósken jerde kókónis nege óspeıdi - bolǵan. Men sony sekretar joldasqa aıtqanymda: — Qumda ovosh ósýshi me edi?! — degen edi.

Sol jaýaby esine tústi bilem, Hamıt jaltara sóıledi.

— Malshylar Qaraqumǵa kóktemdi jolda ótkizip, jazdyń basynda keledi. Ol kezde ovosh egýge bolmaıdy.

— Eki-úsh kolhoz birigip, aralarynan eki-úsh adam bólip «ovosh egińder», dep Qaraqumǵa erte jiberse qaıter edi?

Sekretar oılanyp qaldy. Ie, bul oılanatyn sharýa.

Keler jyly ár malshynyń dastarqanynda kókónis bolsyn! Oǵan Qaraqumda tolyq múmkindik bar.

* * *

Biz attanatyn kúni túnimen nóser quıdy da, tań ata ashyldy. Qaq bitkenniń bári shalqyǵan kólge aınaldy. Malshy qýanyshynda shek joq.

— Qaraqum bıyl tipti meıirli, — dedi Lenın ordendi qart shopan Amanqaıyr. — Jaz boıy kúnniń ystyǵynda bir tamǵan joq. Ashyq boldy. Mine, endi der kezinde jaýdy. Eki-úsh kúnnen keıin Qaraqum adam tanyǵysyz qulpyryp ketedi. Qutty qonaq kelgende qoı egiz tabady deıdi ǵoı. Qutty qonaq boldyńdar.

Qaraqumnyń taǵy bir syry ashyldy. Jazdyń ystyǵynda jaýǵan jańbyr paıda emes, zalal. Ondaı jańbyr artynan ystyq tússe, shóp bitken solyp qalady eken! Eń paıdalysy kúzde jaýǵan jańbyr.

Biz meımandos Qaraqum malshylaryn tort kún araladyq. Mine, baıaǵy tanys jolmen keıin qaıtyp kelemiz. Artta kózge ystyq qımas baýyrlar qalǵandaı. Qaıta-qaıta qaraı beremiz.

Iá, bul atyrap Qaraqum emes, qaraǵym eken.

---